ZU SAADA QIRIMÊ DÊSIM-1938 QESEY KENA

Transkript

1 ZU SAADA QIRIMÊ DÊSIM-1938 QESEY KENA Qesey kerdoẋe: Emina Sılemanê Gulini Ca u tarıx: Yalova, 2003 Qeyd kerdox: Hakkı Çimen Derdunê mı tê ra meke! Piyê mı raa haq de bari bi. Pir u dewrês bi. Piyê mı, waa mı Sekna, bıraê mı Weli, ap u derezaê mı, niaẓniyê mı, mordemê ma, olvozê mı 1938 de qıṙ kerdi. İ şi xeleşay. Haqi, a roze mı rê merdene nasıv nêkerde. İ zu rae de merdi, şi xeleşay. Ez a roze ra nat her roz mırenu. ÇE QIRÊ MEWALİ Qırımê 38 ra avê bi. Roze dı lazê Qırê Mewali ve hermetunê ho ra amey, ho est ve şiya piyê mı. Şi ve lıngı u destunê piye mı, vake: Bava Sılema, ağay kewte ra ma dıma, ma kısenê. Ma ho esto ve şiya sıma. Ma e ra na zalımu dest me de. Raşti a roze ağay ve ḉekdarunê ho ra amey Xae. Lınge este ve piyê mı ver, vake: Xortune Qırê Mewali ma de! Piyê mı cı nêday. Hama niya da ke tey çare nevineno, Aliyê Gaxi re yelçi rusna. Çıke Aliyê Gaxi pilê Kurêsu bi. Roza bine yelçi peyser ame. Vake: Aliyê Gaxi vato, <Aẋau sond ro de. Xızır, Kurês, Duzgıni u ẓiaru sero sondi bore ke, xortunê Qere Mewali nêkısenê. İnu ke sondi werd, u waxt cı de!> Piyê mı aẋay day ve sondi ro. Aẋau, ẓiyar u diyaru sero sondi werd. Vake, <Xortunê Qırê Mewali nêkısemê.> Hurdi bırau hesna ke, Sılemanê Gulin, yinu dano ra aẋaunê Çuxurê dest, hurdimena kewti ve bınê fiştanê maa mı, vake: Ma gorgeçinê Xızırimê. Ma gorgeçinê Des u Dı İmamunimê. Ma cı me de! Ni ma benê kısenê. Maa mı, piyê mı ra vake: Ni gorgeçinê Xızır u Desu Dı İmamunê! Bextê ho merızne! E ra destê na zalımu me de. Aẋay ninu benê kısenê. Peniye de piyê mı bextê ho rızna, day ve cı. Aẋau i ve hermetunê dinu ra gureti, berdi. Werte ra beno ke sate vêrde ra, serê Çırê Warunê Deri ra vengê tıfongu ame. Bıraê mı ve dırê mordemu ra şi Çırê Warunê Deri. Badena peyser amey vake: Pêro Çırê Warunê Deri de kıstê. Meyiti, Çıṙ ra estê ve bınê, şiyê. Maa mı ke na xevere gurete, biye ve yaxê ho ro, eve bervayis vake: Sılemanê Gulin! Tu ewro Haq, Kurês, Duzgın ki, ẓiyari u diyari ki ma ra herednay. Peniya ma u azê ma xıravın yena. To ewro Haq heredna ma ra! Raşti piyê mı a roze bextê ho rızna, Haq ma ra heredna. ESKER AME Werte ra beno ke sere vêrdi vi ra, Qırımê Hirıs u Heşt ame. Roza Germiya İmamu biye. Apunê mı ve mordemunê ma ra, piyê mı ra vake: Bıra, esker nao amo, mıleti qıṙ keno. Mevınde! Domonu bıẓerimê, bıremimê şimê ko.

