ERMENİ ARAŞTIRMALARI

Transkript

1 10. Y l Özel Say s ERMENİ ARAŞTIRMALARI Dört Ayl k Tarih, Politika ve Uluslararas liflkiler Dergisi say Aram ATEfiYAN Egemen BA Ifi Hikmet ÇET N Kemal Ç ÇEK Edward ERICKSON Rober HADDELER Birsen KARACA Kamer KASIM brahim KAYA Suat KINIKLIO LU Guenter LEWY Ömer E. LÜTEM Murat MERCAN lber ORTAYLI Ümit ÖZDA Hikmet ÖZDEM R Hüseyin PAZARCI Mehmet SARAY Bilâl N. fi Mfi R Pulat TACAR Yaflar YAKIfi Özcan YEN ÇER MAKALELER SÖYLEfi LER K TAP TAHL L EN SON ÇIKAN K TAPLAR D Z N

2 ERMENİ ARAŞTIRMALARI Dört Aylık, Tarih, Politika ve Uluslararası İlişkiler Dergisi YAYIN SAHİBİ Ömer Engin LÜTEM SORUMLU YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ Oya EREN Prof. Dr. Kemal ÇİÇEK (Türk Tarih Kurumu, Karadeniz Teknik Üniversitesi) Dr. Şükrü ELEKDAĞ (Milletvekili, E. Büyükelçi) Prof. Dr. Temuçin Faik ERTAN (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. Yusuf HALAÇOĞLU (Gazi Üniversitesi) Dr. Erdal İLTER (Tarihçi, Yazar) Dr. Yaşar KALAFAT (Tarihçi, Yazar) Doç. Dr. Davut KILIÇ (Fırat Üniversitesi) Prof. Dr. Bayram KODAMAN (Süleyman Demirel Üniversitesi) YAZI KURULU Alfabetik Sıra İle Prof. Dr. Enver KONUKÇU (Atatürk Üniversitesi) Doç. Dr. Erol KÜRKÇÜOĞLU (Türk-Ermeni İlişkileri Araştırma Merkezi Müdürü, Atatürk Üniversitesi) Prof. Dr. Nurşen MAZICI (Marmara Üniversitesi) Prof. Dr. Hikmet ÖZDEMİR (Siyaset Bilimci) Prof. Dr. Mehmet SARAY (Tarihçi) Dr. Bilal ŞİMŞİR (E. Büyükelçi, Tarihçi) Pulat TACAR (E. Büyükelçi) DANIŞMA KURULU Alfabetik Sıra İle Prof. Dr. Dursun Ali AKBULUT (Ondokuz Mayıs Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Kalerya BELOVA (Uluslararası İlişkiler Enstitüsü) Prof. Dr. Salim CÖHCE (İnönü Üniversitesi) Edward ERICKSON (Tarihçi) Prof. Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ (Selçuk Üniversitesi) Andrew MANGO (Gazeteci, Yazar) Prof. Dr. Justin MCCARTHY (Louisville Üniversitesi) Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ (Ankara Üniversitesi) EDİTÖR Ömer Engin LÜTEM

3 Ermeni Araştırmaları yılda üç kez yayımlanır. Yerel Süreli Yayın. Ermeni Araştırmaları hakemli bir dergidir. Gönderilen yazılar ilk olarak yazı kurulunca bilimsel anlatım ve yazım kuralları yönünden incelenir. Daha sonra uygun bulunan yazılar, alanında bilimsel çalışmaları ile tanınmış üç ayrı hakeme gönderilir. Hakemlerin kararları doğrultusunda yazı yayımlanır ya da yayımlanmaz. Hakemlerin gizli tutulan raporları derginin arşivlerinde beş yıl süre ile tutulur. Yayın İdare Merkezi Sok. Çınar Sitesi 3. Blok No:32/61 Ümit Mah. Yenimahalle/Ankara Tel: 0 (312) Baskı Tarihi: 20 Nisan 2011 ISSN: X Sayfa Düzeni ve Baskı: Allâme Tanıtım&Matbaacılık Tel: 0 (312) Faks: 0 (312) Abone Sorumlusu Hülya ÖNALP Terazi Yayıncılık Bas. Dağ. Dan. Eğt. Org. Mat. Kırt. Ltd. Şti. Süleyman Nazif Sok. No. 12/B Daire Çankaya/ANKARA Tel: 0 (312) Faks: 0 (312) E-posta: teraziyayincilik@gmail.com Yurtiçi Abone Ücreti: 25 TL Yurtdışı Abone Ücreti: 25? Aşağıdaki banka/posta çeki hesap numaralarına ödeme yapabilirsiniz: Terazi Yayıncılık, Garanti Bankası-Çankaya/ANKARA Şubesi 181/ Posta Çeki Hesabı: Ankara/Çankaya/Merkez IBAN No: TR Aksi belirtilmediği sürece Ermeni Araştırmaları nda yayımlanan yazılarda belirtilen olay ve fikirler sadece yazarına aittir. Yazı işleri müdürünü, yayın sahibini veya editörünü bağlamaz. Tüm hakları saklıdır. Önceden yazılı izin alınmaksızın hiçbir iletişim, kopyalama sistemi kullanılarak yeniden baskısı yapılamaz. Akademik ve haber amaçlı kısa alıntılar bu kuralın dışındadır.

