İLAHİYAT ARAŞTIRMALARI

Transkript

1 M.Ü. İLÂHİYAT FAKÜLTESİ VAKFI YAYINLARI Nu: 226 MARMARA ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ GENÇ AKADEMİSYENLER İLAHİYAT ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUM 1-2 MAYIS İSTANBUL Editör Yrd. Doç. Dr. Sami ERDEM İstanbul 2009

2 M.Ü. İLÂHİYAT FAKÜLTESİ VAKFI YAYINLARI Nu: 226 ISBN Sertifika No: Kitabın Adı Genç Akademisyenler İlahiyat Araştırmaları Editör Yrd. Doç. Dr. Sami Erdem Sempozyum Düzenleme Kurulu Prof. Dr. İlyas Çelebi (Başkan) Yrd. Doç. Dr. Sami Erdem (Koordinatör) Yrd. Doç. Dr. Gülgûn Uyar (Koordinatör Yrd.) Yrd. Doç. Dr. Aziz Doğanay (Teknik Hazırlık) Ar. Gör. Ali Ayten (İletişim) Dizgi-Mizanpaj Dr. Muhammed Abay Kapak Tasarım Yrd. Doç. Dr. Aziz Doğanay Baskı/Cilt Yazın Basın Yayın Matbaa Turizm Tic. Ltd. Şti. Sertifika No: Basım Mayıs İSTANBUL Bu eserin bütün hakları İFAV a aittir. Yayınevinin izni olmaksızın, kitabın tümünün veya bir kısmının elektronik, mekanik ya da fotokopi yoluyla basımı, yayımı, çoğaltımı ve dağıtımı yapılamaz. İsteme Adresi M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları Mahir İz Cad. No: 2 Bağlarbaşı Üsküdar İSTANBUL Tel: Faks: bilgi@ilahiyatvakfi.com

3 İslâm Öncesi Arap Toplumunda Emân Uygulamaları Büşra Boztepe Kaya Giriş Hz. Peygamber in hayatına dair kaynakların aktardığı birçok önemli toplumsal hâdisenin emân kavramıyla doğrudan ilişkili olduğu rahatlıkla söylenebilir. İlk müslümanlara yönelik Mekke dönemindeki baskılardan Medine dönemindeki savaşlara kadar, çeşitli kişi ve toplulukların farklı mahiyet ve önemdeki ilişkilerinde emânın belirleyici ve dönemin bütün taraflarınca kabul edilen bir role sahip olması, bu kavramın İslâm öncesi Arap tarihinde köklü bir kurum olduğuna işaret etmektedir. Bu çalışmanın hedefi, tek bir boyut, amaç, fonksiyon ve sonuca sahip olamayacak kadar karmaşık emân kurumunun Câhiliye olarak adlandırılan dönem özelinde bir yandan yapısına ve özellikle de siyasî, iktisâdî, sosyolojik ve dinî yönlerine ışık tutmak, diğer yandan söz konusu dönem içindeki tarihî seyrini ortaya koymaktan ibarettir. Tarihî bir kavram ve kurumu ele alırken hem sistematik hem de kronolojik açıdan incelemek gerekeceği ve bu boyutlardan herhangi birini ihmal etmenin yapılacak çalışmanın en esaslı nakîsalarından birini teşkil edeceği gerçeğinden hareketle, bu tebliğde her iki boyut da işlenmeye çalışılacaktır. Buna göre çalışmanın birinci bölümde sistematik olarak emânın muhtevası, yapısı ve fonksiyonları ele alınacak, ikinci bölümde ise Arap toplumunda emânın tarihî seyrini ortaya konulacaktır. Birinci Bölüm I- Emân ve İlgili Kavramlar İslâm öncesi Arap toplum yapısının temel unsurlarından olan emân e-m-n kökünden türemiş bir isim olarak güvence 1 anlamına gelmektedir. Zaman içinde şekillenen emân kelimesi belirli bağlamlarda ve çeşitli kavramlarla irtibatlı olarak kullanılagelmiştir. Dolayısıyla anlam sahası daralan emân kavramı Câhiliye döneminde bir kişi veya topluluk tarafından sağlanan yahut Câhiliye toplumu tarafından var kabul edilen can ve mal güvenliği ve bu güvenliğe bağlanan hak ve sorumluluklar ve bu güvenliği teşkil eden süreci ifade 1 Ebû Abdurrahman el-ferâhîdî Halîl b. Ahmed, Kitabü l-ayn, nşr. Mehdi Mahzûmî, İbrâhim Semerrâ, Beyrut 1988, I, 108; Ebü l-kasım İsmail b. Abbâd b. Abbas Talekânî İbn Abbâd, el-muhît fî l-luğâ, nşr. Muhammed Hasan Ali Yasin, Beyrut t.s., X, 413; Ebü l-hasan Ali b. İsmail İbn Sîde,, el-muhkem ve l- Muhîtü l-a zam fî l-luğâ, nşr. Yahya el-hişâb, Abdülfettâh Seyyid Avazullah, Kahire 1996, XII, 151; Ebü l-hüseyin Ahmed İbn Fâris, Mücmelü l-luğâ, nşr. Zübeyr Abdülmuhsin, Beyrut t.s., I, 102; İbn Manzûr, Lisânü l- Arab, nşr. Emin Muhammed Abdülvehhâb, Muhammed es-sadık el-ubeydî, Beyrut 1997, XIII, 21; Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed el-herevî Ezherî, Tehzîbü l-luğâ, nşr. Abdüsselam Muhammed Harun, Kahire t.s., XV, Bu fiil hakkında İbn Fâris in birisi bir başkasına emân verdiğinde onun emânını tasdik etmek ve İbn Manzûr un başkasının emânını tasdik etmek anlamlarını kaydetmesi de güvenliği sağlama anlamının kapsamına girmektedir.

4 732 Büşra Boztepe Kaya etmektedir. 2 Kabile sistemi dışında hiçbir toplumsal birliğin varlığından söz edilemeyen bu yapıda kabile veya onu temsil eden güçlerin kapsamının ve hâkimiyet alanlarındaki değişimlerin temel tezahürü emân kavramına karşılık gelmektedir. Fert, içinde doğduğu ve mensubu olduğu kabilenin emânı altında kabul edilir ve söz konusu kabilenin hâkimiyeti altında olan alandan çıkmasıyla kabilesinin kendisi üzerindeki emânı da ortadan kalkar. Bu durumda can ve mal güvenliği tehlike altına giren ferdin, güvenliğini sağlayacak başka bir kabileye müracaat etmesi gerekmektedir. Böyle bir ferdin emân talebini kabul eden kabile, bu kabulün ortaya çıkaracağı bütün sonuçların mesuliyetini de kabul etmektedir ki, bu, nihaî noktada aslında kabile açısından bir tür güç gösterisinden ibarettir. Bu sebeple Câhiliye döneminde emânını yitiren ferde emân vermek bir övünme vesilesi haline gelmiştir. Kabilesinin toprakları dışında kaldığı için geçici olarak emân ihtiyacı içinde olan misafirin korunması kabilenin şerefi olarak görülür. Emân talep edene emân vermemek ise yüz kızartıcı bir durum olarak kabul edilir. Zira bu durum kişinin güçsüzlüğünü ya da korkaklığını kabul etmesi anlamına gelir. Bu sebeple fert kendisine saldıran düşmanından bile emân talep edebilir ve bu talebine karşılık alabilir. 3 Üstelik emân vermek, kabile yapısının üstünde bir yapının olmadığı, dolayısıyla hem farklı kabilelerin mensupları arasında hem de kabileler arasındaki ihtilafı çözecek bir merciin bulunmadığı bir coğrafyada, güçsüz ve mazlum olanların sığınabileceği bir mekanizma sağlamaktadır. Emân uygulamaları zaman, mekân, taraflar, muhteva ve sonuçlar açısından çeşitli kısımlara taksim edilebilir. Emân geçici olabildiği gibi süresiz de olabilmekte, tarafları kişiler olabildiği gibi kabileler de olabilmektedir. Arap yarımadasının belli bölgeleri emân açısından ayrı bir önem taşımaktadır. Emânların yolculuk, emân yitirme, düşmanlara karşı caydırıcı güç kazanma, mazlumlara yardım etme, kabileler arası ticaret, Arap yarımadasının dışına ticaret gibi çeşitli sebepleri sıralanabilir. Emân verenin nesebine dahil olma, emân verenin mirasçısı olma gibi çeşitli hususlar ise emânın sonuçları arasındadır. Emân uygulamaları için kullanılan merkezi terim emân kelimesi olmakla birlikte, civâr, hilf, asabe, neseb ve himâ gibi bir dizi kelimenin de ele alınan kaynaklarda aynı ya da yakın anlamlara sahip olduğu görülmektedir. İlgili tarihi kaynaklar bir bütün olarak değerlendirildiğinde civâr kelimesinin, getirdiği hak ve sorumluluklar açısından emân ile aynı anlayış ve uygulamalara tekabül ettiği 4, ancak civârın mekânla daha çok bağlantılı bir kavram olduğu anlaşılmaktadır. Zaman içinde civârın mekân boyutu zayıflayarak emân ve himâye ile aynı anlamda kullanılmıştır. 5 2 Emân kelimesinin bu anlamı kazanmasının ardından, emânla doğrudan bağlantılı çeşitli kullanımlar hakkında bu kelimenin kökünden bir takım fiiller türetilmiştir. Meselâ "iste mene ileyh birinin emânına dahil olmak ve te mîn birine emân vermek demektir. bk. İbn Manzûr, Lîsan, XIII, 22. Emân isteyen kimseye müste min, emân verilene müste men, emân verene de müemmin denir. bk. Nebi Bozkurt, Eman, DİA, XI, s Ebû Muhammed Cemâleddin Abdülmelik İbn Hişâm, es-sîretü n-nebevî, nşr. Süheyl Zekkâr, Beyrut 1992, II, 381; Muhammed b. Sa,d ez-zührî İbn Sa d, Kitab et-tabakât el-kebîr nşr. Ali Muhammed Ömer, Kahire 2001, I, Cevâd Ali, el-mufassal fî Târîhi l- Arab Kable l-islâm, Beyrut 1973, IV, 362; Ahmet Önkal, Civâr, DİA, VIII, Nitekim Kays ın umre için Benî Bedr el-fezârî nin civârını alarak yola çıkması, bu kavramın mekan boyutunu yitirerek emân ile eş anlamlı hale geldiğini gösterebilir. bk. Ahmed b. Yahya b. Câbir el-