2 Piyê mı, na qesunê apunê mı rê herediya, vake: Mı hona dême ḉeka ke vane nêgureta ho dest. Lazê mıno zu hao esker de ro. Ma dême verva hokumati nêameymê. Esker çı sevev ra yeno ma kıseno ke?. Ez nêremenu. Sıma ke wazenê, ho rê şerê. Piyê mı ke niya qesey kerd, apê mı ki, mordemê maê bini ki endi texeliay, nêremay. Hama ma tae hetê Gove ro remaymê, şimê bıṙ. Esker ame dewe gurete. Piyê mı apê mı, naê ke dewe de mendê kerdi arê, zumini ra girêday, berdi. Maê ke pêsunê Koê Duzgın ra wedardae bimê, ma ki werte bıṙ de hetê Dere Axuri ser de şimê. Eskeri, mılet Gundes vane, uza fekê deri de rasna pê. Veng kewt ra ve tıfongu. Zu helme de mılet qıṙ kerd. Ora dıma naê ke wesê sungi kerdi. Eskeri, meyiti zu ve zu kerdi sae. Eskeru, pere u pul u zerni, satê kostekıni ke meyitu ser ro bi, cı ra gureti. Dıme ra esker, cêrd ra ame Xae. Kewt çeu, sandıq mandıqi ardi coyinê ma de sıkıti. Pere u pulo ke, zern u şemo ke te de ro wertê ho de bare kerdi. Mal, miy u naxırê dewe kerd arê berd. Ma xeylae rozu ko ra mendimê. Tersunê eskeri ra nêşimê diyarê meyitu. Dırê rozu ra tepiya pilu ra dırê teney şi, eve lerze heve çole kınıte, meyiti kerdi cı amey. Eke boe u kermi kewte meyitu. Ṭeyir u ṭuri meyiti kerdi vi pırtley. BIRAÊ MI WELİ Eskeri ẓêde ra ki seweta pere u puli meyiti kerdene sae. Na sae kerdene de esker vineno ke Weli weso. Çıke qerqesuni bıraê mı nêgınay vi. Eskeri niadano ke, Weli weso, tam des u zu cay de sungi kenê. Bolmis beno. Endi çıqaşi ke bınê meyitu de maneno nêzonemê. Hama nêmıreno. Esker ke sono, peocoy herey Weli yeno ra ho. Bınê meyitu ra ho ẋız keno, vêẓino. Yeno rae ser. Çıturi ke beno amıka mawa ke Derê Axur de mêrde kerd vi, a uza raste Weli yena. Kena poşti bena. Rae ra Qerê Qırê Mewali (Lazê Qırê Mewali Qereman) rastê cı yeno. Mordemek uza vıroşiya hardi beno, kele keno. Dest keno riyê ho ra vano: Ya Duzgı tı esta ke esta. Sılemanê Gulini, bıraê mı şiya ho de nêxelsnay. To cı rê nêverda. Peocu piya Weli kenê poşti anê Xae. Ron vılesnenê ro, germın germın kenê gule de. Paç u tutın vêsnenê, nanê ro dırvetunê Weli ser. Eskeri qırkerdene ke cevısne, bıraê mı Uşen şi Sılo Ceri dıma, Sılo Cere ard. Ey dırvetiyê Weli kerdi pak, merhem kerdi. Sılo Ceri vake: Weli xeleşino. Weli peyderpey bi rınd. Des dırvetiyê Weli bi wes. Hama zu dırveti nêbiye wese. ESKERO KURMANC Weli ma rê niya qesey kerd: Ma zuvini ra girêday mê. Eve dipçigunê tıfongi na het u du het ra da ve ma ro ke, ma tê dıma şimê. Ma berdi me Gundês. Uza taê qelfê bin ardi, resnay ve ma. Verva ma de ke aẋır makineli nay ro. Ma zona ke, ma kısenê. Ap Bertali u dıre tenune binu ra voz da. Pey ra eskeru na ve pa, vırende i uza kışti. Verva ma de veng ke kewt ra ve aẋir makineli, mı ho rew est ve hard. Taê cendegi gınay ve mı ser ro. Mı zona ke qerqesuni mı nêgınê. Bınê meytu de dırê rey çımê ho senık kerdi ra, niyada. Mı di ke eskeri, meyitu zu ve zu kenê sae. Mı gos na ro ser ke, eskerê ke meyitu kenê sae, wertê ho de Ḳurki (Ḳurmanci) qesey kenê. Eskeri Tırk nêbi, Ḳur bi. Gınay ve pı ro ke ez weso. Ez onto, bınê meytu ra veto. Uza sungi kerdo. WELİ CÊNÊ ESKER Qırımê 1938 ra dıma Weli guret esker. Weli esker ra reyna peyser nêame. Xeylae seri vêrdi ra, Weli peyser nêame. Bıraunê mı vatenê ke, Weli esker de kısto. Weli, Tırki zonenê. Cenc bi. Kemane cınıtene. Sair bi. Lawuk vatene.

