II. GAP ve SANAYİ KONGRESİ

Transkript

1 tmmob makina mühendisleri odası II. GAP ve SANAYİ KONGRESİ BİLDİRİLER KİTABI Aralık 21 / Ankara Yayın No...E/21/284

2 tmmob makina mühendisleri odası Sümer Sok. 36/1-A 644 Demirtepe / ANKARA Tel: (312) Faks: (312) e-posta: mmo@mmo.org.tr Yayın No: E/21/284 ISBN: X Bu yapıtın yayın hakkı Makina Mühendisleri Odası'na aittir. Kitabın hiçbir bölümü değiştirilemez. MMO'nm izni olmadan kitabın hiçbir bölümü elektronik, mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanılamaz. Kaynak gösterilmek kaydı ile alıntı yapılabilir. Aralık 21 / Ankara Baskı: Özkan Matbaacılık (312) I

3 . II. GAP VE SANAYİ KONGRESİ TMMOB Makina Mühendisleri Odası II. GAP ve Sanayi Kongresi 29-3 Eylül 21 Diyarbakır GAP VE BİYOTEKNOLOJİ Nesrin ÖRÇEN E.Ü. Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü Bornova/ÎZMİR Tlf: /39 ÖZET Günümüzde pek çok kullanım alanı olan modern gen teknolojisinin pek çoğu DNA kütüphanesine dayalı olarak oluşturuluyor. Bu nedenle DNA kütüphanesinin nasıl oluşturulduğunun teknik olarak bilinmesinde fayda vardır. Bu derlemede DNA kütüphanesi nasıl oluşturulur. DNA kütüphanesinde kullanılan vektörler (özellikle plazmid vektörler), kaç tip DNA kütüphanesi vardır, hedeflenen (ilgilenilen) klonun DNA kütüphanesinden tanımlanması, oluşturulan DNA kütüphaneleri arasındaki farklar, DNA kütüphanelerinin kullanıldığı alanlarla ilgili bilgiler sunulmuştur. Anahtar Kelimeler: DNA Kütüphanesi, cdna, Genomik DNA GİRİŞ Ülkemizin geleceğe yönelik en büyük projesi olarak tanımlanan GAP 1.7 milyon ha. sulama sistemleri yapımını öngörmektedir. Günümüzde çok popüler hale gelen ve gelecek yüzyıla damgasını vuracak olan biyoteknoloji tarım alanında hızla mesafeler katetmektedir. GAP dahilinde yapılacak olan tarımsal projeler (tarımsal ürün desenleri) içerisinde biyoteknolojik ürünler yer almamış ya da bu konuda hali hazırda bir program yapılmamış. Yasal düzenlemeler (ülkemiz bazında olduğu gibi) belirtilmemiştir. GAP illeri bünyesinde biyoteknolojik üretim yapan şirket (firma)lerin mevcudiyeti varsa, çalışma konulan, deneme yapılacak, çalışılacak bitkilerin mevcut ürün deseniyle uyum veya uyumsuzluğu GAP illerindeki bitkilerin DNA kütüphaneleri ve daha pek çok konu araştırmayı beklemektedir. Bu bildiride GAP illerinde biyoteknolojik çalışmaların teorik bazda (eğitimine) yönelik çalışmaların başlatılması amacıyla bilinmesi gereken temel konulardan biri olan DNA kütüphaneleri hakkında bilgiler verilmiştir. 417

4 DNA KÜTÜPHANESİ Plazmidler bakterilerde bulunan yuvarlak DNA parçalandır. Bunlar restriksiyon enzimleriyle kesilerek, yuvarlak DNA düz DNA haline getirilir. Bu DNA'nın uçları aynı restriksiyon enzimiyle kesilmiş yabancı DNA parçasını kabul edebilir yapıdadır (Şekil 1). Şekil 1: Pek çok çeşit restriksiyon nikleazlar tarafından meydana getirilen kohesif uçlar DNA fragmentinin genoma alınmasına müsaade eder. Bu yolla katılan DNA fragmenti DNA ligaz enzimi yardımıyla katalizlenir. Bu örnekte plazmid DNA'sı kromozomal DNA'yı içine alarak meydana getirilmiştir. Plazmid DNA molekülü Aynı restrüksiyon enzimi ile kesilmiş kromozomal DNA Kromozomal DNA parçasını içeren plazmid DNA molekülü Sekili Bu rekombinant plazmid bakteriye yerleştirilip yabancı genin bakteri genomunda iş görmesi sağlanır. Genomik DNA'nın ya da cdna'nın restriksiyon enzimleri yardımıyla kesildikten sonra vektörlerle aktarılmasıyla oluşturulan DNA havuzunun tümüne birden DNA kütüphanesi denir. Bir geni klonlamak için, DNA kütüphanesi oluşturulurken ya virüs ya da plazmid vektörler kullanılır. Gen klonlamada kullanılan esas prensipler her klonlama vektörü için aynıdır. Detaylar farklı olabilir. Bu derlemede sadece plazmid vektör referansındaki metotlar tartışılacaktır. Gen klonlamada kullanılan plazmid vektörler bakteri, maya ve memeli hücrelerinde doğal olarak bulunan iki kollu DNA molekülleridir. Plazmidler konukçu hücre DNA'sının küçük bir parçasıdır. Bunlar diğer DNA'lardan kolaylıkla aynmlanabilirler. Saflaştınlmış plazmidin yuvarlak DNA'sının klonlama vektörü olarak kullanılması için öncelikle restriksiyon nükleazlar ile kesilerek düz DNA'lar haline getirilirler. Kütüphanesi oluşturulacak hücresel DNA'lar aynı restriksiyon nükleazlar ile kesilirler. Geni içeren restriksiyon fragmentleri, kesilmiş plazmidlere eklenir, sirküler DNA oluşturulur. Bu yabancı DNA'yı içeren rekombinant moleküller DNA ligaz enzimiyle muamele edilerek sirküler formda oluşması garantilenir. Yuvarlak rekombinant DNA, geçici olarak permabl hale getirilmiş hücrelere (bakteri veya maya hücrelerine) aktarılır. Böyle hücrelere plazmidlerle "transfected" edilmiş hücreler denir. Bu hücreler büyüyüp bölünebildiklerinden rekombinant plazmidlerdeki yabancı DNA'mnda çok sayıda kopyası çıkmış olur. 418