5 Genç Akademisyenler İlahiyat Araştırmaları Sempozyumu 733 Kabile sisteminin hâkim olduğu bu topraklarda emân denilince akla gelen bir diğer kavram, fertlerin kabilelere olan yakınlık ilişkisini kan bağı ya da hilf ve itk gibi yollarla sağlayan neseb 6 kelimesidir. Kişi kan bağı ile yahut hilf ve itk gibi bir takım akitlerle kabileye bağlı ve onun emânı altında kabul edilmekte, ancak kendisinde görülen herhangi bir kötü gidişat nedeniyle de kabilesinin nesebinden ihraç edilebilmektedir. Hal olarak adlandırılan bu uygulama kişinin üzerinden kabilesinin sağlamış olduğu emânın kaldırılması anlamına gelmektedir. 7 Emân ile ilgili olduğu görülen bir diğer kavram ise insanın erkek yakınlarının oluşturduğu topluluk anlamına gelen asabe 8 kelimesidir. Emân altındaki ferdin herhangi bir suç işlemesi durumunda, asabe bu suçun eşit derecede muhatabı sayılmakta, şayet bu suç bir cinayetse maktulün yakınlarının gerek kan davalarının 9 gerekse diyet taleplerinin muhatabı kabul edilmektedir. 10 Emânını yitiren kişi diyetini ödeyecek kişileri de yitirmektedir. Sonradan emân alan kişinin diyetinin, kabileye kan bağı ile bağlı olan kişinin diyeti ile eşit Belâzürî, Ensâbü l-eşrâf, nşr. Riyad Zirikli, Süheyl Zekkâr, Beyrut 1996, XII, 187; Ayrıca bk. Cevâd Ali, el-mufassal, IV, Fayda, Bedevi, DİA, V, 311; a. mlf., Ensâb, DİA, XI, Ensâb geleneğinde sosyal ve politik bağlar birbirlerine bağlı fertlerin ve ailelerin tek bir nesebe mensup kabul edilmesi nesebin kan bağından ibaret olmadığını göstermektedir. Donner a göre Ensâb geleneğinde kabileye sonradan katılmış fertler ve ailelerin gerçekte bağlı oldukları kökler unutulmuş ve sanki kabile tek bir ortak atadan geliyormuş gibi sunulmuştur. Fred McGraw Donner, The Bakr b. Wa il Tribes and Politics in Northeastern Arabia on the Eve of Islam, Stvdia Islamica, LI (1980), 9. Arap kabilelerinin neseble ilgili kayıtları bu sebeple geriye doğru gittikçe sembolik bir hal almaktadır. Zira bir çok örnekte bazı kabileler geçmişte tek bir babadan türemiş gibi sunulmasına rağmen, aslında bu toplulukların kan bağları farklı olabilmekte ve politik ittifaklar amacıyla kabileler ortak atalar keşfedebilmektedir. Meselâ Nizâr, Mudar ile Rebia kabilelerinin ortak atası olarak keşfedilmiştir. Keza Kudâa da bu amaçla, aslında öyle olmadığı halde, Kahtân ın soyuna dahil edilmiştir. bk. Donner, The Bakr b. Wa il, s Ayrıca bk. Recep Şentürk - Casim Avcı, Kabile, DİA, XXIV, 30; Fayda, Bedevi, DİA, V, bk. Halîl b. Ahmed, Kitabü l-ayn, II, 1214; İbn Sîde, Muhkem, I, 281; İbn Manzûr, Lisân, I, ; Ezherî, Tehzîb, II, Yukarıdaki kaynaklarda bu kelime için verilen, kişinin kelâle sinden babası ve oğlu dışında kalan ve miras taksiminden geriye kalanın farklı oranlarda aralarında paylaştırıldığı erkek vârisleri anlamının İslâm târîhinin ilk asırlarında şekillendiği âşikârdır. bk. İbn Sîde, Muhkem, I, 281; İbn Manzûr, Lisân, I, 602, 606; M. Akif Aydın, Aile, DİA, II, bk. İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddin Abdurrahmân b. Muhammed, Mukaddime, nşr. Süleyman Uludağ, İstanbul 1983, I, İbn Haldûn, Mukaddime, II, , ; Ebü l-meâli Cemaleddin Mahmûd Şükrî el-âlûsî, Bülûğu l-ereb fî Ma rifeti Ahvâli l- Arab, nşr. Muhammed Behcet Eseri, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, t.s., II, 369; Cevâd Ali, el-mufassal, IV, 393; Adem Apak, Asabiyet ve Erken Dönem İslâm Siyasî Tarihindeki İzleri, İstanbul 2004, s Cevâd Ali, el-mufassal, V, 597; Ahmet Savran, Kenan Demirayak, Câhiliye Döneminde Arap Edebiyatı Târîhi, Erzurum 1993, s. 19. İslâm medeniyetinde, diyetle mükellef olan akrabalar ile mirastan pay alan erkek akrabalar hakkında iki ayrı terim geliştirilmiş ve ilkine âkile denirken, diğerine asabe adı verilmiştir. Câhiliye döneminde her iki kelime de mevcut olmakla beraber, bu iki kelimenin yukarıdaki gibi terimleştiği görülmemektedir. İslâm medeniyetinde âkilenin diyet sorumluluğu ancak kasıt unsuru bulunmayan bir öldürme veya yaralama hadisesinde geçerliyken, Câhiliye devrinde suçta kasıt unsuru bulunup bulunmadığına bakılmadığı gibi, bu kelimenin kabile mensuplarından kimleri kapsadığı belirsizdi. Hazma Aktan, Akile, DİA, II, s. 248.

