B LG SAYAR DESTEKL HAR TALAMA-II

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2300 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1297 B LG SAYAR DESTEKL HAR TALAMA-II Yazarlar Doç.Dr. Saffet ERDO AN (4, 5, 6, 7, 8) Yrd.Doç.Dr. brahim YILMAZ (1, 2, 3) Ö r.gör. brahim T RYAK O LU (1, 2, 3) Arfl.Gör. M.Ali DEREL (1, 2, 3) Arfl.Gör. Mustafa YALÇIN (1, 2, 3) brahim ÖZKESER (9, 10) Yrd.Doç.Dr. Emrah PEKKAN (9, 10) Editör Doç.Dr. Saffet ERDO AN ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc s Arfl.Gör.Dr. Mestan Küçük Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. E. Emre Özkeskin Grafiker Serhat Y lmaz Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Bilgisayar Destekli Haritalama-II ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde 250 adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ekim 2011

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... vii Kartografya n n Tan m, Tarihçesi ve Bölümleri... 2 KARTOGRAFYA NIN TANIMI, TAR HÇES VE BÖLÜMLER... 3 Kartografya n n Tan m... 3 Kartografya n n Tarihçesi... 3 Kartografya n n Bölümleri... 5 Teorik Kartografya... 5 Pratik Kartografya... 6 HAR TANIN TANIMI VE HAR TADA ARANAN ÖZELL KLER... 6 Haritan n Tan m... 6 Haritada Aranan Özellikler... 7 HAR TALARIN SINIFLANDIRILMASI VE HAR TANIN ANA BÖLÜMLER.. 8 Haritalar n S n fland r lmas... 8 Haritan n Ana Bölümleri... 9 Haritan n Biçimsel Aç dan Elemanlar... 9 Haritan n Bilgi Türleri Aç s ndan Elemanlar ÖLÇEK HAR TA PROJEKS YONLARI UTM Projeksiyon Sistemi Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças I Okuma Parças II Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Yararlan lan nternet Adresleri Kartografik Harita Tasar m GRAF K SEM YOLOJ fiekil Yönlendirme Boyut Renk Kartografyada Renk Kavram ve Önemi Kartografik Tasar mda Renk Kullan m Kartografik Tasar mda Renk Seçimi HAR TA ÜZER NDE YER ALAN YAZILAR Yaz lar n Genel Kurallar Haritada Yer Alan Yaz lar n fllevleri Yaz larda Dikkat Edilecek Hususlar Okunabilirlik Haritan n Ölçe ine ve Özelli ine Göre Yaz Seçimi Haritalarda Büyük Küçük Harf Kullan m Yaz Tipi Seçimi ve Yaz n n Uyumunda Genel Kurallar Yaz larda Yerleflim ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler Nokta Detaylara Ait Yaz lar Çizgi Detaylara Ait Yaz larda Yerleflim Alan Detaylara Ait Yaz larda Yerleflim Yeniden Üretime Uygunluk Ekonomik ve Kolay Kullan labilirlik Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Yararlan lan nternet Adresleri ÜN TE 4. ÜN TE Büyük Ölçekli Haritalar n Çizimi PAFTA BÖLÜMLEMES Ulusal Pafta Bölümleme Sistemi BÜYÜK ÖLÇEKL HAR TA VE HAR TA B LG LER ÜRET M YÖNETMEL HÜKÜMLER NE GÖRE HAR TA Ç Z M filer Çizim flleri Pafta Bölümleme ve Adland rma Pafta Altl Pafta Boyutlar Pafta Kontrolü ve Pafta Kenar Bilgileri Pafta Çizimi Çizimin Kontrolü B LG SAYAR DESTEKL HAR TA YAPIMI Bilgisayar Destekli Harita Üretiminde Kullan lan Donan mlar Bilgisayar Destekli Harita Üretiminde Kullan lan Yaz l mlar Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Yararlan lan nternet Adresleri Temel Kavramlar ve ArcGIS Yaz l m Tan t m TEMEL KAVRAMLAR VE ARCGIS YAZILIMI TANITIMI ARCCATALOG ORTAMINDA NOKTA, Ç ZG VE ALANSAL VER LER Ç N TABAKA OLUfiTURULMASI VE PROJEKS YON S STEM TANIMLANMASI 66 Feature Class Dosyalar nda Subtypes ve Domain Tan mlamalar CAD DOSYALARININ SHAPE FILE VE FEATURE CLASS FORMATLARINA DÖNÜfiÜMÜ KOORD NAT ÖLÇÜM DE ERLER N N GÖRÜNTÜLENMES ARCGIS ONLINE KULLANILARAK NTERNETTEN VER EKLENMES Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar... 93

