HER ŞEY HAKLAR İÇİN HAKLAR HERKES İÇİN

Transkript

1 Sivil Toplum Diyaloğu HER ŞEY HAKLAR İÇİN HAKLAR HERKES İÇİN Projesi Engelli Bireylerin İnsan Hakları

2

3 Sivil Toplum Diyaloğu HER ŞEY HAKLAR İÇİN HAKLAR HERKES İÇİN Projesi Engelli Bireylerin İnsan Hakları

4 TÜRKİYE GENÇLİK BİRLİĞİ DERNEĞİ Her Şey Haklar İçin, Haklar Herkes İçin Projesi Korkutreis Mah. Cihan Sok. No: 16/11 Sıhhiye / ANKARA Tel : (0 312) E-posta : info@haklarherkesicin.org Web : Derleyen ve Yayına Hazırlayan Grafik Tasarım : C. Elif SERBEST : Ufuk ALTINAY Bu yayın, Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti nin mali desteğiyle üretilmiştir. Bu yayının içeriğinden sadece Türkiye Gençlik Birliği Derneği sorumludur ve hiçbir şekilde Avrupa Birliği, Türkiye Cumhuriyeti veya Avrupa Birliği Bakanlığı nın görüşlerini yansıttığı şeklinde yorumlanamaz.

5 GİRİŞ

6 Her şey Haklar İç n, Haklar Herkes İç n projes, Türk ye Gençl k B rl ğ Derneğ tarafından Ek m Aralık 2015 tar hler arasında AB ve Türk ye Arasında S v l Toplum D yaloğu-iii: S yas Kr terler H be Programı kapsamında, Romanya'dan Partners Foundat on for Local Development (FPDL) kuruluşu ve Kad r Has Ün vers tes Uluslararası İl şk ler ve Avrupa Çalışmaları Merkez (CIES) ortaklığında yürütülen b r d yalog projes olup, gençl k ve engell hakları alanında çalışan STK'ları engell b reyler n hak temell mücadeles konusunda güç b rl ğ yapmaları ve aralarında sürdürüleb l r b r d yalog gel şt rerek engell hakları savunuculuğu konusunda kapas teler n gel şt rmeler ç n b raraya get rm şt r. Proje le; gençl k alanında çalışan STK'ların B rleşm ş M lletler Engell B reyler n İnsan Haklarına İl şk n Sözleşme ve AB'n n Engell l k Stratej s konusunda b lg düzey n artırmayı, savunuculuk ve engell l ğe dayalı ayrımcılıkla mücadele konusunda kapas teler n güçlend rmey, engell ve engels z gençler arasında temelde let ş m eks kl ğ ne ve önyargılara dayalı bar yerler ortadan kaldırmayı, toplumda engell b reyler n maruz kaldıkları hak hlaller ne, eş ts zl klere ve ayrımcılığa karşı b rl kte mücadele etmeler ne destek olmak hedeflenm şt r. Bu hedefler doğrultusunda 6 kez düzenlenen Engell Hakları İzleme ve Savunuculuk eğ t mler ne farklı llerden engell ve engels z toplam 120 genç katılmıştır. Engell ve engels z gençler hak temell yaklaşım esasına dayalı savunuculuk ve engell l ğe dayalı ayrımcılıkla mücadele yöntemler n öğren rken aynı zamanda b rarada olarak farklı engel gruplarının sorun ve ht yaçlarını b rb rler nden öğrenme fırsatı bulmuşlar karşılıklı önyargılarından kurtulmuşlardır. Projeye dah l olan STK'lara hak temell savunuculuk lke ve yöntemler aktarılırken B rleşm ş M lletler Engell B reyler n İnsan Haklarına İl şk n Sözleşme esas alınmıştır. Daha çok sayıda STK'nın Sözleşme ve güvence altına aldığı haklar konusunda b lg sah b olab lmes ç n bu k tapçık kılavuz olarak hazırlanmıştır. Özell kle gençl k alanında çalışan STK'ların engell gençler daha çok dah l etmes ve tüm çalışmalarına nsan hakları temell b r engell l k perspekt f kazandırması gerekmekted r. Bu k tapçık engell ve engels z genç STK gönüllüler nden oluşan hedef grubumuzun lg ve öğrenme ht yaçları 4

7 göz önünde bulundurularak, çer k ve tasarım olarak genç-dostu ve aynı zamanda er ş leb l r formatlarda hazırlanmıştır. Gönülden d l yoruz k bu yayının hem basılı hem de elektron k formatları çok sayıda gence ulaşır, STK'lar düzenleyecekler engell hakları le lg l yerel, ulusal yada uluslararası etk nl kler nde yayını kullanırlar ve böylece b r çarpan etk s oluşturarak daha çok k ş ve kuruluş engell ler n nsan hakları konusunda b lg ve farkındalık sah b olur. Çünkü her şey haklar ç n, haklar herkes ç n C. El f Serbest Proje Koord natörü 5

8 ENGELLİ BİREYLERİN İNSAN HAKLARI

9 Dünya Sağlık Örgütü'nün (DSÖ) 2011 yılında yayınladığı Dünya Engell l k Raporu'na göre, b r m lyarı aşkın k ş n n b r tür engell l kle yaşadığı (2010 küresel nüfus tahm nler ne dayanarak) tahm n ed lmekted r; bu da dünya nüfusunun yaklaşık olarak %15' n n engell olduğu anlamına gel r. Bu hesaba bu b reyler n a leler n de kattığımızda, günlük yaşamını engell l k le geç ren k ş ler n sayısı afallatıcı b r b ç mde k m lyarı bulmaktadır. Engell ler dünyanın en gen ş ve en dezavantajlı azınlığını teşk l etmekted r. Yoksul k ş ler n hayatları boyunca engell hale gelme olasılığı daha yüksekse de, engell ler çoğu zaman ayrımcılık ve ötek leşt rme sorunları le karşılaştıkları ç n engell l k de yoksulluğa yol açab lmekted r. Engell l k b lg s zl k, yeters z beslenme, tem z suya yeters z er ş m, hastalıklara karşı düşük aşılanma oranları le sağlıksız ve tehl kel çalışma koşullarıyla l şk lend r lmekted r. Dünya nüfusu arttıkça, engell k ş sayısı da artmaktadır. Gel şmekte olan ülkelerde ham lel k ve doğum esnasındak yeters z tıbb koşullar, bulaşıcı hastalıkların yaygınlığı, doğal afetler, s lahlı çatışmalar, kara mayınları ve haf f s lahların yaygınlaşması neden yle büyük ölçüde yaralanma, engell l k ve kalıcı travma vakaları meydana gelmekted r. Sadece traf k kazaları, her yıl m lyonlarca yaralanma ve engell l k vakasına neden olmaktadır. Gel şm ş ülkelerde İk nc Dünya Savaşı sonrasında doğanlar daha uzun yaşamaktadır; bu da çoğunun hayatının lerleyen noktalarında en nde sonunda b r engell l k le yaşayab leceğ anlamına gelmekted r. Dünyanın her bölges nde ve ülkes nde, engell b reyler çoğu zaman yaşamın bazı temel deney mler nden mahrum kalmaktadır. Okula g tmek, ş bulmak, kend ev n n sah b olmak, b r a le kurmak ve çocuk yet şt rmek, sosyal b r yaşam sürdürmek veya oy vermek konularında umutları oldukça azdır. Dünyadak çoğu engell ç n okullar, hastaneler, halka açık tes sler le toplu taşıma ve hatta b lg b le büyük ölçüde ulaşılmaz n tel kted r. UNESCO'ya göre, gel şmekte olan ülkelerdek engell çocukların %98' okula g tmemekted r ve engell kız çocuklarının %99'u okuryazar değ ld r; dünyadak sokak çocuklarının tahm n olarak %30'u engell l k 7