4 İÇİNDEKİLER (CONTENTS) Sayfa Editörün Notu...7 (Editorial Note) MAKALELER...15 (ARTICLES) Birlikte Yaşamak: Tarihe, Kimliğe ve Dine Saygı...15 (Living Together: Respect for History, Identity and Religion) Ermeni Patrik Vekili Başepiskopos Aram ATEŞYAN Türk-Amerikan Tazminat Anlaşması ve Günümüze Yansımaları...19 (The Turkish-American Compensation Agreement and Its Implications for Today) Prof. Dr. Kemal ÇİÇEK Ermeni İddiaları İçin Ciddi Bir Dayanak: Önyargılar...71 (A Serious Ground for Armenian Allegations: Prejudices) Prof. Dr. Birsen KARACA Türkiye-Ermenistan İlişkileri: Protokollere Giden Süreç ve Sonrası...83 (Turkey-Armenian Relations: The Process Leading to Protocols and Post-Protocols Era) Prof. Dr. Kamer KASIM Ç NDEK LER Uluslararası Hukuk Açısından Türkiye-Ermenistan Protokolleri (Turkey-Armenian Protocols in Terms of International Law) Doç. Dr. İbrahim KAYA Olaylar ve Yorumlar (Facts and Comments) Ömer E. LÜTEM Ermeni Psikolojik Operasyonunun Tarihsel Gelişimi ve Aşamaları (The Historical Evolution and Stages of the Armenian Psychological Operation) Prof. Dr. Ümit ÖZDAĞ - Prof. Dr. Özcan YENİÇERİ Osmanlı Ermenilerinin Düşmanla İşbirliğine İçeriden Tanıklık : Ermeni Asıllı Rus General Korganoff ve Eseri Hakkında Bir Değerlendirme (A Testimony from the Inside on Collaboration of the Ottoman Armenians with the Enemy: An Evaluation of Russian General Karganoff of Armenian Origin and His Work) Prof. Dr. Hikmet ÖZDEMİR 3

5 İyi Giden Türk-Ermeni İlişkilerini Kimler Bozdu ve Nasıl Düzeltilebilir? (Who Disrupted the Friendly Turkish-Armenian Relations and How Can It be Repaired?) Prof. Dr. Mehmet SARAY Araştırmacı ve Yayıncı Olarak E. Büyükelçi Ömer Engin Lütem (Ret. Ambassador Ömer Engin Lütem As a Researcher and Publisher) Dr. Bilâl N. ŞİMŞİR Türkiye ye Karşı Hukuk Savaşı: Ermeni Asıllı ABD Vatandaşlarının ABD Mahkemelerinde Türkiye Cumhuriyeti ne, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası na ve Ziraat Bankası na Açtığı Davalar (The Legal Struggle Against Turkey: The Lawsuits Filed in US Courts by US Citizens of Armenian Origin Against the Republic of Turkey, Central Bank of the Republic of Turkey and Ziraat Bank) E. Büyükelçi Pulat TACAR AB nin Bir Çerçeve Kararında Soykırımı İnkâr Suçu (Negation of the Crime of Genocide in an EU Framework Decision) Dışişleri Eski Bakanı/Milletvekili Yaşar YAKIŞ SÖYLEŞİLER (INTERVIEWS) Devlet Bakanı ve Başmüzakereci Egemen BAĞIŞ ile Söyleşi Dışişleri Eski Bakanı Hikmet ÇETİN ile Söyleşi Tarihçi Dr. Edward ERICKSON ile Söyleşi Marmara Gazetesi Başyazarı Rober HADDELER ile Söyleşi Milletvekili/Türkiye-ABD Parlamentolararası Dostluk Grubu Başkanı Suat KINIKLIOĞLU ile Söyleşi Tarihçi Prof. Dr. Guenter LEWY ile Söyleşi Milletvekili/TBMM Dışişleri Komisyonu Başkanı Dr. Murat MERCAN ile Söyleşi Topkapı Sarayı Müdürü Prof. Dr. İlber ORTAYLI ile Söyleşi Milletvekili/TBMM Dışişleri Komisyonu Üyesi Prof. Dr. Hüseyin PAZARCI ile Söyleşi

6 KİTAP TAHLİLİ (BOOK REVIEWS) E. Büyükelçi Candan AZER: Babadan Oğula Güney Kafkasya: Türkiye-Güney Kafkasya İlişkileri Halit GÜLŞEN EN SON ÇIKAN KİTAPLAR (RECENT PUBLICATIONS) Yıldız DEVECİ BOZKUŞ DİZİN (INDEX) YAZIM KURALLARI (STYLE SHEET) 5

7 .

8 ED TÖRÜN NOTU (EDITORIAL NOTE) Dergisi bu say ile onuncu y l n doldurmufl bulunuyor. Sadece Ermeni Sorunu ve Türkiye-Ermenistan iliflkilerini konu alan bir dergi yay mlamak gereksinimi neden duydu umuzu, ülkemizde geçmiflte bu soruna nas l yaklafl ld n inceleyerek aç klayabiliriz. Osmanl mparatorlu u döneminde Ermeni Sorunu, Do u Anadolu da Alt Vilâyet te ve onlara komflu baz vilayetlerde önce özerk bir Ermenistan bölgesi, sonra da Kafkasya Ermenilerini de içine alacak flekilde, ba ms z bir Ermenistan kurulmas çabalar olarak özetlenebilir. Baflta Rusya olmak üzere di er Büyük Devletlerin de kat lmas yla bu sorun 1878 den 1920 ye kadar yaklafl k k rk y l isyanlar ve savafllar içinde sürmüfltür y l nda Kafkasya da kurulan Ermenistan ise iki buçuk y l kadar sonra, Sovyetler Birli i ne kat larak ba ms zl n yitirmifltir y l Mart ay nda Ankara Hükümeti ile Sovyetler Birli i aras nda Moskova da imzalanan Antlaflma iki ülke aras ndaki s n r saptam flt r. Ayn y l n Ekim ay nda Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycan ile yap lan Kars Antlaflmas da bu s n r teyit etmifltir. Böylelikle Do u Anadolu da bir Ermenistan özerk bölgesi kurulmas veya bu bölgeden Kafkasya daki Ermenistan a toprak verilmesi olas l ortadan kalkm flt r. Böylelikle Ermeni Sorunu, s n r antlaflmalara ba land için hukuken, Türkiye Cumhuriyeti ise, Osmanl n n aksine, tüm topraklar üzerinde tam egemen oldu u için de fiilen sona erdirmifltir. zleyen yaklafl k elli y l içinde Türkiye, Ermeni Sorunu na tamamen kapanm fl nazar ile bakm flt r. Bu çerçevede 1971 y l nda Los Angeles Baflkonsolosumuz un ve Yard mc s n n bir Ermeni taraf ndan öldürülmesiyle bafllayan ve 1975 ten sonra baz Ermeni örgütlerin Türk diplomatlar na sald r lar yla süren katliamlar, zaman n hükümetlerince polis vakas olarak görülmüfl ve yabanc ülkelerdeki Türk diplomatlar n korunmas na öncelik verilmifltir. Oysa bu cinayetleri iflleyen Ermeni örgütleri, Ermenilerin Osmanl mparatorlu u döneminde soyk r ma maruz kald klar n ileri sürüyor ve davalar n tan tabilmek için Türk diplomatlar na karfl eylemler yapt klar n aç kça söylüyorlard. Dava dan kastettikleri ise Türkiye nin Ermeni soyk r m n tan mas, yer de ifltirmeye tabi tutulan Ermenilere mallar n n iadesi, ayr ca tazminat ödenmesi ve Do u Anadolu dan da Ermenistan a toprak verilmesiydi. Terör örgütlerinin bu taleplerinin hiçbir ülke taraf ndan desteklenmemesi o dönemde Türkiye nin bu talepleri hafife almas na yol açt ve özellikle soyk r m iddialar na karfl cevap verilmesi düflünülmedi. Bu arada Ermeni terörünün yabanc ülkeler taraf ndan aç kça k nanmamas pek dikkat çekmedi. ED TÖRÜN NOTU 12 Eylül 1980 de iktidara gelen yeni hükümet, diplomatlara karfl sald r lar n 7