3 Kemanê Weli hona ke dewê Dêsim ṭol nêkerdi vi, oda çê bıraê mı Uşen de darde kerde bi. Kêşi coru dest nêna ve kemanê Weli ra. Nêe, hokmati zu xevere ki nêdê ve çê ma. Bıraê mı ki tersu ra, nêşi qereqol u hokmat ra pers nêkerd ke, Weli rê sebiyo, kotiyo, qey eskeriya ho nêqedina. Wertê ho de ma seweta Weli savatene? Na serunê peu de bıraunê mı endi ho rê vatene: Esker de, qumandar gıno pı ro ke, Weli qırım de biyo dırvetin. Do ve kıstene. Çıke Weli ke guret esker, zu dırvetiya Weli hona nêbi ve wes. Cı ra goni u goştoy amene. Weli ra dıma bıraê mı Uşen i tomır cınıtene, lawuk vatene. Ya ya. Uşeni, piyê mın u maa mı sero, Weli u waa mı Sekina sero, bervene vatene. DERDUNÊ MI TÊ RA MEKE! Derdunê mı tê ra meke! Piyê mı raa haq de bari bi. Pir u dewrês bi. Piyê mı, waa mı Sekna, bıraê mı Weli, ap u derezaê mı, niaẓniye mı, mordemê ma, olvozê mı Hirıs u Heşt de qıṙ kerdi. İ şi xeleşay. Haqi, a roze mı rê merdene nasıv nekerde. İ zu rae de merdi, şi xeleşay. Ez a roze ra nat her roze mırenu DÊSIM KIRIMININ BİR ŞAHİDİ KONUŞUYOR Konuşan: Sılamane Gulin in Kızı Emine Yer ve Tarih: Yalova 2003 Röportajı yapan: Hakkı Çimen Dertlerimi deşme! Babam Hak yolunda hassastı. Pir ve dervişti. Babam, kız kardeşim Sakine, ağabeyim Weli, amcam ile erkek kuzenlerim, teyzem, akrabalarımız, arkadaşlarım, 1938 de katledildi. Onlar ölüp kurtuldular. Allah, o gün ölümü bana nasip etmedi. Onlar bir defa öldüler. Ben ise o günden beri her gün ölüyorum. QIRÊ MEWALİ AİLESİ 38 den önceydi. Bir gün Qıre Mewali nin iki oğlu ile eşleri gelip babama sığındılar. Babamın eline ayağına kapanıp dediler: Bava Sıleman! Ağalar peşimize düşmüşler bizi öldürecekler. Biz senin gölgene sığındık. Bizi bu zalimlere teslim etme! Gerçekten de o gün adamlar silahşörleriyle Xae köyüne geldiler. Babamı sıkıştırdılar dediler: Qırê Mewali nin çocuklarını bize ver! Babam vermedi. Ama baktı ki çare yok, Aliyê Gax a elçi yolladı. Çünkü Aliyê Gaxi Kurêsuların büyüğüydü. Diğer gün elçi geri geldi dedi ki, Aliyê Gaxi demiş ki: Ağaları yemine çekin. Öldürmeyeceklerine dair Haq u Tala ve ziyaretlerimiz üzerine yemin etsinler. Şayet öldürmeyeceklerine yemin ederlerse o zaman verin.