10 le yaşamaktadır; engell yet şk nlerdek okuryazarlık oranı sadece %3'tür k bu oran bazı ülkelerde engell kadınlar söz konusu olduğunda %1'e kadar nmekted r. D ğer yandan Avrupa'ya daha yakından bakacak olursak, Avrupa Konsey üye ülkeler n n tahm n nüfusu 800 m lyondur; bu da bu ülkeler n sınırları çer s nde yaşayan yaklaşık 80 m lyon engell olduğu ve Avrupalı her dört k ş den b r n n a les nde b r engell b rey olduğu anlamına gel r. Aslında engell b reyler Avrupa toplumuna muazzam b r katkıda bulunab lecek olsalar da, çoğu zaman bunu yapmalarını önleyen engellerle karşılaşmaktadırlar. Ağır engele sah p b reyler n %75' Avrupa şgücü p yasasında yer alamamaktadır. Engell b reyler eğ t me eş t er ş m olanağına sah p değ ld r, şs zl k sıralamasında en üstte yer almaktadırlar ve genell kle öneml ölçüde düşük b r gel r le yaşamaktadırlar. Engell b reyler kamusal alanların ve özell kle toplu taşımanın er ş leb l r olmaması sebeb yle sted kler g b özgürce hareket edememekte, çalışma hayatına ve sosyal yaşama akt f olarak dah l olamamaktadırlar. Bununla b rl kte Avrupa'da 'den fazla engell b rey kend hayatları le lg l özgürce seç m yapma şansından yoksun bırakılarak ve toplumdan tecr t ed lerek kapalı kurumlarda tutulmakta ve bu şek lde en temel nsan haklarından mahrum bırakılmaktadırlar. Avrupa Kom syonu, engell b reyler n topluma katılımının önündek bar yerler kaldırab lmek amacıyla 15 Kasım 2010'da Engell l k Stratej s ' y kabul etm ş ve uygulamaya koymuştur. Katılım ve büyümeye yönel k Avrupa 2020 hedefler ne engell Avrupa vatandaşlarının katkısı olmadan ulaşmak mümkün olmayacaktır. Engell ler n yoksul olarak yaşamalarının daha muhtemel olmasının neden, çoğunlukla göz ardı eden ve har ç bırakan ve de er ş leb l r n tel kte olmayan veya engell ler n ülken n sosyo-ekonom k yaşantısına dah l olma haklarını desteklemeyen devletler ve kalkınma pol t ka ve programlarının pek şt rd ğ hmal n ve görmezden gelmen n b r sonucudur. Mevcut nsan hakları anlaşmaları engell ler de dah l olmak üzere herkes ç n geçerl yse de, dünyanın çeş tl yerler nde yaşayan engell b reyler n 8

11 b r d z f z ksel ve sosyal engelle karşılaşmaları neden yle aşağıdak lerden sıklıkla mahrum kaldıklarına yönel k kanıtlar vardır: eğ t m alma; ş ed nme; b lg ye er ş m; uygun sağlık bakımı alma; dolaşma; toplum tarafından kabul görme. Ne var k, engell ler n temel haklarının teşv k ed lmes n ve korunmasını amaçlayan kapsamlı mevzuatı yürürlüğe koymuş olan az sayıdak gel şm ş ve gel şmekte olan ülkede, bu k ş ler öğrenc, çalışan, a le üyes ve vatandaş sıfatlarıyla tatm nkar ve bağımsız yaşamlar sürdürmekted rler. Bunu daha önceler topluma tam katılımlarını engelleyen f z ksel ve kültürel bar yerler toplumun kaldırmış olması sayes nde yapab lmektelerd r. Bu lerlemeler aklında bulunduran uluslararası topluluk, her b r engell b rey n nsanlık onurunu ve değer n yen den tasd k etmek ve çoğu engell n n maruz kaldığı adalets zl k, ayrımcılık ve hak hlaller ne b r son verecek etk l b r yasal aracı ülkelere sunmak amacıyla b r araya gelm şt r. Bu araç, Engell B reyler n İnsan Haklarına İl şk n Sözleşme'd r. 9

12 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ENGELLİ BİREYLERİN İNSAN HAKLARINA İLİŞKİN SÖZLEŞME TEMEL BİLGİLER

13 BM Engell B reyler n İnsan Haklarına İl şk n Sözleşme, uluslararası b r anlaşmadır. Sözleşme ve Ek İht yar Protokolü 13 Aralık 2006 tar h nde B rleşm ş M lletler' n New York'ta bulunan Genel Merkez nde kabul ed lm ş ve 30 Mart 2007 tar h nde de mzaya sunulmuştur. 84 mza le tar hte, açılış gününde en yüksek mza sah b olan BM Sözleşmes olmuştur. 21. yüzyılın lk kapsamlı nsan hakları anlaşması ve bölgesel entegrasyon örgütler n n mzasına açılan lk nsan hakları sözleşmes d r. Kısaca, engell k ş ler n d ğer herkesle aynı nsan haklarına sah p olduklarını tey t eder ve bu hakları korumaları yönünde ülkeler açısından bağlayıcıdır. Sözleşme'n n açık ve net b r sosyal kalkınma boyutu bulunan b r nsan hakları aracı olması amaçlanmıştır. Engell b reyler n gen ş kapsamlı b r kategor zasyonuna yer ver lm ş olup, her türden engelle yaşayan k ş ler n tüm nsan haklarına ve temel özgürlüklere sah p olmaları gerekt ğ n tekrar tey t eder. Her kategor dek nsan haklarının engell b reyler ç n de nasıl aynı şek lde geçerl olması gerekt ğ konusuna açıklık get r r, n tel k kazandırır ve de engell b reyler n haklarını etk n b ç mde kullanmaları ç n uyarlama gerekt ren alanları, haklarının hlal ed ld ğ alanları ve hakların korumasının güçlend r lmes gereken alanları tanımlar. Sözleşme, Türk ye'de Yaşayan Engell lere Nasıl Yardımcı Olmaktadır? Sözleşme'n n 33. Maddes ülkeler n söz konusu hakları uygulamayı teşv k etme, koruması ve zlemes ç n b r çerçeve oluşturmalarını gerekl kılar. Engell k ş ler n, kend ler n tems l eden kuruluşların ve genel olarak toplumun Sözleşme'n n etk l b ç mde uygulanmasını sağlamaya yönel k esas öneme sah p b r roller olduğunu açıkça ortaya koyar. Sözleşme'y usulüne göre onaylamış ve yürürlüğe sokmuş olan her ülke, Sözleşmen n uygulanmasına yönel k olarak neler yaptığını BM Engell Hakları Kom tes 'ne raporlamalıdır. Türk ye Sözleşme'y 2009'da onaylayarak, yasal bağlayıcılığını kabul etm şt r. Bu doğrultuda sözleşme kapsamındak tüm hakların hayata 11

14 geç r lmes n teşv k etmel, engell b reyler n nsan haklarını korumalı ve yasa kapsamında d ğer b reylerle tam eş tl k ç nde olmalarını sağlamalıdır. Bu da özetle şu anlama gelmekted r k, Türk ye'de yaşayan engell b reyler: d ğer b reylerle aynı haklara sah pt r; kend seç mler n yapma özgürlüğüne sah pt r; nsanlık onurlarına yaraşır ve saygılı b ç mde ve eş t muamele görmel d r; günlük yaşantılarına l şk n alınan kararlara dah l olmalıdır; ayrımcılığa maruz kalmamalıdır. Türk ye, engell b reyler n haklarının hlal ed ld ğ ne nandıkları durumlarda ş kayetler n BM Kom tes 'ne taşımalarına mkan tanıyan Ek İht yar Protokole de onay verm şt r. Kom te, Sözleşmen n hlal dd alarına yönel k soruşturmalar da üstleneb l r. Sözleşme'n n Rehber İlkeler Nelerd r? K ş ler n kend seç mler n yapma özgürlüğü ve k ş bağımsızlığı da dah l olmak üzere doğuştan sah p oldukları nsanlık onuruna ve b reysel özerkl kler ne saygı Ayrımcılığın yapılmaması Topluma tam ve etk l katılım ve dah l olma Farklılıklara saygı göster lmes ve engell l ğ n nsan çeş tl l ğ n n ve nsanlığın b r parçası olarak kabul ed lmes Fırsat eş tl ğ Er ş leb l rl k Kadın ve erkek arasında eş tl k Engell çocukların zaman çer s nde gel şen kapas teler ne ve kend k ml kler n koruma hakkına saygı göster lmes 12