5 BİR BAKTERİYE KLONLANMIŞ DNA'NIN SAFLAŞTIRILMASI VE ÇOĞALTILMASI Pek çok bakteriyel plazmid antibiyotiğe dayanıklılık geni taşır. Bu özellik yardımıyla başarılı bir "transfected" olup olmadığı kontrol edilir. Bu yaşayan bakteriler DNA kütüphanesini içerenler olarak bilinirler. Bununla beraber bu bakterilerin sadece bir kaçı özel (istenen) rekombinant plazmidi taşır. İlgilendiğimiz DNA'mn bulunması saflaştınlması ve kullanılacak miktarda elde edilmesi bu hücrelerin ayırt edilmeleri gerekir. İKİ TİP DNA KÜTÜPHANESİ VARDIR 1) Genomik DNA Kütüphanesi: Genomik DNA'mn restriksiyon enzimleriyle kesilip, plazmidlere aktarılmasıyla yapılan DNA kütüphane türüdür. Milyonlarca DNA fragmenti milyonlarca "transfected" hücre kolonileri yaratır. Bu kolonilerin her biri tek ata hücreden gelen klonlardan oluşmaktadır. Bütün plazmidlerin koleksiyonu genomik DNA kütüphanesini kapsadığı kabul edilir. Fakat genomik DNA tesadüfi fragmentlere ayrılır. Pek az fragment sadece bir gen taşır. Pek çoğu sadece genin bir kısmını taşır. Genomik klonlarm çoğu nonkoding DNA'lar taşır. 2) cdna Kütüphanesi: Sadece RNA tarafından transkript edilen ve gene tekabül ettiği farz edilen DNA parçalarının seçilerek klonlama işleminin yapılmasıdır. Hücreden mrna saflaştırılması ile yapılmaktadır. Saflaştırılan her mrna molekülünün komplementer DNA (cdna)'sı yapılır. Bu reaksiyon rivörs transkriptaz enzimi tarafından katalizlenir. Bu enzim RNA kolundan DNA zincirini sentezler. Rivörs transkriptaz tarafından sentezlenen tek kollu DNA molekülü DNA polimeraz enzimi vasıtasıyla çift kollu DNA molekülü haline çevrimlenir ve bu molekül plazmide aktarılarak klonlanır. Bu yolla elde edilen her klon cdna klonu olarak isimlendirilir ve bir mrna'dan elde edilen bütün kolleksiyonu cdna kütüphanesini oluşturur. Şekil 2: cdna'nın sentezi bir mrna molekülünün cdna'sı rivörs transkriptaze enzimi tarafından üretilir. Böylece DNA/RNA hibrid helixi oluşur. DNA-RNA hibrid helixi oluşur. DNA-RNA hibridi alkali ile muamele edilirse RNA kolu nükleotidlerine ayrılır. Geriye kalan tek kollu cdna DNA polimeraz enzimi yardımıyla iki kollu cdna haline getirilir. Hem rivörs transkriptaz ve DNA polimeraz sentezine başlamak için primere ihtiyaç duyarlar. Rivörstranskriptaz için oligonukleotid kullanılır. Genellikle pek çok mrna'nın 3 ucundaki uzun, poly A bölgesi kullanılır. Üretilen çift kollu cdna molekülü kohesif uç (yapışıcı) içermezse yani küt uçlu ise DNA moleküllerine sentetik oligonukleotidler eklenir. 419

6 mrna,..a AAA *.AA Primerin bağlanması I Rivörs y -AAAAAAA transkriptaz ile cdna'nın!,.*'' ' ',V oluşturulması RNA'nm alkali ile muamelesi i P II t f f «v " ' ~ _ r ı M ı ı ı V DNA polimeraz ile komplementer DNA'nın sentezi v i\ f I j ^. V J\\ L\ i \ f t ^ 11" h f!^v ^\ j \ wx ı fc t ı ı \2<\.\r \&z\i. 1 -' \U>c!t \li>cis NÜî^t'^ı i ı M ı T Sİ nükleaz ile muamele edilmesi Orijinal mrna'dan çift kollu cdna'nın oluşması I I I I 1 I T M I t r,' Şekil 2. Orijinal mrna 'dan Çift Kollu cdna 'mn Oluşması GENOMİK DNA KLONLARI VE cdna KLONLARI ARASINDA ÖNEMLİ FARKLAR VARDIR cdna klonlan geni kodlayacak dizinin kesilmemiş şeklini içerirler. Ökaryotlarda genler nonkoding dizilişten koding dizilişler ayrıldıktan sonra işlev görürler. Bu yüzden bu genlerden üretilen mrna başlangıç RNA'dan nonkoding bölgelerin çıkartılması icap eder ve geriye koding dizilişleri kalır. Ne bakteri ne de maya hücreleri ökaryotik hücrelerin genden RNA üretirken yaptıkları bu modifikasyonları yapmazlar.eğer klonlamanm amacı DNA'dan proteinin aminoasit dizilişini belirlemek, bakteri veya maya hücresinde klonlanan genin ekspresiyonu ile protein üretmek ise tercihen cdna ile başlanır (1). Bu konuda pek çok bitkide cdna ve genomik DNA kütüphaneleri oluşturulmuştur (2,3,4,5,6,7,8,9,1,11,12,13,14,15,16,17,18,19,2,21,22,,23,24,25,26). 42

7 . II. GAP VE SANAYİ KONGRESİ Özelleşmiş hücreler spesifik proteinlerini çok miktarda üretir. Buna bağlı olarak proteini kodlayan mrna'larda büyük miktarlarda üretilir. Bu yüzden bu hücrelerden hazırlanan cdna kütüphanesi, bu proteini kodlayan cdna molekülleri bakımından çok zengindir. İlgilenilen cdna'nın bolluğu kütüphanede arzu edilen klonun tanımlanması problemini azaltır. Örneğin yeni oluşan eritrositlerde hemoglobin çok miktarda yapılır ve bu sebeple globulin geni ilk önce klonlananlar arasındadır. rj«le A Kromozomal DNA ıjı-nu ti Restriksiyon Enzimleri ile kesim RNA Transkriptleri J Transkripsiyon "' ^' J DNA Parçalan RNA Splicing DNA'nın Klonlanması mrna I Rivörs Transkripsiyon ve DNA Klonlanması t t Genomik DNA Klonlan cdna Klonlan Şekil 3. Genomik DNA Klonlan ve cdna Klonlan Arasındaki Farkların Şematik Gösterimi Bu örnekte A geni B genine göre daha az sıklıkta transkripte edilmektedir. RNA transkripsiyonunun her iki tipinde mrna'nın oluşması sırasında RNA splicing meydana gelir. Pek çok gen pek çok intron bölgesi içerir. Genomik klonlar bir organzimadaki bütün DNA dizilişlerini tesadüfi örneklerle içerir ve bunların hazırlanmasında kullanılan hücre tipi ne olursa olsun çok nadir istisnalar benzer olacaktır. Aksine cdna klonlan mrna'ya çevrilen genomun sadece belli bölgelerini kapsar ve farklı dokuların hüzreleri farklı set mrna molekülü üretir. Farklı cdna kütüphanesi, kütüphanesi hazırlanacak olan her hücre tipi için ayrı elde edilir (1). 421