9 devam etti ini ve Bat ülkeleri kamuoylar nda bu sald r lar n Ermeniler aleyhine bir hava yaratmad n dikkate alarak, bir önceki döneme göre tamamen ayr bir yaklafl mla, bu sorunun tarihi konteksti içinde ele al nmas na ve özellikle soyk r m iddialar n n cevapland r lmas na karar verdi. Önce Ermeni Sorunu nun ne oldu unu ortaya koyan bir ana kitap yaz ld. 1 Sonra bu sorunla ilgili Osmanl ve yabanc belgeler yay nlanmaya baflland. 2 Ayr ca, terör ile beslenen Ermeni soyk r m iddialar ve taleplerine karfl koymak üzere bilimsel toplant lar düzenlendi, yabanc ülkelerdeki televizyon programlar na kat l nd, gazete ve dergilere okuyucu mektuplar gönderildi. Nadiren de olsa yakalanan Ermeni teröristlerin davalar na, o ülkenin mevzuat elverdi i takdirde müdahil olunarak, Türk bilim adamlar n n bu davalarda ifade vermeleri sa land. Son olarak da yabanc ülkelerdeki Türk vatandafllar n n Ermeni propagandas na karfl koyabilmeleri için örgütlenmesine çal fl ld. 6 Kas m 1983 tarihinde yap lan seçimlerden sonra iktidara gelen hükümet de bu çal flmalar çekincesiz destekledi. Ermeni terörü, Türklerden baflkalar n da hedef almaya bafllay nca ve bu arada 1983 y l nda Paris teki Orly Havaalan nda yap lan bombal suikastta iki Türk e karfl l k alt yabanc ölünce, Ermenilere duyulan sempati sars ld ve bunun sonucu olarak örgütlü Ermeni terörü 1986 y l nda son buldu. Bu olay Türkiye de, özellikle siyasi çevrelerde, büyük bir rahatlama yaratt. Aç kça ifade edilmemifl olmakla beraber Türkiye de siyaset adamlar n n zihninde flöyle bir denklem olufltu u sonralar fark edildi: Ermeni terörü yok = Ermeni Sorunu Yok. Oysa Ermeni terörü sona ermifl olmas na karfl n Ermeni Sorunu güçlü bir flekilde uluslararas alanda gündeme geliyordu. Bunun ilk kan t Avrupa Ekonomik Toplulu u nda (günümüz Avrupa Birli i) görüldü. Türkiye 14 Nisan 1987 tarihinde tam üyelik için Topluluk a müracaat etti. Avrupa Parlamentosu ise 18 Haziran 1987 tarihinde Ermeni Sorunu için Siyasi Bir Çözüm bafll alt nda bir karar kabul etti. Bu karar, Türkiye de zannedildi inin aksine, Ermeni Sorunu nun hukuksal alanda çözümlenmifl olmas n n yeterli olmad n, özellikle Ermeni terörünün siyasi alanda bir sorun yaratt n ve Avrupa Parlamentosu nun da adayl k için baflvurmufl olan Türkiye den bu sorunu çözümlemesini istedi ini gösteriyordu. Di er bir deyimle Ermeni terörü sona erince Ermeni Sorunu bitmemifl, bu kez uluslararas alanda bafl göstermiflti. 1 Kamuran Gürün, Ermeni Dosyas, Rüstem Yay nevi, stanbul, Bilal N. fiimflir in bu konudaki pek çok eseri aras nda o y llara ait British Documents on Ottoman Armenians (Dört Cilt), Documents Diplomatiques Ottomans, Affaires Arméniennes (Dört Cilt), Türkçe olarak da Malta Sürgünler i ve Osmanl Ermenileri gösterilebilir. 8