15 Sözleşme'ye Da r Öneml Noktalar: - B rleşm ş M lletler Engell B reyler n Haklarına İl şk n Sözleşme engell b reyler ç n engell b reyler tarafından yazılmış uluslararası b r nsan hakları sözleşmes d r. - Eks ks z olarak tüm Avrupa B rl ğ de dah l olmak üzere 100'ü aşkın ülke tarafından mzalanmış ve onaylanmıştır. Sözleşme'y onaylayan b r ülke, engell b reyler n Sözleşme'de ortaya konan haklarını güvence altına almak zorundadır. Bu nedenle, b rçok ülke şu anda Sözleşme şartlarını yer ne get rmek amacıyla ulusal mevzuatlarını uyarlama sürec nded r. Buna uygulama sürec denmekted r. Bu sürec zlemek amacıyla, ulusal engell l k örgütler paralel raporlama s stem nde yer alarak doğru olmayab lecek hükümet raporlarına talepte bulunab l r. - Uzun sürel f z ksel, z h nsel, öğrenme veya duyusal güçlüğü bulunan, topluma eş t derecede katılma konusunda bar yerlerle karşılaşab lecek k ş lere yönel kt r. - Engell b reyler ve Kom syonlar bu hakların korunması, teşv k ed lmes ve zlenmes konularında öneml b r rol oynar. - İşaret d l nden açıkça bahseden lk uluslararası araçtır. - S z, a le üyeler n z veya arkadaşlarınız b r engell l kle yaşamaktaysa, bu Sözleşme faydalı b lg ler sunmakta ve haklarınızı savunmanız konusunda teşv k etmekted r. S ze ve haklarınızdan faydalanmanız ç n s ze yardımcı olmak steyen a le ve arkadaşlarınıza yol göstermekted r. Aynı zamanda tüm engell ler n haklarından faydalanmalarına yardımcı olmak üzere devletlerce gerçekleşt r lmes gereken eylemler tanımlar. - Bu Sözleşme'dek haklar yen haklar değ ld r. İnsan Hakları Evrensel Beyannames 'nde tanınan nsan haklarıyla aynı haklardır; Engell B reyler n İnsan Haklarına İl şk n Sözleşme beyannamede yer alan haklara engell ler ç n de aynı şek lde saygı duyulmasını güvenceye almaktadır. - Sözleşme'y onaylayan taraf devletler yen pol t ka ve programlar gel şt r rken Sözleşme'de ortaya konan lkeler d kkate almak zorundadır. Sözleşme aynı zamanda bel rl nsan hakları davalarında ve de Avrupa İnsan Hakları Mahkemes le Avrupa Adalet Mahkemes huzurunda yorumlayıcı b r etk ye sah p olacaktır. 13

16 Sözleşme'y Neden İy Anlamalıyız? İster engell l ğ bulunan veya bulunmayan b r sterse de b r s v l toplum kuruluşunun tems lc s olalım, Sözleşme'y anlamamız ve nsan haklarının hlal ed ld ğ durumların farkına varmamız büyük önem taşımaktadır. Toplumdak herkes n engell ler n haklarını anlama ve bu hakların korunmasını ve yer ne get r lmes n sağlama görev vardır. Bu k tapçık ta tam da bu sebeple uluslararası yasal b r met n olan Sözleşme'y daha açıklayıcı ve anlaşılır şek lde daha çok gence ulaştırmayı hedeflemekted r. K tapçık Sözleşme maddeler n n b r özet n n yanı sıra Sözleşmen n tam metn n de sunmaktadır. Ne Yapılması Gerek yor? Sözleşme'n n tam olarak hemen, ş md uygulanması gerekl! Eğ t m, kapas te gel şt rme, b l nçlend rme, y uygulamaların derlenmes ve doğrulanması, b lg yönet m gerekl Tüm gel şt rme faal yetler nde engell l ğ n ana akım hal ne gelmes gerekl Kuruluşların ç operasyonlarında Sözleşme lkeler n n uygulanması gerekl Engell b reyler n uygulamanın tüm aşamalarına akt f olarak dah l ed lmeler ve bunun ç n de organ zasyonların engell b rey kapas tes n n gel şt r lmes gerekl 14

17 Sen Ne Yapab l rs n? Engell b reyler n Sözleşme'ye l şk n olarak b l nçlend r lmes çok öneml d r. Sözleşme hakkında ne kadar fazla k ş b lg sah b olur ve onu kullanma konusunda kend ler ne güven rse, yaratılan fark da o kadar büyük olacaktır. A lendek, şyer ndek veya gönüllüsü olduğun s v l toplum kuruluşundak engell ve engels z b reylere Sözleşme'den bahsedeb l rs n ve okumaları ç n onları teşv k edeb l rs n. B r nternet s ten varsa Sözleşme'den bahsett ğ n sayfalar oluşturab l rs n; bu konuda sana yardımcı olması ç n bu k tapçıktan faydalanab l rs n. Sözleşmen n tam metn n n ve bu k tapçığın elektron k vers yonuna nternet bağlantıları vereb l rs n. B r haber bülten n varsa veya b r başkasının bülten ç n yazıyorsan, Sözleşme hakkında b r yazı, makale yazab l rs n. B r gruba üyeysen (çocuk hakları, gençl k, toplumsal c ns yet, LGBTQİ hakları, engell hakları veya başka konular üzer ne gönüllü kuruluşlar), grubuna Sözleşme düzlem nde engell b reyler n nsan haklarına l şk n b r sunum yapab l r, b r atölye çalışması düzenleyeb l r, Sözleşme hakkında b r el lanı oluşturulmasını önereb l rs n. 15

18 Kısaca BM Engell B reyler n İnsan Haklarına İl şk n Sözleşme Maddeler 1. Madde: Amaç Bu Sözleşme'n n amacı, tüm engell b reyler n nsan haklarından ve temel özgürlüklerden tam ve eş t şek lde yararlanmasını teşv k etmek, korumak ve sağlamaktır. Engell k ş ler kavramı, çeş tl engellerle etk leş mler sonucunda topluma başkalarıyla eş t olarak tam ve etk l katılımlarını engelleyeb lecek n tel ktek uzun sürel f z ksel, z h nsel, ruhsal veya duyusal sakatlığı olan k ş ler çermekted r. 2. Madde: Tanımlar Bu maddede, let ş m, d l, engell ğe dayalı ayrımcılık, makul uyumlaştırma ve evrensel tasarım dah l olmak üzere Sözleşme'de kullanılan bazı öneml ter mler tanımlanmaktadır. 3. Madde: Genel İlkeler Sözleşme, nsanlık onuruna saygı, ayrımcılık yapılmaması, topluma tam ve etk n katılımın ve dah l olmanın sağlanması, farklılıklara saygı göster lmes, fırsat eş tl ğ, er ş leb l rl k, kadın ve erkek arasında eş tl k ve çocuklara saygı lkeler ne dayanmaktadır. 4. Madde: Genel Yükümlülükler Taraf devletler, herhang b r temelde ayrımcılığa z n vermeks z n tüm nsan haklarının ve temel özgürlükler n eks ks z olarak yer ne get r lmes n sağlamak ve teşv k etmek ç n, engell k ş ler n de sürece akt f katılımıyla b r d z tedb r almalıdır. 5. Madde: Ayrımcılık Yapılmaması ve Eş tl k Kanunlar önünde ve kapsamında herkes eş tt r. Herkes, ayrımcılık yapılmaksızın, eş t derecede korunmaya ve kanunlardan faydalanma hakkına sah pt r. 16

19 6. Madde: Engell Kadınlar Engell kadınlar ve kız çocukları çok yönlü ayrımcılığa maruz kalmaktadır. Ülkeler, engell kadınların Sözleşme'de ortaya konan hak ve özgürlükler nden tam olarak faydalanmalarını sağlamak ç n tüm uygun tedb rler almalıdır. 7. Madde: Engell Çocuklar Engell çocuklar, d ğer tüm çocuklarla aynı nsan haklarına sah pt r. Engell çocuklarla lg l tüm eylemlerde lk olarak d kkate alınması gereken, çocuğun yüksek yararının en y şek lde nasıl gözet leceğ olmalıdır. Engell çocuklar, onları etk leyen tüm konularda kend görüşler n fade etme hakkına sah pt r. 8. Madde: B l nç Yükseltme Ülkeler, engell b reyler n hakları, kab l yetler ve katkıları konusunda b l nç oluşturmalıdır. Ülkeler, engell b reylere l şk n basmakalıp b lg lere ve önyargılara kampanya, eğ t m, medya ve b l nçlend rme programları aracılığıyla meydan okumalıdır. 9. Madde: Er ş leb l rl k Engell b reyler f z k ortam, ulaşım, b lg ve let ş m le halka açık d ğer tüm mkfn ve h zmetler de dah l olmak üzere, toplumun tüm alanlarına herkesle eş t derecede er ş m hakkına sah pt r. 10. Madde: Yaşama Hakkı Engell b reyler, her nsan g b, yaşama hakkına sah pt r. Ülkeler, engell b reyler n bu hakkı etk l ve başkalarıyla eş t şek lde kullanab lmeler n sağlamaya yönel k gereken tüm tedb rler almalıdır. 11. Madde: R sk Durumları ve İnsan Bakımdan Ac l Durumlar Ülkeler, s lahlı çatışma, nsan bakımdan ac l durumlar ve doğal afetler de dah l olmak üzere tüm r sk durumlarında engell b reyler n 17