8 KAYNAKÇA 1. B.Alberts, D.Bray, J.Lewis, M.Raff, K. Roberts, J.D.Watson. "Molecular biology of the celi" second edition Gerland Publishing, Inc. 136 Madison Avenue, New York.NY A. Mouradov, E. Mouradova and K.J. Scott. "Gene family encoding basic pathogenesis-related 1 j proteins in barley"plant Molecular Biology 26: 53-57, 1994 / 3. Thomas J. Wolpert, Duroy A. Navarre, Daniel L., Moore and Vlado Macko. "Identification of the 1-kD victorin binding protein from oats". The Plant Celi, vol. 6, , August Rickie B. Turley, David L. Ferguson and William R. Meredith, Jr. "Isolation and characterization of a cdna encoding ribosomal protein S16 from cotton (Gossypium hirsutum L.)" Plant Physiol. (1994)16: Susan E. Ledger and Richard C. Gardner "Cloning and characterization of five cdnas for genes differentially expressed during fruit development of kivvifruit (Actinida deliciosa var. deliciosa) Plant Molecular Biology 25: , Rickie B. Turley, David L. Ferguson and William R. Meredith, Jr. "Isolation and characterization f of a cdna encoding ribosomal protein S16 from cotton (Gossypium hirsutum L.)" Plant Physiol. V (1994) 16: Robert C. Wilson, Fanxin Long, E. Miko Maruoka, and James B. Cooper "A new proline-rich early nodulin from Medicago truncatula is highly expressed in nodule meristematic cells" The Plant Celi, Vol 6, , Eike A. Griess, Gabor L. Igloi and Gunter Feix "Isolation and sequence comparison of a maize ' calmodulin cdna" Plant Physiol. 14: , Atilio Castagnaro, Carmen Marana, Pilar Carbonero and Francisco Garcia-Olmedo "cdna cloning and nucleotide sequences of al and a2 thionins from hexaploid wheat endosperm" Plant j Physiol. 16: , 1994 / 1. N. Harris, J.E. Taylor and J.A. Roberts "Isolation of a mrna encoding a nucleoside diphosphate kinase from tomato that is up-regulated by vvounding" Plant Molecular Biology 25: , Fei Wang, Alan G. Smith and Mark L. Brenner "Isolation and sequencing of tomato fruit sucrose synthase cdna" Plant Physiol 13: , Gerhardt Saalbach and Veselin Christov "Sequence of a plant cdna from Vicia faba encoding a / novel Ran- related GTP-binding protein" Plant Molecular Biology 24: , Xongbiao Xue, Sylvie Collin, D. Roy Davies and Colvvyn M. Thomas. "Differential screening of mitochondrial cdna libraries from male-fertile and cytoplasmic male-sterile sugar-beet reveals ( genome rearrangements at atpö and atpa loci" Plant Molecular Biology 25: 91-13, 1994 f 14. Xonbiao Xue, Sylvie Collin, D. Roy Davies and Cohvyn Thomas. "Differential screening of V mitochondrial cdna libraries from male-fertile and cytoplasmic male-sterile sugar-beet reveals genome rearrangements at atpö and atpa loci" Plant Molecular Biology 25: 91-13, Yongcheol Kim, Eugene J. Kim and Philip A. Rea "Isolation and characterization of cdnas encoding the vacuolar H-pyrophosphatase of Beta vulgaris" Plant Physiol. 16: , 1994 ) 422

9 . II. GAP VE SANAYİ KONGRESİ 16. Matthevv J. Hills, Rachel Dann, Derek Lydiate and Andrew Sharpe "Molecular cloning of a cdna firom Brassica napus L. for a homologue of acyl-coa-binding protein" Plant Molecular Biology 25: , Roberto J. Rodriguez-Suarez and Ricardo A. Wolosiuk "Sequence of a cdna encoding chloroplast fructose-1,6- bisphosphatase from rapeseed" Plant Physiol 13: , Christoph Unger, Markus Hardegger, Susanne Lienhard and Amd Sturm "cdna cloning of carrot (Daucus carota) soluble acid b- fiructofüranosidases and comparison with the celi wall isoenzyme" Plant Physiol. 14: , Haruhiko Teramoto, Eiki Momotani, Go Takeba, Hideo Tsuji "Isolation of a cdna clone for a cytokinin-repressed gene in excised cucumber cotyledons" Planta 193: , Patrick J. Gulick, Wei Shen and Hongyan An "ESI, a stress-induced gene from Lophopyrum elongatum" Plant Physiol. 14: 799-8, Karin Herbers, Salome Prat and Lothar Willmitzer "Cloning and characterization of a cathepsin D inhibitor gene from Solanum tuberosum L." Plant Molecular Biology 26: 73-83, Dingbo Zhou, Autar Mattoo, Ning Li, Hidemasa Imaseki and Theophanes Solomos "Complete nucleotide sequence of potato tuber acid invertase cdna" Plant Physiol 16: , Masaaki Umeda-1, Chikage Hara-1, Yuko Matsubayashi-2,Hai-Hang Li-1, Qiang Liu-1, Fumihiko Tadokoro-2, Satoshi Aotsuka-2 and Hirofümi Uchimiya-1 "Expressed sequence tags from cultured cells of rice (Oryza sativa L.) under stressed conditions: analysis of transcripts of genes engaged in ATP-generating pathvvays" Plant Molecular Biology 25: , Bao-Sen Xia, Rosemary N. Waterhouse, Yoshihiro Watanabe, Hideyuki Kajivvara, Setsuko Komatsu and Hisashi Hirano "Nucleotide sequence of a soybean (Glycine max L. Merr.) ubiquitin gene" Plant Physiol 14, 85-86, Natalia Dudareva, Jean-Luc Evrard, Datta T. N.Pillay and Andre Steinmetz "Nucleotide sequence of a pollen-specifıc cdna from Helianthus annuus L. encoding a highly basic protein" Plant Physiol. 16: 43-44, James V. Anderson, Lisa G. Neven, Qin-Bao Li, Dale W. Haskell and Charles L. Guy "A cdna encoding the endoplasmic reticulum-luminal heat-shock protein from spinach (Spinacia oleracea L.)" Plant Physiol. 14: 33-34,