4 Babam ağalara yemin ettirdi. Ağalar, Qırê Mewali nin çocuklarını öldürmeyeceklerine dair Haq ve ziyaretler üzerine yemine ettiler. Qırê Mewali nin çocukları, babam Sılemanê Gulin nin, onları Çukur ağalarına vereceğini duyunca annemin fistanının altına girdiler ve dediler ki: Biz Hızır ın güvercinleriyiz! Biz On İki İmamların güvercinleriyiz! Bizi verme! Bunlar bizi öldürecek! Bunun üzerine annem babama dedi ki: Bahtını yıkma! Bunları zalimlerin eline verme! Ağalar, bu gençleri öldürecek. Babam sonunda bahtını yıkıp Qırê Mewali nin çocuklarını onlara verdi. Ağalar, onları eşleriyle alıp götürdüler. Aradan yaklaşık bir saat geçince Çırê Warunê Deri bölgesinden silah sesleri geldi. Ağabeyim ile birkaç akrabamız oraya gittiler. Geri geldiklerinde, hepsinin orada katledildiğini ve cesetlerin şelaleden /uçurumdan aşağı atıldığını söylediler.. Annem haber alınca yakasını tutup ağlayarak dedi ki: Sılemanê Gulin! Sen bu gün Allah ı, Kurêş i, Düzgün ü, ziyaretleri bize küstürdün. Bizim ve neslimizin sonu kötü gelecek. Gerçekten de babam o gün bahtını yıktı, Allah ı bize küstürdü. ASKER GELDİ Aradan sanırım bir yıl geçti 38 kırımı geldi. On İki İmamların günüydü (aşure-oruç zamanı). Amca akrabalarım, babama dediler ki: Ağabey asker gelmiş, milleti kıracak! Durma, çocukları al kaçalım, dağlara gidelim! Babam, amcalarımın teklifine kızdı ve dedi ki: Ben hayatımda bu güne değin elime silah almadım. Bir oğlum askerdedir. Biz hiçbir zaman devlete karşı gelmedik. Asker neden bizi öldürsün ki? Ben kaçmam. Siz isterseniz gidin. Babam böyle deyince amca ve akrabalarımız da vazgeçtiler, kaçmadılar. Ama bazılarımız Gove tarafından kaçıp ormana gittik. Asker gelip köyü sardı. Babamı, amcamı, köyde kalanları birbirine bağlayıp götürdü. Düzgün Baba Dağı eteklerinde saklanan bizler de Axur Deresi taraflarına gittik. Asker, milleti Gundes denilen yerde dere ağzında topladı. Bir anda milleti kırdı. Sonra sağ kalanları süngülediler. Tek tek her cesedi aradılar. Asker, para pul, altın, saat, köstek, ne varsa cesetlerin üzerinde aldılar. Sonra asker dönüp Xae Köyüne geldi. Evlere girip sandıkları çıkarıp harman yerine getirdi ve kırdı. Altın ve gümüş ve para ne vardıysa aralarında bölüştüler. Köyün tüm hayvanını da toplayıp götürdüler. Biz çok gün dağda kaldık. Korkudan cesetlere yaklaşmadık. Birkaç gün sonra büyüklerden bazıları gitti ve alelacele toprağı kazıp cesetleri gömdüler. Öyle ki koku ve kurt girmişti cesetlere. Hayvanlar cesetleri paramparça etmişti. AĞABEYİM WELİ Asker en çok da para pul için cesetleri arıyordu. Bu arama esnasında Weli nin sağ olduğunu anlıyorlar. Çünkü kurşun ona değmemişti. Askerler bakıyorlar ki Weli sağdır, tam on bir yerinden süngülüyorlar. Bayılıyor ama ölmüyor. Weli, artık ne kadar ölülerin altında baygın