5 çindekiler v ArcGIS Yaz l m Grafik Editleme Kütüphanesi ve Grafik Editlemenin Temelleri EDITOR ARAÇ ÇUBU U TANITIMI Ç ZG VER OLUfiTURMA NOKTA VER OLUfiTURMA ALANSAL VER OLUfiTURMA TOPOLOJ OLUfiTURMA ET KET OLUfiTURMA Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Mevcut Verilerin Editlenmesi GRAF K VER LER N ED TLENMES ÖZN TEL K VER LER N N ED TLENMES TOPOLOJ K ED TLEME Çizgi Veri Tipli Obje Geometrileri Kullan larak Alan Veri Tipli Obje Oluflturulmas Çizgi Veri Tipli Obje Geometrileri Kullan larak Bölümlendirme Map Topology Kullan larak Komfluluk liflkisi Bulunan Objelerin Editlenmesi ANNOTATION (ET KET) OLUfiTURMA Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Kartografik Düzenlemeler fiablon OLUfiTURMA fiablon TASARLAMA YAZICI VE SAYFA AYARLARI fiablon DE fit RME Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Hâlihaz r Harita ve Arazi Modellemesi NOKTA DÜZENLEME ÜÇGEN MODEL OLUfiTURMA ZOH PS E R S GEÇ RME PROF L Ç Z MLER ARCGIS KISAYOL TUfiLARI ÜN TE 6. ÜN TE 7. ÜN TE 8. ÜN TE

6 vi çindekiler Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 10. ÜN TE Temel Kavramlar ve GeoMedia Professional Yaz l m Tan t m GEOMEDIA PROFESSIONAL YAZILIMI TEMEL ÖZELL KLER TANITIMI Koordinat Tan mlama Arac Tan m Yeni Veritaban Oluflturma Var Olan Veritaban na Ba lanma Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar GeoMedia Professional Yaz l m Vektör Editleme YEN KATMAN OLUfiTURMA (NOKTA, ALAN, Ç ZG GEOMETR LER N N OLUfiTURULMASI) Öznitelik Tan mlama Vektör Veri Çizme Çubu u Tan t m ArcGIS ve MapInfo Verilerine Ba lant Kurma CAD Verilerine Ba lanma Oluflturulan Katmanlar n Veritaban na At lmas Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parçaças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar

7 Önsöz vii Önsöz Bilgisayar teknolojisindeki h zl ilerlemeler, bilgiye ulaflma, depolama, analiz etme, koruma ve sunmada çok büyük kolayl klar sa lad için, içinde bulundu- umuz bilgi ça, konuma ba l uygulamalarda gerekli olan haritalar n bilgisayar yard m yla üretilebilirli ini de beraberinde getirmifltir. Bilgisayar destekli harita yap m için gelifltirilen yaz l mlar n temel amac harita üretiminde otomasyonu sa lamakt r. Bunun içindir ki gelifltirilen yaz l mlar n harita üreticileri taraf ndan tam olarak ö renilmesi oldukça önemlidir. Haritalar önceleri sadece nerede sorusuna cevap vermifllerdir. Günümüzde ise haritalar n niçin, ne zaman, nas l ve kimin taraf ndan gibi sorulara da cevap verilebilir düzeyde haz rlanmalar na ihtiyaç duyulmaktad r. Bu ba lamda günümüzde verinin sürekli de iflmesi nedeniyle haritalar, yaln zca sonuç ürünün gösterim arac olmaktan ç km fllar, co rafi bilgi sistemleri kapsam nda konumsal verinin anlamland r ld dinamik birer sunum arac olmufllar ve mekânsal analizler için altl k oluflturmufllard r. Bu amaçla, CAD yaz l mlar ile tasar m aflamalar n n anlat ld - Bilgisayar Destekli Haritalama I kitab n n devam niteli indeki bu kitapta, Arc- GIS ve GeoMedia yaz l m kullan mlar na iliflkin uygulamal bilgiler, çok say da flekil eflli inde ve çeflitli örneklerle de desteklenerek kullan c lara verilmifltir. lk üç bölümde karto rafya, harita yap m ilkeleri ve harita yap m mevzuat ile bilgi verildikten sonra sonraki befl bölümde ArcGIS yaz l m 10 sürümü kullan m ve editleme imkânlar hakk nda bilgi verilmifl, son iki bölümde de GeoMedia Professional yaz l m 6 sürümü kullan m hakk nda bilgiler verilmifltir. Kitab n k sa süre zarf nda bitirilmesi için emek veren tüm bölüm yazarlar na teflekkür eder, okuyucu ve ö rencilere faydal olmas n dilerim. Editör Doç.Dr. Saffet Erdo an