10 TMMOB Makina Mühendisleri Odası II. GAP ve Sanayi Kongresi 29-3 Eylül 21 Diyarbakır GAP'TA BİYOMEDİKAL MÜHENDİSLİK Mehmet AKIN* M. Ali ARSERİM* Bilal GÜMÜŞ* * Dicle Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fak. Elek.-Elektronik Müh. Böl. Diyarbakır Tel: /329 E-Posta: makin@,dicle.edu.tr OZET Sağlık sisteminde verimlilik ve çağdaş bir medikal bakım düzeyi için tıbbi cihaz gereksinimi her geçen gün artmaktadır. Buna bağlı olarak tıbbi cihazların seçim, bakım, kullanım ve kaynak optimizasyonunda biyomedikal mühendisliğinin durumunun saptanması gerekmektedir. Ayrıca ülkemizde, bilhassa Güneydoğu Anadolu bölgesinde bulunan Üniversite Hastaneleri, Sağlık Bakanlığı Hastaneleri, Sosyal Sigortalar Kurumu Hastaneleri, Kuruluş Hastaneleri, Askeri Hastaneler, Özel Hastanelerdeki biyomedikal cihazlar ile biyomedikal servis merkezlerinin durumu saptanmalı ve biyomedikal mühendisliğin önemi ortaya konulmalıdır. Bu çalışmada biyomedikal mühendisliğin ve biyomedikal servis merkezlerinin gerekliliği ve önemi incelenmiştir. l.giriş Sağlık, günümüz toplumlarının gündemini en çok meşgul eden konulardan biri olmaya devam etmektedir. Bireylerin sağlıklı yaşayabilmesi için gerekli önleyici, tedavi edici ve iyileştirici hizmetlerin sağlanmasında, tıp alanındaki bilgi birikimi kadar Tıp ve mühendislik disiplinler arası çalışma dinamiği sonucu oluşan biyomedikal mühendislik gelişmeleri de büyük önem taşımaktadır. Buna paralel olarak çoğalan ve gelişen ölçü ve görüntüleme yöntemleri, giderek otomatikleşen tıbbi test, analiz ve monitoring cihazlan, bireyler ve hastalar için gerekli önleyici, tedavi edici ve iyileştirici hizmetlerin sağlanması da büyük bir hızla artmaktadır. Hızla değişen bu yapı içinde, insan ve tüm insan ihtiyaçları önemini artırarak varolmaya devam edecektir. Bu arada, sağlık hizmetleri yaşama hakkının bir uzantısı olarak daha da önem kazanacaktır. Değişen alışkanlıkların ve çevre koşullarının ortaya çıkardığı yeni hastalıklar yeni gelişmiş tıbbi cihazlara gereksinimi artırmaktadır. 425

11 j 2. BİYOMEDİKAL MÜHENDİSLİK V Çağımızda tıbbi teknolojinin baş döndürücü hızla gelişmesinin hastalıkların tanı ve tedaviye getirdiği olumlu katkılar, sağlık kuruluşlarında özellikle hastanelerde tıbbi teknoloji yatırımlarını büyük ölçüde arttırmıştır. Ancak, tıbbi cihazların satın alınması, kullanımı ve çalışır halde tutulması da önemli bir sorun olarak ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda, teknolojiyi kullananlar ile bunu üreten teknik elamanlar arasında köprü görevi görecek, olayları hem hekim hem de mühendislik açısından değerlendirebilecek elemanlara şiddetle gereksinim î duyulmuştur. Tıbbi cihazların verimli ve etkin kullanılabilmesi ise ayrı bir uzmanlık ve meslek dalı / haline gelmiş, tıp ile elektro mekanik mühendisliğin ara kesitini oluşturan Biyomedikal Mühendislik Hizmetlerinden yararlanmayı kaçınılmaz kılmıştır (2). Biyomedikal Mühendislik (Biomedical Engineering); mühendislik ve fen bilimleri uzmanlık dalları ile tıp ve biyoloji bilimlerinin birleşmesinden meydana gelen disiplinler arası bir meslektir (3,4). Başka bir anlatımla, Biyomedikal Mühendislik; mühendislik ilke, kavram ve yöntemlerin biyolojik ve tıbbi sorunların çözümüne uygulanması olarak da tanımlanmaktadır (6). Bugün Avrupa'nın birçok ülkesinde ve özellikle ABD'de «Biyomedikal Mühendisi (Biomedical Engineer)», «Klinik Mühendisi (Clinical Engineer)», «Biyomedikal Teknisyeni (Biomedical Technician)», unvanlarına sahip, bu alanda formel eğitim görmüş elemanlardan oluşan Biyomedikal Mühendisliği Bölümü (Biomedical Engineering f Department) adı altında kurulmuş hastane içi destek servis ünitelerine hemen hemen her hastanede rastlanmaktadır. Ülkemizde, Biyomedikal Mühendislik Hizmetleri, sağlık kuruluşlarında tam olarak tanımlanamamıştır. (2). V Tıbbi teknolojinin hastanelerde yoğun olarak kullanılmaya başlanmasıyla birlikte bunların satın alınması, kullanımı ve tam zamanlı çalıştırılması da önemli bir sorun olarak gündeme gelmiştir. Hastanelerin verimliliği ve hizmet kalitesi bakımından sadece yatırımların akılcı olarak yapılması değil yaşam süreci içinde gerekli bakım-onanm ve kalibrasyonlannın yapılması, sağlık hizmetinin, güvenilirliği yönünden büyük önem taşımaktadır. Tıbbi cihazların büyük bir kısmını dışalım yoluyla sağlayan Tıbbi cihazların verimli ve etkin kullanılabilmesi ise artık ayrı bir disiplin ve uzmanlık dalı haline gelmiş Biyomedikal Mühendislik Hizmetlerinden yararlanmayı kaçınılmaz kılmaktadır. f ' t 2.1. Biyomedikal Mühendislik Hizmetleri Gerek hastanenin kendine ait bir biyomedikal mühendislik hizmetleri birimi olsun, gerekse dışarıdan servis veren kuruluşlar olsun, sağlanması gereken biyomedikal mühendislik hizmetleri ayrıntılarıyla şu şekilde ifade edilebilir: a) Yeni cihaz alımından önceki hizmetler «Tıbbi teknolojinin hastanelerde yoğun olarak kullanılmaya başlanmasıyla birlikte bunların satın -\ alınması önemli bir sorun olarak gündeme gelmiştir. Çeşitli alternatifleri kullanım, teknik özellik, güvenlik ve maliyet açısından incelemek, teknik şartnameleri hazırlamak, teklifleri değerlemek, yeni cihaz için tesis ihtiyaçlarını belirlemek. 426