20 korunmasını ve güvenl ğ n sağlamaya yönel k gereken tüm tedb rler almalıdır. 12. Madde: Yasa Önünde Eş t Tanınma Engell b reyler, yasa önünde k ş olarak tanınma hakkına sah pt r. Engell k ş ler n, yaşamın tüm boyutlarında başkalarıyla eş t b ç mde yasal ehl yet bulunur. Ülkeler, engell k ş ler n yasal ehl yetler nden etk n b ç mde faydalanab lmeler n sağlamak amacıyla destek vermek ç n gerekl tüm uygun tedb rler almalıdır. 13. Madde: Adalete Er ş m Engell b reyler, uygun düzenlemeler yapılmak suret yle de olmak üzere, adalete herkesle eş t b ç mde etk l er ş m hakkına sah pt r. 14. Madde: K ş Özgürlüğü ve Güvenl ğ Engell b reyler, k ş özgürlüğü ve güvenl ğ hakkına başkalarıyla eş t b ç mde sah pt r. Engell l ğ n varlığı kend başına özgürlükten mahrum bırakılma gerekçes olarak kullanılamaz. 15. Madde: İşkence veya Zal mane, İnsanlık Dışı veya Aşağılayıcı Muamele veya Cezaya Maruz Kalmama Engell b reyler şkenceye, zal mane, nsanlık dışı veya aşağılayıcı muameleye veya cezaya maruz bırakılmama hakkına sah pt r. H ç k mse kend özgür rızası olmaksızın tıbb veya b l msel deneye tab tutulamaz. 16. Madde: Sömürü, Ş ddet veya İst smara Maruz Kalmama Engell k ş ler evler ç nde ve dışında c ns yete dayalı haller de dah l olmak üzere st smar, ş ddet veya sömürünün her türünden korunma hakkına sah pt r. 17. Madde: K ş sel Bütünlüğün Korunması Engell k ş, kend f z ksel ve z h nsel bütünlüğüne herkesle eş t b ç mde 18

21 saygı göster lmes hakkına sah pt r. 18. Madde: Seyahat Özgürlüğü ve Uyrukluk Engell k ş ler, b r uyruk sah b olma hakkına sah pt r. Engell çocuklar doğum sonrasında derhal nüfusa kayded lme, s m ed nme, ebeveynler n tanıma ve onlar tarafından bakılma haklarına sah pt r. 19. Madde: Bağımsız Yaşama ve Topluma Dah l Olma Engell b reyler toplumda bağımsız yaşama hakkına sah pt r. Ülkeler, engell k ş ler n nerede ve k m nle beraber yaşadıklarını seçme fırsatlarının olmasını ve buna yönel k olarak gerekl desteğ almalarını sağlamalıdır. 20. Madde: K ş sel Hareketl l k Ülkeler, engell k ş ler n kend seçt kler şek lde ve zamanda ve mkan dah l nde k ş sel hareketl l kler n kullanab lmeler ç n etk l ve uygun tedb rler almalıdır. Engell k ş ler n aynı zamanda kal tel hareket kolaylaştırıcı araçlara, yardımcı teknoloj lere ve de yardım ve aracılık sunan k ş lere er ş m hakları bulunur. 21. Madde: Düşünce ve İfade Özgürlüğü le B lg ye Er ş m Engell k ş ler n er ş leb l r şek l ve teknoloj ler, şaret d ller, Bra lle alfabes, alternat f ve destekley c let ş m, k tle let ş m araçları ve d ğer let ş m yolları aracılığıyla da olmak üzere tüm let ş m yollarıyla b lg ve f k r letmek ve almak da dah l olmak üzere kend ler n fade etme hakkı vardır. 22. Madde: Özel Hayata Saygı Engell k ş ler özel hayatlarına saygı göster lmes hakkına sah pt r. K ş sel b lg ler ve sağlıklarına l şk n b lg ler de dah l olmak üzere, engell k ş lere l şk n b lg ler korunmalıdır. 19

22 23. Madde: Hane ve A le Hayatına Saygı Engell k ş ler n evlenme ve b r a le kurma hakkı vardır. Devletler, engell k ş ler n çocuk yet şt rmes ç n etk l ve uygun destek sağlamalı ve de engell çocuklara b r nc dereceden akrabalarının bakım sağlayamadığı durumlarda onlara alternat f bakım sunmalıdır. 24. Madde: Eğ t m Engell k ş ler n ayrımcılığa maruz kalmaksızın eğ t m alma hakkı vardır. Ülkeler, engell k ş ler n yaşadıkları çevre çer s nde bütünleşt r c, kal tel ve ücrets z lk ve orta öğret me er şmeler n sağlamalıdır. Ülkeler aynı zamanda akadem k ve sosyal gel ş m azam sev yeye çıkarmak amacıyla makul düzenlemeler ve b reyselleşt r lm ş destek tem n etmel d r. 25. Madde: Sağlık Engell k ş ler ayrımcılığa uğramaksızın elde ed leb l r en yüksek sağlık standardından yararlanma hakkına sah pt r. Ülkeler, engell k ş ler n d ğer herkesle aynı çeş tl l k, kal te ve standartta ve kend yaşadıkları çevreye yakın yerlerde sağlık bakımını almaları ç n, c ns yete duyarlı tedb rler de dah l olmak üzere tüm tedb rler almalıdır. 26. Madde: Hab l tasyon ve Rehab l tasyon Ülkeler, engell k ş ler n hab l tasyon (becer kazandırma) ve rehab l tasyon (önceden y t r lm ş b r becer y yen den kazandırma) h zmet ve programları aracılığıyla yetenek, bağımsızlık ve katılımlarını azam sev yede dame etmeler n sağlamak amacıyla etk l ve uygun tedb rler almalıdır. 27. Madde: Çalışma ve İst hdam Engell b reyler, açık, kapsayıcı ve er ş leb l r b r çalışma ortamında özgürce seçt kler b r şte hayatlarını kazanma hakkına sah pt r. Ülkeler, 20

23 engell b reylere yönel k st hdam fırsatlarını ve kar yer gel ş m n teşv k etmek amacıyla uygun adımları atmalıdır. 28. Madde: Yeterl Yaşam Standardı ve Sosyal Korunma Engell k ş ler n gıda, su, g y nme ve barınma dah l olmak üzere yeterl standartta yaşama ve yoksulluğun azaltılması ve toplu konut programları dah l olmak üzere etk l sosyal korunmaya hakkı vardır. 29. Madde: S yas ve Kamusal Yaşama Katılım Engell b reyler n s yas ve kamusal yaşama herkesle eş t şek lde katılım ve de seçme ve seç lme hakkı vardır. 30. Madde: Kültürel Yaşama, D nlenme, Boş Zaman Akt v teler ve Spor Faal yetler ne Katılım Engell k ş ler, kültürel materyal, performans ve h zmetler de dah l olmak üzere, başkalarıyla eş t b ç mde kültürel yaşama ve de d nlenme, boş zaman ve spor faal yetler ne katılım hakkına sah pt r. 31. Madde: İstat st kler ve Ver Toplama Ülkeler, engell k ş ler n de akt f katılımıyla engell k ş ler hakkında b lg toplamalıdır; böylece karşılaştıkları engeller daha y kavrarlar ve Sözleşme'de yer alan haklar bu ver lerle daha gerçekç b r hal alır maddeler 32. maddeden 50. maddeye kadar olan maddelerde, Sözleşme'n n üzerler nde bağlayıcı etk s olduğu ülkeler n bunu tam olarak nasıl yürürlüğe koyacağı açıklanmaktadır. Bu maddelerde aynı zamanda ülkeler n Sözleşme'y nasıl yürürlüğe koyduklarına da r B rleşm ş M lletler Engell Hakları Kom tes 'ne rapor verme sorumluluğu açıklanmaktadır. 21