6 734 Büşra Boztepe Kaya olmadığı anlaşılmaktadır. 11 Lügatte engel olmak, korumak, uzaklaştırmak, himâye etmek 12 anlamlarına sahip olan himâ kavramının emân ile ilişkisi ise kişinin bir kavim veya kişiden himâye talebinde bulunması 13 şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Ancak himâ kavramında emân ve civârın gerçekleştirilebilmesi için gerekenin yapılması noktasına vurgu vardır. Emân ve civâr bir hali ifade ederken, himâ bu halin ortaya çıkmasını sağlama fiilini ima etmektedir. Câhiliye devrinde yardımlaşma, dayanışma ve himâye amacıyla yapılan anlaşma ve ittifaklar için kullanılan hilf kavramı, 14 bu anlaşmayı akdeden taraflara getirdiği hak ve sorumluluklar açısından, emân ve civâr kavramlarına büyük ölçüde benzemektedir. Nitekim bir kabileyle savunma ve yardımlaşma amaçlı hilf anlaşması yapan kişi, o kabilenin mensubu gibi kabul edilmektedir. 15 Güçsüz olduğu için himâye altına giren halîf, hâmisinin ölümü halinde, onun mirasından altıda bir pay almaktadır. 16 Belli bir süreyle sınırlı hilflerde ise fert, kabilenin veya kabiledeki güçlü bir kişinin himâyesi altına girmektedir. Hilf iki veya daha fazla kabile arasında yapılabildiği gibi, 17 bir kabile ile o kabileye mensup olmayan bir fert veya aile arasında yahut iki kişi arasında da yapılabilmektedir Ahmed Ali Salih, Târîhu l-arabi l-kadîm ve l-bi seti n-nebeviye, Beyrut 2003, s. 169; Murat Sarıcık, İslâm Öncesi Dönemde Câhiliye Kültürü, Isparta 2002, s ; Apak, Asabiyet, s. 33; M. Abdülkâdir Harîsât, el-asabiyyetü l-kabeliyye fî Sadri l-islâm, Amman 2005, s İbn Abbâd, el-muhît, III, 230; İbn Sîde, Muhkem, III, 347, 348; İbn Manzûr, Lisân, XIV, Kelimenin bu anlamından doğan kısmen farklı bir kullanım için bk. İbn Manzûr, Lisân, XIV, Hamiyye kavmini koruyan kişi veya topluluk (İbn Abbâd, el-muhît, III, 230; İbn Sîde, Muhkem, III, 348; İbn Manzûr, Lisân, XIV, 199; Ezherî, Tehzîb, V, 275), hâmi l-humeyyâ kavmini veya çevresindekileri koruyan kişi (İbn Abbâd, el-muhît, III, 231; Ezherî, Tehzîb, V, 275) anlamına gelmektedir. Aynı kökten türeyen hamâ ve ahmâ fiilleri de buna uygun olarak korumak anlamını taşır. İbn Sîde, Muhkem, III, 348; İbn Abbâd, el-muhît, III, Nitekim Hz. Peygamber in Tâif dönüşünde Mutim b. Adiyy in emânını alarak Mekke ye girmesini işleyen bir şiirde Allah Rasulü nü ahdine ve emânına aldın ifadesi kullanılmaktadır. bk. İbn Hişâm, es-sîre, I, 406. Aşağıda işlenecek olan Nu mân b. Munzir in Ukâz a göndereceği kervana emân verme hadisesini aktaran bazı kaynaklar da buradaki emanı himâye olarak kaydederler. bk. İbnü l-esîr, el- Kâmil, I, ;Cevad Ali,, el-mufassal, III, Halîl b. Ahmed, Kitabü l-ayn, I, ; İbn Sîde, Muhkem, III, 261; İbn Manzûr, Lisân, IX, 53. Kelimenin fiil hali ve diğer kullanımları için bk. Halîl b. Ahmed, Kitabü l-ayn, I, 415; İbn Sîde, Mu cem, III, 261; İbn Manzûr, Lisân, IX, 53; Ezherî, Tehzîb, V, Ezherî, Tehzîb, V, Tyan, Hilf, EI 2, III, 308; Nadir Özkuyumcu, Hilf, DİA, XVIII, 29; bk. Ali Bakkal, İslâm Öncesi Câhiliye Çağı Hukuku, s Meselâ Abdulmuttalib in ölümünün ardından onun halîfi olan bir kişiye, Abdulmuttalib in çocuklarının önce mirastan pay vermeye yanaşmaması, fakat daha sonra mirasçılar arasına dahil etmeleri hakkında bk. İbn Habîb, Ebû Ca fer Muhammed b. Ümeyye el-bağdâdî, Münemmak, nşr. Hurşit Ahmed Farûk, Beyrut 1985, s Meselâ Benî Esed ve Gatafânlılar ın kendi aralarında yardımlaşma ve dayanışma üzere akitleştikleri için ahlâf olarak adlandırılması, Benî Esed ve Taylılar ın ve Fezare ile Esedliler in de birbirlerine halîf olmaları ve Gatafânlılar ın Benî Esed ve Tay kabilesi ile anlaşmasından sonra bu kabilelerin ehâlîf diye meşhur olması hakkında bk. İbn Sa d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa'd b. Meni' Zührî, Kitab et- Tabakât el-kebîr, nşr. Ali Muhammed Ömer, Kahire 2001, I, 77; Cevâd Ali, el-mufassal, IV, Meselâ Sümâme b. Seyf b. Câriye b. Salît ile Yerbû arasındaki hilf için bk. Belâzürî, Ensâb, XII, 204; Mersed b. Ebi Mersed in Mekke ye sığınıp Hamza b. Abdülmuttalib in halîfi olması için bk. İbn Habîb, İbn Habîb, Münemmak, s Hz. Peygamber in hicretten sonra Muhacirle Ensar arasında kurduğu kardeşlik bağını (muâhât) İbn Manzûr un hilf olarak nitelemesi de burada zikredilmelidir. İbn Manzûr, Lisân, IX, 53.

7 Genç Akademisyenler İlahiyat Araştırmaları Sempozyumu 735 Câhiliye devrinde yapılan hilflerin savunma, yol güvenliğini sağlama ve zayıf fertlere yönelik zulmü önleme şeklinde üç temel hedefi olduğu söylenebilir. 19 Savunma amaçlı hilfler zayıf olan kabilelerin daha güçlü olan kabilelerle anlaşması, hatta ona iltihak etmesi şeklinde gerçekleştiği gibi böyle bir zayıflık söz konusu olmadan kabilelerin düşmanlarına karşı müttefik arayışı neticesinde akdedilmiş de olabilir. 20 Ticaret kervanlarının kabilelerin hâkimiyeti altındaki topraklardan güvenlik içinde ve kılavuzluk ve iaşe gibi çeşitli hizmetleri alarak geçme talepleri neticesinde hilf akdedilmesi de yaygın olan bir durumdur. 21 Nitekim en meşhur hilf olan Îlâf 22 ile Kureyş kabilesi yarımada dâhilinde güvenlik içinde çeşitli kabilelerin mallarını sevk etmiş ve topraklarından geçtiği kabilelere belli ücretler ödeyerek kendileriyle çeşitli anlaşmalar yapmıştır. 23 Hilfleri ortaya çıkaran saiklerden biri de zayıfa yönelik zulmü önleme düşüncesidir. 24 Yapısı itibariyle diğer hilflere benzemekle beraber, bu hilf türünde hilfi veren kişi ya da kabilenin kendi çıkarlarını ön planda tutmadığı anlaşılmaktadır. Söz konusu hilflerin en tanınmış örneği olan Hilfu l-fudûl e dair başlıca tarihî kayıtlar da bunun zayıfa yönelik herhangi bir yardıma indirgenemeyeceğini göstermektedir. Emânın velâ ile ilişkisi çok geniş bir alanı kapsamaktadır. Bu noktada civâr alan ve hilf akdedenlere mevlâ denmekte iken kölesini azâd eden efendi ile azâd edilen köle arasındaki velâ ilişkisi de emân kapsamındadır. Zira bu ilişki neticesinde azâd edilen köle, efendisinin kabilesine mensup sayılmakta ve bu kabilenin emânı altında yaşamaktadır. Ayrıca gerek köle azâdı gerek hilf akdi ile ortaya çıkan velâ ilişkisi, aynı zamanda taraflardan birinin diğerinin nesebine dahil olmasıyla sonuçlanabilmektedir. Öte yandan misafirlik ve konaklama (nezîl) gibi bir arkadaşlık yahut tanışıklık ilişkisi, misafirlere verilen kısa süreli emânı ihtiva etmektedir. 25 Son olarak emân ile ilişkili olan ahd kavramına değinmemiz uygun olacaktır. Ahd kelimesinin lügat anlamları da bu kelimenin emânla birden fazla şekilde bağlantılı olduğunu göstermektedir. Ahdin kesin biçimde verilen söz, 26 yemin, 27 vasiyet 28 anlamları emân 19 bk. Cevâd Ali, el-mufassal, IV, 328, V, 313, 333; Fayda, Bedevi, DİA, V, Âlûsî, Bulûğu l-ereb, I, 162; Cevâd Ali, el-mufassal, IV, 335; Apak, Asabiyet, s Cevâd Ali, el-mufassal, IV, 328, V, 313; Fayda, Bedevi, DİA, V, Îlâf, kaynaklarda emân, habl, isam, ahd ve hilf kelimeleriyle nitelenmektedir. M. J. Kister, Mecca and Tamim: Aspect of Their Relations, Studies in Jahiliyya and Early Islam, Londra 1980, s Ebû Ca fer Muhammed b. Ümeyye İbn Habîb, Beyrut-Haydarabad 1361, Muhabber, s. 62; Cevâd Ali, Mufassal, VII, 302, 304, 305; Hamidullah, İlaf, DİA, XXII, 63; Kister, Mecca and Tamim, s Özkuyumcu, bu tür hilflerin göre savunma amaçlı hilflerden daha yaygın olduğunu ileri sürmektedir. bk. Nadir Özkuyumcu, Hilf, DİA, XVIII, Halîl b. Ahmed, Kitabü l-ayn, III, Halîl b. Ahmed, Kitabü l-ayn, III, 1984; İbn Fâris, Mücmel, III-IV, 936; İbn Sîde, Muhkem, XII, ; İbn Manzûr, Lisân, XV, 409; Ezherî, Tehzîb, XV, 448; Harîsât, el-asabiyyetü l-kabeliyye fî Sadri l- İslâm, s Halîl b. Ahmed, Kitabü l-ayn, II, 1302; İbn Manzûr, Lisân, III, 311; Ezherî, Tehzîb, I, İbn Sîde, Muhkem, I, 63; İbn Manzûr, Lisân, III, 311; Ezherî, Tehzîb, I, Halîl b. Ahmed, Kitabü l-ayn, II, 1301; İbn Sîde, Muhkem, I, 63; Ezherî, Tehzîb, I, 135.