10 Söz konusu kararda, özetle, trajik olaylar n n Birleflmifl Milletler 1948 y l Soyk r m Sözleflmesi ne uygun bir soyk r m oldu u belirtilmekte, Türkiye nin bu soyk r m n kabul etmesi istenmekte, etmedi i takdirde ise bunun Türkiye nin tam üyeli i için bir engel oluflturaca ifade olunmaktayd. K saca Ermeni soyk r m n tan mad takdirde Türkiye Avrupa Birli i üyesi olamaz denmek istenmekteydi. Ancak ard ndan, bir denge kurmak ihtiyac içinde, Türkiye nin söz konusu olaylardan sorumlu tutulamayaca, Ermeni soyk r m n tan mas n n siyasi, hukuki ve maddi talepler do uramayaca belirtilmekte ve Ermeni terörizmi k nanmaktayd. Avrupa Parlamentosu kararlar n n tavsiye niteli inde olmas ve uygulanmalar n n zorunlu bulunmamas Ermeni Sorunu için Siyasi Bir Çözüm bafll kl karar n Türkiye de küçümsenmesine yol açt. O y llarda Türkiye ye adayl k verilmemesi de bu karar adeta unutturdu. Yaklafl k 12 y l sonra, 1999 da Türkiye nin adayl kabul edilince 1987 y l karar n n yeniden gündeme geldi i görüldü. Avrupa Parlamentosu nun her y l Türkiye nin adayl hakk ndaki izleme raporlar ile ilgili olarak kabul etti i kararlar nda 1987 ye at flar yap lmaya baflland. Di er yandan Türkiye nin adayl n n kabulünden sonra Avrupa Birli i üyesi baz ülkelerin parlamentolar soyk r m iddialar n kabul eden kararlar ald lar. Nitekim bu konuda halen mevcut 20 karardan on ikisi 1999 dan sonra kabul edilmifltir. Söz konusu on iki ülkeden sekizi Avrupa Birli i üyesidir. K saca, Avrupa Parlamentosu ile AB üyesi ülkelerden, Fransa, Almanya ve talya gibi büyük olanlar dâhil, baz lar n n parlamentosu Türkiye nin adayl ile Ermeni soyk r m iddialar aras nda bir ba kurmufltur lar n bafl nda Ermenistan n ba ms zl n kazanmas ve hemen ard ndan Karaba sorunu nedeniyle Azerbaycan ve Ermenistan aras nda çat flmalar n bafllamas ve Türkiye nin bu yeni anlaflmazl n çözümü için ciddi gayret sarf etmesi, Ermenistan n ön plana ç kmas na ve Ermeni soyk r m iddialar na Türkiye de daha az önem verilmesine yol açt. Sonuç olarak, yukar da aç klamaya çal flt m z nedenlerle Ermeni terörünün durmas ndan sonra, Ermeni sorununun esas n oluflturan soyk r m iddialar yla Türkiye gitgide daha az u raflmaya bafllad. Ermeni sorunu ile ilgili mücadelenin münhas ran D fliflleri Bakanl na ait bir ifl olarak addedildi i gözlemlendi. Elbette Ermeni Sorunu nun uluslararas boyutu D fliflleri nin ifliydi. Ancak soyk r m iddialar na karfl koymak için bilimsel çal flmalar yapmak, bunlar yay mlamak ve konferans ve di er yollarla bunlar n tan nmas n sa lamak gerekiyordu ki bu döneminde, bir önceki döneme nazaran, daha az gerçeklefltirildi. Oysa terörün sona ermesinden sonra Ermeniler 1915 olaylar n n soyk r m oldu unu kan tlamaya yönelik çal flma ve faaliyetlerini artt rd lar; özellikle 1990 l y llarda Ermeni olmayan baz bilim adamlar n n iflbirli ini de 9

11 sa lad lar. K saca bu dönemde Türkiye soyk r m konular nda pasif bir tutum izlerken Ermeniler gayet aktif oldu ve sonunda Bat Dünyas (Bat Avrupa, ABD, Kanada, Avustralya ve Latin Amerika n n bir bölümü) kamuoyunda Ermenilerin 1915 te Türkler (Osmanl lar) taraf ndan soyk r ma u rat ld klar hakk nda köklü bir kan olufltu. Türkiye nin bu konuda uyanmas 2000 y l sonunda ABD Temsilciler Meclisi ne Ermeni soyk r m iddialar n n kabulüne iliflkin bir tasar verilmesiyle bafllad. ABD nin bu iddialar kabul etmesinin di er birçok ülkenin de kabulüne neden olaca tahmin ediliyordu. Ayr ca tehcir edilmifl Ermenilerin mallar n n mirasç lar na verilmesini ve kendilerine tazminat ödenmesini amaçlayan büyük bir kampanya aç lmas olas l da mevcuttu. Bu tasar bizzat Baflkan Clinton un devreye girmesiyle önlenebildi. Bu olay Türk kamuoyuna ve siyaset adamlar na Ermeni iddia ve taleplerinin ciddi sonuçlar do urabilece ini gösterdi. Diplomatik giriflimlerin bilimsel araflt rmalarla desteklenmesi flartt. Bu konuda uzmanl bulunan herkesin çaba harcamas gerekiyordu. Emekli olduktan sonra o s ralarda yeni kurulmufl ve Türkiye nin en büyük düflünce kuruluflu olan Avrasya Stratejik Araflt rmalar Merkezi nde (ASAM) Balkanlar Bölümü nün Baflkan ve ASAM Baflkan Dan flman olarak çal fl yordum. Yukar da de indi imiz geliflmeleri dikkate alarak Baflkan Ümit ÖZDA a Ermeni Sorunu konusunda bilimsel çal flmalar yapmak üzere ASAM a ba l olarak bir Enstitüsü kurulmas n önerdim. Memnuniyetle kabul etti ve kendisine özgü enerji ve sebatla hemen bu projeyi gerçeklefltirmeye bafllad. ASAM n ba l oldu u Avrasya Bir Vakf Baflkan Say n fiaban GÜLBAHAR n da projeyi benimsemesiyle Enstitüsü (ERAREN) k sa zamanda kuruldu ve 2001 y l bafl nda faaliyete geçti. YÖK ün de bu projeyi desteklemesi sonucunda doktoras n ngiltere de yapm fl üç genç bilim adam da ERAREN de görevlendirildi. Ayr ca Türkiye deki üniversitelerden ve yabanc ülkelerden de gelenlerle beraber, toplam yedi kiflilik bir bilim kadrosu çal flmaya bafllad. O y llarda Ermeni Sorunu konusunda bilimsel kitaplar ve makalelerin say s hayli az oldu undan sadece Ermeni Sorunu nu ve Türkiye-Ermenistan iliflkilerini incelemek üzere bir dergi yay mlanmas na kadar verildi ve Ermeni Araflt rmalar dergisinin ilk say s 2001 y l May s ay nda yay mland. Bir y l kadar sonra da yine sadece Ermeni Sorunu ve Türkiye-Ermenistan iliflkilerini ele almak üzere Review of Armenian Studies yay mlanmaya baflland. Bu vesileyle sorunun önemine ra men, Türkiye de sadece bu konular ele alan baflka bir dergi bulunmad n üzülerek belirtmek isteriz. 10