8 1B LG SAYAR DESTEKL HAR TALAMA-II Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Haritac l k, kartografya ve harita ile ilgili kavramlar tan mlayabilecek, Haritac l k, haritada aran lan özellikleri ve haritan n ana bölümlerini tan mlayabilecek, Haritac l k, ölçek ve harita projeksiyon sistemlerini aç klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks n z. Anahtar Kavramlar Kartografya Harita Harita Projeksiyonlar Ölçek çindekiler Bilgisayar Destekli Haritalama-II Kartografya ve Harita KARTOGRAFYA NIN TANIMI, TAR HÇES VE BÖLÜMLER HAR TANIN TANIMI VE HAR TADA ARANILAN ÖZELL KLER HAR TALARIN SINIFLANDIRILMASI VE HAR TANIN ANA BÖLÜMLER ÖLÇEK HAR TA PROJEKS YONLARI

9 Kartografya ve Harita KARTOGRAFYA NIN TANIMI, TAR HÇES VE BÖLÜMLER Kartografya n n Tan m Geçmiflten günümüze uzanan bir dönemde Kartografya n n bir bilim dal olarak kabul edilmesi kolay olmam flt r. Bunun temel nedeni Kartografya biliminin farkl disiplinler alt nda kullan l yor olmas d r. Bu nedenle Kartografya, birçok disiplin, bilim insan ve kurum taraf ndan farkl flekillerde tan mlam flt r. Örne in, Kartografya denilince akla gelen ilk isimlerden biri olan Eduard Imhof Kartografya y Harita içeri inin ifllenilmesi ve ifllenilen bilgilerin çizimsel tasar m n yapmakla yükümlüdür. Kartografya, mevcut haritalar elefltirerek grafik gösterim yöntemlerine, harita bas m na ve dolay s yla haritan n gelifltirilmesine çaba sarf eden bir bilim dal d r fleklinde tan mlam flt r. Uluslararas Kartografya Birli i ise Kartografya y, Harita ve benzeri gösterimlerle iletilecek bilgileri toplama, bu bilgileri iflleme, grafik iflaretlerle haritada gösterme, harita basma, harita kullanma teknik, bilim ve sanat d r olarak tan mlam flt r. Bu tan mlardan yola ç k larak en genel flekliyle Kartografya, Harita ve harita benzeri gösterimler ile, bu gösterimlerde kullan lan grafik iflaretlerin özelliklerini araflt ran, haritan n çizimsel tasar m, bas m ve kullan m yöntemlerini gelifltirmeye yönelik çal flmalar yapan bir bilim dal d r fleklinde tan mlanmaktad r. Kartografya n n Tarihçesi Tarih öncesi ça larda (prehistoric) yap lan araflt rmalarda ilk çizim örnekleri orta tafl ça na kadar uzanmaktad r. Bu ça larda harita anlam nda say labilecek tek eser MÖ 6200 y llar nda yap lan Çatalhöyük haritas olarak göze çarpmaktad r (fiekil 1.1). Bu eserin yafl, tarihi eserlerde kullan lan yöntem olan Radyokarbon 14 metodu ile belirlenmifltir. Bu harita yaz n n bulunmas ndan önce çizilmifl oldu u için herhangi bir yaz bulundurmamaktad r. Eduard Imhof sviçreli Kartograf tarihleri aras nda yaflam flt r y l nda Profesör oldu. Arazinin topografyas n gösterir resim ve haritalar ile ün kazand. Kartografya konusunda ünü dünyaca bilinen kitaplar ve yüzden fazla yay n vard r. sviçre atlas da yap tlar aras ndad r. Uluslararas Kartografya Birli inin ilk baflkan d r (Resim 1.1). Kaynak:

10 4 Bilgisayar Destekli Haritalama-II fiekil 1.1 Çatalhöyük haritas Kaynak: aps.net Radyokarbon 14 metodu yaklafl k son 50 bin y lda yeryüzündeki arkeolojik, paleobotanik ve yerbilimsel olaylar n tarihinin belirlenmesi için kullan lan yöntemlerden biridir. Eski ça larda Yunanl Pitagoras, Aristoteles, Poseidonius, Hipparkhos vb. gibi bilim adamlar Kartografya n n temellerini ortaya koymufllard r. Bu ça larda çizeni bilinen ilk dünya haritas n n MÖ V. yüzy lda çizildi i varsay lmaktad r. Romal lar döneminde kartografik bir ürün olarak yap lan 33 cm ye 680 cm ebatlar nda olan Peutinger haritalar görülmektedir (fiekil 1.2). slam dünyas ise Kartografya da büyük bir ilerleme kat etmifltir. Bu dönemde slam alimlerinden olan Ebu Reyhan al- Biruni ( ) dünyan n yar çap n hesaplamak için Hindistan da ölçüler yapm fl ve dünyan n yar çap n 6576 km, çevresini ise km olarak bulmufltur. Türk dünyas na bakt m zda karfl m za ç kan ilk harita Kaflgarl Mahmud taraf ndan yaz lan Divanü Lügati t- Türk (1072) adl eserde bulunan Türk co rafyas n gösteren haritad r. 15. yüzy lda yaflam fl olan Piri Reis de haritac l k anlam nda dünyada önemli bir yere sahiptir. Piri Reis, yazm fl oldu u Kitab- Bahriye isimli eserinde Akdeniz k y lar ve adalar n kapsayan bölge ile Atlas okyanusu çevresini kapsayan bölgeyi bir dünya haritas nda göstermifltir (fiekil 1.3). fiekil 1.2 Peutinger haritalar Kaynak: ( po.iespana.es/proye cto/mediterraneorig enes/geografia/med iterraneo/mapas/ma pasingles.htm)