8 736 Büşra Boztepe Kaya verme ile, anlaşma 29 ve tanıma 30 anlamları ise hilf kavramları ile kesişmektedir. Ahid zimmet anlamına geldiği gibi 31 emân anlamında da kullanılmaktadır. 32 İslâm devletinin hâkimiyeti altında yaşayan ve daha ziyade ehl-i zimmet olarak nitelenen gayrimüslimler hakkında da ehlu l-ahd terimi kullanılmıştır. 33 II- Emânın Yapısı A. Emân ın Teşekkülü Nihai tahlilde emân, Câhiliye dönemi Arap toplumunun inanç ve kabullerine göre şekillenmiş, güvence ve yardımlaşmayı temin etmeye yönelik bir tasarruf olarak nitelenebilir. Emân iki tarafın karşılıklı iradelerinin söz konusu olduğu bir akit olarak görüldüğü gibi dönemin belli inanç ve kabullerine göre şekillenmiş bir takım davranış kalıplarının tek taraflı olarak gösterilmesiyle meydana gelen ve ikinci bir tarafın rızası, kabulü ve taahhüdüne ihtiyaç bırakmayan bir uygulama olarak karşımıza çıkmaktadır. Emânın teşekkülü esnasında sözlü beyandan ziyade emân talep etmek ve emân vermek anlamına gelen bir takım davranış kalıpları ön plandadır. Tarafların sözlü beyanı ise emânın teşekkülü esnasında değil, teşekkül etmiş emânın ilan edilmesi noktasında önem taşımaktadır. B. Emân ın İlanı ve Alametleri Emân teşekkül ettikten sonra gerek yakın gerek uzak çevrelerin bu emâna göre davranmalarını temin için ilan edilmesi gerekmektedir. Bu ilanların daha çok hac ve panayırlar gibi kalabalık mekânlarda, farklı kabile mensuplarının haberdar olacağı şekilde yapılması tercih edilmektedir. 34 Emân alan kişinin sahip olduğu emânı temsilen bazı alametler taşıdığı da kaynaklarda belirtilmektedir. Câhiliye döneminde yazılı kültürün çok gelişmemiş olmasına rağmen bazı müellifler, emânın yazılı olabildiğini, hatta yolculuk sırasında emân sağlayan ve meliklerin ya da kabile reislerinin mührünü taşıyan anlaşma metinlerinin yolcular tarafından taşındığını ifade etmektedirler. 35 C. Emân ın Sebepleri Emân uygulamaları genel olarak incelendiğinde bu uygulamaların ardında yatan sebeplerin altı kısımda incelenebileceği görülmektedir. Sefer, savaş, hilf, hal, panayır ticareti ve 29 Halîl b. Ahmed, Kitabü l-ayn, II, 1302; İbn Fâris, Mücmel, III-IV, 634. Ahiduke senin anlaştığın, sözleşme yaptığın kimse demektir. Halîl b. Ahmed, Kitabü l-ayn, II, 1302; İbn Abbâd, el-muhît, I, 112; İbn Sîde, Muhkem, I, 63 İbn Manzûr, Lisân, III, 313. el-uhde, anlaşma yapan iki taraf arasındaki alım satım ve hilf yazışması demektir. İbn Fâris, Mücmel, III-IV, 634; İbn Sîde, Muhkem, I, 63; İbn Manzûr, Lisân, III, Halîl b. Ahmed, Kitabü l-ayn, II, 1302; Ezherî, Tehzîb, I, 136, İbn Fâris, Mücmel, III-IV, 634; İbn Manzûr, Lisân, III, 311; Ezherî, Tehzîb, I, Halîl b. Ahmed, Kitabü l-ayn, II, 1301; İbn Fâris, Mücmel, III-IV, 634; İbn Manzûr, Lisân, III, 311; Ezherî, Tehzîb, I, Küçük, Abdurrahman, Ahid, DİA, I, 532; Ezherî, Tehzîb, I, Cevâd Ali, el-mufassal, IV, 360; Önkal, Civâr, DİA, VIII, Cevâd Ali, el-mufassal, V, 331; Nebi Bozkurt, Emân, DİA, XI, 75.

9 Genç Akademisyenler İlahiyat Araştırmaları Sempozyumu 737 hac olarak adlandırabileceğimiz bu sebepler, aynı zamanda muhteva ve sonuçları itibariyle emân uygulamaları arasında bir takım farklılıkların oluşmasına da yol açmıştır. Câhiliye döneminde kişi kabilesinin hâkim olduğu topraklar dahilinde emân altında kabul edilmekteydi. Bu sınırların dışına çıkmayı amaçlayan her türlü yolculuk ise emânın bulunmadığı bir hali ifade ediyordu. Bu nedenle yolculuğa çıkanların yol güzergâhı üzerinde bulunan kabilelerden emân alması bir zorunluluktu. 36 Aksi taktirde yolcunun can ve mal güvenliği tehlikeye girmekte ve emân almadan yapılan bu yolculuk, kabile hâkimiyetine meydan okuma, hatta onu yok sayma olarak algılanmaktaydı. Sefer için alınan emân sayesinde Arap yarımadasında para ve mal akışının kabilelerin ve meliklerin hâkim oldukları topraklara yani neredeyse bütün Arap yarımadasına ulaşabilmesi mümkün oluyordu. Nitekim Îlâf müessesesinin varlığı da bu anlamda bir sefer emânına dayanmaktaydı. Câhiliye döneminde gerek kabileler arası, gerekse kabile ile fert ya da bir topluluk arasında meydana gelen çatışmalar da emân ihtiyacını ortaya çıkarmaktaydı. Bu çatışmalarda yenilen yahut yenileceğini ya da zayıf düşeceğini anlayan taraf emân arayışına girmekteydi. Bir çatışmanın sonucu yahut bir başka çatışmanın sebebi olan emânların bir çoğu hilf ve ahidle ilgili olmakta, aralarında hilf ve ahid olduğuna dair bir kayda rastlanmayan kabile veya fertlerin girdikleri çatışmalardan dolayı emân almaları kadar, doğrudan çatışma eseri olmayan bazı hilflerin emân verme vesilesi olması da hilf kavramını müstakil bir emân sebebi olarak görmemizi sağlamaktadır. 37 Mensubu olduğu kabilenin emânı altında olan fert, büyük bir suç işlediğinde yahut ahlaksız bir davranış sergilediğinde kabilesi tarafından üzerindeki emân kaldırılmaktaydı ki, buna kabileden ihraç anlamında hal denirdi. 38 Kabilesinden ihraç edilen şahıs ise can ve mal güvenliğini temin etmek için emân arayışı içine girerdi. Başka bir kabileden emân alan şahıs artık bu kabileye nisbet edilir ve onun emânı altında hayatına devam ederdi. 39 Arap yarımadasında hac amacıyla yapılan yolculuklar ve orada kalış, ayrı bir emân sebebi olarak değerlendirilebilir. Haram aylarda hac ya da dac 40 için yola çıkan kişi, bu niyetini belli etmek ve güvenliğini temin etmek için işaretlenmiş kurbanlıkları yanına alarak ihrama girerdi. Şayet böyle kurbanlıklar bulamaz ve tek başına olursa kurbanlıklara has işaretleri kendisi takar ve yola çıkardı. Bu teamüllere uymadan Mekke ye girerse haram aylara hürmet etmeyenlerin yağmasıyla karşılaşabilirdi. 41 Umre yapmak isteyenlerin de sefer emânı alarak yola çıkması ve Harem bölgesine geldiğinde buranın ahalisinden emân 36 bk. Cevâd Ali, el-mufassal, V, Muhammed Ahmed Câdu l-mevlâ - Ali Muhammed-Ebü l-fazl İbrahîm el-bicavî, Eyyâmü l- Arab fî l- Câhiliyye, Kahire t.s., s H ûli, çok suç işlemiş genç demektir. Ezherî, Tehzîb, I, 164. Halî ise işlediği suçlardan dolayı yakınlarının ve velilerinin kendisiyle hiç bir alakalarının kalmadığını ve işlediği suçların da sorumluluğunu kabul etmedikleri kişi anlamına gelmektedir. Ezherî, Tehzîb, I, Ezherî, Tehzîb, I, Hacılar veya tüccarların yardımcıları anlamına gelen dac kelimesi, haram aylarda ticaretle uğraşan kimseler için kullanılan bir terimdir. Bunlar evlerinden çıkarken hac yerine ticaret için çıkarlardı ve hac yerlerinde diğer insanlardan farklı yerlerde dururlardı. Ebû Abdullah Muhammed b. İshâk b. Abbâs Fakîhî, Ahbâru Mekke fî Kadîmi d-dehr ve Hadîsihi, nşr. Abdülmelik Abdullah, Beyrut t.s., IV, ; İbn Manzûr, Lisân, II, 227, Mustafa S. Küçükaşçı, Câhiliyeden Emevîlerin Sonuna Kadar Harameyn, İstanbul 2003, s