12 b) Yeni cihaz satın alımı esnasındaki hizmetler Yeni alınan bütün cihazların ön ve nihai kabul muayenelerini yapmak, şartnameye uygun cihazların montajını sağlamak, biyomedikal cihazlara ait kalite garantisi, kullanım müsaadesi gibi konularda ulusal ve uluslararası standartları ve mevzuatı takip etmek. c) Bakım onarım hizmetleri Türkiye'de yeni teknoloji ürünü tıbbi cihaz/sistemlerin toplam ve verimliliğinin düşük olmasındaki en büyük pay sahibi faktörlerden bir diğeri de bakım/onarım faktörüdür. Uygun bakım/onarım servislerinin tıbbi cihaz/sistemlere verilmesinde özel sektör, devlet sektörüne nazaran biraz daha ileride olmasına rağmen yine de tüm sağlık sektörü cihazlarına uygun bakım/onarım vermek konusunda oldukça zayıftır. Mevcut cihazların envanterini yapmak, mevcut cihazların faal bulunmasını sağlamak üzere yedek parça ve malzemelerin stoklarını yönetmek, yoğun bakım ve acil servislerin ihtiyaç duyduğu teknik hizmetleri günde 24 saat süresince sağlamak, cihazları üreten firmalarla, satıcılarla ya da bunların temsilcileriyle düzenli ve sürekli haberleşmeyi sağlamak, arızalanan cihazların mahallinde tamir edilmesini ya da hastane dışında tamir görmesini sağlamak, cihazlarla ilgili el kitabı, broşür, prospektüs gibi dokümanları temin etmek ve arşivlemek, cihazların demode olması ya da tamir masraflarındaki artış nedeniyle kullanımdan çıkartılmasına karar vermek. d) Koruyucu bakım hizmetleri Cihazların düzenli olarak kontrol ve muayenelerinin yapılması için program geliştirmek, Periyodik bakım ve muayenelerin programlandığı gibi yürütülmesini ve kayıtlarının tutulmasını sağlamak. e) Kalibrasyon hizmetleri f) Eğitim hizmetleri Hastane içi sürekli eğitim programları ile cihazların kullanımı konusunda hizmet-içi eğitim programlan hazırlamak ve yürütmek. Personelin ve yeni metot ve teknolojilerden haberdar edilmesidir. g) Elektrikli aletlerle ilgili önlemler Hastane içinde kullanılan her türlü münferit elektrikli aletin, hastane ve biyomedikal cihazlar açısından güvenlik durumunu araştırmak, bu cihazların gözetim altında bulundurulmasını sağlamak. 3. BİYOMEDİKAL MÜHENDİSLİK HİZMETLERİNİN HASTANELERE SAĞLAYACAĞI YARARLAR Bu doğrultuda sağlık harcamaları, son 15-2 yıldan bu yana her ülkede olduğu gibi ülkemizde de artmaktadır. Sağlık bakanlığının bütçesi, Türkiye bütçesinin ortalama % 4-5 civarındadır. Yani hastanelerin harcamalarının % 3'u biyomedikal cihazların alım ve bakımı için harcanmaktadır. Bu durum, biyomedikal cihazların durumuna farklı bir boyut da bakmamızı gerektiriyor [1]. Türkiye Yüksek İhtisas Hastanesi'nde (TYİH), 1981 yılında oluşturulan Tıbbi Aygıtlar Bakım Onarım Merkezi (TABOM), Türkiye'de ilk Biyomedikal Mühendislik merkezi olmuştur ve Türkiye'de 427

13 biyomedikal mühendislik hizmetleri ile pek çok deneyim kazanılmasını sağlamıştır. Biyomedikal mühendisliği hizmetlerinin TYİH'ye maliyeti, Hastane'nin toplam tıbbi cihaz değerinin yaklaşık % 5'i kadardır. 17 yataklı Gülhane Askeri Tıp Akademisi'nde (GATA), ileri teknoloji ürünü cihazların çalışır durumda tutulmasında karşılaşılan güçlükler, Biyomedikal ve Klinik Mühendislik Merkezi (BKMM)'nin kurulmasına neden olmuştur yılları arasında yapılan bakım-onarım çalışmaları sonucunda, 4736 tıbbi cihaz ve aletin onarımı yapılarak arızalı cihaz oranı, %17'den %1'e indirilmiştir. TYİH ve GATA, hastanelerde Biyomedikal Mühendislik Hizmetlerini ya hizmet anlaşmasıyla ya da bünyesindeki oluşturdukları birimle sağlayarak; tıbbi cihazların bakım/onarım, kalibrasyon, kullanıcı eğitimi, Araştırma-Geliştirme çalışmalarında ve hizmet-içi eğitim sorunlarına kendi olanakları çerçevesinde çözüm getirerek, hastanede var olan teknolojilerin verimli ve etkili kullanımı ve tıbbi cihazlarla ilgili yeni teknolojilerin geliştirilmesi açısından, özellikle teknoloji yoğunluğu yüksek hastaneler için olumlu model oluşturmaktadır. i 'V Boğaziçi Üniversitesi, Biyomedikal Mühendisliği Enstitüsü'nün İstanbul'daki en büyük beş Sağlık Bakanlığı hastanesinde (Taksim Hastanesi, Beyoğlu Hastanesi, Şişli Etfal Hastanesi, Haseki Hastanesi, Haydarpaşa Numune Hastanesi) yaptığı çalışmanın sonuçları ile ilgili Bakanlığa hazırladığı Çalışma Raporu I ve H'de, bu hastanelerde ve Türkiye genelinde diğer Bakanlık hastanelerinde kurulacak Biyomedikal Mühendisliği Bölümleri tarafından verilecek koruyucu bakım, kalibrasyon ve,-\ onarım hizmetleri ile; (1) cihaz ortalama ömrünün yaklaşık % 3 artacağı, (2) onarım masraflarının ise yaklaşık % 5 azalacağı vurgulanmıştır. Ayrıca, cihaz yapılacak yatırım maliyetinin uygun satın alma yöntemleri ile en az yaklaşık % 2 azalacağı belirtilmiştir(6,7,8). j Güneydoğu Anadolu Bölgesinde ve bilhassa çevre illere de hizmet veren bir bölge hastanesi konumunda olan Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesinde sağlık hizmetlerinin aksamadan ve doğrulukla yürümesi büyük önem taşımaktadır. Dolayısıyla Üniversitemiz hastanesinde bu amaçla kullanılan birçok tıbbi cihaz bulunmaktadır. Bu cihazların varlığı cihazların bakım onarım ve kalibrasyon sorununu da beraber getirmektedir. Sağlık gibi acil ve temeli insan hayatı olan bir sektörde sağlıklı ve sürekli hizmet için, tıbbi cihazların sorunsuz ve doğru şekilde çalışması oldukça önem arz etmektedir. Bu bakım, onarım ve kalibrasyon işlemlerinin sağlıklı yürütülememesi sebebiyle ülkemizdeki hastanelerimiz tıbbi cihaz mezarlığına dönüşmektedir. Bu durum bu cihazların alımı için harcanan milyonlarca doların karşılığını alamadan heba olmasına ve insan sağlığı için gerekli hizmetlerin mükemmel olarak yürütülememesine neden olmaktadır. j 4. SONUÇ Tıbbi cihazların büyük bir kısmını dışalım yoluyla sağlayan Türkiye gibi ülkelerde Biyomedikal Mühendislik Hizmetleri, sağlık kuruluşlarının hizmet kalitesinin arttırılmasına ve masrafları azaltarak bu kuruluşları kar eden verimli işletmelere dönüştürülmesine katkısı, gelişmiş ülkelerden daha fazladır. Bu bağlamda, biyomedikal mühendislik hizmetleri, kaliteli ve verimli sağlık hizmetlerinin geleceği için çok önemli rol oynayacaktır. 428