12 Yukar da de indi imiz iki dergi ilk ç kt klar 2001 ve 2002 y llar ndan bu yana hiç ara vermeden yay mlanm fl bulunmaktad r. Baz istatistik bilgileri vermek gerekirse bu say hariç 36 say s ç km fl olan Dergisi nde toplam 6421 sayfada 201 adet makale yay mlanm flt r. Review of Armenian Studies için bu rakamlar, sayfa adedi olarak 2608, makale adedi olarak da 91 dir. Editörlü ünü yürüttü üm bu dergilerin yay n ilkelerinin bafl nda yaz lar n duygusall ktan ve afl r l ktan uzak, tamamen bilimsel ve tarafs z nitelik tafl mas gelmektedir. kinci olarak dergilerimiz, bilimsellik ve tarafs zl a riayet edilmesi kayd yla, herkesin yaz s na aç k olmufltur. Nitekim dergilerimizde çok tan nm fl profesörlerin yan nda yüksek lisans ö rencilerinin de yaz lar bulunmaktad r. Enstitüsü nün bir di er faaliyeti ise konusunda ilk kez Türkiye Kongreleri düzenlemek olmufltur. Bu kongrelerin amac Ermeni Sorunu, Ermeniler ve Ermenistan konular nda çal flmalar bulunan Türk bilim adamlar n bir araya getirmek ve bilgi ve görüfllerinin paylafl lmas n sa lamakt Nisan 2002 tarihlerinde Ankara da Milli Kütüphane salonlar nda düzenlenen 1. Kongre ye 130 un üzerinde bilim adam kat lm fl ve 115 tebli sunulmufltur. Kongre o tarihe kadar sadece Türkiye de de il dünyada da bu konuda yap lan en büyük bilimsel toplant olmufltur. Kongre tebli leri 3 cilt halinde yay mlanm flt r. 3 kinci Kongre ise May s 2004 tarihlerinde Ankara Odalar Birli i salonlar nda düzenlenmifl olup buraya da yaklafl k ayn say da kat l m olmufl ve sunulan 96 tebli iki cilt halinde yay mlanm flt r. 4 Bu kongrelerin etkisiyle baz üniversitelerimiz de sadece Ermeni Sorunu, Ermeniler ve Ermenistan konular n kapsayan bilimsel toplant lar düzenlemeye bafllam fllard r. Bunlardan baz lar na kat l m, söz konusu kongrelerin düzeyine eriflmifltir. Di er yandan, Enstitüsü ve onu izleyen Avrasya ncelemeleri Merkezi Ermeni Sorunu konusunda baz kitaplar da yay nlam flt r Türkiye Kongre Bildirileri, ASAM, Türkiye Kongre Bildirileri, ASAM, Sedat Laçiner & fienol Kantarc, Art an Armenian Propaganda: Ararat As a Case Study, ASAM, Ömer Engin Lütem, Ermeni Terörü, Ankara, ASAM, 2007; Ömer Engin Lütem, Ermeni Sorunu Temel Bilgi ve Belgeler, ASAM, 2007 ve Terazi Yay nlar, 2009; Ömer Engin Lütem, The Armenian Question: Basic Knowledge and Documentation, Terazi Yay nlar, YÖK dâhilinde faaliyet gösteren Türk-Ermeni liflkileri Komitesi ile ASAM/ERAREN in ortak yay n olarak: fienol Kantarc, Kamer Kas m, brahim Kaya, Sedat Laçiner ve Ömer E. Lütem, Ermeni Sorunu El Kitab, 2003 Kamer Kas m ve Sedat Laçiner, The Armenian Diaspora in France, the United Kingdom, Germany and Australia, Sedat Laçiner ve brahim Kaya, The Armenian Issue and the Jews,

13 Söz konusu on y l içinde Dergisi nin ilk yaz s taraf m zdan kaleme al nan Olaylar ve Yorumlar olmufltur. Bu yaz larda, bir önceki say ile en son yay nlanan say aras nda geçen zaman içinde Türkiye-Ermenistan iliflkilerinde ve soyk r m iddialar dâhil Ermeni Sorunu nda vuku bulan bafll ca geliflmeleri anlat lmakta, bunlara baz yorumlar getirilmekte ve önemli belgelerin tam metinleri verilmektedir. Son on y l içinde toplam 1029 sayfa tutan Olaylar ve Yorumlar geliflmelerin kronolojik olarak incelenmesi bahsinde ülkemizdeki bafll ca kaynaklar aras ndad r. Ayr ca zengin referanslar (dipnotlar ) ile de derinli ine araflt rma yap lmas na imkân vermektedir. Say n Ümit ÖZDA n ASAM Baflkanl ndan ayr lmas ndan sonra baflkanl a getirilen E. Büyükelçi Gündüz AKTAN, Ermeni Sorunu ve özellikle bu sorunun hukuksal boyutu hakk ndaki derin bilgisine de dayanarak sadece ERAREN çal flmalar n desteklemekle kalmam fl, yurt içinde ve d fl nda verdi i konferanslarla bu çal flmalara flahsen de kat lm flt r. Kendisini rahmet ve flükranla an yoruz. Aktan dan sonra ASAM a Baflkan olan E. Büyükelçi Faruk LO O LU da Ermeni Sorunu nun her yönüne vak f olmakla ERAREN e destek vermifl ve yard mc olmufltur. Kendisine flükranlar m z sunuyoruz. Bu vesileyle son on y l içinde bizimle beraber akademisyen olarak veya idari alanda çal flm fl olanlar n hepsine içten teflekkürlerimizi sunuyoruz. ASAM n 2008 y l sonunda faaliyetini durdurmas ndan sonra ERAREN de kapanm flt r. Ancak dergilerimizi yay nlama hakk na sahip olan Avrasya Bir Vakf, ricam z üzerine bu hakk bize devretmeyi kabul etmifltir. Böylelikle önemli bir misyonu oldu una inand m z dergilerimizin ara vermeden yay mlanmas sa lanm flt r. Bu hususta Avrasya Bir Vakf na ve de erli Baflkan Say n fiaban GÜLBAHAR a teflekkür etmeyi bir borç bilmekteyiz. Halen dergilerimiz, baflkanl n yapmakta oldu umuz Avrasya ncelemeleri Merkezi nin bilimsel katk lar yla Terazi Yay nc l k taraf ndan yay mlanmaktad r. n n Dergisi nin bu say s Onuncu Y l Özel say s olarak haz rlanm flt r. Bu say da bilim adamlar ve emekli diplomatlar taraf ndan kaleme al nan on iki yaz bulunmaktad r. Ayr ca dokuz flahsiyet ile de söylefliler yap lm flt r. Makalelerin bafl nda Ermeni Patrik Vekili Baflepiskopos Aram ATEfiYAN taraf ndan yaz lan Birlikte Yaflamak: Tarihe, Kimli e ve Dine Sayg bafll ile içeri ini de anlatan bir makalesi bulunmaktad r. 12