11 1. Ünite - Kartografya ve Harita 5 fiekil 1.3 Piri Reis in Dünya haritas Kartografya n n Bölümleri Kartografya kapsad çal flmalara ya da iflledi i konulara göre pratik ve teorik olmak üzere iki bafll k alt nda incelenebilir. Teorik Kartografya Teorik Kartografya n n görev alan, pratik Kartografya ya temel oluflturacak esaslar haz rlamak ve çal flma konular na ait görevleri belirlemektir (fiekil 1.4). fiekil 1.4 Teorik Kartografya alt bölümlendirmesi

12 6 Bilgisayar Destekli Haritalama-II fiekil 1.5 Pratik Kartografya Pratik Kartografya, teorik Kartografya genelinde hedeflenen ifllemlerin sonuç ürünlerinin ortaya ç kar lmas için uygulama alan durumundad r (fiekil 1.5). Pratik Kartografya alt bölümlendirme Kartografya y Teorik ve Pratik olarak bölümlendirmenin d fl nda harita kökenine göre resmi ve özel kartografya veya haritan n özelliklerine göre tematik ve topo rafik kartografya olarak da s n fland rabiliriz. HAR TANIN TANIMI VE HAR TADA ARANAN ÖZELL KLER Haritan n Tan m nsano lu yaflam n n tüm evresinde etraf ndaki oluflumlar bir flekilde resmetmifltir. Gerek tafllara ve duvarlara, gerekse nesnelerin üzerine çizimler yapm flt r. Bu çizimler içerisinde bizlere ulaflan en kal c flekillerin haritalar oldu u göze çarpmaktad r. Eduard Imhof haritay, Yeryüzünün ya da yeryüzünün bir k sm n n küçültülmüfl, basitlefltirilmifl ve aç klamalarla tamamlanm fl planimetrik bir resmi olarak tan mlam flt r. W. Krallert de haritay Yeryüzünün bir tak m konveksiyonel iflaretler yard m yla yap lm fl düzlemsel izdüflümü ve bu izdüflümün üzerine ifllenmifl konular n gösterimi fleklinde tan mlam flt r. Bilim adamlar ndan John B. Harley ise haritan n yaz larda oldu u gibi bir bilgi depolama ve iletiflim arac oldu unu ifade etmifltir. Britanya Milli Co rafya Komitesi de 1966 y l nda haritay, Yer yuvar nda ya da herhangi bir gök cisminde seçilmifl olan nesnelerin ölçekli olarak bir düzlem üzerine aktar larak temsil edilmesi fleklinde tan mlam fllard r. Yap lan bu tan mlar fl nda harita genel olarak, Yeryüzünün ya da di er gök cisimlerinin yüzeylerine veya bu yüzeylerin herhangi bir bölgesine ait konulara iliflkin obje ve bilgileri, çizim altl üzerinde belirlenmifl matematiksel kurallara göre yans tan, kartografik iflaretlerle ve yaz larla tamamlayarak aktaran bir bilgi iletiflim arac d r fleklinde tan mlanmaktad r.