10 738 Büşra Boztepe Kaya alması gerekmekteydi. 42 Daha ziyade haram aylarda kurulan panayırlara katılmak isteyenler de bu mekânlara gelmek üzere panayır emîni olan kabile reisinden emân almak durumundaydı. Bu şekilde almış olduğu emân, onun yol güvenliğini ve memleketine emniyet altında dönmesini temin etmekteydi. D. Emân ın Tarafları Emânın taraflarını hem emân alan hem de emân veren açısından kabile ve fert olarak iki kısımda değerlendirmek mümkündür. Kabileler diğer kabilelere ve fertlere emân verebilmektedir. Kabilelerin fertlere verdikleri emânın en sık rastlanan türü, kabilenin hâkimiyet sahasına girmek isteyen yolculara verilen emândır. 43 Kabilesinden ihraç edilmiş olan şahısın başka bir kabileden emân alması bu çerçevede değerlendirilebileceği 44 gibi, kabilelerin fertlere verdiği emânın siyasi ve iktisadi bir nüfuz vesilesi olduğu da dikkat çekmektedir. Mekke de alınan emânlar da kabilenin verdiği emân kısmında değerlendirilebilir. Zira Câhiliye döneminde Mekke, talep edenlere emân sağlayan önemli bir merkez konumundadır. Kaynaklarda kişinin bir başkasına verdiği emân ile kabilenin verdiği emân arasındaki ayırım oldukça muğlâktır. Zira kabile adına verilen emânlar da zaman zaman o kabilenin mensubu bir kişi tarafından verilmiş olarak kaydedilmiştir. 45 Böyle bir durumda ferdin verdiği emân, kabilesi tarafından da kabul edilmektedir. Emân veren şahsın Arap olması zorunlu değildir. Zira Îlâf ta Hâşim ve kardeşleri Arap olmayan devletlerle anlaşma yapmış ve onlardan emân almışlardır. 46 Kabilesi içinde önemli bir mevkie sahip kadınların 47 da emân verebildikleri ve emân alma hususunda şairlerin büyük bir nüfuza sahip oldukları da anlaşılmaktadır. E. Emân ın Zamanı ve Mekânı Emân uygulamalarında tarafların umumiyetle zaman sınırlamasında bulunmadıkları görülmektedir. Emânlar tarafların getirdikleri bazı özel şartlar haricinde süresiz akitlerdir. Ancak misafir emânı 48 ile ortak bir düşman, ganimet ya da intikam gibi hedeflerden ötürü yapılan hilflerde belli bir süre tayin edildiği anlaşılmaktadır. 49 Câhiliye döneminde haram aylar yarımadada emânın tesis edildiği özel bir zaman dilimi olarak karşımıza çıkmaktadır. Hatta bu aylarda kişi babasının katiline dahi rastlasa ona 42 Meselâ umre için Benî Bedr el-ferâzî nin verdiği himaye (civâr) ile yola çıkılması hakkında bk. Belâzürî, Ensâb, XII, Farklı bir görüş için bk. Cevâd Ali, el-mufassal, VII, Meselâ Ebû Yeksûm ile Kureyş arasında karşılıklı rehine almalar sonucu, her iki tarafın diğer tarafa mensup tüccarların emânlarını kaldırılması hakkında bk. Belâzürî, Ensâb, IX, Ca du l-mevlâ, Eyyâmü l-arab, s ; İbrahim el-bicâvî, Eyyâmü l-arab, s Cevâd Ali, el-mufassal, V, Ebü l-kasım Hüseyin b. Ali Vezir el-mağribî, el-inâs fî İlmi l-ensâb, nşr.ibrahim Ebyârî, Kahire 1980, s Ayrıca şair Dirâr b. Hattâb ın Devsli Ümmü Gaylan adlı bir kadından civâr alması hakkında bk. İbn Habîb, Münemmak, s Cevâd Ali, el-mufassal, IV, Salih, Târîhu l-arabi l-kadîm, s. 196; Tyan, Hilf, EI 2, III, 308.

11 Genç Akademisyenler İlahiyat Araştırmaları Sempozyumu 739 saldırmaz, kötü bir söz bile söylemezdi. 50 Bu durum bedeviler için de geçerliydi 51. Panayırlar ve çeşitli harem bölgeleri ise gelen herkesin güvenliğini temin eden genel emân mekânları olarak kabul edilirdi. 52 F. Emân ın Sonuçları Emânın doğrudan sonuçları arasında kabile ya da kabilenin önde gelen üyesinin verdiği emân sayesinde o kabile sahası dahilinde, panayırlar ve harem bölgelerinde teşekkül eden emân, haram aylarda bu mekânlara girmekle kişinin can ve mal güvenliğini temin etmektedir. Belirli şekillerde alınan emânlar, ayrıca taraflar arasında mirasçı olabilme, nesebe dahil olma emân veren tarafın topraklarındaki kaynakları kullanma gibi bir takım haklar doğurmaktaydı. Emân kendisine emân verilen kişinin yakın ailesini de kapsamaktaydı. Bazı emânlar geçiş ücreti ve panayır öşürleri gibi maddi bir karşılığı gerektiriyordu. Emânın dolaylı sonuçlarına gelince, bunlar, emân verilen kişi bir başka kişi ya da toplulukla hilf akdettiğinde, emân alanın halîflerinin de bu emândan yararlanabilmesi, 53 emân alan kişinin bu kabile tarafından evlendirilmesi, emânın taraflarından biri diğerinin canına ya da malına zarar verirse hem karşı tarafın cezalandırması hem de toplumun ihanetle suçlamasıyla karşılaşması şeklinde sıralanabilir. Kendisinden emân talep edilen kişi ya da kabilenin bu talebi kabul etmesinin bir zorunluluk gibi sunulmasına 54 rağmen emân taleplerinin reddedildiğine dair kayıtlar, bu hükmün umumi bir kural olmadığını göstermektedir. 55 Emânın, özellikle de farklı emânların doğurduğu sonuçların birbirleriyle çatışması halinde, nasıl davranılacağı hakkında umumi bir kuralın geliştirilmediği anlaşılmaktadır. İkinci Bölüm I. Hz. İbrahim den Kusay a Kadar Olan Dönemde Emân Uygulamaları Mekke kuzey-güney doğu-batı ticaret yollarının kesişim noktasında yer almaktadır. İbrahim in Hacer ile İsmail i 56 burada bırakmasının ardından zemzemin çıkması ile bölgeden geçen kervanların dikkatini çeken vadi, kısa sürede yerleşim yeri haline gelmiştir. 57 Öncelikle kuzeyden göç eden Amalik kabilesi burada bulunan sudan kullanmak üzere Hacer den emân istemiş 58 ve şehrin kuzeyine yerleşmişlerdir. Arabistan ın güneyindeki kuraklık nedeniyle Yemen den göç eden Cürhümlüler ise buraya kadar gelmiş ve aynı 50 Haram aylarla ilgili saldırmazlık kuralını tanımayan kabile ve diğer topluluklar için bk. Cevâd Ali, el- Mufassal, VIII, Algül, Haram Aylar, DİA, XVI, Ömer Ferrûh, Târîhu l-câhiliyye, Beyrut 1984, s Meselâ bk. Belâzürî, Ensâb, I, Cevâd Ali, el-mufassal, IV, Gelen emân taleplerinin reddedildiğine dair bir örnek için bk. Ca du l-mevlâ, Eyyâmü l-arab, s Hacer ve İsmail hakkında bk. İbn Hişâm, es-sîre, I, İbrahim in İsmail ve Haceri bu topraklara nasıl getirdiği hakkında Kur ân-ı Kerîm de herhangi bir açıklama bulunmamaktadır. Konu hakkındaki açıklamalar daha çok Tevrat a dayanmaktadır. bk. Tekvin XVI/14, XXI/ İbn Hişâm, es-sîre, I, 39; Ebü l-hasan Ali b. Hüseyin b. Ali el-mes ûdî, Murûcu z-zeheb ve Meâdînü l- Cevher, nşr.m. Muhyiddin Abdülhamid, Beyrut 1987, II, 46-47; Ferrûh, Târîhu l-câhiliyye, s. 109.