14 Tıbbi cihazların verimli ve etkin kullanılabilmesi ise artık ayrı bir disiplin ve uzmanlık dalı haline gelmiş Biyomedikal Mühendislik Hizmetlerinden yararlanmayı kaçınılmaz kılmaktadır. Güneydoğu Anadolu bölgesinde bulunan Üniversite Hastaneleri, Sağlık Bakanlığı Hastaneleri, Sosyal Sigortalar Kurumu Hastaneleri, Kuruluş Hastaneleri, Askeri Hastaneleri ve Özel Hastanelerinde biyomedikal mühendis çalıştırılmamaktadır. Yüksek teknolojinin getirdiği komplike ve son derece pahalı cihazların alımında, kullanımında ve koruyucu bakım ve kalibrasyonunda Biyomedikal Mühendislik Hizmetlerinden yararlanılmaması durumunda, yüksek yatırımlar karşılığında beklenen doğru, çabuk tanı ve tedavi hizmeti veren cihazların tam zamanlı çalışması sağlanamayacağı ve hasta başına düşen birim maliyetlerin çok yüksek olacağı çeşitli araştırmalarla da kanıtlanmıştır. Bakanlık bünyesinde ve her bir hastanede veya birbirlerine yakın hastanelerde Biyomedikal Mühendisliği Bölümlerinin süratle oluşturulması ve genişlemesini sağlayacak elemanların yetiştirilmeye başlanmasıdır. Bu konu ile ilgili olarak Sağlık Bakanlığı bünyesinde de çalışmalara başlanmıştır. Ancak bunların hızlandırılması gerekmektedir. Ne yazık ki Türkiye'deki sağlık kuruluşlarında bu faktörler verimliliğe olumsuz etkiler yapmaktadır. Bu etkilerin en aza indirilmesinin yolu eğitime ve Biyomedikal Mühendisliği gibi servis hizmetlerine yatırım yapmaktan geçmektedir. Özellikle anlaşılması gereken konu, sadece yeni teknoloji ürünü cihaz/sistemlere yatırım yapmakla hastanelerimizde verilen hizmetlerin verimliliğini ve kalitesini arttırmak mümkün değildir, zira cihazı çalıştıracak işgücüne, kullanılacak enerji ve malzemeye ve cihaz/sistemleri çalışır durumda tutacak destek hizmetlere de yatırım yapmak zorunluluğu vardır. Bu zorunluluk yerine getirildiği takdirde Türkiye'deki sağlık hizmetleri harcamalarında önemli tasarruflar yapılacak ve verimlilik hiç şüphe yok ki artacaktır. Sonuçta, bu tasarruflar yatırım olarak yine hastanelerimize geri dönecektir. KAYNAKÇA 1. Tanyolaç Necmi, "Developments in Turkey", Biyomedikal Mühendisliği Bülteni, Mayıs 1995, Sayfa Karagöz İrfan, Eroğul Osman: "Üniversite Hastanelerinde Biyomedikal Mühendisliği Uygulamalarına Bir örnek: GATA", Biyomut 94 Biyomedikal Mühendisliği Ulusal Toplantısı Bildiriler Kitabı. (Ekim 1994), Bİ Basımevi. 3. Tanyolaç Necmi, Dökmeci Vedia: "İstanbul ili Sağlık Tesisleri Master Planı( )" (Yayınlanmamış master plan) 4. Tanyolaç Necmi : "Yüksek Teknolojinin Türkiye' deki Durumu ve Biyomedikal Mühendislik Hizmetleri," (Yayınlanmamış Tebliğ), Bİ, Kasım 1986), 5. Tanyolaç Necmi: "Biomedical Engineering Program to Chalenge the High Technology of Medicalin Equipment, " (Proceedings of the 1992 Iniernational Biomedical Engineering Days, Ağustos 1992) 6. İder Ziya, Köymen Hayrettin: "TYİH'nde Biyomedikal Mühendisliği Uygulama ve Danışmanlık Hizmetleri Projesi", (Sonuç Raporu, 1984), Elektrik- Elektronik Mühendisliği Bölümü Biyomedikal Mühendisliği Merkezi, Ankara, ss B.Ü.Biyomedikal Mühendislik Enstitüsü, Çalışma Raporu-I, (İstanbul: B.Ü., Mart, 1986). 429

15 8. B.Ü. Biyamedikal Mühendislik Enstitüsü, Çalışma Raporu-II, İstanbul: B.Ü., Eylül, 1987). ''' 9. İder Y Ziya, Köymen Hayrettin: "A Pioneering Clinical Engineering Service in Turkey", (İEEE, Eighth Annual Conferance of the Enginieering in Medicine & Biology Society 1986), ss Gökalp B., Lütfi A.: "Bakım Onarım Sorunları ve Alınması Gerekli Tedbirleri" BODE grubu Eğitim yay No.l, Marmara Bilimsel ve Endüstriyel Araştırma Enstitüsü, Elektronik Araştırma Ünitesi, (Şubat 1976) İstanbul, ss Saraçoğlu Fulya, Seçim Hikmet ; «Sağlık Sektöründe Yüksek Teknoloji Kullanımının Hastane Onganizasyonuna Etkileri» (İstanbul İli Sağlık Tesisleri Master Planı ve Uygulama Yöntemi i Semineri'nde sunulan tebliğ), (İstanbul: B.Ü., 25 Nisan 1988), s </ 12. Arja Ilomaki, Pekka Karp, Seppo Savikurki, Jouko Kiiveri: "A New Information System for the Managment of Medical Equipment and the Clinical Engineering Department". (İEEE Eighth Annual Conferance of the Engineering the Medicine & Biology society), s.l Mahachek R. Arnold: "Financial Models and Productivity Controls in Clinical Engineering", (İEEE Engineering in Medicine & Biology society loth Annual International Conferance 1988), ss Price Waterhouse Denetim Firması. "Health Sector Master plan Etüdü, Mevcut Durum Raporu", (Yayınlanmamış Master Plan), (DPT, Aralık 1989), s , 15. Coile C, Russell; The New Hospital: Future Strategies for a Changing Industry, (Rockville: An f Aspen Publication, 1986). v 16. Çorum Serpil; Hastanelerde Tıbbi Teknolojik Verimliliği Etkileyen Faktörlerin Analizi (Radyolojik Cihazlar Örneği), (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), (Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enst,