13 1. Ünite - Kartografya ve Harita 7 Haritada Aranan Özellikler Haritalar farkl flekillerde tasarlanm fl olabilir. Bu tasar mlar özel ya da tüzel kiflilerin ihtiyac na göre belirlenmektedir. Haritalar üretilirken veya tasar m yap - l rken baz hususlara dikkat edilmesi gerekmektedir. Bu hususlar fiekil 1.6 da görülmektedir. fiekil 1.6 Haritadan beklenen özellikler Do ruluk: Haritalarda do ruluk, geometrik ve tematik olmak üzere iki bafll k alt nda toplanabilir. Geometrik do ruluk ile bir haritan n topografik do rulu u, jeodezik do rulu u, projeksiyon do rulu u ve çizim do rulu u ele al nmaktad r. Tematik do rulu u semantik do ruluk olarak ele almak mümkündür. Semantik do ruluk öznitelik bilgilerinin gösteriminde kullan lmaktad r. Bu bilgilerin do rulu u da kendi içerisinde, nitel (kalitatif) ve nicel (kantitatif) olmak üzere ikiye ayr l r. Nitel olarak kastedilen herhangi bir tar m arazisinin hangi amaçla kullan ld - n n belirtilmesi (bu day tarlas, m s r tarlas vb.), nicel do rulukta ise arazinin topografyas n gösteren eflyükseklik e rilerinin veya s cakl k de erlerini gösteren rakamlar n do rulu unu belirtmektedir. Bütünlük: Haritalar n gösteriminde kullan lan ölçe in küçülmesiyle, elde edilecek do ruluk derecesi düflmektedir. Ayn flekilde haritalar n ölçe inin küçülmesiyle kartografik anlamda istenilen her bilginin haritalarda gösterimi olanaks zd r. Bu aç dan bak ld nda haritalar üretilirken amaca uygun olarak eksiksiz olmas, bir bütünlük göstermesi gerekmektedir. Aç kl k ve Anlafl labilirlik: Haritalarda kullan lan bütün iflaretler yönetmeliklerde belirtilen kurallara uygun bir flekilde çizilmeli ve haritalarda kullan lan renklerin konular na uygun olarak seçilmesi gerekmektedir. Bu flekilde üretilen haritalar, kullan c lar taraf ndan aç k ve anlafl l r olarak görülmektedir. Okunabilirlik: Bir haritaya bak ld nda kullan lan özel iflaretlerin yönetmeliklerce belirlenen büyüklükte olmalar na ve gözün ay rt edebilece i boyutlarda olmas na dikkat edilmelidir. Yaz lar ve di er özel iflaretlerin okunabilirli inin, bu iflaretlerin haritalarda bulunan konumlar na, kontrast ayarlar na, ç kt kalitesine ve ekran çözünürlü üne ba l oldu u görülmektedir. Estetiklik: Haritalardaki en önemli özelliklerden birisi de kullan c taraf ndan haritaya bak ld nda göze hofl gelmesidir. Bu etki haritan n esteti ini yani güzelli- ini gösterir. Bir haritan n güzel olmas, yaz lar n, iflaretlerin ve renk de erlerinin harita üzerine düzenli bir flekilde da lmas ile orant l d r. Ayn zamanda harita tasar m nda kullan lan donan mlar n çözünürlü ünün yüksek ve bask kalitesinin de iyi olmas estetik ahengi artt ran unsurlardand r.

14 8 Bilgisayar Destekli Haritalama-II HAR TALARIN SINIFLANDIRILMASI VE HAR TANIN ANA BÖLÜMLER Haritalar n S n fland r lmas Haritalar farkl kriterlere göre s n fland r labilir. Bu s n fland rma, üç ana bafll k alt nda toplanabilir. Bunlar, 1. Harita ölçe ine göre; Çok Büyük Ölçekli Haritalar: 1:250-1:2500 ölçekleri aras nda bulunurlar. Ayr ca çal flma alan ndaki bütün detaylar gösterirler. Bu haritalara plan da denilmektedir. Büyük Ölçekli Haritalar: 1:5000-1:25000 ölçekleri aras nda bulunurlar. Çal flma alan n n topografyas n ve istenilen detaylar gösteren haritalard r. Orta Ölçekli Haritalar: 1: : ölçekleri aras nda yer al rlar. Topografik harita olarak bilinen bu haritalar çal flma alan ndaki detaylar çizgisel flekillerde temsil ederler. Küçük Ölçekli Haritalar: 1: : ölçekleri aras nda bulunurlar. Topografik yap y gösterirler. Çok Küçük Ölçekli Haritalar: 1: ve daha küçük ölçekli haritalard r. Ülke s n rlar n ve büyük arazi parçalar n gösteren ülke ya da dünya haritalar d r. 2. Yap l fl Amaçlar na Göre; Genel Haritalar: Dünya co rafyas n n bütününü ya da belirli bir k sm n gösteren haritalard r. Dünya Haritalar : Dünyay bir arada göstermeyi amaçlayan haritalard r. Bölge Haritalar : Ülke ya da k talar gösteren haritalard r. Özel Haritalar: Kullan c taraf ndan belirli bir amaç için oluflturulan haritalard r. Kent Haritalar : Haritan n ilgili oldu u kente ait bilgilerin bulundu u, yerleflim, imar ve kentsel faaliyet haritalar d r. Deniz Ulafl m Haritalar : Denizlerde yap lacak olan faaliyetler için gerekli olan bilgileri (k y, liman, marina, derinlik, körfez, deniz feneri, vb.) gösteren haritalard r. Kadastro Haritalar : Özel ya da tüzel kiflilere ait arazinin kadastral durumunu gösteren haritalard r. Yol Haritalar : Kara yollar na ait bilgilerin (kara yolu ba lant s, uzunlu u, cinsi, vb.) bulundu u haritalard r. Bu haritalar n d fl nda, hava ulafl m haritalar ve turizm amaçl kullan lan turistik haritalar da bulunmaktad r. 3. çerdikleri Konulara Göre: Topografik Haritalar: Çal flma alan içerisinde bulunan, deniz, göl, akarsu, da, ova gibi do al yap lar ve yol, köprü gibi yapay yap lar, arazi durumunu ve bitki örtüsünü konu alan haritalard r (fiekil 1.7). Tematik Haritalar: Bu haritalar genellikle istatistiksel bir konu üzerinde, direkt olarak görülmeyen durumlar konu al rlar. S cakl k, iklim, nüfus, sa l k, ekonomi, ya fl haritalar örnek olarak verilebilir (fiekil 1.8).