24 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ENGELLİ BİREYLERİN İNSAN HAKLARINA İLİŞKİN SÖZLEŞME TAM METNİ

25 Grş Bu Sözleşme'ye Taraf Devletler, (a) B rleşm ş M lletler Şartı'nda lan ed lm ş olan ve nsanlık a les n n tüm mensuplarının doğuştan sah p oldukları onuru, değer, eş t ve devred lmez hakları dünyada özgürlüğün, adalet ve barışın temel olarak kabul eden lkeler anımsayarak, (b) B rleşm ş M lletler' n, İnsan Hakları Evrensel Beyannames ve Uluslararası İnsan Hakları Sözleşmeler le tanınan hak ve özgürlüklere herhang b r ayrımcılığa uğramaksızın herkes n sah p olduğunu kabul ve lan ett ğ n göz önünde bulundurarak, (c) Tüm nsan haklarının ve temel özgürlükler n evrensel, bölünmez, bütüncül ve b rb r ne bağlı olma n tel ğ le engell b reyler n bu haklardan herhang b r ayrımcılığa uğramaksızın yararlanmalarının güvence altına alınması gerekl l ğ n yen den tey t ederek, (d) Ekonom k, Sosyal ve Kültürel Haklara İl şk n Uluslararası Sözleşme'y, Meden ve S yas Haklara İl şk n Uluslararası Sözleşme'y, Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İl şk n Uluslararası Sözleşme'y, Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmes ne İl şk n Uluslararası Sözleşme'y, İşkence ve D ğer İnsanlık Dışı veya Küçültücü Muamele veya Cezaya Karşı Sözleşme'y, Çocuk Haklarına Da r Sözleşme'y ve Tüm Göçmen İşç ler n ve A le B reyler n n Korunmasına Da r Uluslararası Sözleşme'y anımsayarak, (e) Engell l ğ n gel şmekte olan b r kavram olduğunu ve engell l k durumunun, sakat k ş ler n topluma d ğer b reyler le b rl kte eş t koşullarda tam ve etk n katılımına olanak tanımayan tutumlar ve çevre koşullarının etk leş m nden kaynaklandığını kabul ederek, (f) Engell ler ç n Dünya Eylem Programı ve Engell ler ç n Fırsat Eş tl ğ n n Sağlanmasına Yönel k Standart Kurallar'da yer alan lke ve pol t ka öner ler n n engell lere fırsat eş tl ğ sağlanmasına yönel k ulusal, bölgesel ve uluslararası düzeyde pol t kaların, planların, programların ve eylemler n gel şt r lmes, tasarlanması ve değerlend r lmes ne katkısını göz önünde bulundurarak, (g) Engell l ğe l şk n konuların sürdürüleb l r kalkınmayla lg l stratej ler n ayrılmaz b r parçası olarak ele alınmasının önem n vurgulayarak, (h) B r k ş n n engell olduğu ç n ayrımcılığa maruz kalmasının her 23

26 b rey n doğuştan sah p olduğu nsanlık onuru ve değer n n de hlal ed lmes anlamına geld ğ n de göz önünde bulundurarak, ( ) Bunun yanısıra engell b reyler n çeş tl l ğ n tanıyarak, (j) Daha yoğun desteğe ht yacı olan engell b reyler dah l olmak üzere, tüm engell b reyler n nsan haklarının güçlend r lmes ve korunması gerekt ğ n kabul ederek, (k) Çeş tl belge ve yükümlülükler n varlığına rağmen engell k ş ler n topluma eş t b reyler olarak katılmaları önündek man ler n halen varolmaya devam ett ğ ve dünyanın her yer nde engell b reyler n nsan haklarının hlal ed ld ğ gerçeğ nden end şe duyarak, (l) Özell kle gel şmekte olan ülkeler başta olmak üzere tüm ülkelerde engell ler n yaşam koşullarının gel şt r lmes nde uluslararası şb rl ğ n n önem n n b l nc nde olarak, (m) Engell b reyler n toplumun refah ve çeş tl l ğ ne yaptıkları ve yapab lecekler olumlu katkıları ve engell ler nsan haklarını ve temel özgürlükler tam kullanmaya ve topluma tam katılmaya teşv k etmen n onların toplumsal a d yetler ne, toplumun nsan, sosyal ve ekonom k yönden kalkınmasına ve yoksulluğun azalmasına katkıda bulunacağını kabul ederek, (n) Kend seç mler n yapma özgürlüğü de dah l olmak üzere engell ler n b reysel özerkl ğ n n ve bağımsızlığının önem n kabul ederek, (o) Engell b reyler n kend ler n doğrudan lg lend renler de dah l olmak üzere pol t ka ve programlarla lg l karar alma süreçler ne etk n olarak katılab lmeler gerekt ğ n d kkate alarak, (p) Irk, renk, c ns yet, d l, d n, s yas veya başka f k r, ulusal, etn k veya toplumsal köken, mülk yet, doğum, yaş veya başka b r statü bakımından b rçok nedene dayalı olarak ve bu nedenle daha ağırlaştırılmış b r ayrımcılığa maruz kalan engell ler n karşılaştığı zor koşullardan kaygı duyarak, (q) Engell kadınların ve kızların hem ev ç nde hem de ev dışında ş ddete uğramaya, yaralanmaya veya st smara, hmale, hmalkar muameleye, kötü muameleye veya sömürüye karşı daha büyük b r r sk altında oldukları gerçeğ n n farkında olarak, (r) Engell çocukların d ğer çocuklarla eş t şek lde tüm nsan haklarından ve temel özgürlüklerden tam olarak yararlanması gereğ n kabul ederek ve bu bağlamda Çocuk Hakları Sözleşmes 'ne Taraf olan Devletler n üstlend ğ yükümlülükler kabul ederek, (s) Engell b reyler n nsan temel hak ve özgürlükler nden tam olarak 24

27 yararlanmasını teşv ke yönel k çabaların toplumsal c ns yet bakış açısını çermes gerekt ğ n vurgulayarak, (t) Engell b reyler n çoğunluğunun yoksulluk koşullarında yaşadığının altını ç zerek ve bu bakımdan, yoksulluğun engell ler üzer ndek olumsuz etk s ne d kkat çekmen n kr t k önem n kabul ederek, (u) B rleşm ş M lletler Şartı'nda yer alan amaç ve lkelere tam saygı üzer ne kurulu barış ve güvenl k ortamının ve yürürlüktek nsan hakları belgeler ne r ayet ed lmes n n özell kle s lahlı çatışma ve şgal koşullarında engell b reyler n korunması ç n vazgeç lmez olduğunu akılda tutarak, (v) F z ksel, sosyal, ekonom k ve kültürel çevreye, sağlık ve eğ t m h zmetler ne, b lg ye ve let ş me er ş m n engell b reyler n tüm nsan haklarından ve temel özgürlüklerden tam yararlanmasını sağlamadak önem n kabul ederek, (w) B rey n, d ğer b reylere ve a t olduğu topluma karşı görevler bulunduğunun ve b rey n, Uluslararası İnsan Hakları Manzumes 'nde tanımlanan hakların güçlend r lmes ve bu haklara r ayet ed lmes ç n çaba gösterme yükümlülüğü altında olduğunun farkında olarak, (x) A len n toplumun doğal ve temel b r m olduğuna, toplum ve devlet tarafından korunmaya hakkı olduğuna ve engell b reyler n tüm nsan haklarından tam ve eş t ölçüde yararlanab lmes n n sağlanab lmes ç n engell b reyler le a le üyeler n n gerekl koruma ve desteğ alması gerekt ğ ne nanarak, (y) Engell ler n haklarını ve onurunu güçlend ren ve koruyan kapsamlı b r uluslararası sözleşmen n engell ler n ağır sosyal dezavantajlarının ortadan kaldırılmasına ve onların meden, s yas, ekonom k, sosyal ve kültürel ortamlara eş t fırsatlarla katılımının teşv k ed lmes ne, hem gel şen hem de gel şmekte olan ülkelerde öneml b r katkı sağlayacağına kna olarak, Aşağıdak hükümler üzer nde anlaşmaya varmışlardır: Madde 1 Amaç Bu Sözleşme'n n amacı, engell ler n tüm nsan hak ve temel özgürlükler nden tam ve eş t şek lde yararlanmasını teşv k etmek, korumak ve tem n etmek ve doğuştan sah p oldukları nsanlık onurlarına saygıyı güçlend rmekt r. 25