14 Makalelerin ikisi son aylarda ABD de Türkiye aleyhine aç lan davalar konu olan Ermeni metruk mallar yla ilgilidir. Bunlardan birincisi Prof. Dr. Kemal Ç ÇEK in Türk-Amerikan Tazminat Anlaflmas ve Günümüze Yans malar yaz s, ikincisi ise E. Büyükelçi Pulat TACAR n Türkiye ye Karfl Hukuk Savafl : Ermeni As ll ABD Vatandafllar n n ABD Mahkemelerinde Türkiye Cumhuriyeti ne, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas na ve Ziraat Bankas na Açt Davalar d r. Türkiye- Ermenistan Protokolleri de iki yaz n n konusu olmufltur. Prof. Dr. Kamer KASIM söz konusu protokollere iliflkin geliflmeleri Türkiye- Ermenistan liflkileri: Protokollere Giden Süreç ve Sonras yaz s nda incelemifl, Doç. Dr. brahim KAYA ise Uluslararas Hukuk Aç s nda Türkiye-Ermenistan Protokolleri yaz s nda bu konunun hukuksal boyutunu ele alm flt r. Prof. Dr. Birsen KARACA, Ermeni ddialar çin Ciddi Bir Dayanak: Önyarg lar bafll kl yaz s nda üzerinde pek durulmayan bir konuyu ele al rken, Prof. Dr. Ümit ÖZDA ve Prof. Dr. Özcan YEN ÇER de Ermeni Sorunu konusunda çok önemli bir konu olan psikolojik durumu Ermeni Psikolojik Operasyonunun Tarihsel Geliflimi ve Aflamalar bafll kl yaz lar nda irdelemifllerdir. Prof. Dr. Hikmet ÖZDEM R, Osmanl Ermenilerinin Düflmanla flbirli ine çeriden Tan kl k : Ermeni As ll Rus Generali Korganoff ve Eseri Hakk nda Bir De erlendirme bafll kl yaz s nda ülkemizde hemen hiç bilinmeyen bir konuyu aç klarken Prof. Dr. Mehmet SARAY yi Giden Türk- Ermeni liflkilerini Kim Bozdu ve Nas l Düzeltilebilir? yaz s nda bu konuya daha genel bir yaklafl m getirmifltir. Birçok alanda oldu u kadar Ermeni Sorunu konusunda da çok de erli eserler vermifl ve halen ülkemizde bu konunun doayen i say lan E. Büyükelçi Dr. Bilâl fi Mfi R, Araflt rmac ve Yay nc olarak E. Büyükelçi Ömer Engin Lütem bafll kl yaz s yla flahs m z onurland rm flt r. Eski D fliflleri Bakan m z, halen milletvekili de erli meslektafl m Yaflar YAKIfi AB nin Bir Çerçeve Karar nda Soyk r m nkâr Suçu bafll kl makalesinde, ülkemizde pek dikkat çekmeyen ve fakat yak n gelecekte sorun ç karma potansiyeli bulunan bir konuyu ele alm flt r. Son olarak biz de, dergimizin her say s nda oldu u gibi Olaylar ve Yorumlar yaz m zla son aylarda Ermeni Sorunu ve Türkiye- Ermenistan iliflkilerindeki geliflmeleri aç klamaya çal flt k. 13

15 Bu Özel Say n n Söylefliler Bölümü nde iki siyaset adam, Devlet Bakan ve Bafl Müzakereci Egemen BA Ifi ile Eski D fliflleri Bakan, Baflbakan Yard mc s ve T.B.M.M Baflkan Hikmet ÇET N ile yap lm fl mülakatlar bulunmaktad r. Amerikal tarihçiler Prof. Dr. Guenter LEWY ile Dr. Edward ERICKSON sorular m z yan tlama nezaketini göstermifllerdir. T.B.M.M. D fliflleri Komisyonu Baflkan Murat MERCAN, ayn Komisyon un üyeleri Suat KINIKLIO LU ve Prof. Dr. Hüseyin PAZARCI ile Topkap Saray Müdürü Prof. Dr. lber ORTAYLI da kendileriyle yapt m z söyleflilerde Ermeni Sorunu konusunda görüfllerini dile getirmifllerdir. Son olarak Türkiye de Ermeni as ll gazetecilerin en k demlisi olan Rober HADDELER dergimiz hakk nda takdirlerini bildiren bir aç klama yapm flt r. Bu say m z n kitap tahlili E. Büyükelçi Candan AZER in kaleme ald ve Kafkasya ile Türkiye nin iliflkileri kadar Ermenistan n yeniden ba ms zl n kazand döneme iliflkin de erli bilgi ve görüflleri içeren Baba dan O ul a Güney Kafkasya: Türkiye-Güney Kafkasya liflkileri bafll kl eserine ayr lm flt r. Dergimize, araflt rmac lara kolayl k olmak üzere, bu Özel Say da dâhil, tüm say lar nda yer alan yaz lar n konular n, yazarlar n ve hangi say da bulunduklar n gösteren üç ayr nt l dizin konmufltur. Dergimiz için daha nice on y llar dileklerimiz ve okuyucular m za içten sayg lar m zla. Editör 14