15 1. Ünite - Kartografya ve Harita 9 fiekil 1.7 Nemrut Da ve çevresine ait topografik harita örne i Kaynak: ( urkiye.org) fiekil 1.8 Türkiye nin kapl calar na ait tematik harita örne i Kaynak: ( Haritan n Ana Bölümleri Bir haritan n ifllevini yerine getirebilmesi için biçimsel aç dan ve bilgi türleri aç s ndan baz bilgileri içermesi gerekmektedir. Haritan n Biçimsel Aç dan Elemanlar Haritan n Resim Alan : Çal flmaya konu olan bölgenin gösterildi i aland r. Harita çerçevesinin s n rlad alana kadar yerleflmifl olan resim alan farkl biçimlerde (kare, dikdörtgen, vb.) gösterilebilir. Bu flekli belirlerken harita projeksiyonlar ve ölçek faktörleri dikkate al nmal d r (fiekil 1.9).

16 10 Bilgisayar Destekli Haritalama-II fiekil 1.9 Haritan n ana bölümleri Harita Çerçevesi: Haritan n resim alan n s n rlayan çizgi ile kenar bilgilerinin bulundu u bofl k s m aras nda kalan bölgedir. Harita Kenar : Harita resim alan ve harita kenar bilgilerinin bulundu- u alan kapsayan bölgedir. Haritan n Bilgi Türleri Aç s ndan Elemanlar Harita çeri i: Harita resim alan içerisinde gösterilen bilgilerdir. Harita A : Harita içeri inde bulunan iflaret ve sembollerin gösterdi i nesnelerin konumlar n n do ru bir biçimde gösterilmesini sa layan k s md r. Harita Kenar Bilgileri: Harita içeri inde bulunan objelerin iflaret etti i bilgileri gösteren bölümdür. Harita kenar bilgileri çerçevesinde harita ismi, lejant, ölçek, kuzey oku, gibi bilgiler bulunmaktad r (fiekil 1.10). fiekil 1.10 Harita kenar bilgileri Kaynak:

17 1. Ünite - Kartografya ve Harita 11 ÖLÇEK Haritalar ile araziler aras nda matematiksel bir ba nt bulunmaktad r. Bu ba nt - n n en önemli bileflenini ölçek oluflturmaktad r. Ölçek, çizimi ya da tasar m yap - lacak olan bir kartografik haritan n anlaml olmas ndaki en önemli etkenlerden birisidir. Ölçek, harita üzerindeki herhangi iki nokta aras ndaki mesafenin, bu iki noktaya karfl l k gelen arazideki gerçek mesafeye oran na (1.1) denir. Matematiksel anlamda, Ölçek = Haritadaki Uzunluk Arazideki Uzunluk (1.1) olarak gösterilebilir. Burada, ölçe in paydas artt zaman ölçek küçülece inden harita üzerindeki detay say s azalacakt r. Bunun tersi düflünüldü ünde yani ölçe- in pay artt r ld nda büyük ölçekli bir harita elde edilecektir. Dolay s yla bu haritadaki detay say s daha da fazla olacakt r (fiekil 1.11). fiekil 1.11 Farkl ölçekli haritalar Kaynak: ( dersi5.blogcu.com/eti ket/beseri/sayfa/1) Ölçek türleri fiekil 1.12 de verilmifltir. Bu ölçek türleri, farkl biçimlerde harita üzerinde gösterilebilir. fiekil 1.12 Ölçek türleri