12 740 Büşra Boztepe Kaya şekilde Hacer den suyunu kullanmak üzere emân istemişlerdir. 59 Bunun üzerine şehrin güneyine yerleşen Cürhümlüler ile kuzeyini yer edinen Amalikler şehre giriş çıkışları kontrol etmiş ve geçiş ücreti tahsil etmişlerdir. 60 İbrahim in burada Kâbe yi inşa edip insanları hacca davet etmesinin 61 ardından şehrin ticarî güzergâh üzerindeki önemine ilaveten dinî önemi de artmış ve bu durum Amalik ve Cürhüm kabileleri arasında siyasî çekişmelere sebep olmuştur. Nihayet İsmail ile akrabalık kuran Cürhümlüler bu mücadeleyi kazanıp Amalikleri buradan sürmüşler 62 ve yaklaşık şehrin M.Ö deki kuruluşundan M.Ö. 200 de Huzâalıların idareyi ele geçirmelerine kadar şehrin idaresini ellerinde tutmuşlardır. 63 Huzâalılar Seylü l-arîm hadisesi nedeniyle Yemen den kuzeye göç etmiş ve bölgeye geldiklerinde Cürhümlülerden kendilerine bir otlak bulana kadar emân vermelerini talep etmişlerdi. 64 Cürhümlülerin bu taleplerini reddetmeleri üzerine izin versinler ya da vermesinler burada konaklayacaklarını bildiren Huzâalılar Kinâne ve Gubşân kabileleri ile ittifak kurarak Cürhümlülere saldırmış ve bunun sonunda Cürhümlüler değerli eşyalarını kuyulara gömerek şehri terk etmek zorunda kalmışlardır. 65 Bu esnada Huzâalıların lideri Rebîa b. Hâris, Cürhümlülerin son liderinin kızı ile evlenerek siyasî hâkimiyetini kan bağıyla da güçlendirmiştir. 66 Bu evlilikten doğan Amr b. Luhây zemzem kuyusunun kapatılmasıyla azaldığını düşündüğü ilgiyi yeniden canlandırmak için Kâbe ye her kabileye ayrı bir put 59 İbn Hişâm, es-sîre, I, 71-72; Mes ûdî, Murûcü z-zeheb, II, Ebü l-velid Muhammed b. Abdullah b. Ahmed el-ezrakî, Kitabu Ahbâru Mekke, nşr. Ferdinand Wüstenfeld, Von Leipzig 1958, I, 85. Cürhümlüler buraya gelmelerinin ardından kısa bir sürede çoğalarak Mekke ve beytin idaresini ellerine aldılar. Bunlar Mekke nin üst kısmındaki Kuaykıan bölgesinde yerleşmiş (Ezrakî, Ahbâru Mekke, I, 85; Fakîhî, IV, 129) Amalikalar ın Sümeyda başkanlığındaki Katura kolu ise şehrin alt kısmındaki Ecyadeyn bölgesine yerleşmişlerdi (Ezrakî, Ahbâru Mekke,I, 85; Fakîhî, Ahbâru Mekke, IV, 129; Mesudî, Murûcu z-zeheb, I, 49-50, II, 161; İbnEbü l-fidâ İmadüddin İsmail b. Ömer Kesîr, el-bidâye ve n-nihâye, Beyrut 1981, I, 184). 61 Mes ûdî, Murûcü z-zeheb, II, İbn Hişâm, es-sîre, I, 125, 130; İbnü l-kelbî, Putlar Kitabı, trc. Beyza Düşüngen, Ankara 1969, s. 26; Ezrakî, Ahbâru Mekke, I, 82; Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim İbn Kuteybe, Kitâbü l-meârif, nşr.servet Ukkâşe, Kahire 1981, s. 34; Mes ûdî, Murûcü z-zeheb, II, 47, 49-50; Ebü l-kasım Abdurrahman b. Abdullah b. Ahmed Suheylî, Ravzu l-unuf, nşr. Abdurrahman Vekîl, I, 51; İbnü l- Verdî, Ebû Hafs Zeynüddin Ömer b. Muzaffer b. Ömer, Târîhu İbnü l-verdî, nşr. Ahmed Rift Bedrâvî, Beyrut 1970, I, 16; İbn Kesîr, Bidâye, I, 155, 185; İbn Haldûn, Târîh, Beyrut 1999, II, 380; Önkal, Cürhüm DİA, VIII, bk. İbn Kesîr, Bidâye, I, 185; M. Sabri Küçükaşçı, Mekke, DİA; XXVIII, 556; Hasen İbrahim Hasen, Târîhu l-islâm, trc. İsmail Yiğit, Sadreddin Gümüş, İstanbul 1985, I, 45; Ferrûh, Târîhu l-câhiliyye, s İbn Hişâm, es-sîre, I, 9; Mes ûdî, Murûcü z-zeheb, II, 173; İbn Kesir, Bidâye, I, 189; Âlûsî, Bulüğu l- Ereb, I, 222; Yemen den kuzeye yapılan göçler hakkında bk. Âlûsî, Bulüğü l-ereb, III, Ebû Saîd Abdülmelik b. Kureyb b. Ali Asmaî, Târîhu l-arab Kable l-islâm, nşr. Muhammed Hasan Ali Yasin, Bağdat 1959, s. 86; İbn Hişâm, es-sîre, I, 132; İbn Kuteybe, Meârif, s ; Mes ûdî, Murûcü z-zeheb, II, 173; İbn Kesîr, Bidâye, I, 185; İbn Haldûn, Târîh, II, 34-35; Önkal, Cürhüm, DİA, VIII, 138; Önkal, Huzaa, DİA, XVIII, 431; Neşet Çağatay, İslam Öncesi Arap Târîhi ve Câhiliye Çağı, Ankara 1971, s İbnü l-kelbî, Putlar Kitabı, s. 27; Fakîhî, Ahbâru Mekke, V, 140; Çağatay, İslam Öncesi Arap Târîhi ve Câhiliye Çağı, s. 86; Salih Derâdike, Îlâfu Kureyş, Dirasât Târîhiyye, Ürdün Üniversitesi 1984, XVII- XVIII, s. 53.