28 Engell b reyler kavramı d ğer b reylerle eş t koşullar altında topluma tam ve etk n b r şek lde katılımlarının önünde engel teşk l eden uzun sürel f z ksel, z h nsel, ruhsal ya da duyusal sakatlığı bulunan k ş ler çermekted r. Madde 2 Tanımlar Bu Sözleşme'n n amaçları açısından; "İlet ş m" er ş leb l r b lg ve let ş m teknoloj s dah l d ller, met n göster m n, Bra lle alfabes kullanarak ve dokunarak let ş m, büyük harflerle baskıyı, yazılı, ş tsel ve er ş leb l r çoklu medyayı, sade d l, ş tsel okumayı, beden d l n, d ğer tür, b çem ve araçlarla gerçekleşen let ş m çermekted r; "D l" sözlü d l, şaret d l n ve sözlü olmayan d ğer d ller kapsamaktadır; "Engell l ğe dayalı ayrımcılık" s yas, ekonom k, sosyal, kültürel, meden veya başka herhang b r alanda nsan hak ve temel özgürlükler n n tam ve d ğerler le eş t b r şek lde kullanılması veya bunlardan yararlanılması önünde engell l ğe dayalı olarak gerçekleşt r len her türlü ayrım, dışlama veya kısıtlamayı kapsamaktadır. Engell l ğe dayalı ayrımcılık makul uyumlaştırmanın yapılmaması dah l her türlü ayrımcılığı kapsar. Makul uyumlaştırma, engell b reyler n tüm nsan haklarını ve temel özgürlükler n tam ve d ğer b reylerle eş t şek lde kullanmasını veya bunlardan yararlanmasını sağlamak üzere bel rl b r durumda ht yaç duyulan, ölçülü ve aşırı b r yük get rmeyen, gerekl ve uygun değ ş kl k ve düzenlemeler fade eder. "Evrensel tasarım" ürünler n, çevren n, programların ve h zmetler n özel b r ek tasarıma veya düzenlemeye gerek duyulmaksızın, mümkün olduğunca herkes tarafından kullanılab lecek şek lde tasarlanmasıdır. "Evrensel tasarım" gerek duyulduğu takd rde bazı engell grupları ç n ht yaç duyulan yardımcı c hazların tasarımı zorunluluğunu da dışlamayacaktır. Madde 3 Genel İlkeler Bu Sözleşme'n n dayandığı lkeler şunlardır: (a) Kend seç mler n yapma özgürlükler ve bağımsızlıklarını da 26

29 kapsayacak şek lde, k ş ler n doğuştan sah p oldukları nsanlık onuru ve b reysel özerkl kler ne saygı göster lmes ; (b) Ayrımcılık yapılmaması; (c) Engell b reyler n topluma tam ve etk n katılımlarının sağlanması; (d) Farklılıklara saygı göster lmes ve engell ler n nsan çeş tl l ğ n n ve nsanlığın b r parçası olarak kabul ed lmes ; (e) Fırsat eş tl ğ ; (f) Er ş leb l rl k; (g) Kadın-erkek eş tl ğ ; (h) Engell çocukların gel ş m kapas tes ne ve kend k ml kler n koruyab lme haklarına saygı duyulması. Madde 4 Genel Yükümlülükler 1. Taraf Devletler engell l ğe dayalı herhang b r ayrımcılık yapılmaksızın tüm engell ler n nsan hak ve temel özgürlükler n n eks ks z olarak yaşama geç r lmes n sağlamak ve engell b reyler n hak ve özgürlükler n güçlend rmekle yükümlüdür. Bu amaç doğrultusunda Taraf Devletler; (a) Bu Sözleşme'de tanınan hakların uygulanması ç n gerekl tüm yasal, dar ve d ğer tedb rler almayı; (b) Yürürlükte mevcut, engell b reyler aleyh nde ayrımcılık teşk l eden yasalar, yönetmel kler, gelenekler ve uygulamaları değ şt rmek veya ortadan kaldırmak ç n gerekl olan, yasama faal yetler dah l uygun tüm tedb rler almayı; (c) Tüm pol t ka ve programlarda engell ler n nsan haklarının korunmasını ve güçlend r lmes n d kkate almayı; (d) Bu Sözleşme'yle bağdaşmayan eylemler veya uygulamalardan kaçınmayı ve kamu otor teler n n ve kurumlarının bu Sözleşme'ye uygun davranmalarını sağlamayı; (e) K ş ler, örgütler veya özel teşebbüsler n engell l ğe dayalı ayrımcı uygulamalarını engellemek ç n gerekl tüm uygun tedb rler almayı; (f) Standartlar ve rehber lkeler n gel şt r lmes nde Sözleşme'n n k nc maddes nde tanımlandığı g b evrensel tasarımdan yararlanılması ve engell ler n özel ht yaçlarını karşılamak üzere evrensel olarak tasarlanmış ve mümkün olduğunca az değ ş kl ğ ve düşük mal yet gerekt ren ürünler, h zmetler, ek pman ve tes sler n araştırılması, gel şt r lmes, tem n ve kullanılab l rl ğ n sağlamayı veya 27

30 desteklemey ; (g) Mal yet karşılanab l r teknoloj lere öncel k vererek b lg ve let ş m teknoloj ler, hareket kolaylaştırıcı araçlar, yardımcı teknoloj ler g b engell lere yönel k yen teknoloj ler n araştırılması, gel şt r lmes, tem n ve kullanılab l rl ğ n sağlamayı veya desteklemey ; (h) Engell lere yen teknoloj ler dah l hareket kolaylaştırıcı araçlara, yardımcı teknoloj lere ve bunların beraber ndek d ğer yardımcı ve destekley c h zmetler le tes slere l şk n er ş m b lg ler n n sağlanmasını, ( ) Engell lerle çalışan meslek sah pler ve şyer personel n n bu Sözleşme'de tanınan haklara l şk n eğ t m n n gel şt r lmes ve böylece bu haklarla güvence altına alınan destek ve h zmetler n y leşt r lmes n taahhüt eder. 2. Taraf Devletler ekonom k, sosyal ve kültürel haklarla lg l olarak kaynakları ölçüsünde azam tedb rler almayı ve gerekt ğ nde uluslararası şb rl ğ çerçeves nde engell b reyler n bu haklardan tam olarak yararlanmasını aşamalı olarak sağlamak ç n şbu Sözleşme'de yer alan ve uluslararası hukuka göre derhal uygulanması gereken yükümlülükler yer ne get rmey taahhüt eder. 3. Taraf Devletler şbu Sözleşme'n n uygulanmasını sağlayacak mevzuat ve pol t kaların gel şt r lmes ve uygulanması le engell b reylere l şk n d ğer karar alma süreçler nde engell çocuklar da dah l olmak üzere engell b reylere onları tems l eden örgütler aracılığıyla sürekl danışacak ve onları etk n b r şek lde bu sürece dah l edeceklerd r. 4. Bu Sözleşme'dek h çb r hüküm engell k ş ler n haklarının sağlanması bakımından daha elver şl n tel kte olan ve Taraf Devlet' n yasalarında veya Taraf Devlet' n uymayı taahhüt ett ğ uluslararası hukuk kurallarında mevcut bulunan hükümler etk lemeyecekt r. Taraf Devletler'den herhang b r n n hukuka, sözleşmelere, hukuk düzenlemelere, geleneğe uygun olarak yürürlükte bulunan temel nsan haklarından herhang b r n bu Sözleşme'n n bu hakları tanımadığı veya daha dar kapsamlı olarak tanıdığı gerekçes yle kısıtlaması veya tanımaması mümkün değ ld r. 5. Bu Sözleşme'n n hükümler herhang b r kısıtlamaya veya st snaya tab olmaksızın federal devletler n bütün bölgeler nde uygulanacaktır. 28