16 . II. GAP VE SANAYİ KONGRESİ TMMOB Makina Mühendisleri Odası II. GAP ve Sanayi Kongresi 29-3 Eylül 21 Diyarbakır GAP PROJESİNİN YARATACAĞI DENİZ TAŞIMACILIĞI TALEBİ KARŞISINDA DOĞU AKDENİZ LİMANLARININ GELECEĞİ Dr. Serap İNCAZ-GÜNER İstanbul Teknik Üniversitesi Denizcilik Fakültesi Deniz Ulaştırma İşletme Mühendisliği Bölümü Tuzla/İstanbuLTÜRKİYE ÖZET Güneydoğu Anadolu Bölgesi Türkiye'nin ekonomik ve sosyal açıdan ihmal edilmiş ve bu yüzden en geri kalmış yöresidir. Türkiye özellikle ekonomik açıdan bölgenin kalkındırılması ve sosyal hayat seviyesinin yükseltilmesi konusunda ciddi programlar ile yatırımlara sahip bulunmakta, ekonomik büyüme ve kalkınma stratejisi içinde bölge ülkelerini de önemli ölçüde etkileyecek Güneydoğu Anadolu Kalkınma Projesi'ni sürdürmektedir. GAP'in tamamlanmasıyla birlikte sosyo-ekonomik göstergelerde önemli gelişme ve değişmeler meydana gelecektir. Güneydoğu Anadolu Projesi ile birlikte tarımsal üretim artacak ve buna paralel olarak ilgili sanayi dalları da gelişmeye ve değişmeye uğrayacaktır. Bugün 12 milyon ton dolayında olan bitkisel üretim 25 yılına doğru 23 milyon tona, sanayi mamullerinin yıllık taşıma miktarı yaklaşık 47 milyon tona çıkacaktır. Güneydoğu Anadolu Projesi ile birlikte bölgede büyük bir arz potansiyeli yaratılmış olacaktır. Üç tarafi denizlerle çevrili ülkemizde, yaratılacak olan bu arz potansiyelinin deniz taşımacılığa yöneltilmesi hem ülkeye hem de bölgeye fayda sağlayacaktır. Çünkü deniz taşımacılığı diğer taşımacılık türlerine göre hem büyük hacimde taşıma ve hem de taşıma maliyetleri açısından diğer taşıma türlerine göre oldukça avantajlı bir konumdadır. Örneğin, denizyolu taşımacılığı demiryolu taşımacılığına oranla 3.5 kat, karayolu taşımacılığına oranla 7 kat ucuzdur. Buna ek olarak denizyolu taşımacılığının bir başka avantajı, çok büyük miktarlardaki yüklerin bir defada bir yerden diğer bir yere taşınması olanağı sağlamasıdır. Bu açıdan bakıldığında ortaya çıkan bu potansiyelin gerek yurt içi ve gerekse yurt dışı dağılımında denizyolu taşımacılığının ne boyutta etkili olacağının dikkate alınması gerekmektedir. 431

17 Bu amaçla; - bölgeye yakın limanların (özellikle Mersin ve İskenderun limanlarının) konumunun gözden geçirilmesi - bu limanların mevcut kapasitelerinin tespiti - kapasitenin GAP tarafından yaratılan deniz taşımacılığı talebine karşılık gelip gelmediğinin ele alınması uygun olacaktır. Anahtar Sözcükler: Denizyolu, ulaştırma, denizyolu taşımacılığı, Güneydoğu Anadolu Projesi,, denizcilik, GAP ve denizyolu taşımacılığı, Mersin Limanı, İskenderun Limanı / 1. GİRİŞ Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP), Fırat ve Dicle nehirlerinin aşağı kesiminde Adıyaman ve Gaziantep'ten başlayarak; Şanlıurfa, Mardin, Diyarbakır, Batman, Sımak ve Siirt illerini kapsayan 74. km 2 lik bir alanı içermektedir. GAP kapsamındaki 74. km 2 lik alan, Hollanda, Lüksemburg ve Belçika gibi birkaç ülkenin birleşiminden daha büyüktür. GAP'ta hedef, elde edilecek elektrik enerji ve su ile geniş alanlarda altyapı tesisleri oluşturmak, öncelikle tarım, sanayi, ticaret ve hizmet sektöründe kalkınmayı sağlamaktır. Proje tamamlandığında yaklaşık 1,7 milyon hektar arazi i sulanacaktır. GAP ile sulanacak tarım alanlarının genişliği altı adet Çukurova'ya eşit bir alan olup, Türkiye'ye altı Çukurova eklenecektir [1]. Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP), Bölgesel Kalkınma Projesi olarak dünyanın başarılı örnekleri arasında ön sırada yer almaktadır. Bugün GAP önemli bir aşamaya getirilmiştir. GAP'ın entegre bir bölgesel kalkınma projesi olarak çerçevesini belirleyen GAP Master Planı'nın da / bölge dışına olan yol ve demiryolu bağlantılarının deniz taşımacılığı göz önünde tutularak gerçekleştirmesi önerilmektedir. GAP Bölgesine hizmet verebilecek limanlar bölgenin hemen dışında yer alan ve bölgeye karayolu ve demiryolu şebekeleri ile bağlantılı Mersin ve İskenderun limanlarıdır. t Bu limanlar GAP Bölgesi'nde üretilen tarım ve sanayi ürünlerinin çıkış noktaları konumundadır. / Y 'V 2. AKDENİZ BÖLGESİ LİMANLARI Akdeniz Bölgesinde İskenderun, Mersin ve Antalya limanları yer almaktadır. Mersin ve İskenderun limanları Ortadoğu ülkelerinin transit taşımalarında geçmiş yıllarda büyük rol oynamışlardır. Ortadoğu'daki siyasi gelişmeler ve Irak'a ambargo uygulanması nedenleri ile transit taşımaları çok gerilemiş ve limanların yük trafiklerinde büyük düşmeler meydana gelmiştir. GAP projesinin kısmen devreye girmesiyle, burada üretilen tarım ürünleri ve bunlara paralel olarak ı bölgede gelişecek olan sanayi ihtiyaçlarının giriş ve çıkışları için İskenderun ve Mersin limanlan / kullanılmaktadır. Aynca, Doğu Akdeniz üzerinden ana konteyner taşımacılık hatları geçmektedir. Bu hatlarda Mersin ve İskenderun limanlarının önemini arttırmaktadır [2]. ' 432