16 B RL KTE YAfiAMAK: TAR HE, K ML E VE D NE SAYGI (LIVING TOGETHER: RESPECT FOR HISTORY, IDENTITY AND RELIGION) Aram ATEŞYAN Ermeni Patrik Vekili Başepiskopos Özet: Son dönemde Türkiye-Ermenistan aras ndaki iliflkilerin normalleflmesinden Türkiye Ermenileri cemaati, di er vatandafllar gibi, büyük mutluluk duymaktad r. Türkler ve Ermeniler as rlar boyunca bir arada yaflam fl ve baflar lara imza atm fl iki toplumdur. Birbirimizin kimli ine, dini inançlar na ve tarihine sayg göstererek huzurlu bir flekilde yaflayabiliriz. Anahtar Kelimeler: Türkler, Ermeniler, Sayg Abstract: Just as other citizens, the Armenian community in Turkey is very pleased with the normalization of Turkey-Armenia relations recently. Turks and Armenians are two communities which have lived together for centuries and have achieved successes. We can live in peace by showing respect to each other s identities, religious beliefs and history. MAKALELER Key Words: Turkish, Armenians, Respect Kimlik aray fl ve dini hürriyet krizi her ne kadar Ortado u da en güçlü flekilde hissedilse de, geliflmifl ülkelerde az da olsa kendisini gösteriyor. nsanlar n birbirlerine karfl besledikleri hoflgörüsüzlü ün, nefretin ve düflmanl n ana nedeni dini, ruhsal, ahlaksal de erlere karfl ilgisizlik ve inanç eksikli i olarak karfl m za ç k yor. Baz ülkelerde gerçekleri oldu u gibi dile getirmek ço unlukla büyük cesaret gerektiriyor. Dolay s yla korkunun oldu u bölgelerde kifliler, kimli ini ve gerçekleri gelecek nesillere aktaramaz. Hayati sorun olan bu durumdan ç k lmas veya çözümü içinse karfl l kl sayg n n yerleflmesi gerekir. Sözle veya yay nlar arac l yla birbirlerini afla layan ve küçük düflüren insanlar n bir araya gelmesi imkâns z de ilse bile çok zordur. 15

17 Aram ATEfiYAN Birbirimizin kimli ine ve dini inançlar na oldu u kadar tarihine de sayg göstermemiz gerekmektedir. Bizim durumumuzda konu e er Ermeniler ise, diyebiliriz ki, Türkler ve Ermeniler siyasi ve kültürel alanlarda tarih boyunca bulunduklar ortamlarda büyük baflar lara imza atm fl iki millettir. Her iki taraf da birbirlerinin tarihlerine sayg göstermekle birlikte, ayn zamanda tarihe mal olmufl baflar lar ve olumlu geliflmeleri ön plana ç kararak karfl l kl anlay fl ortam yaratabilirler. Halklar ve bireyler birbirlerinin milli ve dini simgelerine karfl da ayn sayg y göstermeliler. Öyle ki bu simgeler de iflik durumlarda rkç göstericiler taraf ndan gösteriler esnas nda afla lanmamal, yak lmamal ve ayakalt na al nmamal. Buna karfl l k, gerekli hassasiyet gösterilerek dostlu u gelifltirici ve güçlendirici faaliyetlerin düzenlenmesi gerekmektedir. Biz Türkiye Ermenileri olarak, iki sevgili aras nda kalm fl birisinin durumunda bulunmakta oldu umuzu söyleyebiliriz. Ortado u da Türkler, Ermeniler ve farkl az nl klar ayn co rafyaya yerleflmifl halklard r ve bu beraberli i de ifltirmenin imkân yoktur. Asl nda sadece Türkler ve Ermeniler de il tüm halklara ve dinlere mensup insanlar birlikte yaflamay ö renmelidirler. nsanlar birbirleriyle dost ya da düflman olacaklar na, acaba dostlu un ve kardeflli in egemen oldu u bir yaflam ortam kurarak ve onun temellerini güçlendirerek daha mutlu olamazlar m? Öte yandan afl r milliyetçilik kendi milletinin seçilmifl, kendi dilinin mükemmel ve kendi kültürünün eriflilmez oldu unu, afl r dincilik ise kendi dininin kutsal oldu unu ileri sürer. Bu toplumsal bencillikten bir ad m öteye geçemeyecek bir tutumdur. Bu gibi iddialar baflkalar nda da bencilce duygular oluflturmaktan baflka bir ifle yaramazlar. Karfl s ndakini yok farz etmek, komflusunu yabanc, dinsiz veya potansiyel terörist görmek sadece bir kar fl kl k ortam yarat lmas na sebep olur. Bu nedenle vatandafllar hedef haline getirebilecek ve bu gibi durumlara yol açabilecek söylemler derin rahats zl k yarat r. Türkiye Ermenileri cemaati yaklafl k 70 bin civar nda. Ülke genel nüfusunun binde birinden daha az bir orana sahip. Ermeni Cemaati modern dünyan n baflta ekonomik kriz olmak üzere devleflen birçok sorun karfl s nda var olma savafl vermektedir. Cemaatlerin dini, hayri ve sosyal ortamlarda yaflanan sorunlar yasalar n uygulanmas yla çözülür. Bu do rultuda cemaat kurumlar m z n tafl nmaz sorunlar ile ilgili birçok konu yasal düzenlemeler arac l yla çözüme kavuflturulmaktad r. Bu gibi yasal düzenlemelerin olmad bir ortamda, ülkenin gittikçe kaybolan mozai inin korunmas n n imkân olmad na inan yoruz. Diyebiliriz ki benzer yasalar n icra edilmemesi sonucunda ülkenin de iflik renkleri solar ve tekdüze bir hal al r. 16