31 Madde 5 Ayrımcılık Yapılmaması ve Eş tl k 1. Taraf Devletler herkes n hukuk önünde ve karşısında eş t olduğunu ve ayrımcılığa uğramaksızın hukuk tarafından eş t korunma ve hukuktan eş t yararlanma hakkına sah p olduğunu kabul eder. 2. Taraf Devletler engell l ğe dayalı her türlü ayrımcılığı yasaklar ve engell ler n herhang b r nedene dayalı ayrımcılığa karşı eş t ve etk n b r şek lde korunmasını güvence altına alacaktır. 3. Taraf Devletler eş tl ğ sağlamak ve ayrımcılığı ortadan kaldırmak üzere engell lere yönel k makul uyumlaştırmanın yapılması ç n gerekl tüm adımları atacaktır. 4. Engell ler n f l eş tl ğ n hızlandırmak veya sağlamak ç n gerekl özel tedb rler şbu Sözleşme amaçları doğrultusunda ayrımcılık olarak n telend r lmeyecekt r. Madde 6 Engell Kadınlar 1. Taraf Devletler engell kadınlar le kız çocuklarının çok yönlü ayrımcılığa maruz kalmakta olduğunu kabul eder ve bu bakımdan onların tüm nsan hak ve temel özgürlükler nden tam ve eş t koşullarda yararlanmalarını sağlamaya yönel k tedb rler alır. 2. Taraf Devletler kadınların tam gel ş m, lerlemes ve güçlenmes n ve bu Sözleşme'de bel rt len nsan hak ve temel özgürlükler n kullanmalarını ve bunlardan yararlanmalarını sağlamak ç n gerekl tüm tedb rler alacaktır. Madde 7 Engell Çocuklar 1. Taraf Devletler, engell çocukların d ğer çocuklarla eş t b r şek lde tüm nsan temel hak ve özgürlükler nden tam olarak yararlanmasını sağlamak ç n gerekl tüm tedb rler alacaktır. 2. Engell çocuklarla lg l tüm eylemlerde çocuğun yüksek yararının gözet lmes ne öncel k verecekt r. 3. Taraf Devletler engell çocukların kend ler n etk leyen her konuda d ğer çocuklarla eş t koşullar altında görüşler n serbestçe fade etme hakkına sah p olmasını, yaşları ve olgunluk sev yeler ne göre görüşler ne önem ver lmes n ve onlara bu hakkın tanınması ç n engel türüne ve yaşlarına uygun destek sunulmasını sağlayacaktır. 29

32 Madde 8 B l nç Yükseltme 1. Taraf Devletler, aşağıdak amaçları gerçekleşt rmek ç n ac l, etk n ve uygun tedb rler almayı taahhüt eder: (a) A le dah l toplumun her kes m nde engell lere yönel k b l nc arttırmak ve engell ler n hakları ve nsanlık onurlarına saygı duyulmasını teşv k etmek; (b) Yaşamın her alanında engell lere yönel k kl şeler, önyargılar, nc t c uygulamalar le c ns yet ve yaş temell ayrımcı davranışlarla mücadele etmek; (c) Engell b reyler n kapas teler ve katkılarına l şk n farkındalık yaratmak. 2. Bu amaca yönel k tedb rler aşağıdak ler çermekted r: (a) Toplumda b l nç yaratmaya yönel k etk n kampanyaların tasarlanması, başlatılması ve sürdürülmes : ( ) Engell b reyler n haklarının kabul ed leb l rl ğ konusunda toplumun eğ t m ; ( ) Engell lere yönel k olumlu yaklaşımların ve toplumsal farkındalığın artırılması; ( ) Engell b reyler n becer ler, mez yetler ve yetenekler n n şyerler ne ve ş p yasasına katkısının toplumca tanınmasını teşv k etmek; (b) Erken yaştan t baren tüm çocukların eğ t m s stem n n her aşamasında engell b reyler n nsan haklarına saygıyla yaklaşmasını teşv k etmek; (c) Tüm k tle let ş m araçlarında engell ler n bu Sözleşme'n n amacına uygun b r yaklaşımla tasv r ed lmes n cesaretlend rmek; (d) Engell lere ve haklarına l şk n b l nc artırıcı eğ t m programlarını desteklemek. Madde 9 Er şeb l rl k 1. Taraf Devletler engell ler n bağımsız yaşayab lmeler n ve yaşamın tüm alanlarına etk n katılımını sağlamak ve engell ler n d ğer b reylerle eş t koşullarda f z k çevreye, ulaşıma, b lg ve let ş m teknoloj ler ve s stemler dah l olacak şek lde b lg ve let ş m olanaklarına, hem kırsal hem de kentsel alanlarda halka açık d ğer tes slere ve h zmetlere er ş m n sağlamak ç n uygun tedb rler alacaklardır. Er ş m önündek 30

33 engeller n tesp t n ve ortadan kaldırılmasını da çeren bu tedb rler d ğerler n n yanında, aşağıda bel rt lenlere de uygulanır: (a) B nalar, yollar, ulaşım araçları ve okullar, evler, sağlık tes sler ve şyerler dah l d ğer kapalı ve açık tes sler; (b) Elektron k h zmetler ve ac l h zmetler de dah l olmak üzere b lg ve let ş m araçları le d ğer h zmetler. 2. Taraf Devletler aşağıdak ler gerçekleşt rmek ç n de uygun tedb rler alacaklardır: (a) Kamuya açık veya kamu h zmet ne sunulan tes s ve h zmetlere er ş me l şk n asgar standart ve rehber lkeler n gel şt r lmes, duyurulması ve bunlara l şk n uygulamaların zlenmes ; (b) Kamuya açık tes sler şleten veya kamuya h zmet sunan özel g r ş mler n engell b reyler n er şeb l rl ğ n her açıdan d kkate almalarının sağlanması; (c) İlg l k ş ler n engell b reyler n karşılaştığı er ş leb l rl k sorunlarıyla lg l olarak eğ t lmes ; (d) Kamuya açık b nalar ve d ğer tes slerde Bra lle alfabes ve anlaşılması kolay n tel k taşıyan şaretlemeler n sağlanması; (e) Kamuya açık b nalara ve tes slere er ş m kolaylaştırmak ç n rehberler, okuyucular ve profesyonel şaret d l tercümanları dah l çeş tl canlı yardım ve araçların sağlanması; (f) Engell b reyler n b lg ye er ş m n sağlamak ç n onlara uygun yollarla yardım ve destek sunulmasının teşv k ed lmes ; (g) Engell b reyler n nternet dah l yen b lg ve let ş m teknoloj ler ne ve s stemler ne er ş m n n teşv k ed lmes ; (h) Er ş leb l r b lg ve let ş m teknoloj ler ve s stemler n n tasarım, gel şt rme ve dağıtım çalışmalarının lk aşamadan başlayarak teşv k ed lmes ve böylece bu teknoloj ve s stemlere engell ler tarafından asgar mal yetle er ş leb lmes n n sağlanması. Madde 10 Yaşama Hakkı Taraf Devletler her nsanın yaşama hakkına sah p olduğunu yen den tey t ederek engell b reyler n bu haktan etk n ve d ğer b reylerle eş t koşullar altında yararlanmalarını sağlayacak gerekl tüm tedb rler alır. 31

34 Madde 11 R sk Durumları ve İnsan Bakımdan Ac l Durumlar Taraf Devletler s lahlı çatışma haller, ac l nsan durumlar ve doğal afetler de dah l olmak üzere r sk durumlarında engell b reyler n korunması ve güvenl ğ n n sağlanması ç n nsancıl hukuk ve uluslararası nsan hakları hukuku dah l uluslararası hukuk çerçeves ndek yükümlülükler n yer ne get rmek ç n gerekl tüm tedb rler alacaktır. Madde 12 Yasa Önünde Eş t Tanınma 1. Taraf Devletler, engell b reyler n bulundukları her yerde k ş olarak tanınma hakkına sah p olduklarını tey t eder. 2. Taraf Devletler engell b reyler n yaşamın tüm alanlarında d ğer b reylerle eş t şek lde hak ehl yet ne sah p olduğunu kabul eder. 3.Taraf Devletler engell b reyler n hak ehl yetler n kullanırken gereks n m duyab lecekler desteğ alab lmeler ç n uygun tedb rler alacaktır. 4. Taraf Devletler hak ehl yet n n kullanımına l şk n tüm tedb rler n uluslararası nsan hakları hukukuna uygun olarak st smarı önley c uygun ve etk n b r şek lde güvenceler sağlamasını tem n eder. Sözkonusu güvenceler hak ehl yet n n kullanımına l şk n tedb rler n k ş n n haklarına, rades ne ve terc hler ne saygılı olmasını, çıkar çatışmasından bağımsız olmasını, k ş n n rades ne haksız b r müdahalede bulunmamasını, k ş n n ç nde bulunduğu koşullar le orantılı olmasını ve bu koşulları gözetmes n, mümkün olan en kısa süre ç nde uygulanmasını, yetk l, bağımsız ve tarafsız b r merc veya yargı organı tarafından sürekl olarak gözden geç r lmes n sağlamalıdır. Bu güvenceler söz konusu tedb rler n k ş n n hak ve çıkarlarını etk led ğ derecede ölçülü olmalıdır. 5. Taraf Devletler bu madde çerçeves nde engell b reyler n mülk ed nmek veya m rasa hak kazanmak, mal şler n kontrol etmek ve banka kred ler, potekler ve d ğer mal kred lere er ş m açısından d ğer b reylerle eş t haklara sah p olmasını sağlamak ç n uygun ve etk n b r şek lde tüm tedb rler almalı ve engell ler n mülkler nden keyf olarak mahrum bırakılmamasını sağlamalıdır. 32