13 Genç Akademisyenler İlahiyat Araştırmaları Sempozyumu 741 dikmiş, 67 böylece bir yandan Mekke şehrinin emânını elinde tutup Araplar arasında önemli siyasî güçlerden biri olma sıfatını korurken, diğer yandan her kabileye ait puta atfedilen kutsallık sayesinde Mekke nin emân talep edilen bir yer olma hüviyeti kuvvetlendirmiştir. Cürhümlüler ile Huzâalılar arası mücadelede tarafsız kalmayı tercih eden İsmailoğulları ise şehrin idaresini ele geçiren Huzâalılardan emân alarak hayatlarına devam etmişlerdir. 68 Huzâalılar 300 yahut 500 yıl kadar şehrin idaresini ellerinde tutmuş, 69 daha sonra Huzâa lideri Huleyl in kızı ile evlenen Kusay ile şehrin idaresi Kureyşlilere geçmiştir. 70 II. Kusay Dönemi Emân Uygulamaları İslâm öncesi Arap yarımadasında emân uygulamalarına genel bir bakış, bizi Mekke merkezinde gelişen bir seyre götürecektir. Kabileler arası siyasî birliğin olmadığı bu topraklarda güney-kuzey, doğu-batı arası ticarî faaliyetler süreklilik arz etmektedir. Mekke bu yolların kesişim noktasında yer alır. Kimi dönemler Bizans ve Sâsânîler in bölge ticaret yolları üzerinde nüfuz mücadelelerine sahne olan bu topraklarda İbrahim in Kâbe yi inşa etmesiyle farklılık kazanan Mekke, Kusay ın Huzâalıları Kudâa ve Bizans ile yapmış olduğu ittifak neticesinde şehirden çıkarması ve Kureyşlileri Mekke hareminde toplaması ile yarımadada güçlü bir siyasî, ticarî ve dinî merkez haline gelmiştir. Kâbe ve Mekke idaresini ve bu vesileyle bölgede emânı tesis etme görevini kendinde toplayan Kusay, hac menâsikini düzenleyerek Cürhümlüler in söktüğü Hacerü l-esved i çıkarıp yerine koymuş, 71 Mekke de kararların alındığı, nikâhların kıyıldığı, savaş sancaklarının muhafaza ve teslim edildiği ve istişarelerin yapıldığı bir merkez olarak Dâru n-nedve yi kurmuş, 72 Kâbe ve Mekke ile ilgili olan kıyâde, livâ, hicâbe, sikâye ve rifâde görevlerini elinde toplamıştır İbnü l-kelbî, Putlar Kitabı, s. 27; İbn Hişâm, es-sîre, I, 81-82; Belâzûrî, Ensâb, I, 41; Mes ûdî, Murûcü z- Zeheb, II, 173; İbn Kesir, Bidâye, I, 189; Âlûsî, Bulüğ, III, 71; Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, nşr. Salih Tuğ, İstanbul 1990, I, Ezrakî, Ahbâru Mekke, I, 96. Kureyşin İsmailoğullarından olduğu hakkında bk. Ebû Ca fer İbn Muhammed b. Cerîr b. Yezîd et-taberî, Târîhu t-taberî, nşr. Muhammed Ebü l-fazl İbrahim, Kahire t.s., II, Mes ûdî, Murûcü z-zeheb, II, İbn Hişâm, es-sîre, I, 130; Mes ûdî, Murûcü z-zeheb, II, 175; Taberî, Târîh, II, 255, ; İbn Kesîr, Bidâye, I, 18; Ferrûh, Târîhu l-câhiliyye, s. 111; Çağatay, İslam Öncesi Arap Târîhi ve Câhiliye Çağı, s. 80; Fektûr Sehhâb, İlâfu Kureyş Rıhletü ş-şitâi ve s-sayf, Beyrut 1992, s Ateş, Kusay, DİA, XXVI, Cevâd Ali, Mufassal, I, 401; Ferrûh, Târîhu l-câhiliyye, s. 112; Derâdike, Îlâfu Kureyş, s. 53; Daru nnedve: Kusay zamanından beri Kâbe nin kuzeyinde bulunur ve şehrin ileri gelenleri toplanırdı. Genellikle Kâbe nin yakınında olan bu yerde hürmetine uygun olarak işler yerine getirilirdi. Fakat Daru nnedve herhangi bir bina değildi. Bilakis o Abdüddâr oğullarından olan hükümdarlara tahsis edilmiştir. Onu daha sonra İkrime b. Amir b. Hişâm b. Muaviye b. Ebi Süfyan a bin dinar vermek karşılığında tevarüs etti. Kureyş bir iş görüşülecekse Daru n-nedve de hallederlerdi. Burası şeyhler meclisine benzer tartışmalar, mühim işler hakkındaki araştırmalar ki harb iştiraklari gibi ya da ittifaklar ve muahedeler yahut da kafileleri techiz ve tanzim işleri burada görüşülürdü. İbn Cüreyc ve İbn İshâk ın belirttiğine göre ona ancak Kureyş ten kırk yaşına girenler dahil olabilirdi.kusay ın bütün çocukları ve muahidleri ona girmişlerdir. Salih, Târîhu l-arabi l-kadîm, s İbn Sa d, Tabakat, I,

14 742 Büşra Boztepe Kaya Mekke ye gelen hacılardan verdiği hizmetin bir karşılığı olarak bir vergi ihdas edip 74 Mekke de su kuyuları açtırmıştır. 75 Çeşitli kabilelere yaptığı görev taksimatıyla onların Mekke ye bağlılığını sağlamıştır. Böylece Arap kabileleri arasında sistemli bir birlik teşkil etmesi ve harem bölgesinde emân verme hakkına sahip en önemli kişi olması sebebiyle Arap yarımadasının tarihinde belirleyici bir konuma yükselmiştir. 76 Kusay ın kendilerini Mekke de toplamasıyla Kureyşliler yarı göçebelikten yerleşik hayata geçtiler. Kusay ve sonrasında oğlu Abdümenâf ve Muttalip Mekke ve çevresinde bedevi bir hayat süren Ehâbişlerle aralarında emânı tesis etmek üzere ittifak anlaşmaları yaptı. 77 Huzâalılar ise Mekke de yerleşik yaşama devam ettiler. Kusay ın Kureyş kabilesi ve müttefiklerini Mekke ve çevresinde toplaması, onlara bölgenin idaresi konusunda yetkiler vermesi, kabilesi arasında Mekke yi kısımlara ayırması, bazı kabileleri diğer bazılarına üstün kılıp bir takım imtiyazlar vermesi, Mekke de çıkan anlaşmazlıklar için bir çözüm mercii ve çeşitli kararların alındığı bir meclis oluşturmasıyla bu şehir, tüm Arap yarımadasında emânın tesis edildiği önemli bir merkez haline geldi. 78 Bu döneme kadar yarımadanın kuzeyi ve güneyinde çeşitli birlikler halinde yaşayan Arap kabileleri ancak Bizans ve Sâsânî gibi büyük devletlerin himâyesi altında ve onlardan izin almaları durumunda yol güvenliklerini temin edebiliyorlardı. 79 Kusay la birlikte Mekke de siyasî bir birliğin oluşturulması, ticaret yollarının kesiştiği bu bölgenin önemini daha da artırmıştır. 80 Kurulan bu siyasî birliğin Bizans ve Sâsânî himayesinden uzak Arap unsurlar tarafından tesis edilmesi ise ayrıca önemi haizdir. III. Hâşim Döneminden İslâm ın Gelişine Kadar Emân Uygulamaları Îlâf öncesinde Bizans ve Sâsânî vassalı olan Arap devletleri Arap kabilelerinden kendilerine bir takım müttefikler ve muhafızlar edinirlerdi. 81 Bu vassalların Arap kabilelerine himâye vererek yarımada dâhilinde nüfuz ve kuvvetlerini artırdıkları ve himâye karşılığında kabilelerden belli vergiler aldıkları bilinmektedir. 82 Arap yarımadasında ticaret kervanları kuvvetli birliklerin himâyesine verilmek suretiyle sefer esnasındaki emân problemi çözülmekteydi. Ancak tüm tedbirlere rağmen kafilelerin bir takım saldırılara maruz kalmaları muhtemeldi. Huzâalıların hâkimiyeti döneminde Mekke ahalisi panayırlardaki ticarî 74 İzzeddin Ebü l-hasan Ali b. Muhammed b. Abdülkerim İbnü l-esîr, el-kâmil fî t-târîh, Beyrut 1979, II, 18-21; Hâmidullah burada şehir ahalisi müstesna Mekke ye gelen herkesten Kusay ın öşür aldığını, ancak bu verginin daha sonraki dönemde kim tarafından toplandığının kesin olarak bilinmediğini ifade eder. Hâmidullah, İslam Peygamberi, II, Belâzurî, Ensâb, I, Ateş, Kusay b. Kilâb, DİA, XXVI, Ferrûh, Târîhu l-câhiliyye, s. 113; Küçükaşçı, Mekke, DİA, XXVIII, İbn Hişâm, es-sîre, I, ; İbn Kuteybe, Meârif, s Âlûsî, Bulûğu l-ereb, I, Sehhâb, Îlâf, s İbn Hişâm, es-sîre, I, 43; İbn Habîb, Muhabber, s ; Ahmed b. Ebî Ya kûb b. Ca fer el-mağribî Ya kûbî, Târîh-i Ya kûbî, nşr. Apuo E.J. Brill, Viris Clarissimis/ De Literis Orientalibus Meritissimis, M.J. De George (Er), W. Wright, Hunc Librum 1969, Beyrut 1960, I, ; Corci Zeydan, el- Arab Kable l-islâm, Beyrut t.s., s. 122; Ahmed Emîn, Fecru l-islâm, Mısır 1996, s. 26; Bizans Kayseri Iraklılar ın ve Hire hükümdarı Münzir in düşmanlıklarından hudutlarını korumak için Şam beldesi Araplarından amiller bulundurmaktaydı. Cevad Ali, Mufassal, III, Sâlih, Târîhu l-arabi l-kadîm, s. 146; Cevâd Ali, Mufassal, V,