18 Birlikte Yaflamak: Tarihe, Kimli e ve Dine Sayg Biz Türkiye Ermenileri olarak, iki sevgili aras nda kalm fl birisinin durumunda bulunmakta oldu umuzu söyleyebiliriz. Çünkü bir yandan Türkiye ile vatandafll k ve gündelik yaflam diyalogu kapsam nda bir ba m z varken, di er yandan Ermenistan halk ile rksal ve dini bir ba m z var. Bu nedenle Türkiye Ermenileri cemaati di er vatandafllar gibi, Türkiye nin Ermenistan ile iliflkilerini normallefltirmesinden büyük mutluluk duyar. Ancak bilindi i gibi karfl l kl iliflkiler anlay fl, isteklilik ve fedakârl k ile normalleflebilir. Günümüzün en önemli gere i dini, rksal ve milli kimli i reddetmeden, insanl birlefltiren ve ayr mc l uzaklaflt ran de erler üzerinde düflünmektir. Bu aç dan evlatlar m za, yani gelece e b rakt m z de erler önem kazanmaktad r. Bu nedenle e itim alan nda bilimsel ve teknik konular n yan s ra ayr mc l k ruhunu uzaklaflt racak ö retilerin aktar lmas özellikle desteklenmelidir. Türkiye Cumhuriyeti Turizm ve Kültür Bakanl n n son derece olumlu bir karar yla di er tüm onar m faaliyetlerinin yan s ra, Van Aghtamar Kilisesi nin onar m n da gerçeklefltirmifl ve onar mdan sonra da 19 Eylül 2010 Pazar günü kilisede ayin yap lmas na izin vermifltir. Devletin att bu ad m gösteriyor ki, Musevi, H ristiyan ve slam kültürlerinin tüm de erlerine art k eflit de er verilmekte ve korunmalar için çaba sarf edilmektedir. Bu çal flmalar sonucunda, gelecek nesiller de dünyan n birçok ülkesinde oldu u gibi ülkemizde de bu kültürel çeflitlili i yaflayabilme gururu ve mutlulu una ulaflacaklard r. 21 yüzy lda yafl yoruz. Dünya ülkeleri gibi bizim ülkemiz de afl r milliyetçi, rkç, dinci ve dar görüfllü insanlardan kaynaklanan ak mlar sebebiyle büyük zararlar gördü. Bunlar büyük katliamlar, gözyafl, keder ve nesilden nesile aktar lan nefret do urdular. Hâlbuki inanc m za ve ahlak m za uygun olan, bar fl ve geliflmeyi getirebilecek milletperverlik duygular n n ve ideallerinin güçlendirilmesinin yerinde olaca n, birlik ve beraberli i sa lamak için ise toplumlar aras karfl l kl anlay fl ve sevgi çemberinin oluflturulmas, kimli e ve inanca sayg gösterilmesi gerekti ine inan yoruz. Bunun sonucu ülkede huzur, ekonomik, sosyal ve e itsel geliflim olacakt r. 17

19 18

20 TÜRK-AMER KAN TAZM NAT ANLAfiMASI VE GÜNÜMÜZE YANSIMALARI (THE TURKISH-AMERICAN COMPENSATION AGREEMENT AND ITS IMPLICATIONS FOR TODAY) Prof. Dr. Kemal ÇİÇEK Türk Tarih Kurumu/ Karadeniz Teknik Üniversitesi Özet: Son dönemde Ermeni Sorunu nda öne ç kan en önemli konular n bafl nda Amerika da Türkiye Cumhuriyeti aleyhine aç lm fl olman tazminat davalar gelmektedir. Ancak bu konu, flu ana kadar Türkiye-ABD iliflkilerini konu alan eserlerde çok az bahsedilmifltir. Bu çal flmada Türkiye ile Amerika aras nda 1934 y l nda imzalanan bu tazminat anlaflmas n n müzakere süreci ve sonuçlar incelenmektedir. Anahtar Kelimeler: Türkiye, Amerika, Tazminat Abstract: Recently, among the most significant issues emerging within the Armenian Question firstly comes the actions for compensation filed in America against the Republic of Turkey. However, until now, this issue has merely been mentioned in articles concerning Turkey-US relations. This article examines the negotiation process and consequences of this Compensation Agreement signed between Turkey and America in Key Words: Turkey, U.S., Compensation Girifl Bugünlerde Ermeni meselesi ba lam nda gündemdeki en önemli konulardan birisi I. Dünya Savafl s ras nda terk edilmifl, müsadere edilmifl veya ordu ihtiyaçlar için el konulmufl mallardan dolay daha çok diaspora Ermenilerinin Türkiye den tazminat istemeleridir. 1 Ermeniler bu taleplerini her platformda dile getirmekte, bu konuda çeflitli eserler kaleme almaktad rlar. 2 Bu taleplerin hakl l 1 Bkz. Türkiye den Tazminat steyecekler, Akflam, 9 Mart Ermenilerden Türkiye ye Dava, Akflam, 31 Temmuz Atatürk ten Ermeni ve Rumlara Tazminat, Habertürk, 7 Kas m Heirs of Armenian Genocide Victims Claim Compensation from Victoria German Insurance Company PanArmenian.net. 5 Aral k Bu konuda en son yaz lan eser için bkz. Hrayr S. Karagueuzian- Yair Auron, A Perfect Injustice: Genocide and Theft of Armenian Wealth, Transaction Publ., New Brunswick, Londra,