35 Madde 13 Adalete Er ş m 1. Taraf Devletler engell b reyler n d ğer b reylerle eş t b r şek lde adalete etk l er ş m n sağlamalıdır. Bunun ç n usule ve yaşa uygun düzenlemeler yapılmalı ve soruşturma ve d ğer hazırlık aşamaları ve tanıklık dah l tüm hukuk şlemlere doğrudan ve dolaylı katılımları kolaylaştırılmalıdır. 2. Taraf Devletler engell b reyler n adalete etk n b r şek lde er ş m n sağlamak ç n pol s ve cezaev personel dah l adalet s stem çalışanlarının gerekl eğ t m almalarını sağlamalıdır. Madde 14 K ş Özgürlüğü ve Güvenl ğ 1. Taraf Devletler engell b reyler n d ğer b reylerle eş t şek lde aşağıdak haklardan yararlanmasını sağlar: (a) K ş özgürlüğü ve güvenl ğ hakkından yararlanma; (b) Özgürlükler nden hukuka aykırı veya keyf b r şek lde mahrum bırakılmamaları, özgürlüğün kısıtlandığı haller n hukuka dayalı olması ve engell l ğ n, h çb r koşulda özgürlüğün kısıtlanmasının gerekçes olarak göster lmemes. 2. Taraf Devletler engell k ş ler eğer herhang b r süreç sonunda özgürlükler nden mahrum ed ld yse; bunun d ğer b reylerle eş t şek lde yapılmasını; engell ler n uluslararası nsan hakları hukukuna uygun olarak güvencelere sah p olmasını ve makul uyumlaştırmaya l şk n hükümler dah l olmak üzere Sözleşme'n n hedefler ve lkeler yle uyumlu muamele görmes n sağlamalıdır. Madde 15 İşkence veya Zal mane, İnsanlık Dışı veya Aşağılayıcı Muamele veya Cezaya Maruz Kalmama 1. H ç k mse şkence veya zal mane, nsanlık dışı veya aşağılayıcı muameleye veya cezaya maruz kalmamalıdır. Özell kle, h ç k mse rızası alınmaksızın tıbb veya b l msel deneye tab tutulmamalıdır. 2. Taraf Devletler engell b reyler n şkence veya zal mane, nsanlık dışı veya aşağılayıcı muameleye veya cezaya karşı d ğer b reylerle eş t koşullar altında korunmasını sağlamak ç n etk n b r şek lde tüm yasal, dar, yargısal ve d ğer tedb rler almalıdır. 33

36 Madde 16 Sömürü, Ş ddet veya İst smara Maruz Kalmama 1. Taraf Devletler engell b reyler n ev ç nde ve dışında sömürüye uğramasının, ş ddete ve st smara maruz kalmasının, bu tutumların c ns yete dayalı hal dah l her b ç m nden korumak ç n uygun yasal, dar, sosyal, eğ tsel ve d ğer tüm tedb rler almalıdır. 2. Taraf Devletler engell b reylere, a leler ne, onların bakımını sağlayanlara c ns yetler ne ve yaşlarına uygun yardım ve desteğ sağlayarak sömürü, ş ddet ve st smar vakalarının nasıl önleneceğ ne, tesp t ed leceğ ne ve b ld r leceğ ne da r b lg ve eğ t m vererek sömürünün, ş ddet n ve st smarın her b ç m n önley c uygun tüm tedb rler almalıdır. Taraf Devletler koruma h zmetler n n yaş, c ns yet ve engell l k konularına duyarlı olmalarını sağlamalıdır. 3. Taraf Devletler sömürünün, ş ddet n ve st smarın her b ç m n önlemek ç n engell b reylere h zmet etmeye yönel k tüm tes sler n ve programların bağımsız merc ler tarafından etk n b r şek lde denetlenmes n sağlayacaktır. 4. Taraf Devletler koruyucu h zmetler n sunulması sırasında meydana gelenler de dah l olmak üzere sömürünün, ş ddet n veya st smarın herhang b r b ç m n n mağduru olan engell ler n f z ksel, z h nsel ve ps koloj k olarak tedav s, rehab l tasyonu ve sosyal bütünleşmes n sağlayıcı uygun tüm tedb rler alacaktır. Sözkonusu y leşme ve yen den bütünleşme, k ş n n sağlığına, öz saygısına, onuruna, özerkl ğ ne kavuşmasını sağlar ve yaş ve c ns yet yle bağlantılı özel ht yaçlarını d kkate alacaktır. 5. Taraf Devletler engell lere karşı sömürü, ş ddet ve st smar vakalarının tesp t, soruşturulması ve gerekl hallerde kovuşturulmasını sağlamak ç n kadın ve çocuk merkezl yasa ve pol t kalar dah l etk l yasa ve pol t kaları yürürlüğe koyacaktır. Madde 17 K ş sel Bütünlüğün Korunması Engell her k ş, beden ve ruh bütünlüğüne d ğer b reylerle eş t b r şek lde saygı duyulması hakkına sah pt r. Madde 18 Seyahat Özgürlüğü ve Uyrukluk 1. Taraf Devletler engell b reyler n d ğer b reylerle eş t şek lde seyahat 34

37 ve yerleş m yer n seçme özgürlüğüne ve uyrukluk hakkına sah p olduğunu kabul eder ve engell ler n aşağıdak haklarını sağlayacaktır: (a) Uyrukluk kazanma ve değ şt rme hakkı olması ve keyf olarak veya engell olması neden yle uyrukluktan mahrum bırakılmaması; (b) K ş n n engell olması neden yle uyrukluğuna veya k ml ğ ne l şk n d ğer belgeler elde etme, bu belgelere sah p olma ve bu belgeler kullanma veya seyahat özgürlüğünden yararlanmasını sağlamak ç n gerekl olab lecek göçmenl k şlemler g b süreçler yürütme olanağından mahrum bırakılmaması; (c) Kend ülkes dah l herhang b r ülkeden ayrılma özgürlüğünün olması; (d) Kend ülkes ne g rme hakkından engell olmasına dayanılarak veya keyf olarak mahrum bırakılmaması. 2. Engell çocuklar doğum sonrasında derhal nüfusa kayded lmel ve doğuştan s m ed nme, uyrukluk kazanma ve mümkün olduğu ölçüde kend ebeveynler n b lme ve onlar tarafından bakılma hakkına sah p olacaktır. Madde 19 Bağımsız Yaşama ve Topluma Dah l Olma Bu Sözleşmeye Taraf Devletler tüm engell b reyler n d ğer b reylerle eş t şek lde toplum ç nde yaşama hakkına sah p olduğunu kabul eder ve engell ler n bu haktan eks ks z yararlanab lmeler ve topluma tam katılımlarını kolaylaştırmak ç n gerekl tedb rler etk n b r şek lde alır. Bu çerçevede aşağıdak noktalara d kkat ed lmel d r: (a) Engell b reyler d ğer b reylerle eş t koşullar altında kametgahlarını ve nerede ve k m nle yaşayacaklarını seçme hakkına sah pt rler ve özel b r yaşama düzen ne zorlanamazlar; (b) Engell b reyler n k ş sel destek dah l olmak üzere toplum ç nde yaşamak ve topluma dah l olmak ç n ht yaç duydukları konut ç, kurum ç ve d ğer toplumsal destek h zmetler ne er ş mler sağlanmalı ve engell ler n toplumdan tecr d ve ayrı tutulması önlenmel d r; (c) Kamusal h zmet ve tes sler engell b reylere d ğer b reylerle eş t şek lde açık olmalı ve onların ht yaçlarına yanıt vereb lmel d r. Madde 20 K ş sel Hareketl l k Taraf Devletler engell b reyler n mkan dah l nde azam ölçüde 35