5 kalıyorsa, sonra cesetlerin altından sürünerek yola çıkıyor. Nasıl oluyorsa o esnada Derê Axur köyünde evlenen halam Weli ye rastlıyor. Weli yi sırtlayıp götürüyor. Yolda Qerê Qırê Mewali (Qırê Mewali nin oğlu Qereman) denk geliyor. Adam önce orada secde edip yeri öpüyor ve elini yüzüne sürüp diyor ki: Düzgün Baba! Sen varsın ki varsın! Sılemane Gulin, kardeşlerimi kendi gölgesinde korumadı. Sen de yanına bırakmadın. Sonra beraber Weli yi sırtlayıp Xae ye getiriyorlar. Yağ eritip boğazına akıtıyorlar, bezin içinde tütün yakıp, külü yaralarına basıyorlar. Sonra asker katliamları kesince ağabeyim Hüseyin, Cerrah Sıleman ı Xae ye getirmeye gitti. Cerrah Sıleman geldi ve Weli nin yaralarını temizledi, merhemledi ve Weli nin kurtulacağını söyledi. Weli peyderpey iyileşti. Süngü yaralarından tam on tanesi iyileşti. Ama bir yarası iyileşmedi. KURMANC ASKER Weli bize şöyle konuşuyordu: Bizi bir birimize bağladılar. Dipçiklerle sağdan soldan bize vurdular ki sıra halinde gidelim. Gundes de birkaç kafile daha getirip bizimle birleştirdiler. Askerler, karşımızda ağır makineleri kurunca, biz öldürüleceğimizi anladık. Amca Bertal ve birkaç kişi kaçtı. Arkadan askerler ateş açtı ve onları orada öldürdü. Önümüzde ağır makineli ateşe başlayınca ben erken kendimi yere attım. Bazı cesetler üzerime düştü. Kurşunların bana değmediğini anladım. Cesetlerin altında bir iki defa hafifçe gözümü açıp baktım ve askerin cesetleri tek tek aradığını gördüm. Cesetleri arayanların kendi aralarında Kürtçe (Ḳurmanci) konuştuklarını duyuyordum. Türk değil Kürt tüler. Fark ettiler ki ben sağım, beni çekip cesetlerin altından çıkardılar ve orada süngülediler. WELİ Yİ ASKERE ALIYORLAR 1938 den sonra Weli yi askere aldılar. Weli askerden bir daha geri gelmedi. Epey yıl geçti ve Weli geri gelmedi. Kardeşlerim kendi aralarında diyordu ki Weli yi askerde öldürdüler. Weli Türkçe biliyordu. Gençti. Keman çalıyordu. Şairdi. Zazaca şarkı söylüyordu. Weli nin kemanı Dêsim köyleri boşaltılmadan evvel (1990 lı yılları kastediyor) kardeşim Hüseyin in evinde asılıydı. Kimse asla dokunmazdı onun kemanına. Hayır. Hükümet hiçbir haber vermedi ailemize. Ağabeylerim de korkudan gidip hükümete, karakola sormadılar ki kardeşimize ne oldu, nerede, askerliği neden bitmemiş. Biz aramızda Weli için ne derdik? Bu son yıllarda kardeşlerim kendi aralarında derlerdi ki: Askerde, komutan fark etti ki Weli Dêsim Kırımdan yaralı kurtulmuş, öldürdüler. Çünkü Weli yi askere aldıklarında bir yarası henüz iyileşmemişti. Yarasından kan ve cerahat akıyordu. Weli den sonra ağabeyim Hüseyin saz çalar Zazaca sarkı söylerdi. Evet evet, ağabeyim Hüseyin babam ve annem üzerine, Weli ile kardeşim sakine üzerine ağlayıp ağıt yakardı.