15 Genç Akademisyenler İlahiyat Araştırmaları Sempozyumu 743 faaliyetleri aşmayan dışa kapalı bir faaliyet içindeydi. Kusay ın Mekke idaresini ele geçirmesinin ardından bölgede Huzâalıların etkisi azalmaya başlamış 83 ve Mekkeliler daha geniş bir sahada ticarî faaliyet göstermeye başlamışlardı. Kaynaklarda Himyerlilerin bölgedeki nüfuzunu kaybetmesinin hemen ardından Mekke de kıtlığın baş gösterdiği ve Îlâf a bunun ardından bir çözüm olarak başvurulduğu belirtilmektedir. 84 Hâşim, Îlâf öncesi oluşan kıtlıktan Mekke halkını kurtarabilmek için Bizans imparatoru ile Kureyşliler adına bir ticaret anlaşması yapmış 85 ve buna delâlet etmek üzere bir emân belgesi almıştır. Ardından Hâşim in kardeşleri Muttalip, Himyer melikiyle, Abdüşems, Habeş Necâşisi ile ve Nevfel, İran Kisrâsı ile benzer anlaşmalar yapıp dönüş yolu üzerindeki kabilelerle de emân anlaşması imzalamışlardır. 86 Bu anlaşmalar neticesinde Kureyşliler anlaşma yaptıkları bu kabilelerin kervanlarını Bizans topraklarına götürüp getireceklerini ve kârına dokunmayacaklarını belirtmiş, bunun karşılığında Kureyş kervanlarının yol üzerindeki güvenliğini temin etmek ve Mekke ahalisinin geçimini sağlamak üzere kendilerinden vergiler almıştır. 87 Îlâf a göre kabileler ya belli bir vergi verir ya da kervanların elde ettiği kârdan Mekkelilere hisse ayrılırdı. Böylelikle Kureyşliler yarımadanın dört bir yanına güven içinde ulaşabileceklerdi. 88 Bu durum herhangi bir güvenlik ihlalinde Arap kabilelerinin toplu ya da ferdî olarak Kureyş e müracaat etmelerine sebep olacaktı. Böylesi bir durumda ya Mekke Haremi ne sığınılır, ya Kureyşlilere yapılan bir çağrı ile emân talebinde bulunulur yahut da Kureyş e mensup birinin civârına girilerek ona halîf olunurdu. 89 Kureyş in yarımadada siyasî, ticarî ve dinî açılardan sağlamış olduğu üstünlük Yemen de bulunan Ebrehe yi rahatsız etmiş ve kendi bölgesine bir Kâbe yaptırarak insanları buraya çağırmasına, ardından bir hadiseyi bahane ederek Mekke ye gelip Kâbe yi yıkma girişiminde bulunmasına neden olmuştur. Ebrehe nin kaybettiği siyasî ve ticarî nüfuzu dinî 83 İbn Habîb, Muhabber, s ; Yakubî, Târîh, I, 242, ; Cevâd Ali, Mufassal, VII, İbn Habîb, Muhabber, s , ; Yakubî, Târîh, I, ; Emîn, Fecru l-islâm, s. 24; Kallek, Cengiz, Hz. Peygamber sav Döneminde Devlet ve Piyasa, İstanbul 1992, s. 4; Sâlih, Târîhu l- Arabi l-kadîm, s İbn Habîb, Muhabber, s. 162; a. mlf. Münemmak, s. 33; Kister, Hâşim in ticarete Mekke fakirlerini de dahil etmesinin onların da Îlâf sonunda ortaya çıkan gelirlerden doğrudan istifade etmesini sağladığını belirtmektedir. bk. Kister, Mecca and Tamim, s İbn Sa d, Tabakât, I, 75-76; İbn Habîb, Muhabber, s.162,163; Münemmak, s ; Belâzürî, Ensâb, I, 66; Taberî, Târîh, I, 1089; İbnü l-esîr, el-kâmil, II, 16; Mutahhar b. Tâhir el-makdisî, Kitâb el-bed ve t- Târîh, nşr. İbrahim Ebyârî, Kahire 1980, s. 177; Âlûsî, Bulûğu l-ereb, III, 389; Cevâd Ali, Mufassal, VII, 287, 288, 301, 307; Ferrûh, Târîhu l-câhiliyye, s. 113; Hamidullah, İslam Peygamberi, s. 247; Muhammed Hamidullah, İlaf, DİA, XXII, Derâdike, Îlâfu Kureyş, s. 55; Sâlih, Târîhu l-arabi l-kadîm, s ; Cevâd Ali, Mufassal, IV, 20, 68; M. Şemseddin Günaltay, İslam Öncesi Araplar ve Dinleri, nşr. Mahfuz Söylemez, Ankara 1997, s ; Kister, Câhız dan aldığı bir rivâyete göre Îlâf ın sadece bir kâr dağıtımı olmadığını aynı zamanda bir vergi toplama ameliyyesine sahip olduğunu da belirtir. Çünkü bu vergi ile Mekke ve Mekke pazarları yağmacı ve düşman kabilelerin saldırılarından korunmaktadır. Kister buradan toplanan verginin muhilluna karşı Mekke müttefiki olan Temimlilerden oluştuğu anlaşılan bir tür kabileler arası milis gücün desteklenmesi amacıyla sarf edilmiş olabileceğini belirtir. bk. Kister, Mecca and Tamim, s İbn Sa d, Tabakât, I, 75-76; İbn Habîb, Muhabber, s.162,163; Münemmak, s ; Belâzürî, Ensâb, I, 66; Taberî, Târîh, I, 1089; İbnü l-esîr, el-kâmil, II, 16; Makdisî, Târîh, s. 177; Âlûsî, Bülûğu l-ereb, III, 389; Cevâd Ali, Mufassal, VII, 287, 288, 301, 307; Hamidullah, İslam Peygamberi, s. 247; Muhammed Hamidullah, İlaf, DİA, XXII, Cevâd Ali, Mufassal, VII, 289.

16 744 Büşra Boztepe Kaya açıdan geri alma çabası hüsranla son bulan bir girişim olarak haram aylar ve harem alanına hürmetsizlik olarak fil hadisesiyle tarihe geçmiştir. Sonuç Emân İslâm öncesi dönemde siyasî birliğe sahip olmayan Arap yarımadasında fert ve toplulukların asgari can ve mal güvenliğini sağlayarak birbirleriyle ve yarımada dışıyla ilişki kurabilmelerini mümkün kılan temel kurumdur. Buna göre emân kavramı muhteva ve işlev itibariyle hilf, velâ ve civâr gibi kavramları kapsamaktadır. Emân, kabileler arası anlaşmalar gibi siyasî, panayırlar gibi ticarî, hac gibi dinî ve şairlik gibi kültürel sahalardaki güçlerin iktidarlarını tahvil ettikleri ve kurumlaştırdıkları en önemli araçtır. Emân sayesinde çeşitli güçler iktidarlarını, kendi hâkimiyetleri altında bulunmayan fert ve topluluklara yaymakta ve böylece yarımadada hayatın akışı sağlanabilmekteydi. Kaynaklarda emân ile ilgili bilgilerin Hz. İbrahim dönemine kadar götürülebilmesi, bu kavramın Arap toplum yapısının oluşumunda ne kadar köklü bir yere sahip olduğunun bir işaretidir. Arap kabileleri arasında sosyal hayatın güvenliği emân sayesinde temin edilmiş ve siyasî, ticarî, dinî ve kültürel ilişkiler emân kurumuna bağlı bir şekilde gelişme göstermiştir. Arap yarımadasında öncelikle Bizans ve Sâsânî himâyesinde sağlanan yol güvenliği Kusay ın siyasî birliği sağlamasıyla kısmen temin edilmiş daha sonra yaşanan kriz dönemine ise Hâşim ve kardeşlerinin yapmış oldukları Îlâf anlaşmaları yaşanan bir dizi probleme kesin çözüm sunmuştur. Mekkeliler ve özellikle Kureyşliler yapmış oldukları îlâf anlaşmaları ile yarımada topraklarında emânın kurumlaşması ve ticarî ve sosyal hayatın güven içinde devamını sağlamasında büyük ölçüde etkin olmuşlardır. Hz. Peygamber in nübüvvetinin özellikle Mekke döneminde emânın bu çalışmada tasvir edilen birçok yönüyle var olduğu görülmektedir. İlk müslümanlardan bazılarının kabileleriyle ilişkilerinin kesilmesi nedeniyle emân aramaları, Mekke dışında yaşayan bazı kabile reislerinden aldıkları emân ile Mekke de yaşayabilmeleri, emânı olmayanların çeşitli eziyet ve işkencelere maruz kalmaları, Mekke nin halîfi olan kabilelere mensup müslümanlara Mekkeliler in dokunmaması, bu dönemde görülen uygulamaları arasındadır.