18 . II. GAP VE SANAYİ KONGRESİ 2.1. Antalya Limanı Senelik yük elleçlemesinin 3... ton/yıl olduğu Antalya Limanı halen yüzde 25 kapasite ile çalışmaktadır. Limanda konteyner taşımacılığı için gerekli konteyner teçhizatı yoktur. Bu eksiklik büyük bir yük potansiyelinin, dolayısıyla ekonomik bir girdinin kaybedilmesi demektir. Yüksek kapasiteli bir ya da iki adet 25 tonluk vinç alınması limanın dökmeyük elleçleme süratini arttıracaktır. Liman derinliğinin 1 metreden 12 m'ye çıkarılması, büyük tonajlı gemilerin yanaşmasına olanak vererek limanda büyük bir kapasite artışına olanak sağlayacaktır. Antalya Limam'nda mevcut geri sahanın büyük bir özenle korunması ilerde limanın büyümesine pozitif bir etki yaratacaktır. Bu nedenle saha gerisindeki yapılanmalara izin vermemek ve yapılanlara da engel olmak gerekmektedir [3] İskenderun Limanı İskenderun Limanının Fiziki Özellikleri İskenderun Limanı, Akdeniz Bölgesi'nin kuzeydoğusundadır. Şehir merkezine uzaklığı 1 km'dır. İskenderun limanı geniş bir hinterlanda sahip olup, kara ve demiryolu ile Türkiye'nin iç kesimleri, Ortadoğu ve bazı Avrupa ülkeleriyle çok iyi bir bağlantısı vardır. En yakın havalimanı Adana Havalimanı'dır tarih ve 143 sayılı kanun ile TCDD Genel Müdürlüğü'ne devredilen liman, gemilerin her türlü açık deniz tesirlerinden etkilenmeyecek biçimde 14 m batı ve 43 m iç liman mendirekleri ile çevrilerek güney ve kuzey rüzgarlarına karşı koruma altına alınmıştır. Liman girişinde su derinliği 12 m'dir. İki mendirek arası 25 m genişliktedir[4]. Tablo 1. İskenderun Limanının Fiziki Özellikleri Rıhüm Uzunluğu (m) İskenderun Limanının Kapasitesi Liman Alanı (*1.m^) 75 Maximum Drafs (m) -12 İskenderun Limanının yük elleçleme, rıhtım konteyner rıhtımı ekipman kapasiteleri ve stoklama kapasiteleri Tablo 2'de verilmiştir. Tablo 2. İskenderun Limanı'nın Kapasitesi Yük Elleç. Kapasitesi (* 1. Ton/Yıl) Rıhüm Kapasitesi (* 1. on/yıl) 6.97 Konteyner Rıh. Ekipman Kapasitesi (1. TEU) 2 Stoklama Kapasitesi Karışık Eşya (1. Ton/Yıl) Konteyner (1. TEU/Yıl)

19 İskenderun Limanı Kapalı ve Açık Depolama Alanları İskenderun Limam, Kapalı ve açık depolama alanları aşağıda verilmiştir. Açık Alan 32..m 2 Kapalı Alan m ton/yıl ton/yıl Liman Hizmetleri İskenderun Limam günde 24 saat hizmet vermektedir. Pilotaj zorunlu olup liman yönetimi tarafindan sağlanmaktadır. 4 grostonluk gemiler için 1 römorkör, daha büyük gemiler için 2 römorkör zorunlu olup bu hizmette liman yönetimince verilmektedir. Limandan su, kumanya ve elektrik sağlanabilir. Akaryakıt firmaları tarafindan da yakıt ikmali yapılmaktadır. Ayrıca 75 ton/yıl kapasiteli sintine atıkları arıtma tesisi bulunmaktadır. Liman çekek yerinde 5 GRT'dan küçük teknelerin tamiri yapılmaktadır. Irak ambargosu nedeniyle İskenderun limanının aktivitesi % 25-3'lara gerilemiştir Mersin Limanı Gerek Doğu Akdeniz, gerekse gerçekleştirdiği işlem hacmiyle Türkiye'nin büyük limanlanndan biri olan Mersin Limam'nın, geniş hinterlandının da katkılarıyla Mersin kentinin önemli bir ticaret merkezi olmasındaki payı büyüktür. Büyük bir tarım potansiyeli olan Çukurova'nın yanısıra, Akdeniz'in iç kesimleri, İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu Bölgeleri'nin de tarımsal ürünlerinin ihracatı öteden beri Mersin'den gerçekleştirilmektedir. Mersin Limanı; yüzyıllık tarihsel süreç içinde bulunduğu yörenin gelişmesinin en önemli itici gücü olma başarısını göstermiştir[5] Mersin Limanının Fiziki Özellikleri Ülkemizin ihracat, ithalat, transit taşımacılık ve yurtiçi ticaretinin önemli bir kısmı Mersin Limanı'ndan gerçekleştirilmektedir. Türkiye'nin en büyük ihracat ve transit limanı haline gelen Mersin Limanı'nda gemilerin yanaşacağı toplam uzunluğu 3.17 metre olan 27 rıhtım mevcuttur. Tablo 3. Mersin Limanı Fiziki Özelliği Rıhtım Uzunluğu (m) 3.17 Liman Alanı (* 1. m 2 ) 994 Maximum Drafs (m) -14, Mersin Limanının Kapasitesi Mersin Limanının kapasiteleri Tablo 4'te verilmiştir. yük elleçleme, rıhtım konteyner rıhtımı ekipman kapasiteleri ve stoklama 434

20 . II. GAP VE SANAYİ KONGRESİ Tablo 4. Mersin Limanının Kapasitesi Yük Elleç. Kapasitesi Rıhtım Kapasitesi Konteyner Rıh. Ekipman Kapasitesi Stoklama Kapasitesi Kanşık Eşya Konteyner (* 1. Ton/Yıl) (* 1. Ton/Yıl) (1. TEU) (1. Ton/Yıl) (1. TEU/Yıl) Mersin Limanı Kapalı ve Açık Depolama Alanları Mersin limanı metrekare açık ve metrekare kapalı depolama alanı bulunmaktadır. Mersin limanı 425 gemi/yıl kapasitelidir. 3. GAP BÖLGESİ ULAŞTIRMA ALT YAPISI GAP Bölgesi'ndeki ulaştırma alt yapısını oluşturan karayollannı Devlet ve il yollan ve köy yolları olmak üzere iki grupta toplamak mümkündür. Bunu bir tablo halinde Tablo 5'de gösterebiliriz[6]. Tablo 5. GAP Bölgesi Karayolları Ulaşım Alt Yapısı KARAYOLLARI GAP Türkiye GAP/Türkiye (%) Devlet ve İl Yollan km km % 9. Köy Yollan 3.67 km km % 9,5 Bölge karayolu ağı km.dir. Bunun km.si devlet ve il yolu, 3 67 km.si ise köy yoludur. Halen inşa halinde olan Adana-Gaziantep otoyolunun yaklaşık 8 km.lik bölümü de Bölge içerisinde bulunmaktadır. Türkiye devlet ve il yolu şebekesinin % 9'u, köy yolları şebekesinin % 9.5'i Bölge'dedir ve Bölge'deki bütün köylerin % 98'i, anayol ağına bağlanmış durumdadır. Toplam 196 km uzunluğundaki Şanhurfa-Gaziantep Otoyolu (Gaziantep Çevreyolu dahil) GAP'ın ulaşım ana arterini oluşturmaktadır. Ulaştırma alt yapısının önemli bir yönünü teşkil eden demiryolları iki hat ve toplam olarak 85 km'dir. Bu hatlar; Gaziantep-Nusaybin ile Diyarbakır- Batma-Kurtalan üzerindedir. GAP Bölgesi'nde, demiryolu bağlantılarının güçlendirilerek, karayolundaki trafik yükünü azaltmak amacıyla, Bölge'deki tarıma dayalı sanayi ürünlerinin ve kuru yüklerin (Fosfat madeni, kömür) demiryolu ile taşınması ve böylece, bölgesel ekonomik gelişmenin hızlandmlması amaçlanmıştır. 435