18 12 Bilgisayar Destekli Haritalama-II Kesir (Oransal) Ölçek: Harita üzerinde bulunan ölçek kesirli flekilde ifade edilir. Bu oransal gösterimde herhangi bir birim bulunmamaktad r. 1:1000 ölçe i örnek olarak al n rsa, harita üzerindeki 1 milimetrelik uzunluk, arazi üzerinde 1 metreye karfl l k gelmektedir. M = Ölçek S ' = Haritadaki Uzunluk S = Arazideki Uzunluk m = Ölçek Say s ÖLÇEK M S ' = =, fleklinde ifade edilir. Pay ve payda S ' de erine bölündü- S ünde, S ' M S 1 = = S S ' ' S S m = S ise, S ' ' ÖLÇEK = M = 1 m olacakt r. (1.2) 1 Kufl uçuflu mesafesi gerçekte 37.5 km olan A-B kentleri harita üzerinde 15 cm olarak ölçülmüfltür. Buna göre haritan n ölçe i (M) nedir? DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M Grafik Ölçek: Harita ölçe i her zaman say sal bir de er fleklinde olmayabilir. Grafik ölçek kullan larak harita üzerindeki uzunluk de erleri görsel olarak da elde SORU edilebilir. Grafik SORUölçekler, çizgi (do rusal) ölçek ve geometrik ölçek olarak ikiye ayr l r. Çizgi (Do rusal) Ölçek: Do rusal ölçek, haritalarda, harita yüzeyinin alt k sm nda yer al r. Bu ölçekte bir çizgi ya da do ru üzerinde bir s f r noktas seçilir. S - D KKAT D KKAT f r noktas n n sa taraf nda kalan alanlar ölçe e göre tam say olarak iflaretlenir. Sol taraf nda kalan alanda ise sa tarafta bulunan birimlerin ondal klar belirtilir. Çizgi üzerinde belirtilen uzunluklar arazideki uzunluklar na karfl l k gelmektedir (fiekil AMAÇLARIMIZ 1.13). fiekil 1.13 AMAÇLARIMIZ Çizgi (Do rusal) K ölçek T Aörne i P K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON NTERNET Geometrik Ölçek: Grafik ölçeklerden biri olan geometrik ölçekte fiekil 1.14 de de görüldü ü NTERNET gibi ondal k k s mlar do rudan grafik üzerinden okunabilmektedir. Bu ölçekte belirli aral klarla on (10) adet paralel çizgi çizilir. Bu çizgilere dik olan s f rdan itibaren do rusal ölçekte oldu u gibi tam say de eri belirlenir. Belirlenen s f r çizgisinin sol taraf nda kalan bölge tam say l k sm n di er k sm n oluflturur. Bu çizgiler e ik (transversal) olarak iflaretlenir. Okuma yap l rken ilk olarak

19 1. Ünite - Kartografya ve Harita 13 tamsay l k s m (300 m), alt nc e ik çizgi (60 m), beflinci sat rda (5 m) ve iki sat r çizgisi aras nda (0.5 m) fleklinde okunup, toplam de er m olarak bulunur. fiekil 1.14 Geometrik ölçek çizelgesi fiekil 1.14 de geometrik ölçekte k rm z renkli ok ile gösterilen çizginin SIRA boyutu S ZDEne kadard r? Metrik Olmayan Ölçek: Bu ölçek türünde metre birimi yerine farkl uzunluk DÜfiÜNEL M birimleri kullan lm flt r. Bu tür haritalar genellikle ngilizler, Ruslar ve Frans zlar kullanm fllard r (1 parmakl k uzunlu un 1 mili göstermifl oldu u haritalar gibi). Ölçek ve Alan liflkisi SORU Arazide bulunan bir alan n kenarlar n n x ve y oldu u düflünülürse; bu kenarlar n harita üzerindeki karfl l klar x ve y olur. Dolay s yla kenarlar ölçe e göre D KKAT flöyle ifade edilir; x = x '.M, y = y '.M ' ' 2 Arazide bulunan alan: A = x.y = x.y.m fleklinde sonuçlan r. AMAÇLARIMIZ ' ' ' E er haritada bulunan alan, A = x.y olarak kabul edersek, o AMAÇLARIMIZ zaman 2 A ÖLÇEK = M = olur. ' K T A P K T A P A Arazideki alan 1250 dekar (dönüm) olarak ölçülen bir alan, 1:5000 SIRA ölçekli S ZDEharitada kaç cm 2 alan kaplar? 3 TELEV ZYON TELEV ZYON HAR TA PROJEKS YONLARI DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M SORU D KKAT Yeryuvar n n, harita olarak temsil edilebilir olmas için bir düzlem yüzeye aktar lmas gerekmektedir. Bunun için tan mlanm fl bir referans yüzeyi NTERNET SORU üzerinde belli bir NTERNET SORU koordinat sistemine göre noktalar n düzlem üzerine ya da düzleme aç labilen yüzeylere belirli matematiksel kurallara göre aktar lmas gerekir. Bu aktar m s ras nda, fiziksel yeryüzünün fleklinin matematiksel olarak ifade edilememesi nedeniyle ekseninin orijinal yüzeyin Normal konumlu projeksiyon, D KKAT projeksiyon yüzeyinin D KKAT yeryüzü için referans yüzeyi olarak haritan n amac na ve ölçe ine göre küre ya da eksenine çak fl k olmas dönel elipsoit kullan l r. Harita projeksiyonlar e ri yüzeyler üzerinde durumuna, transversal bulunan bilgilerin farkl modeller ve teknikler yard m yla harita düzlemine aktar lmas ifllemi- yüzeyinin ekseninin orijinal projeksiyon, projeksiyon yüzeyin ekseni ile 90 lik aç dir. Yeryüzünü temsil eden referans yüzey, projeksiyon sistemine aktar l rken, üç AMAÇLARIMIZ yapmas durumuna, temel projeksiyon yüzeyinden en uygun olan na iz düflürülür. Bu üç temel projeksiyon sistemi (düzlem, silindir ve koni) fiekil 1.15 de gösterilmektedir. yüzeyinin ekseninin orijinal AMAÇLARIMIZ e ik projeksiyon ise projeksiyon yüzey üzerinde herhangi bir Projeksiyon sistemlerine aktar lan bilgiler ile yerküre üzerinde K Tbulunan A P yüzeyler aras nda alan, flekil ve uzunluk aç s ndan bir iliflki bulunmaktad r. Bu iliflkiler aç yapmas durumuna K T A P denir. 2 DÜfiÜNEL M TELEV ZYON TELEV ZYON NTERNET NTERNET

20 14 Bilgisayar Destekli Haritalama-II fl nda, alan koruyan, aç koruyan ve uzunluk koruyan projeksiyon sistemleri oluflmaktad r. Ayr ca projeksiyonlar, konumlar na göre de, normal, transversal ve e ik olarak s n fland rmak mümkündür. Harita projeksiyonlar n n s n fland r lmas Tablo 1.1 de özetlenmifltir. Tablo 1.1 Harita projeksiyonlar n n s n fland r lmas fiekil 1.15 Temel projeksiyon sistemleri Projeksiyon yüzeylerine göre Projeksiyonun karakterine göre S n fland rma Yüzeyin cinsi Düzlem Silindir Koni Yüzeyin ortak noktalar Te et Kesen Çok yüzeyli Yüzeyin ortak noktalar n n konumu Normal Transversal E ik Projeksiyonun özelli i Uzunluk koruyan Alan koruyan Aç koruyan Projeksiyonun oluflu Geometrik Yar geometrik Matematiksel

21 1. Ünite - Kartografya ve Harita 15 UTM Projeksiyon Sistemi Universal Transversal Mercator (UTM), ABD taraf ndan benimsenmifl bir projeksiyon sistemidir. Gauss-Kruger projeksiyon sisteminden faydalan larak gelifltirilmifltir. Ülkemizde 1:25000 ölçekli haritalar n düzlem koordinatlar 6 lik dilimlerle, 1:5000 ve daha büyük ölçekli Standart Topografik haritalar ise 3 lik dilimler fleklinde Gauss-Kruger projeksiyon sistemine göre belirlenmifltir. fiekil 1.16 UTM dilim bölgeleri Kaynak: ( blogspot.com/2011/ 04/lat-longitude-tomgrsconversion.html) fiekil 1.16 da görülen UTM projeksiyonunda toplam 180 meridyen, 6 boylam aral kl 60 dilime ayr lm flt r. Bu dilimler do udan bat ya do ru 1 den bafllayarak 60. dilime kadar numaraland r lm flt r. 6 lik her bir dilim kendi içerisinde de 3 sa ve 3 sol olmak üzere dilimlere ayr larak 3,9, 15, fleklinde do u ve bat dilim eksenleri oluflturulmufltur. λ 0 = Dilim Orta Meridyeni DN = Dilim Numaras λ 0 = [(DN)*6-3]-180 ba nt s yard m yla projeksiyon diliminin orta meridyeni bulunabilir. Dilim orta meridyeni (λ 0 ) 33 olan noktan n dilim numaras (DN) nedir? UTM projeksiyon sisteminde elde edilen koordinat sistemlerine SA A ve YU- DÜfiÜNEL M KARI de erleri ad verilir. Gauss-Krüger koordinatlar ndan (Y g,x g ) UTM koordinatlar na dönüfl için s ras yla, a) Co rafi koordinatlar verilen bir noktan n Gauss-Krüger projeksiyon SORU koordinatlar (Y g,x g ) 1.3 eflitli inden bulunur. D KKAT 4 DÜfiÜNEL M SORU D KKAT ' e = a b a b a, e =, η = e' cos φ, N=, = 2 2 SIRA λs ZDE λ λ 0 b a 2 b 1+ η AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON