(A) COĞRAFİK KAPSAM A.1 GİRİŞ

Transkript

1 A.1 GİRİŞ (A) COĞRAFİK KAPSAM Kars ve çevresini kapsayan çalışma alanında, çok dar bir alanda yüzeylenen Perme- İriyas yaşlı Metaformiftler ve Kampaniyen öncesinde yerleşen ofiyolitler kayalardan başka, üst miyosende başlayan ve orta- üst Pleyistone kadar devam eden süreç içinde çeşitli evrelerle etkin olan volkanizma ürünleri ve bunlarla yanal göl ortamı çökelleri ile akarsu taşkın ovası çökelleri yer almaktadır. Çalışma alanında ilk volkanizma ile üst miyosendeki Çamurludağ anzdeziti oluşmuştur. Bunların üzerine Diskordansla tabanda bloklu çakıltaşı üyesi gelen Mescitli formasyonu pomzalı tüflerden oluşur ve olivinli horum bazalt ile son bulur. Batıda üst miyosen alt miyosen yaşlı Mescitli formasyonu çökelirken, doğuda yanal geçişli olarakyine aynı yaş konağında koyu sarı kum taşları yeşilimsi sarı tüflü ve karbonatlı kil taşı ve marnlardan oluşan Horasan formasyonu çökelme devam etmiştir. Yine alt piyosen yaşlı boyalı andezitli ve Yukarısallıpınar üyesi çalışma alanının kuzeydoğu kesimlerinde yerleşmişlerdir. Üst piyosende faaliyete geçen Süphan volkaniti ve asidik lav üyesi asit karakterli olup bölgedeki Aladağ ve Süphandağ, Soğanlıdağ ve Dumanlıdağ volkanitleri ile aynı evreye sahip olup benzer karakterlidirler. Doğudaki Ağadeve dasiti ve Dikmeköy andeziti üst pliyosen- alt pleyitosen yaşlı olup bölgedeki en viskoz volkanizmayı oluşturur. Çalışma alanındaki volkanizmanın son evresini oluşturan alt pleyitosen yaşlı melikler bazaltı plato bazaltı niteliğinde olup, diğer birimlerin üzerine onları pişirerek akmıştır. Akarsu ve taşkın ovası çökelleri olan, çakıltaşı, kumtaşı, kiltaşı ve killi kireçtaşı seviyeli Karakurt formasyonu kendinden yaşlı bütün birimlerin üzerine açısal diskordansla gelir. KARS İLİNİN TARİHCESİ A.1.1 Tarih Öncesi yıllarında Kars ta yedek subay olarak görev yapan İsmail Kılıç KÖKTEN, bu dönemde ilimizde tarih öncesine ait araştırmalar yapmıştır. İ. Kılıç KÖKTEN in yönetimindeki bu çalışmalar ile Kars bölgesi kültür tarihinin, komşu bölgelerde olduğu gibi Alt Paleolitik Döneme değin uzandığı kanıtlanmıştır. Kars yöresinde avcı-toplayıcı Paleolitik Dönem insanlarından günümüze kalan buluntular yeryüzündeki en eski kültürlerden birisinin bu yörede olduğunu göstermektedir. 1

2 Kaynak: Kars İl Yıllığı 2004 Resim 1 : Yazılıkaya da Mağara Resimleri 2

3 Şekil 1: KARS İL HARİTASI Kaynak: 3

4 Paleolitik Dönem : Alt Paleolitik Dönem : Bu döneme ait buluntuların ele geçtiği yöreler şunlardır: Susuz ilçesi, Cilavuz Dere düzlüklerinde ve Kars Platosunda, Şölyen-Aşölyen tipte işlenmiş ve alt paleolitik döneme tarihlenen bir el baltası, Ağzıaçık (azacık) Suyunun batısındaki düzlüklerde oval çevreli, iki yüzü çok güzel işlenmiş, ucundan biraz kırılmış bir başka aşölyen baltası, Anı çevresinde ele geçen bir el baltası; Yazılıkaya nın yaklaşık 6 km güneyinde şölyen tipte el baltaları ve iri yongalar bulunmuştur. Orta Paleolitik Döneme ait ise, Borluk Vadisinde Musteryen tipte bir araç, Ağzıaçık Suyunun batısında bazalttan yapılmış çok aşınmış musteryen tipte bir uç, Yazılıkaya, Tombultepe ye yakın Kurbanağa Mağarasında taş araç ve ocak yerlerine rastlanmıştır. Üst Paleolitik Dönemde avcılık ve toplayıcılık yöntemlerinde farklılaşma olduğu, araç-gereç yapımının geliştiği görülmüştür. Yine bu dönemde duvar resimleri de ortaya çıkmıştır. Camışlı Köyü nün batısında, Aladağ ın doğu yamaçlarındaki Yazılıkaya da bazalt yapılı bir kayanın dik ve düzgün yüzünde biri büyük, biri küçük iki panoya rastlanmıştır. Büyük pano, yerden dört metre yükseklikte, yaklaşık 14 metre uzunlukta ve 3-4metre genişliktedir. Küçük pano ise aynı duvarındoğu uzantısı üstündedir.yazılıkaya panolarında hayvan ve insan figürleri vardır. Figürlerin çoğu dağ keçileri, geyikler, geyik yavruları ve eşeklerden oluşmaktadır. Bunlar o dönemdeki doğa koşullarının avcılık ve toplayıcılığa elverişli olduğunu ortaya koymaktadır. Yazılıkaya nın yanı sıra aynı yerde bulunan derinliği 11,5 m, iç genişliği 5,5 m, ağız genişliği 12,5 m olan ve güneye bakan Kurbanağa Mağarası araştırmalarında da yine Üst Paleolitik döneme ait taş araç gereçler bulunmuştur. Mezolitik Dönem : Paleolitik dönemi izleyen mezolitik dönem, mikrolit adı verilen minik araç-gereçlerler tanınmaktadır. Kars yöresinde de İ.Kılıç KÖKTEN in Aras Vadisi nde yaptığı araştırmalarda bu araçlardan ele geçmiştir. Bu ve diğer paleolitik buluntular Rusya topraklarında saptanan benzerleri ile karşılaştırıldığında, bölge yerleşme tarihinin komşu bölgelere koşut olarak, Paleolitik Dönemle başlayı, Mezolitik Dönemde de devam ettiğini göstermektedir. (2003 Kars Neolitik Dönem : Neolitik Dönemi Kars yöresinde gerçek anlamda bir yerleşme yeri değil, Akçakale Adası ndaki anıtlar ve kaledeki duvar resimleri temsil etmektedir. Bu resimler, yöredeki neolitik dönem yaşantısına bir ölçüde açıklık getirdiği için önemlidir. Resim 2: Yazılıkaya da Mağarası Kaynak: Kars İl Yılığı 2004 Çıldır Gölü ndeki Akçakale Adası nda Dolma Tepe eteklerinde kaya anıtları bulunmuştur. Ada menhirler, dolmenler ve kromlekler ile doludur. İ. Kılıç KÖKTEN e göre; bu taş anıtlar neolitik dönem tekniği ile yapılmıştır. Çok kaba taşlarla örtülü iç duvarlar, kaba ve büyük taşlarla örtülü damlar, Avrupa dolmenlerinin bazılarında görülen tekniği anımsatmaktadır. Avrupa kültürüne özgü olduğu kabul edilen bu tip taş anıtlara doğuda ilk kez Kars ta t a ş 4

5 rastlanmıştır. Anıtların ortasında açılan bir sondaj çukurunda, çok kaba, mat siyah renkli değişik biimlerde çanak-çömlek parçaları bulunmuştur. Yazılıkaya-Kurbanağa Mağarası nın doğusunda, kale denilen tepede açılan bir sondaj çukurunda da üst katmanda farklı bir katman saptanmış ve bunun Son Neolitik Dönemden almış olabileceği öne sürülmüştür. Kaledeki duvar resimlerinin ise Son Neolitik Dönem ya da İlk Tunç Çağı sonlarında yapıldığı sanılmaktadır. Kalkolitik Dönem : Araç-gereç yapımında bakır kullanılmaya başlamasıyla belirlenen kalkolitik dönemin Kars yöresindeki buluntu yeri Kağızman ın güney kesiminde yer almaktadır. Mısır Dağı yerleşme yerinde, yapılan araştırmalarda, kalkolitik dönem özellikleri taşıyan buluntular ele geçmiştir. Bakır Çağı da denien bu dönemin izlerine, Anı da ve Azat Köyü ndeki höyükte de rastlanmıştır. İlk Tunç Çağı : Bu dönem bakırla kalayın karıştırılmasıyla elde edilin tuncun, araç yapımında kullanılmaya başlamasıyla ayırt edilen bir dönemdir. İlk tunç çağı, Kars bölgesinde Yazılıkaya nın dibinde açılan Küçük Deney Çukuru nda ve Kurbanağa Mağarası yakınındaki sondajda ele geçen çanak-çömleklerle ve aynı mağaranın doğusunda, kale denilen, üstü düz yüksek tepedeki sondaj çukurunun buluntularıyla bilinmektedir. 5

6 Resim 3: Urartu Çivi Yazıları Kaynak: Kars İl Yılığı 2004 Kale mevkiindeki açmada, İlk Tunç Çağından kalma bir açkı taşı, el değirmeni taşları, bir çekiç, delinmiş, üstü çizgi-süslü hayvan parmak kemikleri, küçük bir taş hayvan; el yapımı çanak-çömlekler ve yapı kalıntıları olduğu düşünülen iri taş yıkıntıları bulunmuştur. Tüm bu araştırmalardan çıkan sonuç; Kars yöresinin Paleolitik Dönemden başlayarak Orta Tunç Çağına değin kesintisiz bir kültür silsilesine mekan olduğudur. A.1.2 Yazılı Tarih Sonrası Kars Urartular : Yazılı tarih dönemleri Kars bölgesinde Urartularla başlamaktadır. M.Ö. IX. VE VI. Yüzyıllar arasında Van Gölü çevresi merkez olmak üzere kuzeyde Çıldır, kuzeydoğuda Gökçe Gölü çevresi, doğuda İran içleri, güneydoğuda Urmiye Gölü, güneyde Şanlıurfa, batıda da Fırat Irmağı ile sınırlanan bölge Urartu Krallığının egemenliği altındaydı. Urartu, Asur Kralı I. Salmanassar ın yazıtlarında (M.Ö ) Uruatri (dağlık bölge) olarak anılmakta, aynı yazıtta Asur Kralının bu adla bilinen ülkeleri ele geçirdiği bildirilmektedir. Urartular çağında Bingöl den, Çıldır Gölü ile Gökçe Gölü bölgesine değin uzayan yerlerde, insanların çok sık bir yerleşim gösterdiği ve buralarda ondan fazla yerli krallık kurulduğu bilinmekle beraber, bu yerli krallıklar tabi oldukları büyük krallığa zenginlikleri nispetinde altın, gümüş, tunç, at, öküz ve koyun olarak ağır vergiler ödemiş, sık sık isyan etmeleri sebebiyle de ağır bir şekilde cezalandırılmışlardır. Bu yerli krallıklar içerisinde Kars taki Diauekhi Krallığı komşularına göre daha büyük ve kuvvetliydi. Bilhassa kıymetli madenlerden vergi ödemekte idi ki; bu durum Kağızman Deresindeki altın, gümüş ve Bardız daki bakır madenlerinin o dönemde işletildiğini ortaya koymaktadır. Kimmer İskit Akınları : M.Ö. VII. Ve V. Yüzyıllar arasında İskitlerin baskısı karşısında başka topraklara göç etmek zorunda kalan Kimmerler, kendilerine yeni bir yurt aramak amacıyla Anadolu ya girmeye başlamışlardır. Bu göç ve istilalar Asur ve Urartu devletlerini büyük sarsıntılara uğratmıştır. Urartu Kralı II. Rusa (M.Ö ) bu göçebe topluluklarla dostça ilişkiler kurmaya çalıştı. Kimmerlerle İskitlerin saldırıları ile yıkılma eşiğine gelen Urartu Krallığına son darbeyi Medler vurdu. Medler özgürlüklerini kazanarak Asur devletini ortadan kaldırmış, bunun ardından ise bölgedeki Urartu hakimiyeti sona ermiştir. Persler : M.Ö. 550 de Urartu toprakları Pers egemenliğine girmiştir. Persler, Orta İran dan Ege Denizi7ne kadar geniş bir bölgeyi egemenlikleri altına almışlarıdır. Persler kurdukları devleti dış ülke topraklarını talan ederek ya da fethederek ayakta tutmaya çalışıyor, dolayısıyla kendi halkı üzerindeki ekonomik, sosyal ve siyasal baskı hafifliyordu. Krallar kralı olarak anılan Pers imparatoru Dara ülkeyi satraplık denen, 23 büyük ve 127 küçük birime bölerek merkezden yönetiyordu. Bugünkü Kars yöresi 18. Satraplık içinde yer alıyordu. Bu bölge satraplığa yılda 400 gümüş talent vergi vermek vğe Dara ya at göndermekle yükümlü idi. 6

7 Araks Krallığı : Farklı etnik bölgelerden oluşan Araks Krallığının merkezi, bugünkü Azerbaycan sınırları içindeki içinde ki Armavir di. Krallığın sınırları batıda Murat Suyuna kadar uzanmaktaydı. Araks Kralları daha sonraları Muş yöresini de topraklarına kattılar. Bu arada İran-Azerbaycan bölgesinde egemenlik kurmuş olan Partlar, Araks Krallığının yayılma politikasına karşı çıkarak, Arakslara savaş açtılar ve Araks Krallığını büyük bir yenilgiye uğrattılar. Tigran Dönemi : Araks Krallığı yenilmesine rağmen ortadan kalkmadı. Tigran Araksların başına geçti ve topraklarını genişletmeyi sürdürdü. Merkezi Urartu olan Tigran Devletinde toplumsal yaşamda göçebe kültürü devam ediyor, av ve savaş eğlenceleri Tigran Kültürünü oluşturuyordu. Tigran ın egemenliği M.Ö. 64 de Roma istilalarına kadar sürdü. Sasaniler Dönemi : Sasani Kralı Yezdigerd in bölgede başlatmış olduğu dinsel baskılar sonucunda Doğu Anadolu da çatışmalar ve huzursuzluklar başladı. Sasanilerin Roma ve Bizanslılarla da çatışmaları olmuş, fakat Bizanslılar bu dönemde bölgeye yaptıkları seferlerden bir sonuç alamamıştır. Tam bu dönemde Müslüman Araplar bölgede yeni bir siyasal güç olarak görünmeye başlamıştır. Suriye, Irak ve Mısır da egemenlik kuran Araplar, 630 yıllarında İran ı da ele geçirdiler. Halife Hz. Ömer 642 de Nihavent savaşlarıyla bölgedeki Sasani egemenliğine son verdi. A.1.3 İslam Uygarlıkları Dönemi : Arapların Güneydoğu ve Doğu Anadolu yu ellerine geçirmek amacıyla yaptıkları seferlerin ilki 638 yılına rastlar. Halife Hz. Ömer zamanında Iyas Bin Gazem komutasındaki Arap ordusu Van Gölünün kuzeyine kadar ilerledi. 642 de ise Habib Bin Mesleme komutasındaki ordu Van Gölü yöresinden kuzeye yürüyerek Divin i aldıysa da Kars ı ele geçiremedi. Kars yöresinin bir bölümü 646 da Araplara kendiliğinden teslim olmuş ise de, yöre halkı Selçukluların bu bölgeye geldiği 1064 yılına kadar 418 yıl boyunca Hıristiyan kaldı. Gregoryanlığı benimsemiş olan halk, kendilerini Ortodoks Bizanslıların dinsel baskılarından kurtaran Arap yönetiminden hoşnuttu. Ama Bizans İmparatoru 2. Konstantus 655 de kişilik ordusuyla Erzurum ve Kars yoluyla Divin üzerine yürüdü. Bölgeyi yeniden Bizans topraklarına kattıktan sonra geri döndü. Bunun üzerine yöre halkı Malazgirt teki Arap ordusuna başvurarak bölgeyi Bizanslıların elinden kurtarmasını istediler. Şam Valisi Mauviye Bizanslılara karşı Araplarla birlikte savaşan Reştunili Teodoros u bölge yöneticisi ilan etti ve Araplar yörede bir süre egemen oldular. Ancak 657 de Araplar arasında çıkan anlaşmazlıklar üzerine Bizanslılar bölgeyi yeniden ele geçirdiler. Emevi Halifesi Abdulmelik döneminde ( ) Mervan Bin Muhammed komutasındaki Arap ordusu, Divin i de ele geçirdi ve Bizanslıları yöreden çıkardı (693). Bu tarihten sonra bölge kesin olarak Arap yönetimi altına girdi. Ancak 771 de ağır vergilerden bunalan Hıristiyan Türkler Namıkonlu Artavasd önderliğinde Araplara karşı ayaklandılar. Abbasi halifesi Mansur, 722 de İsmail Bin Amirü l Harisi komutasındaki kişilik bir orduyu Kars üzerine gönderdi. Hıristiyan Türkler yenildiler. Tarihte Bagrevand Savaşı diye anılan bu çatışmayı kazanan Araplar yöre Hıristiyanlarının başına Bagratlı Aşut u getirdiler. Aşut un yerine geçen oğlu Senbad, halifece patrik olarak atandı. Bagrat, II. Abbas döneminde (928 de) Kars Bagara ve Erasgavork tan sonra Bagratlıların üçüncü merkezi oldu. III. Aşut, 962 de kendisine Anı yı başkent seçince kardeşi Muşel e merkezi Kars olan Vanand Beyliğini verdi. Bu durum 1045 e kadar sürdü. Buf tarihte Bizans İmparatoru IX. Konstantinos Monomakhos, Anı üzerine yürüdü. Önce Anı Bagratlılarını yendi. Kars 7

8 Bagratlılarını da kendisine bağladı. Buralara askerler yerleştirerek Türklerin ileri hareketlerini durdurmaya çalıştı. Kaynak: Kars İl Yılığı 2003 Kaynak: Kars İl Yıllığı 2004 Resim 4: Anı Ebu Menuçehr Camii A S e l ç u k l u l a r Dönemi : Büyük Selçuklu Devleti nin kurucusu Tuğrul B e y i n amcasının oğlu Y a b g u Hasan B e y 1048 de Anı ü z e r i n e saldırıda bulunarak Bizanslılara yenik düştü. K end isid e bu savaşta şehit e d i l d i. Tuğrul Bey bunun ü z e r i n e Azerbaycan Valisi İ b r a h i m Yınal ı Anı ya gö nd e rd i. Erzen ele geçirildi. Bizanslılar buna karşılık verdilerse de Türkler Bizanslıları yenerek Kars tan Elazığ a kadar olan bölgeye bir çok Türkmen aşiretlerini yerleştirdiler. Tuğrul Beyin Anadolu ya başlattığı seferler pek başarılı olamadı. Ancak Anı bölgesine düzenledikleri akınlarla Bizans sınırlarını zor ladılar. Tuğrul Beyin ölümüyle yerine geçen Çağrı Beyin oğlu Alparslan önce Türkmen Beyleri arasındaki birliği sağladı ve daha sonra 1064 yılında Anı Kalesini uzun bir mücadeleden sonra ele geçirdi. Alparslan Anı nın güvenliği için Kars ında Selçuklu topraklarına katılmasını istiyordu. Alparslan ın 1064 yılındaki İlk Rum Seferi ile alınan yerler bir daha Bizanslıların eline geçmemiştir. Rumlar buralardan atılıp, merkezi Anı olan ve Selçuklulara bağlı Anı-Şeddadlılar hükümeti kurulmuştur ki; şimdiki Türkiye nin yani küçük Asya da ki Müslüman Türk Devletinin temelleri de bu yılda Alparslan ın eliyle atılmıştır yılı fetihleri, milli varlığımız ve dünya tarihi bakımından önemlidir. 8

9 Alparslan ve oğlu Melikşah döneminde Kars ve civarı barış içinde bir dönem yaşamıştır. Yalnız Melikşah ın oğulları arasında taht için yapılan mücadele Kras yöresinde de düzensizliğin baş göstermesine neden oldu. Selçuklu tahtı için Muhammed Tapar, Berkyaruk ve Sencer çekişiyorlardı. Muhammed Tapar ile Berkyaruk 1103 te Anı yöresinde karşı karşıya geldiler Tarih te Divin Savaşı diye anılan savaşta Muhammed Tapar yenildi. Kardeşler arasında yapılan anlaşmayla Kızılözen in kuzeyi ile Musul ve Şam Muhammed Tapar a, Hora san la Maveraünnehir yöresi Sencer e He medan, İsfahan ve Bağdat Berkyaruk a kal dı. Berkyaruk 1105 te ölünce bölgede yine karışıklıklar çıktı. Muhammed Tapar ın ege menliğini tanıyan Anı Şeddadlıları Dilmaç oğulları nın saldırısına uğradı. Dilmaçoğul ları Divin üzerine yürüyüp, Divin i ele geçirdiler. Anı şehrini koruyan Şeddatlılar ise Fadlun un oğlu Mahmud un emirliğini tanıdılar. Bir süre sonra Saltuklular Anı şehrine gelmiş fakat Gürcüler Saltukluları büyük bir bozguna uğratmıştır. Bunun üzerine Anı halkı, Fahrettin Saddad ı ülkeden kovdu. Gürcü Kralı Dimitri nin oğlu III. Giyorgi, yerli Ermeni halkı ile anlaşarak şehri ele geçirdi. Anı nın Hıristiyanların eline geçmesiyle bölgedeki Müslüman Beyler bir birlik oluşturdular. Fakat, şehri ele geçiremediler. Anı, 1164 yılına dek Gürcü egemenliğinde kaldı. Ancak, Anı şehri 1164'te tümüyle Selçukluların eline geçti. Bu arada Selçuklu Devleti yine karışıklıklar içinde idi. Sultan Gıyasseddin Mesud döneminde atabeyliğe yükselen Şemseddin Eldengiz, sultanın ağabeyi Tuğrul Beyin dul eşi Narinç Hatunla evlendi. Eldengiz, Selçukluların Azerbaycan Emiri Süleyman Şah ı tahtından indirerek üvey oğlu Arslan Şah ı emir ilan etti. Arslan Şah 1163 te Erzen, Ahlat, Erzurum emirliklerinin ordularını, Atabey Eldengiz komutasında Anı ve Divin üzerine gönderdi. Kral III. Gyorgi kesin bir yenilgiye uğrayarak, geri çekildi.1164 te yöre tümüyle Selçukluların eline geçti. Atabey Eldengiz olası bir Gürcü saldırısına karşı kalenin sur ve burçlarını onarttı. Daha sonra İsfahan a geri döndü. Bundan sonraki 10 yıl içinde Anı tümüyle onarılarak ekonomik yaşamı canlandıysa da, bu durum uzun sürmedi ve 1174 te III. Giyorgi nin saldırısıyla yeniden Gürcülerin eline geçti. III. Giyor gi nin yerine geçen kızı Tamara, Gürcistan da güçlü bir askeri kuvvet oluşturdu. Bu kuvvetler 1200 de Anı yı ele geçirerek Şeddadlılar yönetimine son verdiler. Alrıca Güneydoğu Anadolu ya dek inerek yayılmacılık siyasetini sürdürdüler. 9

10 Resim 6: Akkoyunlu Dönemine Ait Koç Başı Mezar Resim 5: Anı Fethiye Camiinde Selçuklu Kartal Kaynak: Kars İl Yılığı 2004 Kaynak: Kars İl Yılığı 2004 Taşı Gürcistan Başkomutanı Avak Sargis 1231 de Anı ve Kars ın genel valisi oldu da birkaç koldan gelen Moğollar kısa zamanda Tiflis dahil tüm Gürcistan ı, Anı, Kars ve Sürmari yi ele geçirdiler. Moğollar 1243 Kösedağ Savaşı ndan sonra, Anadolu Selçuklularını tümüyle kendilerine bağladılar yılları arasında 116 yıl boyunca Kars, Moğolların yönetiminde kaldı. Bunun arası Cengizli Valilere, dan sonrası da İlhanlılar a bağlı olarak geçmiştir. İlhanlı döneminde Kars ilinin merkezi sayılan Anı bazı vergilerden muaf tutulmuştur.1356 da Altinordu hükümdarı Canı Beyin ( ) eline geçen Kars ve yöresinde 1380 de ise Karakoyunlular hakimiyet sağladı. 387 de Timur un ele geçirdiği Kars, vergi ödemek koşuluyla Firuz Tiri Baht a teslim edildi ve Timur Türkistan a geri döndü. Bu durumdan faydalanan Karakoyunlular bağımsızlıklarını ilan ettilerse de, 1394 te Timur Kars ı tekrar ele geçirdi. Timur un 1405 te ölümü ile karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf taht kavgasından yararlanarak Kars ta tekrar hakimiyet sağladı. Böylece Kars ve yöresi, yılları arasında Karakoyunlu egemenliği altında kaldı. Kara Yusuf un saltanatının son yıllarında ise Sahruh Azerbaycan ı ele geçirdi. Karakoyunlular Sahruh u geri çekilmeye zorladı. Karakoyunlu Hükümdarı Cihan Şah, devleti 20 yıl bağımsız olarak yönetti. Bu süre içinde Ardahan, Posof ve Çoruh yöresiyle birlikte, İran ın büyük bölümünüde topraklarına katarak, Karakoyunlu Devletinin sınırlarını Umman Denizine kadar genişletti te Akkoyunlu tahtına çıkan Uzun Hasan Karakoyunlularla, Osmanlıları ortadan kaldırmak amacıyla önce Karakoyunlulara saldırdı. Akkoyunlular uzun savaşlardan sonra 1468 de tüm yöreyi ve bu arada Kars ı ele geçirdiler. Daha sonra Osmanlı Devleti ne de saldıran Uzun Hasan Otlukbelin de yenilerek (1473) güç kaybetti. Akkoyunlular kısa zamanda çöktüler ve AkkoyunluDevleti nin yerine Safevi Devleti kuruldu. Bu devletin egemenliği döneminde Kars ve yöresi büyük yıkım gördü Çaldıran Savaşı nda Şah İsmail i yenilgiye uğratan Yavuz Sultan Selim Kars7ta konakladı. Ordudaki yorgunluk ve huzursuzluk sebebiyle, Doğu Anadolu yu tam olarak egemenliğine alamadan İstanbul a geri döndü. 10

11 A Osmanlı Yönetimi : Kanuni Sultan Süleyman 1534 te yaptığı sefer sonucunda Kars ı Osmanlı egemen- liği altına aldı ve 1548 yazında Kars ı imara girişti. Süleyman Çelebi idaresindeki 5000 atlı ise Safili sınırında bekliyordu. Yazın Tahmaspoğlu İsmail Mirza ile gelen Kaçarlı Gökçe Sultan idaresindeki büyük bir Safili ordusu ansızın Kars ı bastı. Kars ın imar edilen yerleri söktürülüp, yıkıldı. Bu Safili akınından cesaretlenen Atabekliler de taarruza geçti. Yusufeli, Artvin ve Tortum bölgelerini geri aldılar sonbaharında Erzurum a gelen bir Osmanlı ordusu, padişahın buyruğu ile H.955 Recep ayına Atabekliler yurduna girip buraları yeniden fethettiler.1549 da Gök ve Ardahan kaleleri onarıldı ve bölgeye asker yerleştirildi. Ancak Safevilerin saldırıları durmadığından, 1578 de yapılan Osmanlı-Safevi Savaşı sonucunda Osmanlı Devleti Çıldır ı ele geçirerek Çıldır Eyaletini kurdu. Lala Mustafa Paşa yıkık ve harap olan Kars ı büyük ölçüde onardı. Safevi hükümdarı Şah I. Abbas ın Revan ı almasının ardından, 1604 te yapılan barış sonucunda şehri terk eden halk geri döndü da yapılan anlaşma sonrasında Kars 95 yıl sürecek olan bir barış dönemine girdi yılında ise Afganlı Nadir Şah Kars ı kuşattı. Yapılan barış antlaşması sonucunda Revan İran a, Kars ve yöresi Osmanlılara bırakıldı. Nadir Şah ın 1736 da tekrar Osmanlı topraklarına saldırması üzerine yapılan savaş sonucunda, 1746 da barış anlaşması imzalındı ve Kars uzun süre barış içinde yaşadı. 11

12 Kaynak: Kars İl Yılığı 2004 Resim 7: 1578 Osmanlı-Safavi savaşını anlatan bir minyatür Rusların Saldırı ve İşgalleri : Bu barış dönemi ise Rusya nın güçlenmesiyle sona erdi. Ayrıca XIX. Yüzyılın ilk çeyreğinde İranlılar Kaçer Hanedanlığı döneminde üç yıl üst üste Kars a saldırdılar. İran saldırıları 1823 te Erzurum Antlaşması ile sona erdi ki; bu saldırıları Rus ordusunun hücumu izledi. Sıcak denizlere açılma hayallerini gerçekleştirmek amacıyla ilk olarak 1807 de Kars a saldıran Ruslar, 1828 de önce şehri, sonra iç kaleyi işgal etti. Şehir yıkıldı ve yağmalandı da imzalanan Edirne Antlaşması ile Ruslar geri çekilmek zorunda kaldılar. Fakat Ruslar Ahıska Şehrini ve altı sancağını savaş tazminatıyerine sayıp, geri vermediler.kıırım Savaşı sırasında, 16 haziran 1855 te üçüncü defa Kars ı kuşatan Ruslara karşı, küçük 12

13 yaştaki çocuklar bile Gönüllü Alayı na katılıp çarpıştı. Sıvastopol bozgununun acısını çıkarmak için, General Muravyev kumandasında 54 bin kişilik ordu ile 29 eylül 1855 te hücuma geçen Ruslar, tabyalarda yedi buçuk saat süren kanlı muharebeler sonunda ağır bozguna uğrayıp, asker zaiyat verdiler. Bu müdafaada, yalnız şehir halkından tabyalarda altısı kadın, dokuzu din alimi olmak üzere 70 şehit ile, 230 yaralı verilmişti Kars zaferini gören ve Kanadalı General Williams yazdığı raporlarında, İngilizlerden Albay Lake ve doktor Sandwithe ise hatıralarınad, kadınlı-erkekli Türklerin yurt koruma hususunda bu eşsiz kahramanlık destanını nasıl yazdıklarını anlatmışlardır. 13

14 14

15 Kaynak: Kars İl Yılığı 2004 Resim 8 : Nusretname den Kars Şehir Planını Gösteren Bir Minyatür Kars ta yararlığı görülenleri devlet çeşitli şekillerde mükafatlandırdı. Müşir Vasıf, Kerim Paşa ve Williams Paşalara mücevherle süslü birer altın kılıç ile Mecidiye Madalyaları verildi. Üzerinde Kars Kalesi resmi bulunan altın, gümüş ve bronz Kars Madalyası yaptırılarak, hizmeti geçenlere dağıtıldı. Şehre ve ahalisine GAZİ ünvanı verilerek, Mahkeme Siciline yazdırıldı. Şehir halkı üç yıl vergi ve askerlikten muaf tutuldu. Karadeniz de İstanbul-Batum arasında sefere başlayan yeni vapura KARS adı verildi. Kars ahalisine Sultan Mecid in kutlaması ve Vekiller Heyeti nin teşekkürleri geldi. İngiltere Kraliçesi Victoria, General Williams a Kars Baroneti ünvanını verdi.1855 Kars Zaferinin tafsilatını öğrenen ve Kanadalı General Williams ın memleketi olan Ottawa nın25 mil güneyindeki Wellington kasabası halkı, diğer adaş kasabalardan ayırt edilmek üzere buranın adını değiştirmeyi görüşürken Kars adını, şerefle benimsediler. bir açık hava tiyatrosunda General Williams ın raporlarına göre, 1855 Kars Muharebesi ni temsil ederek, Akdeniz e çıkmayı gözeten Rusların burada, Türkler tarafından nasıl yenildiklerini canlandırdılar. Kaynak: Kars İl Yılığı 2004 Resim 9: Kars Şehrine ve Ahalisine Verilen Resim 10: Şahinşahname den Kars Minyatürü Gazilik Madalyasının Ön ve Arka Yüzü 15

16 15 Ekim 1877 günü, Gazi Ahmet Muhtar Paşa komutasındaki ordumuz, Alacağ da Rus ordularını bozguna uğrattı ise de devam eden yoğun Rus saldırıları sebebiyle Erzurum a doğru çekildi. 18 Ekim de Kars ı yeniden kuşatan düşman 1 ay sonra Kasım 1877 gecesi yapılan bir kanlı hücum ile şehri işgal etti. Rusya 1856 Arazi Kanununa göre Kars ta Oblast (askeri vilayet) idaresini kurdu. Toprak mülkiyetini devletleştirdi ve yerli Türklerin topraklarını ellerinde alarak, yeni göçmenlere verdi. Ayrıca Kars ı demiryolu ile Kafkas ulaşım ağına bağladı Japon Savaşında yenilen Rusya sıcak denizlere açlmak amacıyla yeniden Akdeniz yoluna döndü. Kars ı birinci sınıf müstahkem yer yaparak 1908 de demiryolunu Sarıkamış a kadar ulaştırdı. Ayrıca Müslümanlardan boşaltılanköylere Ermeni, Rum, Yezidi, Ukraynalı,Malakan gibi çeşitli etnik ve dinsel gruplar yerleştirildi. Kars şehrinin kuzeyinde yeni bir şehir kuruldu. I. Dünya Savaşı ve Milli Mücadele Yıllarında Kars : Kars ilinin milli mücadele tarihi, l. Dünya Savaşı öncesinden Cumhuriyet e değin uzanan kesintisiz bir süreci yansıtmaktadır. 19. Yüzyıl sonlarından 20. Yüzyıl ilk çeyreğine değin ardarda Rus, Ermeni ve İngiliz işgallerine uğramıştır. Osmanlı nın l. Dünya Savaşı na girmesi, Çarlığın 1 Kasım 1914 te Sarıkamış ta, Pasım da ve öteki Anadolu hudutlarında ileri saldırmasıyla başladı. 6 Kasımda başlayıp 6 gün süren Köprüköy Muharebesinde, Ruslar yenilince Rus Orduları Başkomutanı sayılan son Rus Çarı ll. Nikola, 1914 Aralık ayı başlarında Kars a geldi, Sarıkamış a geçip askerlerine kendi eliyle madalyalar dağıtarak ordusunu cesaretlendirmeye çalıştı. l. Dünya Savaşı sırasında, Ruslar 1914 güzünde Kars ta 150 Türk ü sürgüne gönderdi yılında Enver Paşa komutasındaki 3 Türk Kolordusu Sarıkamış a ilerleyip bir koldan da Ardahan a girdi. Enver Paşa komutasındaki Türk Ordusunun 1915 kışında aşmak istediği Sarıkamış Allahuekber Dağlarında bazı kaynaklara göre 60 bin bazılarına göre 90 bin Mehmetçik soğuktan donarak şehit oldu. 16

17 Kaynak: Kars İl Yılığı 2004 Resim 11: 1915 Yılında Sarıkamış Allahuekber Dağlarında Şehit Olanların Anısına Dikilen Anıt Bu arada 1915 Çanakkale Zaferi sebebiyle müttefiklerinden yardım alamayan çarlık rejimi tarihe karıştı. Bunun ardından sürgündeki Karslılar geri döndü. Bolşevik yönetimi 3 Mart 1918 Brest-Litowsk Antlaşmasıyla Kars bölgesini Türkiye ye vermeyi kabul etti. Bu anlaşmayı tanımayan ve başlarında, yıkılan çarlığın sadık subayları bulunan Taşnak Ermenileri Kars köylerinde katliam ve yağmalamalar yapıp, şehrin çarşı ve mahallelerini ateşe verdiler. 25 Nisan 1918 günü Kars, kırk yıllık hasretten sonra, Türk Ordusu ve ey yıldızlı bayrağına kavuştu. Mart-Nisan 1918 de Ermeniler Kars ilinde çok vahşi usullerle katliam yaptılar. 30 Ekim Kars tan 12 Nisan 1919 da İngiliz- Ler in tutuklayıp Malta ya sürdük leri Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti erkanı ve yüksek memurlar 1918 Mondros Mütarekesiyle Türk Ordusu, 1914 sınırı gerilerine çekilmeye mecbur kalınca Ermeni istilası tekrar başladı. Buna engel olmak isteyen Karslılar kendi güç ve imkanlarıyla ve Wilson prensiplerine uygun olarak 5 Kasım 1918 de Milli İslam Şurası adı ile demokratik bir yerli hükümet kurdular. Batum, Artvin, Ahıska, Ahılkelek, Serdarabad ve Ordubad7a değin Nahçivan Türkleri de Kars taki bu yerli Hükümete katılarak sancak ve ilçe teşkilatını kurdular. Böylece, 1914 Türkiye sınır kuzeydoğusundaki km2 lik bölgenin yerli Türk Hükümetinin merkezi Kars oldu. Bu hükümet 18 Ocak 1919 da 131 temsilcinin katılımıyla gerçekleştirilen Büyük Kongre ile Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti adın aldı. 17

18 Kars yöresindeki örgütlenmenin ilk günlerinde, İngilizler yöre halkının siyasal yönlü çalışmalarına bir ölçüde göz yumdular. Ne var ki siyasal örgütlenme çabalarının güçlenmesi ve merkezileşmesi, İngilizlerin yöredeki denetimini zayıflatmaya başlayınca işgalciler karışmama tutumunu bir yana bıraktılar da Kars a gelen İngiliz temsilci Pate, yerli yönetimi tanımayacaklarını bildirdi ve Arpaçay ın doğusundaki Ermenilerin Kars a yerleştirilmelerini istedi. Bu durumdan cesaretlenen Gürcüler de Azgur, Ahıska ve Posof u işgal ettiler. İngilizler Kars taki Türk Hükümetini dağıttıktan sonra yöreyi General Garganof ve Osibyan komutasındaki Ermenilerin denetimine bıraktılar.böylece Kars ve yöresi işgalden kurtulduktan 1 yıl sonra yeniden Gürcü ve Ermeni egemenliği altına girdi. Kars ın Kurtuluşu : Milli Mücadelenin ilk günlerinde Mustafa Kemal başkanlığında Sivas Heyet-i Temsiliyesi bir durum değerlendirmesi yapmış ve İtilaf Devletlerinin Bolşevik Hükümeti ile ilişki kurmasını önlemek amacıyla Kafkasya ya ağırlık verilmesi kararına varmıştır. Güney Kafkasya nın Ermeni ve Gürcü denetimine geçmesinden sonra Nisan 1919 da başlayan Kuva-i Milliye eylemleri 1920 başlarında, 15. Kolordunun desteği ile birlekte, büyük bir yoğunluk kazandı. Cenub-i Garbı Kafkas Hükümeti nin dağıtılmasından sonra, Ermeni denetimi neredeyse tüm Kars yöresini kapsamış, sadece Çıldır uzun süre bunun dışında kalabilmiştir. Ermeniler Şubat 1920 de bölgeyi ele geçirmek için büyük bir saldırı başlatmış ve 17 Şubatta Çıldır ve Arpaçay7a ulaşmışlardır. Bu gelişmeler üzerine Heyet-i Temsiliye, Elviye-i Selase nin ( üç vilayet; Kars, Ardahan ve Batum un) yeniden elde edilmesini uygun buldu ve bu amaç doğrultusunda 15. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa hızla hazırlıklara girişti. Erzurum ve Van vilayetleri ile Erzincan Sancağında seferberlik ilan edildi. Kazım Karabekir Paşa hükümete harekatın 23 Haziranda başlayacağını bildirerek, karargahını Horum a taşıdı. 28 Eylül 1920 de Doğu Cephesi Komutanı Kazım Karabekir Paşa Sarıkamış yönünde harekete geçerek, 29 Eylülde Sarıkamış ı kurtardı. TBMM Hükümeti nin Doğu Harekatının Kars a dek uzatılmasını istemesi üzerine; Doğu cephesi birlikleri 28 Ekim 1920 de yeniden saldırıya geçti ve 9. Kafkas Tümeni 30 Ekimde Ermenilerin direnişini kırarak Kars a girdi. 20 Kasımda Ermenilerle yapılan ateşkesin ardından 22 Kasım 1920 de Gümrü de başlayan barış görüşmeleri 2 Aralıkta sonuçlandı ve Ermenistan Hükümetiyle TBMM Hükümeti arasında bir barış antlaşması imzalandı. Bu antlaşmayla Kars Sancağı nın bütünü Türkiye topraklarına katıldı. Antlaşma öncesinde Ermenistan ın elinde bulunan Tuzluca Kazası da Türklere verildi. Ancak imzadan bir gün sonra, Sovyet Kızılordu Birlikleri Ermenistan a girdiler. Taşnak Hükümeti devrilerek yerine Ermenistan Sovyet Hükümeti kuruldu. Bu durumda anlaşma da onaylanamadı. Kızılordu nun harekatı Gürcistan a yönelince, Tiflis7teki Gürcü Hükümeti Ankara ya başvurdu ve TBMM nin desteğini istedi. Bu destek karşılığında Batum, Ardahan ve Artvin Türklere bırakılacaktı. Gelişmeler sonucunda Şusat 1921 de Ardahan ve Artvin Sancakları nın Gürcistan Hükümeti tarafından Türkiye ye bırakıldığı açıklandı. Doğu cephesi birlikleri de aynı gün harekete geçerek, bu iki şehri Türkiye ye kattılar. 18

19 16 Mart 1921 de Sovyet Hükümetiyle imzalanan Moskova Antlaşması ile Kars ve Artvin in Sovyet Rusya ile olan sınırları belirlendi. Bu antlaşmaya göre, daha önce Elviye-i Selase içinde yer alan Batum ve ayrıca Ahıska ile Ahılkelek Türkiye sınırları dışında kaldı. Moskova Antlaşmasından 7 ay sonra 13 Ekim 1921 de Kafkasya daki Sovyet Hükümetleri ile Türkiye arasında Kars ta yeni bir antlaşma imzalandı. Bu antlaşma, Sovyet Rusya yönetimi ile Moskova da yapılan antlaşmanın yinelenmesi anlamını taşıyor, Kars ın ve Artvin in bugünkü sınırlarının taraflarca bir kez daha onaylandığını ifade ediyordu. Milli Mücadele süresince doğu cephesinde yeni bir askeri ya da siyasal gelişme olmadı. Bu cephenin birlikleri de, kısa bir süre sonra, Batı Cephesi ne gönderildi. Atatürk ün Kars a Gelişi (6 Ekim 1924) Atatürk ün 1924 yılında yaptığı Karadeniz ve Doğu Anadolu Gezisi Sarıkamış ve Kars ı da kapsıyordu. Yanında eşi Latife Hanım, yakın arkadaşlarından Salih (Bozok), Hamdullah Subhi (Tanrıöver), Kılıçhane Rauf (Benli), Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreteri Tevfik (Bıyıklıoğlu), Muhafız Birliği Komutanı İsmail Hakkı (Tekçe), Başyaver Rusuhi Beyler ve yaverleri olduğu halde, 4 Ekim 1924 günü Erzurum dan Sarıkamış a gelen Atatürk, o günü ve ertesi günü Sarıkamış ta geçirdi. Sarıkamış ta iken Türk Ocağını ziyaret etti ve Hamdullah Subhi (Tanrıöver) burada uzun bir konuşma yaparak, genç Türkiye Cumhuriyetinin milli kültür politikası üzerinde durdu. Sarıkamışlı gençler, Atatürk ve diğer konuklara bir öğle yemeği verdiler ve yemekte heyecanlı konuşmalar yaptılar. Akşamüzeri Sarıkamış ta Atatürk ün onuruna bir temsil verildi. Temsilden sonra yöresel oyunlar oynandı. 6 Ekim 1924 Salı sabahı Atatürk ve konukları trenle Kars a hareket ettiler. Yol boyunca ve istasyonlarda halk bayraklarla Gazi yi karşılamaya çıkıyor, coşkun gösterilerle kendisini uğurluyorlardı. Tren öğleye doğru Kars İstasyonuna ulaştı. İstasyondan ikametlerine tahsis olunan Türk Ocağına ait binaya kadar yollara halılar döşenmiş, halk ve öğrenciler yolun iki yanına dizilmişti. Süslü arabalar, atlılar ve yöresel giyimleriyle halk istasyonu doldurmuştu. Karslılar, büyük kurtarıcıyı coşkuyla karşılıyor, adım başı kurbanlar kesiyorlardı. Atatürk Türk Ocağı nda kısa bir süre dinlendikten sonra Hükümet Konağına geldi. Burada Kağızman ve Ardahan dan gelen özel heyetlerle bir süre görüştü. Halk kendisine okul ve yol taleplerini iletti. Daha sonra Belediyeye geçildi. Kars ın ihtiyaçları ve yapılan işler konusunda ilgililerden bilgi aldı. Bir süre önce meydana gelen yer sarsıntısı, Kars ve çevresinde geniş zararlar yapmıştı. Atatürk, devlet yardımının en kısa zamanda Kars7a ulaşacağını ve bundan emin olmalarını söyledi. Daha sonra komutanlığı ziyaret etti. Sıra okullara gelmişti. Kars Numune Okuluna geldiği zaman genç bir öğrenci Cumhuriyetin faziletleri hakkında ateşli bir konuşma yaptı. Atatürk buradan Kız Okuluna geçti. Burada öğretmenlerin, onuruna verdiği çayda bulundu. Bu sırada çevre şehir ve kasabalardan heyetler gelmeye devam ediyordu. Akşam olmuştu ki Atatürk Kars Türk Ocağı'nı şereflendirdi. Gençler o geceye mahsus zengin bir program hazırlamışlardı. Önce, konuşmalar oldu, şiirler okundu. Kars ın kurtuluşu ile ilgili bir temsil verildi. Gecenin en büyük sürprizi ise Hoş gelişler ola türküsü ile birlikte oynanan oyun olmuştu. Kız ve erkek oyuncular hem oynuyor, hem de türküyü hep bir ağızdan söylüyorlardı. Bu sırada salon alkıştan inliyordu. Atatürk ve Latife Hanım birkaç kere yerlerinden kalkarak gençleri selamladılar ve buradan ayrıldılar. 19

20 Türk Ocağı ndaki program iki saat kadar sürmüştü. Atatürk programdan sonra saat 21 de doğruca istasyona geldi. Kars İstasyonu tıklım tıklımdı. Gençler ellerinde meşalelerle yol boyunca dizilmişlerdi. "Yaşa!... Büyük gazimiz, yolun açık olsun... sesleri dalga dalga yayılıyordu. Atatürk, Latife Hanım ve diğer konuklar alkışlar arasında trene bindiler ve Kars tan ayrılarak Sarıkamış a hareket ettiler. Atatürk Kars tan ayrılırken bir türkü bütün Kars ta yankılanıyordu; Hoş gelişler ola Mustafa Kemal Paşa Askerin, milletin, devletinle çok yaşa. Atatürk, ertesi gün (7 Ekim 1924) Kars gezisini ve burası için emirlerini, bir telgrafla İsmet Paşa'ya şöyle bildiriyordu: Başvekil İsmet Paşa Hazretlerine, (6 Ekim 1924) sabahı, trenle Sarıkamış tan Kars a gittik. Kars ta bütün halk, köylerden arabaları ve azıkları ile gelen çiftçiler ve garnizon aileleri tarafından, pek samimi tezahüratta bulunuldu. Kars Vilayeti kazaları ve (Oltu, Olur ve Şenkaya yı da içine alan) Ardahan Vilayeti, davet ve arz-ı tazimat için Kars a hususi heyetler göndermişlerdi. Bütün serhad vilayetlerimizi görmeye vaktin müsait olmadığına pek müteessirim. Kars ta Hükümet, Ticaret Odası, Belediye, Halk Fırkası, Türk Ocağı ve Kız Mektebini ziyaret ettim. Sureti umumiyede gördüklerimden memnunum. Bilhassa Türk Ocağı nda kesif bir gençlik pek ziyade hassasiyet gösterdi ve Latife Hanımefendiyi Ankara da yakında yapılacak olan, Türk Ocakları kongresi için, Türk Ocağı Kars Şubesi Mümessili seçtiklerini arz ile, kendilerine memnuniyetle kabul ettirdiler. 93/1878 Savaş tazminatı yerine, Rus Çarlığına bırakılan ve 40 yıl düşmanlar elinde kalıp, 1915 te Rus ordusunun, 1918 de Ermenilerin kırgınına uğrayıp, de yine Ermeni mezalimine sahne olmuşken, 30 Ekim 1920 de Yeni Türkiye mizin ilk askeri zaferiyle kurtularak Anavatana yeniden iltihak etmiş olmalarından ve vaziyeti hususiyeleri dolayısıyla Hükümetçe bu havaliye fazla alaka göstermek icab etmektedir. Her yerden ziyade burularda müdrik, hassas, müteşebbis ve mahallin ihtiyaç ve icabatını takdir ve tatmine muktedir bir idare makinesi tesisine lüzum vardır. Bu gün , Sarıkamış ta kalarak,... yarın , Erzurum a hareket edeceğim,efendim (7 Ekim 1924) A.2 İl ve İlçe Sınırları Kars ili Doğu Anadolu Bölgesinin kuzeydoğu kesimlerinde yer almaktadır. Kars ilinde Merkez İlçe ile birlikte sekiz ilçe, altı bucak, on belediye ve 384 köy bulunmaktadır. A.2.1 İlçeler Merkez İlçe : 20

21 Kars Merkez İlçesinin 16 Mahallesi, 66 Köyü mevcuttur. Kars merkezinin nüfusu , köylerle birlikte nüfus tür. Kars ın Ulaşım Durumu:Batısında bulunan Erzurum a kara ve demiryolu ile, güneyinde bulunan Ağrı ya, güneydoğusunda bulunan Iğdır a, kuzeyinde bulunan Ardahan ve Artvin e ise sadece karayolu ile bağlantısı bulunan Kars, ayrıca doğusunda bulunan Ermenistan Cumhuriyeti ne kara ve demiryolu ile bağlantılıdır. Yine Kars tan Ankara ve İstanbul a her gün uçak seferlerinin yanı sıra tren ve otobüs seferleri de yapılmaktadır. Adının Kaynağı: Kars adının nereden geldiğine dair çeşitli söylentiler bulunmakta ise de, son araştırmalarla eski Bulgar Türklerinin Valantur Boyunun Karsak oymağından geldiği ortaya çıkmıştır. Karsaklar M.Ö yıllarında Kafkas Dağları kuzeyinden (Dağıstan dan) gelerek, bugünkü Kars çevresine yerleşmiş ve ilimize adlarını vermişlerdir. Kars taki Tarihi Yapılar: Kars ta birçok tarihi yapı bulunmaktadır. Bunlardan bazıları; Kars Kalesi, Celal Baba Türbesi, Evliya Camii, Ulu Camii, Vaizoğlu Camii, Beylerbeyi Sarayı, Cuma Hamamı, Muradiye Hamamı, Mazlum Ağa Hamamı, Karahanoğlu Taş Köprüsü ve Havariler Kilisesidir. Akyaka İlçesi : Kızılçakçak adı ile bilinen ilçe 1534 tarihinde Osmanlı Padişahı Kanuni Sultan Süleyman döneminde fethedilerek Osmanlı Devletine katılmıştır. Kurtuluş Savaşı öncesi Rus ve Ermeni işgalinde kalan ilçe, 3 Kasım 1920 de düşman işgalinden kurtarılmıştır yılında bucak yapılmış, 1961 de Kızılçakçak olan adı değiştirilerek Akyaka adını almıştır tarihinde belediye teşkilatı kurulmuş ve 1987 de 3392 sayılı Kanunla ilçe yapılmıştır. Coğrafi ve Nüfus Durumu: İlçenin doğusu Ermenistan Cumhuriyeti, batısı Merkez İlçe ve Arpaçay İlçesi, kuzeyi Arpaçay İlçesi, güneyi ise Merkez İlçe ile çevrilidir. Ermenistan ile sınırı 13 km dir. 550 km2 lik yüzölçümüne sahip olan ilçenin rakımı 1477 m dir. Yöre karasal iklimin etkisinde olup, kış mevsimi yaklaşık 7 ay hüküm sürmektedir. İlçenin genel nüfusu 2000 yılı tespitlerine göre olup, ilçe merkezinin nüfusu 3816 dır. Akyaka İlçesine bağlı 27 köyün yanı sıra, üç de mahalle bulunmaktadır. Bunlar; Tepe, İstasyon ve Topkaya mahalleleridir. Ulaşım Durumu: Akyaka, il merkezine karayolu ile 57 km, demiryolu ile 54 km uzaklıktadır. İlçenin ulaşımı tamamı asfalt olan karayolu ve demiryolu ile sağlanmaktadır. Demiryolu Ermenistan sınırına kadar uzanarak Doğu Kapı gümrük kapısında sona ermektedir. Ekonomik Durumu: İlçe halkının % 90 ı tarım ve hayvancılıkla, % 10 u da ticaret ve imalat sektöründe çalışmaktadır. Akyaka da büyükbaş, küçükbaş hayvan, kümes hayvanı bulunmaktadır. İlçenin yıllık hayvan ürünleri üretimi, ton süt, 220 ton et, 75 ton yapağı, 20 ton bal, 200 ton yağ, 1800 ton beyaz peynir ve adet yumurta şeklindedir. İlçede üretilen tarım ürünlerinin başında buğday, arpa, şeker pancarı ve patates gelmektedir. Bunların yanı sıra yonca, korunga, fiğ gibi yem bitkilerinin de ekimi yapılmaktadır. İlçede ekimi yapılan bu ürünlerin sulaması Arpaçay Barajı sulama kanalları ile yapılmaktadır. 21

22 Kaynak: Kars Valiliği Şekil 2: Kars İli Akyaka İlçesi Haritası Arpaçay İlçesi : Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Zarşad Sancağı olarak bilinen ilçe, 3 Kasım 1920 de Rus ve Ermeni işgalinden kurtarılmıştır. Daha önce Zarşad olan adı, 1927 yılında ilçe sınırlarından geçen Arpaçay a izafeten Arpaçay olarak değiştirilmiştir. Coğrafi ve Nüfus Durumu: Arpaçay İlçesinin doğusunda Ermenistan Cumhuriyeti ve Akyaka İlçesi, güneyinde Merkez İlçe bulunmakta olup, Kuzeyinde Ardahan İli Çıldır İlçesi ve batısında da Susuz İlçesi toprakları bulunmaktadır. Ermenistan Cumhuriyeti ile sınır hattı 22 km dir. İlçenin alanı 650 km2 olup küçük çaplı tepeler vardır. İlçe hudutlarından geçen Kars Çayından başka, bir kısmı sınırlarımızda kalan Çıldır Gölünden akan Telek Suyu bulunmaktadır. İlçemizin genel nüfusu 2000 yılı sayımlarına göre olup, İlçe Merkezinin nüfusu dir. Arpaçay İlçesinin merkezle birlikte iki belediyesi mevcut olup köylerin sayısı 49 dur. Ayrıca Orta Mahalle, Yeni Mahalle ve Bahçeler Mahallesi olmak üzere üç de mahallesi vardır. Ulaşım Durumu: İlçemizin Kars Merkezine uzaklığı 39 km, Komşuları Çıldır İlçesine 46 km, Akyaka ya 45 km, Susuz a ise 27 km uzaklığa sahip olup, yol durumu asfalttır. Köy yollarının durumu ise genel olarak stabilize olup, sadece karayılları ağı üzerinde bulunan köy yolları asfalttır. Ekonomik Durumu: İlçe ekonomisinin özelliği tarım ve hayvancılıktır. İlçede 1998 yılı itibari ile büyükbaş, küçükbaş hayvan varlığı olup, elde edilen süt geleneksel aile tipi mandıracılık şeklinde değerlendirilmektedir. Hayvan başına yıllık verim büyükbaş hayvanlarda 1000 kg ve küçükbaş hayvanlarda ise 180 kg dır. İlçede hayvancılık dışında tarımsal üretimde yapılmakta, ancak burada asıl amaç hayvancılığı desteklemek olmaktadır. 22

23 Şekil 3:Kars İli Arpaçay İlçesi Haritası Kaynak: Kars Valiliği Digor İlçesi : İlçenin tarihi hakkında elimizde kesin bilgi ve belge bulunmamakla birlikte, yapılan araştırmalar yıllarında 5 Türk ailesinin bölgeye gelip yerleştiklerini ve Digor un temelini attıklarını ortaya koymuştur. İlçe, Osmanlı İmparatorluğu döneminde bir süre Zarşad a (Arpaçay), daha sonra Kağızman İlçesine bağlı bir köydü. 22 Ekim 1920 de düşman işgalinden kurtarılan Digor, bir süre Kağızman İlçesine bağlı bir nahiye olarak kalmış ve 1953 yılında ilçe yapılmıştır. Coğrafi ve Nüfus Durumu: Digor İlçesinin doğusunda Ermenistan, batı ve kuzeyinde Merkez İlçe, batı ve güneyinde Kağızman bulunmaktadır. İlçenin yüzölçümü1136 km2, deniz seviyesinden yüksekliği ise 1450 m dir. Ermenistan ile sınırı 62 km dir. İlçenin genel nüfusu 2000 yılı sayımına göre olup, ilçe merkezinin nüfusu tür. Digor İlçesinin merkez dışında, Dağpınar kasabasında belediye teşkilatı ve 42 köyü vardır. Ulaşım Durumu: Hopa-Doğubeyazıt (Gürbulak) transit karayolu üzerinde bulunan Digor, Kars il merkezine 42 km uzaklıkta olup, çevre il ve ilçelerle ulaşımı karayoluyla sağlanmaktadır. Tarihi Yapılar: Beş Kiliseler, Müren Kilisesi ve Mağazbert Kalesi başlıca tarihi yapılarıdır. Ekonomik Durumu: İlçenin ekonomisi esas itibariyle hayvancılık ve tarıma dayalıdır. Halkın % 30 u tarım, % 60 ı hayvancılık ve % 10 u da ticaret sektöründe çalışmaktadır. 23

24 Kaynak: Kars Valiliği Şekil 4:Kars İli Digor İlçesi Haritası Kağızman İlçesi : 1534 te Kanuni Sultan Süleyman ın yaptığı İran seferiyle Osmanlı İmparatorluğuna katılan Kağızman, Kars Eyaletine bağlanan 7 Livadan biri oldu Erzurum Vilayet Salnamesine göre Kağızman da erkek nüfus olarak 3660 Müslüman ve 1110 gayrimüslim yaşamaktaydı. Bir o kadar da kadın nüfusun olduğu varsayılırsa o yıllarda Kağızman nüfusunun 10 binin üzerinde olduğu ortaya çıkmaktadır. Kurtuluş Savaşı öncesi Ermeni işgali ve mezalimi altındaki Kağızman, 1 Ekim 1920 de düşman işgalinden kurtarılarak Kars ın ilçelerinden biri olmuştur. Coğrafi ve Nüfus Durumu: Kağızman İlçesinin kuzeyinde Merkez İlçe ve Selim, doğusunda Digor ve Iğdır ın Tuzluca İlçesi, batısında Sarıkamış, güneyinde ise Ağrı Merkez İlçesi bulunmaktadır. Aras Vadisindeki bir birikinti kesiti üzerinde yerleşmiş durumdaki Kağızman 1972 km2 lik bir alana sahiptir. Yükseklik farklılıkları ilçe içinde oldukça fazladır. Bu yükseklikler m arasında değişmektedir. Faylar ve kırıklar üzerindeki ilçede bu sebeple zaman zaman depremler yaşanmaktadır yılı verilerine göre ilçe merkezinin nüfusu kişi, köylerin nüfusu kişi olmak üzere toplam nüfus kişidir. İlçede 64 köyün yanı sıra, ilçe merkezinde 6 tane mahalle bulunmaktadır. Bunlar; Şahindere, Dereler, Kümbet, Toprakkale, Zuvar ve Haznedar Mahalleleridir. Ulaşım Durumu: Kağızman, il merkezine 73 km uzaklıktadır. Çevre ile bağlantısı yalnız karayolu ile sağlanan ilçenin karayolları ağı üzerinde yer alan köyleri dışında bütün köy yolları stabilize kaplamadır. Ekonomik Durumu: Yüzölçümünün büyük bir bölümü tarıma elverişsiz bir arazi niteliğinde olan ilçede, dekar sulu, dekar susuz olmak üzere toplam dekar tarıma elverişli arazi bulunmaktadır. Kars ın diğer ilçelerine göre daha sıcak bir iklime sahip olan Kağızman da sebze ve meyvecilik de halkın önemli geçim kaynaklarındandır. Diğer ilçelerde olduğu gibi burada da büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık ekonominin temelini oluşturmaktadır. Ayrıca ilçede çok zengin tuz yatakları 24

25 bulunmaktadır. Tekel Genel Müdürlüğünce işletilen bu maden yatakları ilçe ekonomisinde önemli bir yere sahiptir. Tarihi Yapıları: Yazılıkaya, Tunçkaya (Keçivan), Köroğlu Kalesi ve Çengilli Kalesi ilçenin tarihi yapıları içerisinde en önemlileridir. Kaynak: Kars Valiliği Sarıkamış İlçesi : Şekil 5:Kars İli Kağızman İlçesi Haritası 1534 de Kanuni Sultan Süleyman zamanında Osmanlı hakimiyetine giren ilçe, bu dönemde Kars Eyaletine bağlı bir Liva idi. 29 Ekim 1920 de düşman işgalinden kurtarılan ilçe, şu anda nüfus itibariyle merkez ilçeden sonra Kars ın en büyük ilçesidir. Sarıkamış, yakın tarihimizde önemli izleri olan ilçelerimizden birisidir. Enver Paşa komutasındaki Türk Ordusunun 1915 kışında aşmak istediği Sarıkamış Allahüekber Dağlarında bazı kaynaklara göre 60 bin, bazılarına göre 90 bin Mehmetçik soğuktan donarak şehit olmuştur. Bu acı olayda şehit olanların anısına Kars-Sarıkamış karayolu üzerinde yaptırılan anıt gelen geçenlere bu büyük dramı anımsatmaktadır. Coğrafi ve Nüfus Durumu: Sarıkamış doğuda Kağızman ve Selim, batıda Erzurum un Şenkaya ve Horasan İlçeleri, güneyde Ağrı nın Eleşkirt ilçesi, kuzeyde Selim ve Şenkaya ile çevrilidir. İlçe ortalama yüksekliği m olan yüksek bir plato durumundadır. Yüzölçümü 1732 km2 dir. En yüksek tepesi 3138 metre ile güneydoğudaki Aladağ dır. İklim yönünden sert kara iklimine sahiptir. Kışları 7-8 ay devam eder genel nüfus tesbiti sonuçlarına göre toplam olan nüfusun u ilçe merkezinde i da köylerde yaşamaktadır. Sarıkamış a bağlı 56 köy ve ilçe merkezinde 7 mahalle bulunmaktadır. Bunlar; Cumhuriyet, Erenler, İNÖNÜ, İstasyon, Yenimahalle ve Kazım Karabekir Mahalleleridir. Ulaşım Durumu: Sarıkamış ilçesi il merkezine kara ve demiryolu ile bağlı bulunmaktadır. Kars a 54, Erzurum a 154 km uzaklıkta olan ilçenin diğer il ve ilçelerle asfalt yol bağlantısı olup karayolu güzergahı dışındaki köy yolları stabilizedir. 25

26 Ekonomik Durumu: Halkın başlıca geçim kaynağı hayvancılık teşkil etmektedir. İlçede yerli, melez ve 580 kültür ırkı, toplam adet büyükbaş hayvan ile tamamı mor karaman ırkı adet küçükbaş hayvan bulunmakta ve 2 adet mandıra faaliyet göstermektedir. Ayrıca modern tarım aletleri ile çiftçilik de yapılmaktadır. Doğal güzelliği ve modern kayak tesislerinin yanı başında açılmaya başlayan oteller Sarıkamış ın önemli bir turizm merkezi olmasını sağlamakta, bu durum ise ilçeye gelen turist sayısını hen geçen gün artırmaktadır. Böylece ilçe ekonomisinde turizm gelirleri gittikçe artan bir seyir izlemektedir. İlçede bulunan ormandan elde edilen orman ürünleri de önemli gelir kaynaklarındandır. Sümer Holding e ait ayakkabı fabrikasında ise toplam 332 kişi çalışmaktadır. Tarihi Yapılar: İnkaya Kalesi, Süngütaşı (Zivin) Kalesi, Keklik Kalesi en önemli tarihi yapılarıdır. Selim İlçesi : Kaynak: Kars Valiliği Şekil 6:Kars İli Sarıkamış İlçesi Haritası Kurtuluş yılı kesin olarak saptanamayan ilçenin ismi konusunda çeşitli söylentiler içinde en yaygın olanı, yörede Malakan denilen Beyaz Ruslar tarafından Nova Selim olarak adlandırıldığıdır. Selim, 30 Eylül 1920 de Şehit Yüzbaşı Reş Balkanlı komutasındaki askeri birlik tarafından Ermeni işgalinden kurtarılmıştır. Cumhuriyetin ilanının ardından 1957 yılına kadar Sarıkamış İlçesine bağlı bir nahiye olarak kalmış, bu yılda çıkarılan 7033 sayılı özel kanunla ilçe statüsü kazanmıştır. Coğrafi ve Nüfus Durumu: Sarıkamış-Kars Platosu üzerinde yer alan ilçe 1011 km2 yüzölçümüne sahiptir. Deniz seviyesinden ortalama yüksekliği ise 1830 m dir. Yörenin genelinde olduğu gibi burada da sert bir kara iklimi görülmektedir yılı genel nüfus tespitine göre olan toplam nüfusunun ı ilçe merkezinde, ü köylerde yaşamaktadır. İlçenin 52 köyünün yanı sıra, ilçe merkezinde 3 de mahalle vardır. Bunlar; Cumhuriyet, Çarşı ve Köprübaşı mahalleleridir. Ulaşım Durumu: Erzurum-Kars karayolu ve demiryolu üzerinde yer alan ilçenin Kars il merkezine uzaklığı 31 km dir. Karayolları ağı üzerindeki köyler dışındaki köy yolları stabilizedir. Ekonomik Durumu: İlçenin ekonomisi büyük ölçüde tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Arazi yapısının ova ve tarıma elverişli yamaçlardan oluşması, irili ufaklı akarsuların bulunması ve bunların yer yer sulamada kullanılabilmesi tarımın ekonomideki payını artırmaktadır. 26

27 Kaynak: Kars Valiliği Şekil 7: Kars İli Selim İlçesi Haritası Susuz İlçesi : İlçedeki su kaynaklarının kıtlığı sebebiyle Susuz adı verilen ilçe 3 Kasım 1920 de Binbaşı Halit Bey tarafından düşman işgalinden kurtarılmıştır. Coğrafi ve Nüfus Durumu: Susuz, Kuzeydoğu Anadolu nun en yüksek yaylalarının eteğinde, Kars-Ardahan yolu üzerinde bir vadi tabanına kurulmuştur. 645 km2 lik yüzölçümüne sahip Susuz un deniz seviyesinden yüksekliği 1650 m dir. İlçenin doğusu Arpaçay, batısı Ardahan ın Göle İlçesi, kuzeyi Ardahan Merkez ve Çıldır ilçeleri, güneyi ise Kars Merkez ilçe ile çevrilidir yılı verilerine göre ilçenin merkez nüfusu 3.787, köy nüfusu olup, toplam nüfusu dır. İlçenin 28 köyü ve merkezinde 3 mahallesi vardır. Bunlar; Cumhuriyet, Kazım Karabekir ve İnkılap mahalleleridir. Ulaşım Durumu: Kars-Ardahan karayolu üzerindeki ilçenin il merkezine uzaklığı 27 km dir. Karayolları ağı üzerindeki köyler dışındaki köy yolları stabilizedir. Ekonomik Durumu: Halkın % 80 inin tarım ve hayvancılık, % 10 unun ticaret, % 10 unun ise hizmet sektöründe çalıştığı ilçede, halkın geçim kaynağı esas itibariyle tarım ve hayvancılıktır büyükbaş, küçükbaş hayvana sahip olan ilçede son yıllarda arıcılıkta da önemli gelişmeler kaydedilmiştir. 27

28 Kaynak: Kars Valiliği Şekil 8:Kars İli Susuz İlçesi Haritası A.3 İlin Coğrafik Durumu Kars ilinin yüzölçümü 9442 km2 dir. Kars ülke alanının % 1,2 sini kaplamaktadır. Kars ilinin deniz seviyesinden yüksekliği 1768 m dir. Kars 39 ile 41 kuzey paralelleri, 42 ile 44 doğu meridyenleri arasında bulunan Kars ın, doğusunda Ermenistan, güneyinde Ağrı ve Iğdır, batısında Erzurum, kuzeyinde ise Ardahan illeri bulunmaktadır. A.4 İlin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu Büyük bir plato özelliği gösteren il topraklarının % 51 i platolarla, % 19 u ovalarla, % 30 luk kısmı ise dağlık ve tepelik alanlarla kaplıdır. İl alanında, aşınmış yuvarlak tepecikler ve sönük biçimler yaygındır. Volkanlardan çıkan lav ve küllerin çevreye yayılması sonucunda geniş yaylalar ve ovalar durumunu almıştır. Dik yamaçlara ve çıplak kayalıklara sadece vadi içlerinde rastlanılabilir. Platolar:Akarsu vadileri boyunca sıralanan ovaların arasında yer alan Kars Platoları, Kars şehrinin % 51 ini oluşturmaktadır. Çok geniş ve dalgalı olan platoların bazı kesimlerinde küçük düzlükler ve çöküntü gölleri bulunur. Kars Platoları, Sarıkamış ın hemen güneyinden başlayarak, doğuda Arpaçay Vadisine, kuzeyde Başgedikler düzlüğüne dek uzanır. Platonun Sarıkamış ın güney ve doğusuna düşen kesimleri ormanlarla kaplıdır. Kars Platoları, Aras Vadisi ne doğru alçalır. Plato doğuya ve kuzeydoğuya doğru genişler ve yükselti hızla artar. Kars Platolarının genel yükseltisi m arasındadır. Kalın bir toprak tabakası ve volkanik tüflerle kaplıdır. Düzenli bir sıra oluşturan Allahuekber ve Yalnızçam Dağları ile Kısır Dağı, Kel Dağ ve Akbaba Dağı nın dorukları dışında kalan kesimlerde, çeşitli yükseltilerdeki platolar uzanmaktadır. Çöküntü olanlarının tabanlarında ve akarsu vadilerinde yer alan plato düzlükleri genellikle geniş otlaklarla kaplıdır. Bu bölge Erzurum-Kars Yaylası adı ile anılır. Bu yayla, yüksek ve hafif dalgalı alanların bir araya gelmesi ile oluşmuştur. 28

29 Ovalar: Türkiye deki yüksek ovalara en ilginç ve en güzel örnek Kars taki ovalardır. Yükselti ve topografyanın etkisiyle daha çok arpa ve buğday yetiştirilen ovalarda, son yıllarda sulamanın da ön plana çıkması ile şeker pancarı da yetiştirilen önemli ürünler arasına girmiştir. Kars Ovası, Allahuekber Dağları ile Sarıkamış-Kars Platosu arasındaki doğuya doğru açılan büyük çöküntü oluğunda yer alır. Kars Ovası nın yüzölçümü 2500 km2 olup, bu alan ile Doğu Anadolu Bölgesinin en geniş ovası olma özelliğini taşımaktadır. Kars Ovası il yüzölçümünün yaklaşık % 19 unu oluşturmaktadır. Dağlar:İl toprakları yüksek dağlarla kuşatılmış ve genelde batı-doğu doğrultusunda uzanan akarsularla derin biçimde yarılmış geniş bir plato niteliğindedir. Kuzey kısımlarını Kabak, Kısır ve Akbaba dağları engebelendirir. Doğu kesimini engebelendiren Dumanlı Dağı (2699 m) ildeki başlıca yükseltiler arasındadır. Güney kesimlerini ise Karasu-Aras Dağlarının uzantıları teşkil eder. İl topraklarının orta kesimi Erzurum-Kars Platolarının doğu kesimini kapsar. Bu dalgalı düzlüklerin yükseltisi m yi bulduğundan çevredeki dağlar pek yüksek görülmez. Ova denebilecek düzlüklere yalnızca Kağızman yöresindeki Aras Irmağı vadisinde rastlanılır. Doğu Anadolu nun diğer yörelerine göre yer şekilleri az çok farklılıklar gösterir. En sönük şekilli yöresi burasıdır. Çıkan lavlar ve küller etrafa yayılarak çukur yerleri doldurmuş, böylece yer şekillerinin sade bir görünüm kazanmasını sağlamıştır. Bu nedenle Kars yöresi geniş ve sade şekilli hatta tek tür görünüşlü yaylalar ve ovalar halinde serilir. Kars yöresi her yerden ziyade ovaları, yaylaları hatta dağların tepesine kadar olan yerleri bile kalın bir toprak örtüsüyle kaplıdır. Bütün bu özellikleri yanında önemli dağları şunlardır: Sarıkamış ın güneyinde Çamyazı ya doğru uzanan Süphan Dağı (2909 m) en yüksek noktasına Ziyaret Tepesi denir, Allahuekber Dağları üzerindeki Allahuekber Tepesi (3120 m),kars Ovası nın yakınlarında uzanan Ağadeveler Dağı (2423 m), Hacıhalil Dağı (2366 m), bu dağın kuzeyinde yer alan ve Kars şehrinin içme suyunun karşılandığı Borluk Dağı (2450 m), Arpaçay Vadisi nin güney kesimlerindeki Tarhan Dağı (2617 m), Çıldır Gölü yakınlarındaki Kısır Dağı ki, bu dağın yüksek kesimleri iki çataldır. Bunun Kars a bakan kısmına Hacı Galo Dağı (2944 m), Çıldır a bakan kesimine Zuzan Dağı (3197 m) denir. Bunların yanında, Kars ın kuzeydoğusunda Yağlıca Dağı (2970 m), Sarıkamış ın güneyinde ise Aladağ (3134 m) yer alır. Göller:Kars ilinde irili ufaklı çok sayıda göl mevcuttur. Başlıcaları : Çıldır Gölü (bir kısmı Ardahan ili toprakları içinde yer alır), Aygır Gölü, Deniz (Çengilli) Gölü, Kuyucuk Gölü ve Turna Gölleridir. Bu doğal göllerin yanında tek yapay göl ise Arpaçay Baraj Gölüdür. Çıldır Gölü:Bu göl ilimizin kuzeydoğusunda yer alır. Bir kısmı Ardahan ili sınırlarında bulunan gölün güney kesimleri Kars ilinin toprakları içerisindedir. Deniz seviyesinden 1957 m yükseklikte bulunan ve 120 km2 ile Van Gölünden sonra Doğu Anadolu nun en büyük ikinci gölü olan Çıldır Gölünün suları tatlıdır. En derin yeri 22 m yi bulur. Çevresinde bir çok yaban kuşları barınan gölde civarındaki halka gelir getiren sazan ve alabalık bulunur. Gölün fazla suları Cala Deresiyle Kars Çayına karışır. Aygır Gölü: Kars-Göle yolu üzerinde 4 km2 lik alana sahip, küçük bir lav setti gölüdür. En derin yeri 30 m olan gölün suları tatlıdır. Susuz İlçesinin batısında yer alan bu göl, çevresinde eriyen kar suları ve dibindeki kaynaklarla beslenir. Bu göle kışın donan sularının ilkbaharda erimesi sırasında göl içerisindeki havanın geri tepmesi ile çıkan ve at kişnemesine benzeyen bir sesten dolayı Aygır Gölü adı verilmiştir. Deniz (Çengilli) Gölü: Aladağ ın Kağızman İlçesine bakan yamaçlarınad yer alır. Dipten beslenen ve suları tatlı olan göl içerisinde bol miktarda balık bulunur. 29

30 Kuyucuk Gölü :Arpaçay İlçesinde Kars-Akyaka yolu üzerinde yer almakta olup, 218 hektar alana sahiptir. Kars-Akyaka Platosunda, hafif dalgalı açık bir arazinin ortasında yer alan küçük bir tatlı su gölüdür. Küçük pınarlar ve derelerle beslenir, en derin yeri 13 m dir. Göl çevresindeki başlıca insan kullanımları hububat tarımı ve hayvancılıktır. Turna Gölü: Kağızman a bağlı Kötek Bucağı nın kuzeydoğusundaki volkanik alanda yer alan gölün alanı 2 km2 den biraz fazladır. Kabaca daire biçiminde olan göl, çevresini saran tepelere doğru bir takım girintiler yapar. Kıyıları çimenlerle kaplı olan Turna Gölü bu tepelerden inen kar suları ve dibinden kaynayan pınarlarla beslenir. Orta kesimlerine doğru oldukça derinleşen ve suları tatlı olan gölde balık yoktur. Akarsular : Kars ili toprakları bütünüyle Hazar Denizi ana havzasında yer alır. İl topraklarından çıkan suların büyük bir bölümü Aras Irmağı aracılığı ile Hazar Denizine gider. İlin en önemli akarsuları, Aras Irmağı ile Arpaçay ve Kars Çayıdır. Aras Irmağı: Aras havzasının ana akarsuyudur. Bingöl Dağlarının kuzeybatı eteklerinden kaynaklanan Aras Irmağı kuzeye doğru akarak Erzurum-Pasinler Ovasına girer ve burayı geçtikten sonra kuzeyden Zivin, güneyden Velibaba Çaylarını alır. Kağızman da dağlar arasındaki derin vadilerden geçer. Kağızman yöresinde 10 km genişlikteki vadi tabanında oluşmuş ova içerisinde akar. Buğum Boğazı adı verilen bu dar vadiden çıktıktan sonra Aşağı Çıyrıklı nın doğusunda kuzeyden gelen Arpaçay ı alır. Iğdır Ovasını geçtikten sonra yurdumuz topraklarını terk eder.toplam uzunluğu 920 km olan ırmağın Türkiye sınırları içerisindeki uzunluğu 411 km dir. Arpaçay: Aras Irmağı nın önemli bir kolu olan Arpaçay, ilin doğusunda Ermenistan la sınır çizer. Akarsuyun en önemli kolları Karahan ve Kars Çaylarıdır. Çıldır Gölü nden çıkan Telek Suyu da Arpaçay a katılır. Kars Çayı: Sarıkamış yakınlarındaki dağlardan kaynaklanan 93 km uzunluğundaki akarsu, ince bir çay halinde ilçenin önlerinden doğuya doğru akar. Kuzeye döndüğü yerde Yolgeçmez denilen oldukça derin bir boğaza girer. Akarsu daha sonra Kars Ovasındaki geniş ve derin düzlüklere açılır. Ova boyunca onun eksenine uygun olarak uzanan çay artık Kars Çayı adını alır. Akarsu Kars ın doğusunda derin boğazlara girer. Bunlar Kars Boğazı, Keçebörk ve Şahnalar Boğazlarıdır. Kars Çayı Şöreğel düzlüğünde Ermenistan sınırından gelen ve kendi vadisinden daha küçük olan Arpaçay a karışır. İçmeler ve Kaplıcalar: Kars şifalı sular bakımından zengindir. Ancak ildeki bu değerlerden yeteri kadar yararlanılmamaktadır. Kars taki şifalı suların çoğunda tesis bulunmamaktadır. Bu kaynaklar arasında Kağızman daki Kötek kaplıcaları, Aktaş ve Kızıltaş Kaplıcaları ve Akyaka kaplıcaları önde gelmektedir. Sarıkamış taki Karaurganlı İçmesi, konaklama yerleri ve içmeleri bulunan şifalı bir kaynaktır. Maden suyu özellikle mide rahatsızlıklarına iyi gelmektedir. Susuz daki çermik ise romatizmal hastalıklara iyi gelmektedir. Akyaka Kaplıcaları ise bakımsızlıktan dolayı kullanılamamaktadır. A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi Bölgede Mesozoyik ve senozoyik üst sistemlerinde yer alan, daha çok volkanik kaya birimlerinden oluşan bir istif yer almaktadır.şekil 2 de bölgeye ait genelleştirilmiş startigrafik dikme kesiti sunulmuştur. İstifle en altta Permo-Triyas yaşlı metamorfitler yer alır.ofiyolotik kayalar metamorfiklerinin üzerine Kampeniyen öncesinden yerleşmişlerdir.üst Miyosen yaşlı çamurdağ andeziti çalışma alanındaki en yaşlı volkanik faaliyetin temsilcisidir.bunların üzerine doğada Üst miyosen-üst 30

31 Pliyosen yaşlı Horasan Formasyonu ve bunların batıdaki yanal devamlılığını oluşturan tabanda bloklu çakıltaşı üyesi ve tavanda horum bazalt üyesini içeren Mescitli Formasyonu diskordansla gelmektedir.alt Pliyosen yaşlı Boyalı Andeziti ve Yurakısallıpınar üyesi sonraki volkanik evrede yerini alır.üst Pliyosen Yaşlı Süphan volkaniti ve asidik lav üyesi ile ağadeve dasiti ve Kuvaterner yaşlı Dikmeköy andeziti ile Melikler bazaltı yöredeki yaygın volkanitleri oluştururlar.bunların üzerine diskordansla gelen Pleyistosen yaşlı Karakurt Formasyonu ve Alüvyon Çökelleri ile istif son bulur. Üst Paleozoyik- Alt Mesozoyik Bölgede, Paleozoyik ve Mesozoyik üst sistemlerine ait birimler oldukça azdır ve nadir yerlerde yüzelerler. Stratigrafik istifin temelini teşkil eden metemorfik kayalar ve bunlarla tektonik ilişkili bulunan ofiyolitik kayalar bu zaman dilimindeki birimleri temsil ederler. Sarıkamış güneyinde yüzeyleyen metamorfitler yeşilşist fasiyesinde metamorfizme geçirmiş olup Permo- Triyas yaşındadır. Permo - Triyas -Metamorfitler (P-T m) Yeşilimsi gri ve mor renklerde, yaprklanma gösteren mermer bantlı şistler ve metavolkanitlerden oluşan metamorfitlerde, çalışma alanında çok az bir alanda yüzeyledikleri ve evvelki araştırmacıların ortaya koyduğu istif tam olarak görülemediği için bir adlamaya gidilememiştir. Birim en geniş ve en iyi yüzleğini, Hamamlı Köyü güneybatısında Keklik Dere ve Kireçhane Dere vadi yamaçlarında yaklaşık bir km² lik bir alanda vermektedir ve yaklaşık 100 m kalınlıktadır. Birim, Keklik Dere de yeşil ve mor taze renkte ve gri- kahve bozuna rengindedir.çok iyi yapraklama gösterirler. En kalın yerinde 5 m yi bulan mermer mercekleri ve seviyeleri içerirler cm yi geçmeyen süt kuvars damarları tarafından yaygın olarak kesilmişlerdir. Mermerler birkaç kez tekrarlanırlar ve açık gri ve gri renkte, sert, ince tanelidirler. Yanal devamlılığı yoktur. Kretase- Ofiyolitik Kayalar (Ko) Yeşilimsi kahve renkte, yer yer altre olmuş, yönlü doku gelişmiş az metamorfik serpantinlerden oluşan birime bir isim verilmeyip litoloji adı kullanılmıştır. Birim Kar Çayının kenarında ki Çomar tepe de yüzeyler. Toplam 1 km² lik alanda görülür. Koyu yeşil ve kahverengimsi- sarımsı yeşil renklerde, tamamen serpantinleşmiş kesimleri parlak ve merceksel kırılan, çatlakları silisifiye limonit veya karbonatla doldurulmuş çoğunlukla serpantinitlerden oluşur. Kayaç çok altere olmuş ve birim içinde oldukça silisifiye olmuş zonlar yaygındır. Birim düşük dereceli metamorfizme etkisi altında kalmıştır.tektonik olarak bölgeye aktarılan birimde bir şistozite gelişmiştir. Birim çok dar bir alanda yüzeylendiğinden oifiyolit serisinin diğer ürünleri gözlenememiştir. Senozoyik-Tersiyer Bölgede tersiyer kayaları çoğunlukla Neojen yaşlı volkanosedimenterler ve volkanitler ile az miktardaki gölsel kırıntılardan oluşmaktadır. Üst Miyosen- Üst Pliyosen yaşlı Horasan Formasyonu ve bunların yanal devamlılığı niteliğindeki Mescitli Formasyonu, Bloklu çakıl taşı üyesi ve Horum bazalt 31

32 üyesini kapsar. Boyalı andeziti ve Yurakısallıpınar üyesi Mescitli Formasyonu keserler. Üst Pliyosen yaşlı Süphan volkanitlerive asidik lave üyesi çalışılan alanda en yaygın litolojiyi oluşturur. Ağadeve dasiti volkan konisi şeklindeki volkanitlerdir. Melikler bazaltı son volkanik evre ürünü akıntı bazaltlarıdır. Akarsu ve taşkın ovası çökelleri olan Karakurt Formasyonu bütün birimlerin üzerinde yer alır. Çamurludağ Andeziti (Tç) Koyu gri renkli, yer yer beyaz benekli, sert, sağlam az eklemli, amfibol veya biyotitli andezitlere bu ad ilk defa tarafımızdan verilmiştir. Birim en iyi yüzleklerini adını aldığı Sarıkamış ın 4 km batısında ki Çamurlu Dağ eteklerinde eski Erzurum Yolu üzerinde verir. Bu dağ daha sonra, çoğunlukla kendisinden türeme blok ve çakıllarla örtüldüğünden ancak bunların taşınmaları ile sınırlı yerlerde görülür. Çamurludağ yükseltisinde sırtlarda ve kuzeydeki Kızılbuçuk Dere vadi tabanında da yüzeyler. Kayaç koyu gri taze renkte ve pembemsi gri bozunma renginde olup taze yüzeylerde yer yer plajiyoklasların bozunmaları ile benekli bir görünüm sunar. Yer yer de koyu renkli minerallerin toplanmaları ile otalitik bir iç yapı görülür. Sert, sağlam ve az eklemli çoğu büyük bloklar halinde veya masiftir. Yüzeysel koşullarda kızılımsı pembe renk alması ve otoliter içermesi yer yer de beyaz benekli oluşu kayaca aglomeratik bir görünüm kazandırmıştır. Horasan Formasyonu ( Th ) : Yeşilimsi sarı renkte, tüf arakatlı ve kireçtaşı bantlı gölsel kum taşı ve kiltaşı- marn ardalanımına ilk defa Rathur (1966) bu adı vermiş ve pek çok araştırmacı bu adı yayfın olarak kullanmışlardır. Birim en iyi Benliahmet Köyü civarında izlenmektedir. Ayrıca Aykar, Dikmeköy, Aşağıkotanlı, Alisofu, Dülbentli, Gelinalan köyleri civarında geniş bir alana yayılım gösterir. Açık yeşil, sarımsı ve boz renklerde, ağırlıklı olarak kiltaşı-marn ardalanması şeklinde olan birim, yer yer kahverengimsi sarı çapraz tabakalı ve bol gastropot ve ostrakod fosili çok az tutturulmuş kum ve çakılcıklı kum mercekleri içermektedir. Kars Çayı ve onun kollarının açtığı vadilerde istifin az bir kesimi yüzeylenmektedir. Birim yer yer masif yer yer de ince orta tabakalı kiltaşı- silttaşı- marn ardalanması şeklindedir. Nadiren tüfit seviyeleri ve karbonat zenginleşmesi ile 25 cm yi geçmeyen kireçtaşı ve killi kireçtaşı horizonları içermektedir. Birim diğer yerlerden farklı olarak Gelialan Köyü kuzeydoğusunda açılmış bulunan bir ocaktaki kesitte masif veya kalın tabakalı siltli marnların içinde burulma ve akma yapıları gösteren bazalt curufu çakılları ve az miktarda da limonitleşmiş çamur topraklarını dağınık olarak veya birkaç seviye halinde de gözlemek mümkündür. Bu çakıllar üste doğru artıp yer yer alt seviyeleri kahverengi- siyah, üst seviyeleri ise kahverengi gri hakim renkte, çamur metriks içimde dağılmış, az tutturulmuş bir volkanik çakıllı ve curuflu çakıl taşı şekline dönüşmekte ve kesitte tamamen bu volkanit tamamen bu volkanit çakıllarından oluşan bir seviye ile son bulmaktadır. Bu çakıllı kesimin toplam kalınlığı 15 m civarındadır. Mescitli Formasyonu (Tm) 32

33 Tabanda bir üye olarak ayrılan, bloklu çakıl taşı ile çoğu volkanik meteryalden oluşan tüf, pomzalı tüf ardalanımı ve yine bir üye olarak ayrılan bazalt akıntısı ile son bulan volkano sedimanter bir istiftir.birime bu ad ilk defa Rathut, A.Q (1996) tarafından verilmiştir. Mescitli formasyonunun en iyi gözlendiği yerler Sarıkamış batısında ki eski Erzurum karayolu güzergahında yer alır. Top yolu sırtı kuzey ve güney yamaçları ve sarıçamur Dere güney yamaçları tip yer olarak görülebilir. Formasyon bundan başka, Sarıkamış ın olduğu alanda ve doğusunda demiryolu güzergahı boyunca gözlenir. Bloklu Çakıltaşı üyesinin üzerine gelen Mescitli formasyonunun kırıntılı kesimi altta çakılları tamamen pomza parçalarından oluşan ve metriksi tüf, tüfit olan tüflü çakıltaşı ile başlar. Üste doğru çakılların yer yer cepler halinde irileşerek 10 cm ye ulaşan boyutlara kadar pomza çakıllarını çeşitli oranda içerenpomzalı tüfler ile devam eder. Birim altlarda açık gri, bej, açık pembe gibi kirli renklerde üste doğru beyaz ve bejimsi beyaz renklerde, az ve orta derecede tutturulmuş, orta kalın, çok kalın veya tabakalanmasız yığışım halinde, tüf ve pomzalı tüf ve tüfit olarak devam eder. Prozitesi yüksektir. Aktimur ve diğerleri (1991), bazik lavlarda yaptıkları kimyasal analiz sonucu kalkankalen bazalt ile düşük potasyumlu toleyit türünden bazaltlar olduğunu belirtmişlerdir. Bloklu Çakıltaşı Üyesi (Tmb) Mescitli Formasyonunu tabanında yer alan tamamı volkanitlerden oluşan ve iri bloklarda içeren çakıltaşları ilk defa bu çalışmada üye mertebesinde ayrılarak adlandırılmıştır. Bloklu çakıltaşı üyesi, çalışılan alanda en iyi Sarıkamış tan başlayan ve Selim e devam eden Kars Çayı boyunca eski karayolu güzergahında görülür. Birim, Mescitli Formasyonunun yayılım gösterdiği bütün yerler göz önüne alındığında sadece Sarıkamış kuzeyinde Kızılbuçuk, Yayıklı, Yağıbasan köyleri ve Sarıkamış İlçesi arasında geniş bir alanda yüzeyler. Birim, gri-açık gri ve boz renkte, çakılları kırmızı, mor, pembe andeziti ve andezitik lav, bazalitik andezit, piroksen andeziti, hornblend andezit, altere andezit, akındı laminalı andezit ile pomza, tüf ve aglomera olan çakıltaşı, bloklu çakıltaşı, tüfit ve tüflü kumtaşlarından oluşur. Alt seviyeleri 3 m ye varan bloklar içeren tabakalanmasız yığışım halinde veya çok kalın, kalın tabakalanmalı üste doğru tabaka kalınlığı azalıp ince çakıl- çakılcık ve tüfit ardalanımı şeklinde devam eder. Alt seviyeleri kötü-çok kötü boylanmalı üste doğru orta ve iyi derecede boylanmış yer yer derecelenme gösteren, iyi tutturulmuş alt seviyeler tane destekli üst seviyeleri matriks destekli matriksi tüfit, kumtaşı ve mikro konglomeradır. Yer yer aglomera görünümlü veya breşiktir. Pomza çakılları yer yer yoğunlaşmakta ve üst seviyelerde nadiren volkanik cam çakılları içermektedir. Birim üst seviyeleri mikro konglomera- kumtaşı- tüfit ardalanımı şeklinde ve taneler giderek küçülmektedir. Horzum Bazalt Üyesi (Tmh) 33

34 Bölege siyah renkli tek seviye halindeki geniş düzlükler kaplayan ve Mescitli Formasyonunun sonunu oluşturan ve ondan bir üye olarak ayırtlanan olivin bazaltlara ilk defa Arbas ve diğerleri (1991) bu adı vermişlerdir. Horu Bazaltı en iyi yüzleklerini Sarıkamış ın kuzeybatısında demiryolu güzergahında verir. Ayrıca yine Yağıbasan, Çatak, Yolgeçmez, Asboğa köyleri ve Sarıkamış arasında ki bölgede platoyu tamamen kaplamış vaziyette yüzeyler. Kars Çayının yardığı bu platoda ki vadi sırtlarında da iyi kestiler verir. Bundan başka Sarıkamış ın güneybatısında ki Topyolu Sırtı, Turnagöl Sırtı ve Derebaşı Sırtı ile Büyük Turnagöl arsında ki geniş alanlardan yüzeyler. En kalın yerinde 50 m yi geçen, en ince yerinde de 1 m civarında bir kalınlığa sahiptir. Taze rengi koyu gri ve siyah, çürüme gengi kiremit kırmızısı, sert sağlam, yer yer gaz boşluklu veya curuf görünümünde, yer yer de soğuma sütunları gelişmiş ve soğanımsı ayrışmaya uğramış şeklinde bulunmaktadır. Boyalı Andeziti (Tb) Siyah renkli, akma yapılı, yer yer gaz boşluklu bazaltik andezitler ile son faz ürünü olan ve bir üye olarak ayrılan bazaltik andezitler ilk defa boyalı andeziti olarak adlandırılmıştır. Birim adını aldığı Boyalı Köyü civarında en iyi yüzleklerini verir. Ayrıca Çıplaklı, Gürbüzler, Yukarısallıpınar, Divik ve Kartalı köyleri civarından geniş yayılımlar gösterir. Bunlardan başka Zavot, Tunçkaya ve Mollamustafa köylerinin civarlarında Geçenvan Dere ve Yunus Dere gibi akarsuların aşındırılması ile daha genç birimlerin altından çıkmaktadır. Birim, taze rengi siyah, bozma rengi kahve veya kiremit kırmızısı, akma yapılı, yer yer bol gaz boşluklu ve bu gözenekler çoğunlukla kalsit ile doldurulmuştur. Yukarısallıpınar Üyesi (Tby) Boyalı andezitlerinin en genç fazı olarak akan ve geniş alanlar kaplayan, siyah, sert, konkoidal kırılan bazaltik andezitler bir üye olarak ilk defa MTA tarafından adlandırılmıştır. Birim adını aldığı Yukarısallıpınar Köyü civarında eniyi yüzleğini verir. Buradan batıda Boyalı güneyde Yayıklı, Doğuda da Beşteşeler mevkiine kadar geniş bir alanda kesiksiz bir yayılım gösterir. Ayrıca Çıplaklı Köyü kuzeybatısında da yayılım gösterir. Bundan başka aynı paftalarda Büyükkumru Tepe doğusunda ki Boyalı Yaylası mevkii ve Uzunalan Sırtı kuzeyinde de küçük bir alanda yüzeyler. Siyah renkli, sert, sağlam, camsı konkoidal kırılan, mikrokritalli olan birim bazaltik lav akıntısı görünümünde olup, fakat petrografik tanımlamalarda bazaltik andezit bileşiminde olduğu saptanmıştır. Kayaçta akma yapıları gözlenmekte ve çok akışkan bir lav özelliğindedir. İçerdiği bol gaz molekülleri kayaca çok akışkan bir özellik kazandırmıştır. Bu lav akıntılarının burun kısmında çok bol gaz boşlukları kayaca sünger taşı görünümünü vermiştir. Kayaç akma esnasında altında ki volkano-sedimenter kayaçları pişirmesi ile onları kırmızı bir renge dönüştürüp onlarla buluşması sonucu da kendiside kiremit rengine bürünmüş olarak görünürler. Süphan Volkaniti (Ts) 34

35 Birim, beyaz, grimsi ve kirli beyaz renkli tüf, pomzalı perlitli tüfler ile obsidiyen ve perlik cepleri içeren volkanosedimenterler ve bunların andezitik, andezo- bazaltik lavları ile birimden bir üye olarak ayrılan asidik lav akıntılarından oluşmaktadır. Birim için bu adlama ilk defa Arbas ve diğerleri (1991) tarafından yapılmıştır. Süphan volkanitleri çalışılan alanda en güzel yüzleklerini Sarıkamış güneyinde Çıklakdağ yamaçlarında ve akarsularda açılmış bulunan vadi yamaçlarında verir. Bundan başka Boyalı ve Kızılbuçuk Köyleri arasında Büyükkumru Tepe ve civarında geniş bir alanda, Hamamlı, Bozat, Yalnızçam ve Yukarıdamlapınar Köyleri civarında geniş bir alanda yayılım gösterirler. Birim, yaygınolarak asit karekterli lavlar ile yine asidik volkanosedimanterlerden oluşur. Keklik Dere nin batı yakasında metamorfitlerin hemen üzerine 1m kalınlıkta tabakalanmasız, kötü boylanmalı, kuvars tanelerinde oluşmuş çakıllı kaba kumtaşı ile başlar, pembemsi bej renkli obsidiyen, perlit ve asidik lav blok ve çakılları içeren yine tabakalanmasız ve değişken kalınlıkta, bol pomza çakıl ve çakılcıklı tüfler ile devam eder. Üzerine yaklaşık 70 m kalınlıkta, alt seviyeleri akıntı yapılı ve obsidiyen veya perlit akıntısında dönüşür. Sarıkamış- Karakurt karayolu yarmasında yüzeyleyen siyah benekli açık kahve renkli obsidiyenlerin makaslama kuvveti etkisi altında oluşan çeşitli boyuttaki iğnemsi veya kama şeklinde ki çubuklar çok karekteristiktir ve bir yer bilim müzesi önemindedir.bu seviyelerle yanal geçişli olarak yer yer perlit akıntısı ve mercekleri şeklinde ki silis akıntıları pek çok kez tekrarlanarak perlir ve özellikle çok değişken boyuttaki pomza çakıllı tüfit ve tüf yığışımları yer yer tekrarlanan ve ayrılmayan asidik lav akıntıları ile önemli kalınlıklar oluştururlar. Asidik Lav Üyesi (Tsa) Süphan volkanitlerinin üst seviyelerinde yer alan silisifiye olmuş andezitler, hyaloandezitler, andezitler, asidik lav akıntıları ve perlitler üye mertebesinde ayrılmışlardır. Birim en iyi yüzleklerini, Hamamlı, Bozat güneyi, Yalnızçam batısı Aşağıdamlapınar Köyleri batısı arasında çok geniş bir alanda verir. Hamamlı Köyü civarında en karekteristik lav akıntılarını görmek mümkündür. Sarıkamış güneybatısında Karaçayır mevkiinde, güneydoğusunda eski Karakurt yolu civarında ve güneyinde Mevzili Tepe civarında perlitli kesimleri yaygındır. En kalın yerde 650 m civarındadır. Grimsi eflatun, kirli pembe ve yeşil gri renklerde, yer yer ince olan akıntı tabakalanmaları sunan, bazı kesimlerde bol gaz boşluklu veya curuf özelliği sert, sağlam az bozulmuş veya bozulmamış silisifey andezit veya hylaloandezitlen birimde çok kalın yükseltiler verirler. Dağılımları bir üst paragrafta anlatılan perlit gibi tamamıyla silis ağırlıklı lav akıntıları da daha çok bu asit volkanitlerin alt seviyelerinde ve alttaki volkanoklastiklerin azalıp asidik lavların çoğalmaya başladığı geçiş kesimlerde bulunurlar. Ağadeve Dasiti (Ta) Sarımsı-gri, kahve renkte, soğuma çatlaklı, iri ve bol kristalli kuvars andezit veya dasitler ilk defa bu ad altımda toplanmıştır. Birim Ağadeve Köyü batısında Ziyaret Tepe yi oluşturan volkan konisinde yüzeyler. Kuvaterner -Dikme Köy Andeziti (Qd) 35

36 Pembemsi boz, gri ayrışma renginde ki diğer birimlere göre röliyef kazanmış ve yükseltileri oluşturan andezitler ilk defa MTA tarafından adlandırılmıştır. Birim Dikme Köy doğusunda Canbolat Tepe ve Körbulak Tepe yamaçlarında yüzeyler. Yayılım doğuya doğru genişler. Birim pembemsi bozgri ayrışma renginde sarımsı krem- gri taze renkte, bol çatlaklıdır. Yöreye hakim bulunan Melikler bazaltının yanı sıra önemli yükseltiler oluşturmuştur. Bazaltik dayklarile kesilmişlerdir. Melikler Bazaltı (Qm) Siyah renkli geniş düzlükler kaplayan plato bazaltlarını ilk defa Aktimur ve diğ. (1991) bu adı vermiştir. Birim Çerme, Koyunyurdu ve Ağadeve Köyleri arasında ki geniş alanda, Mollamustafa ve Tunçkaya Köyleri arasında ve Zavot Köyü güneyinde yüzeylemektedir. Melikler bazaltı Kırmızıköprü mevkiinde en iyi yüzleklerini verir. Kahve renkli ayrışma renginde koyu gri- siyah renkte, yer yer gaz boşlukludur. Karakurt Formasyonu (Qk) Bölgedeki tüm birimlerin akarsu ve taşkın ovası çökellerine ilk defa bu adı Arbas ve diğ. (1991) vermişlerdir. Birim en iyi yüzleklerini Alisofi Köyü civarı ile Aşağıkotanlı Köyü civarında vermektedir. Birimin durgun su çökellerinin en iyi gözlendiği yer ise Sarıkamış- Karakurt yolu Kars yol ayrımı civarlarında görülür. Bunların dışında birim, Sarıkamış- Bozat- Hamamlı Köyleri arasında ki geniş bir alan, Selim kuzeyinde Kekeç- Benliahmet- Yukarıkotanlı Köyleri arasında geniş bir alanda, Selim güneyinde Calak- Akpınar- Aşağıdamlapınar- Yalnızçam Köyleri arasında çok geniş bir alanda yayılım gösterir. Çökeldiği ortama göre farklılıklar sunan birimin kalınlığı 50 m yi geçmez. Sarımsı açık gri renkte, killi- siltli yerlerde sarımsı-krem renktedir. Çoğu yerde tabanda az tutturulmuş, iyi yuvarlaklaşmış ve orta-iyi boylamlı 4-5 m kalınlıkta bir çakıl seviyesi ile başlar çakıllar yaygın olarak andezit, bazalt kaynak kayaca bağlı olarak yer yer pomza, obsidiyen ve perlik, nadirin de kuvarsit ve ofiyolitik kayaçlardan oluşur. Çakıllar kayaca yakın yerlerde cm ye erişir. Çökelme, yerine göre kaba çakıl, çakılcık, kaba kum ve kum boyutundaki kaba detritikler yer yer çapraz tabakalı, yer yer de masiftir. Bu çakıllar alt seviyelerde veya her bir çaprazlanmasının alt kesimlerinde tane destekli üstlere doğru matriks destekli olup, matriksi, kaba kum veya kum, yer yer de karbonat çimentoludur. Çakıllardan sonra hızlı bir tane küçülmesi ile yatay kötü tabakalanmalı, gecikme çakıllı kumlu karbonatlı çamurtaşı gelir. Çamurtaşlarında yer yer fazla kalın olmayan tabaka sınırları düzensiz çamurlu kireçtaşı seviyeleri gözlenir. Daha üst seviyelerde bej renkli 50cm yi geçmeyen kireçtaşı seviyesi sınırlı alanlarda yüzeyler. Karakurt formasyonu yörede, en üste kötü boylanmalı gevşek çimentolu veya tutturulmamış, köşeli, çoğunlukla andezit, bazalt, obsidiyen nadiren de ofiyolik kayadan bir çakıl birikintisiyle son bulur. Yamaç Molozu (Qym) 36

37 Bölgede sadece Ağadeve Köyü kuzeydoğusunda oldukça yüksek olan volkan konisinin kuzey yamaç ve eteklerinde biriken, Ağadeve dasitinden türeme tutturulmamış ve boylanmamış köşeli çakıl ve bloklardan oluşur. Alivyon (Qal) Bölgenin morfolojisinin şekillenmesinde önemli rolü olan Kars Çayı ve kolları Kekeç Dere, Ulu Dere, Kızılbuçuk Dere, Güney Dere, Yunus Dere gibi akarsuların aşındırmasından sonra, eğimin azaldığı düzlüklerde biriktirdikleri tutturulmamış çakıl, çakılcık, kaba kum, silt ve milden oluşmuş çökellerdir. Çalışma Alanının Jeolojisi Yapılan temel sondajları ve diğer arazi çalışmaları sonucunda yüzeyden itibaren 0,40-0,50 metre nebati toprak gözlenmiştir. Nebati toprağı takip eden birim Kuvaterner yaşlı Kil olarak tespit edilmiştir. Kura Volkanitleri ( Tk ) : Aktimur ve diğerleri (1991a) tarafından tanımlanan birim gri-boz çoğunlukla kırmızı renkli, kalın-çok kalın tabakalı, eklemli, cm çakıl çaplı, blokumsu ayrışmalı aglomera ile başlamaktadır. Aglomeralar; kül renkli, ince tabakalı, eklemli, 10*-30* eğimli tüflere geçmektedir. Altta aglomeralarla ardalanmalı olan bu tüfler üste doğru beyaz-sarımsı renkli, orta tabakalı, yer yer yatay, 5*-20* eğimli tüflerle devam etmektedir. Birimin üst düzeylerinde siyah-kırmızı renkli, eklem sistemi gelişmiş andezitler yer almaktadır. Bu andezitler; porfirik dokuda, pljiyoklas-ojit-amfibol feno kristalli olup yapılan jeokimyasal çalışmalar sonucu çoğunlukla kalkalkalen az bir kısmında toleyitik niteliktedir (Aktimur ve diğerleri, 1991b). Yöredeki volkanizmanın ilk evresi ile oluşmuş Kura Volkanitlerinin üst düzeylerinde yer alan andezitler radyometrik bulgulara göre 3,7-3,6 milyon yıllıktır (İnnocenti ve diğerleri, 1982). Üst Miyosen-Alt Pliyosen yaşlı olan birim Kalkalkale Formasyonu ile yanal geçişli olup Akyaka Bazaltı tarafından örtülmektedir. Akyaka Bazaltı (Ta) : Yöredeki volkanizmanın ikinci evresi ile oluşmuş, koyu siyah renkli, rüzgün sütunsal eklemli olan birim Aktimur ve diğerleri (1991b) tarafından tarif edilmiştir. Birim yoğun mafik mineralli, holo kristalen, bol piroksen (ojit), çok az olivin kapsayan ojit bazalt ile çok iri plajiyoklas, çok bol ve iri olivin, az ojit feno kristalli, pljiyoklaslar labrador türde olan olivin bazalt tan ibaret birbirini izleyen iki akıntıdan oluşmuştur. Çoğunlukla kalkalkalen olan (aktimur ve diğerleri, 1991a ve b) Akyaka Bazaltı m kalınlığa sahiptir.alt Pliyosen yaşlı olan birim, Kalkalkale Formasyonu ile yanal geçişli olup, Dumanlıdağ Piroklastikleri tarafından örtülmektedir. Dumanlıdağ Piroklastikleri (Td) : 37

38 Çeşitli renkli (gri, boz, kül, siyah, kırmızı, sarı), yer yer belirgin tabakalanmalı, eklemli, pulumsu-toprağımsı-çubuğumsu-yongamsı ayrışmalı tüf, andezit, pomza, perlit ve obsidiyen gibi çoğu asidik türde volkanitlerden oluşan Dumanlıdağ Piroklastikleri Aktimur ve diğerleri (1991b) tarafından tanımlanmıştır. Yöredeki volkanizmanın üçüncü evresi ile oluşmuş bu piroklastiklerin yapılan jeokimyasal çalışmalar sonucu kalkalkalen nitelikte oldukları belirlenmişir (Aktimur ve diğerleri, 1991a ve b). Radyometrik bulgulara göre milyon yıllık olan (İnnocenti ve diğerleri, 1982) birim orta-üst Pliyosen yaşlıdır m kalınlığa sahip olan Dumanlıdağ Piroklastikleri; Kalkalkale Formasyonu ile yanal geçişlidir. Birimin üzerine uyumsuz olarak Yolboyu çakıl ve kumu gelmektedir. Kalkalkale Formasyonu (Tk) : Göl ve akarsu ortam koşullarında çökelmiş olan birim Aktimur ve diğerleri (1991b) tarafından tanımlanmıştır. Kalkalkale Formasyonu; boz renkli, orta tabakalı, iyi boylanmalı, derecelenmeli, Kumtaşı; kırmızı-yeşil-boz renkli, ince-orta tabakalı, Çamurtaşı; kırmızı-kirli sarı renkli, ince tabakalı, Kiltaşı; kirli beyaz-kirli sarı renkli, orta tabakalı, gastropodalı marn ardalanması ile bu ardalanmaya katılmış olan gri-boz renkli, çapraz tabakalanmalı, boylanmalı, derecelenmeli kumtaşı ve çamurtaşından oluşmuştur. 550 m kadar kalınlığa ulaşan birim Orientalomys galaticus, Mimomys mikro memeli ile Hipparion sp. Omurgalı (Det: Gürbüz, Aktimur ve diğerleri, 1991b den) fosillerini kapsamaktadır. KUVARTERNER Yolboyu Çakıl ve Kumu (TQy) : Açık renkli (açık kül, gri, açık boz), tabakalanmasız, tutturulmamış veya çok gevşek tutturulmuş, yer yer kum ve çakıl yer yer blok, kum ve çakıl depoları halinde yüzeylenen birim Aktimur ve diğerleri (1991b) tarafından tarif edilmiştir.akarsu taşması sonucu mevcut çukurluklarda birikmiş olan birim 5-50 m kalınlığa sahiptir. Üst Pliyosen-Alt Kuvarterner yaşlı olan birim Taşköprü Andeziti, Aküzüm İgnimbiriti ve Melikler Bazaltı tarafından örtülmektedir. Taşköprü Andeziti (Qt) : Kurşuni-koyu kurşuni renkli, belirgin akma yapılı, ince levhamsı ayrışmalı, eklemli, hyolopilitik dokuda, bol iri plajiyoklas ve az piroksen (hipersten) feno kristalli olan bu andezit Aktimur ve diğerleri (1991b) tarafından tarif edilmiş olup volkanizmanın dördüncü evresi ile oluşmuştur. Toleyitik ve kalkalkalen nitelikte (Aktimur ve diğerleri, 1991a ve b) olan birim 5-15 m kalınlığa sahiptir. Taşköprü Andeziti radyometrik bulgulara göre 1.8 milyon yıllık olup Alt Kuvarterner yaşlıdır. Taşköprü Andeziti Melikler Bazaltı tarafından örtülmektedir. Melikler Bazaltı (Qm) : Genellikle siyah renkli, yer yer kahvemsi, yer yer de kırmızımsı renkli, bazen bol gaz boşluklu, bazende curuf şeklinde olan bu bazik akıntı Aktimur ve diğerleri (1991a) tarafından tanımlanmıştır. Yöredeki volkanizmanın dördüncü evresi ile oluşmuştur. Yer yer olivin-ojit-plajiyoklas (labrador) feno 38

39 kristalli, porfirik olmayan akma dokulu, hamur tamamen plajöiyoklas mikrolitleri ve camdan oluşmuş olivin bazalt şeklinde; yer yer akma dokulu, plajiyoklaslar arasında demirleşme oluşmuş, çok küçük mikro kristalli bazik lav akıntısı şeklinde; yer yer de akma yapılı, porfirik dokuda, iri plajiyoklas feno kristalli, az orta piroksen (hipersten), hamuru sonradan kristalleşmiş Hipersten bazaltik andezit şeklindedir. Toleyitik nitelikte olan (Aktimur ve diğerleri, 1991a ve b) birim 50 m kadar kalınlığa ulaşmaktadır. Melikler Bazaltı radyometrik bulgulara göre milyon yıllık (innocenti ve diğerleri, 1982)z olup Kuvarterner Pleyistosen yaşlıdır. Birim Borluk Volkaniti ve Alüvyon tarafından örtülmüştür. Borluk Volkaniti (Qb) : Yöredeki volkanizmanın dördüncü evresi ile oluşmuş olan Borluk Volkaniti; siyah renkli, ince taneli, sert, tamamen mikrokristalen, hamur tamamen cam, yalnızca plajiyoklası belirgin olan andezitik, lav; koyu kurşuni renkli, eklemli, ince taneli, plajiyoklas ve ojit mikro kristalli, seyrek camsı hamurlu andezitik, Lav; açık külsarı renkli, tabakalanması belirgin olmayan, tüf; açık kurşuni-açık kül renkli, ince taneli, tabakalanmasız külden ibarettir. Alüvyon (Qa) : Özellikle Kars Çayı, Arpaçay ve Susuz dolaylarında oluşmuş çakıl, kum ve çamur depolarından ibarettir. Alüvyon Konisi (Qk) : Çoğunlukla Kısır Dağı, Akbaba Dağı gibi dağ yamaçlarında ve Çıldır Gölü kıyısında oluşmuş çakıl, kum ve silt depolarından ibarettir. A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma 39

40 Genellikle Orta Miyosende Arabistan Plakası ile Avrasya Plakasının çarpışması, Türkiye Neotektoniğinin başlıngıcı olarak kabul edilmektedir (Şengör, 1980; Şengör ve Yılmaz, 1983; Şaroğlu, 1985; Şengör ve diğerleri, 1985; Şaroğlu ve diğerleri, 1987). Bölgede neotektonik dönemde oluşmuş, oldukça genç yaşta (Üst Miyosen-Kuvarterner) kaya toplulukları bulunmaktadır. Yöredeki volkanik kayalar dört volkanizma evresine ayırtlanarak incelenmiş olmasına karşın, Üst Miyosen-Üst Pliyosen ve Alt Kuvarterner-Günümüz olmak üzere iki yapısal evre görülmektedir. Üst Miyosen-Üst Pliyosen zaman aralığında Horasan Formasyonu ve Kalkalkale Formasyonu çökelmiş, Kura Volkanitleri, Akyaka Bazaltı ve Dumanlıdağ Piroklastikleri oluşmuştur. Pliyosen sonlarına doğru bölgedeki yükselmenin ve sıkışmanın etkisiyle Kalkalkale Formasyonu su yüzeyine çıkmış; sol yanal doğrultu atımlı Kura Fayı, İncilipınar Fayı,Erdağı-Taşbaşı Fayı ve Susuz-Melikköy Fayı ile sağ yanal doğrultu atımlı Çayırlık Fayı, Binbaşak-Akyaka Fayı ve Ölçülü-Digor Fayı meydana gelmiştir. Bu doğrultu atımlı fayların kontrolünde Susuz, Arpaçay ve Akyak dolaylarındaki düzlükler ile Aygır Gölü oluşmuş, Kısır Dağ, Gökdağ, Akbaba Dağı, Dumanlıdağ, Tarhan Dağı gibi yükseltiler meydana gelerek hızlı bir aşınım dönemi başlamıştır ve nihayet aşınan malzemenin mevcut çukurlarda birikmesiyle Yolboyu Çakıl ve Kumu oluşmuştur. Sonuçta topografya, günümüz topografyasına yaklaşmıştır. Alt Kuvarterner-Günümüz zaman aralığında,doğrultu atımlı faylar boyunca ve açılma çatlaklarından yöredeki volkanizmanın dördüncü evresine ait olan volkanitler çıkarak mevcut topografyanın eğimine uygun olarak akmışlardır. Doğrultu atımlı fayların sonraki hareketleri ile dördüncü evre volkanizmasının birlikte işlevi sonucu Çıldır ve Aktaş Gölleri bugünkü konumlarını kazanmışlardır (Aktimur ve diğerleri,1991b ve c). Günümüzde depremler, heyelanlar, buzul ve morenler topografyanın olgunlaşmasında etkin rol oynamaktadırlar. Sağ yanal doğrultu atımlı ve sol yanal doğrultu atımlı faylar boyunca, heyelanlar, bataklıklar, fay gölleri, fay tarafından kesilmiş alüvyon konileri, ötelenmiş yan dereler ve sıcak-soğuk su kaynakları gibi diri fay morfolojisi görülmektedir (Aktimur ve diğerleri, 1991b). Bu faylardan İncillipınar Fayı, Erdağı-Taşbaşı Fayı, Susuz-Melikköy Fayı ve Ölçülü-Digor Fayı, yer almaktadır. 75 km boyunda olan Binbaşak-Akyaka Fayı nın 40 km lik bölümü, 32 km boyunda olan Ölçülü-Digor Fayı nın 23 km lik bölümü izlenmektedir. A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya Bölgede hakim olan sıkışma rejiminin bir sonucu olarak kuzeydoğu- güneybatı doğrultusunda gelişmiş sol yanal atılımlı faylar oluşmuştur. Günümüz morfolojisinin şekil kazanmasında önemli olan bu faylar; Sarıkamış fayı, ilçeninde üzerinde yer aldığı Kars Çayı Vadisi boyunca Kuzeydoğu- Güneybatı doğrultusunda uzanan 9 km takip edilebilen sol yanal atılımlı bir faydır. Kızılbuçuk fayı, Doğu Kuzeydoğu- Doğu Güneybatı doğrultulu Kızılbuçuk Dere Vadisi boyunca uzanan sol yanal atılımlı bir faydır. Olasılıkla Çatak Köyüne kadar devam eder. A COĞRAFİ KAPSAM 40

41 KAYNAKLAR Kars 2003 İl Yıllığı Doğalgaz Boru Hattı 2001 ÇED Raporu Kars Valiliği resmi WEB Sitesiwww.kars.gov.tr 2004 B - DOĞAL KAYNAKLAR B.1 - Enerji Kaynakları B Güneş Enerjisi İlimizde güneş enerji ile ilgili herhangi bir ölçüm yapılmamakta olup, güneş enerjisinden yararlanılmamaktadır. B Su Gücü İlimizdeki mevcut akarsuların isimleri ve yıllık potansiyelleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Kars İli Sırları İçindeki Su Potansiyeli Akarsuyun adı Kars Çayı Yıllık Potansiyeli(hm3) 781 hm3/yıl 41

42 Aras nehri 378 hm3/yıl Kaynak: D.S.İ.24.Bölge Müdürlüğü, 1998 İlimiz sınırları içinde enerjiye dönüştürülen su kaynakları olarak, Çıldır gölü ve Kars Çayı bulunmaktadır. Bunlardan Kars çayı üzerinde Kars Belediyesi nin yapmış olduğu fakat işletilmesi durdurulmuş enerji amaçlı regülatör tesisi vardır. İlimiz sınırları içinde, suyunu Çıldır gölünden alan ve işletme halinde olan Çıldır I HES adında tesisimiz vardır. Bu tesisimizin kurulu gücü 15.4 MW olup yıllık enerji üretimi 67 GWh dır. Şu anda etüd programında olan Aşağı Aras Nehri Havzası Projesinde yer alan Denizgölü, Kuloğlu ve Karakurt Barajları ve Hidroelektrik Santrallerinin toplam 185 MW kurulu güç ile yıllık ortalama 685 GWh enerji üretimi yapması planlanmaktadır. Aşağı Aras Nehri Havzası Projesinde yer alan HES lerin karekteristikleri, Öze llikle r Karakurt HES De nizgölü Kuloğlu HES Proje Düşüşü 134 m 49 m 51 m Kurulu Güç 110 m 40 MW 35 MW Firm Enerji 212 GWh 87 GWh 91 GWh Sekonder Enerji 173 GWh 65 GWh 57 GWh Toplam Enerji 385 GWh/yıl 152 GWh/yıl 148 GWh/yıl B.1.3 Kömür Saha Adı G ö r ü n ü r M u h t e m e l Tablo 1: İlimiz sınırları içinde Linyit rezervi REZERV (1000 TON) M T K P ü o a o m p y t k l n a ü a a s n m k i y e l G e nel T o pla m İ ş l e n e b i l i r Kaynak: D.S.İ.24.Bölge Müdürlüğü, 1998 ANALİZ SONUÇLARI S u ( % ) Kü l ( % ) S ( % ) A I D KC a l / kg Eşdeğeri (1000 Ton) P T a e ş k tr ö m o ü r l ü Digor Kilittaş TOPLAM B Doğalgaz: İlimiz sınırları içerisinde Doğal gaz rezervleri bulunmamaktadır. Kaynak: D.S.İ.24.Bölge Müdürlüğü, 2004 Ku l l a n ı m Y e ri İ ş l e t m e Ş e k li 42

43 B Rüzgar: İlimiz sınırları içinde rüzgar enerjisinden yararlanılmamaktadır. B Biyomas ( Biyogaz, Odun, Tezek): B Petrol: İlimiz sınırları içerisinde petrol rezervi bulunmamaktadır. B Jeotermal Sahalar: Kars ili şifalı sular bakımından zengindir. Ancak ildeki bu değerlerden yeteri kadar yararlanılmamaktadır. Kars taki şifalı suların çoğunda tesis bulunmamaktadır.bu kaynaklar arasında Kağızman'daki Kötek kaplıcaları, Aktaş ve Kızıltaş kaplıcaları ve Akyaka kaplıcaları önde gelmektedir. Sarıkamış'taki Karaurganlı İçmesi, konaklama yerleri ve içmeleri bulunan şifalı bir kaynaktır. Made suyu özellikle mide rahatsızlıklarına iyi gelmektedir. Susuz daki çermik ise romaztizmal hastalıklara iyi gelmektedir. Akyaka kaplıcaları ise bakımsızlıktan dolayı kullanılamamaktadır. Akyaka Kaplıcaları Bölgenin tek kullanılan kaplıcası olan Akyaka kaplıcaları Akyaka yerleşim merkezinin yaklaşık 1 km. doğusunda yer almaktadır. Havuzların açıkhava havuzu olması nedeniyle ancak yaz aylarında kullanılmaktadır. Susuz Kaplıcaları İlçe merkezinin 2 km. yakınında dere içerisinde, üzeri açık bulunmaktadır. Suyu sıcaktır. Kağızman Kaplıcaları Kars Kağızman yolu üzerinde, il merkezine 65 km. uzaklıkta morpet boğazındaki içme suyu, hazımsızlığı çok iyi gelmektedir. Ayrıca Kötek kapalı kaplıcaları da cilt hastalıkları ile romatizmal ağrılarda etkili olup, suyu oldukça sıcaktır. Selim Dölbentli Köyü Kaplıcası ( Balıklı Göl ) Bu kaplıca Selim ilçesinin Dölbentli köyünde bulunmaktadır. Halk arasında bu kaplıcada yaşayan balıkların sayıları sınırlı olup, artmamaktadır. Ayrıca bu balıkların sırtlarındaki yara izlerinden şehit oldukları söylenmektedir. Başka sularda yaşayamadıkları ve avlanmalarının halk arasında günah olduğu söylenmektedir. Kaplıca suyunun başta romatizma olmak üzere çeşitli hastalıklara iyi geldiği söylenmektedir. B.2. BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK: B Ormanlar: Kars, gerek coğrafi konumu ve gerekse iklim özellikleri sebebiyle bitkisel örtünün gelişmesine pek müsait olmayan bir ildir. Buna rağmen Kars ta yerel olarak orman varlığı bakımından oldukça zengin 43

44 bölgeler mevcuttur. Özelikle Sarıkamış İlçesi ormanları ile öne çıkmaktadır.kars taki orman alanı hektar ile il yüzölçümünü koru ormanları meydana getirmekte, koru ormanlarının büyük bir çoğunluğunu ise bozuk koru ormanları oluşturmaktadır. İldeki ormanlar miktar olarak fazla kayda değer olmasa da, tür olarak değer taşımaktadır. Çünkü Sarıkamış civarındaki ormanları dünyada çok ender görülen sarıçamlarla süslüdür. İlde toplam orman köyü sayısı 32 olup bunların 28 i Sarıkamış, 4 ü ise selim İlçesindedir. Kars İlindeki toplam 384 köy içinde orman köyü oranı %8.88 dir. Bu orman köylerinden Sarıkamış ilçesinde olanlarda , Selim ilçesindekilerde olmak üzere toplam kişi yaşamaktadır. İlin toplam nüfusunun % 5.7 si köy nüfusunun ise % ü orman köylerinde yaşamaktadır. Ormanköylerinde eğitim, sağlık diğer altyapı tesislerinin diğer köylere göre daha düşük seviyede olmasının yanında işsizlik de fazla Bu köylerdeki işsizlik oranını yüksek olmasında, tarımdaki çeşitlenmenin az oluşu ve sulama suyu yetersizliği ana nedenlerdir. Orman içi ve orman dışı meralarda iyileştirme çalışmalarının yaygınlaştırılması, Orköy kuruluşu bünyesinde kredi tahsis limitlerinin arttırılması ve mevcut aile işletmeleri büyüklüklerinin yeniden gözden geçirilmesi, genel bütçeden bu köylere ayrılan fon payının arttırılıp İlde, Kars ili sınırları içerisindeki orman içi ve orman kenarı köylerde gelir seviyesini artırmak için düşük faizli krediler vererek çeşitli iş alanları oluşturmak gibi görevleri bulunan Orköy Mühendisliği teşkilatı vardır. Kars Orköy Mühendisliği görev alanında Kars ta 32 orman köyü vardır. Bu köylerdeki halka süt koyunculuğu ve besi sığırcılığını geliştirmek amacıyla ferdi kredi verilmesinin yananda, kooperatif kredileri de verilmekte ise de bunların yeterli olduğu söylenemez. Kars İl Sınırları İtibariyle Orman Durumu Sorguladığınız şehire ait bilgiler KARS : 36 Normal Koru Ormanı (Ha) : Bozuk Koru Ormanı (Ha) : 6656 TOPLAM KORU ORMANI (Ha) : Normal Baltalık Ormanı (Ha) : 0 Bozuk Baltalık Ormanı (Ha) : 52,5 TOPLAM BALTALIK ORMANI (Ha) : 52,5 Açıklık Alan (Ha) : Toplam Ormanlık Alanı (Ha) : 36227,5 Genel Saha (Ha) : ,5 Ormanlık Oranı (%) : 4,4 Kaynak: www. Ogm.gov.tr 44

45 45

46 Şekil 9:Türkiyenin Orman Varlığı Haritası Kaynak : 46

47 B Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları İldeki ormanların kapladığı alanın oldukça az olması orman ürünleri üretiminide sınırlamaktadır. Bu sebeple ilin Türkiye orman ürünleri üretimi içindeki payı çok düşüktür. Tablo 2: Silvikültürel Faaliyetler Silvikültürel Faaliyetler Birim Miktar Suni Gençleşme ha 28 Kültür Bakımı ha 120 Kültür Koruma Ad/Ay 44 Ağaçlandırma Koruma Ad/Ay 70 Ağaçlandırma K. Bak. ha Gençlik Bakımı ha 240 Gençlik Koruma Ad/Ay 33 Üre tim Tomruk m Tel Direk m 338 Maden Direk m 931 S. odun m 35 Yakacak Toplamı m Kaynak::D.Anadolu O rman Bölge Mürlüğü,1995 Önceleri daha yüksek olan ormanlık alan tarihi süreçte yaşadığı tahribat nedeniyle azalmıştır. Kars ın özellikle Rus işgali altında kaldığı dönemlerde evlerde peç adı verilen ve duvara monte edilmiş büyük sobalarda yakılan odun dumanlarının bina duvarlarında sirkülasyonu prensibine dayanan ısıtma sistemi sebebiyle odun tüketimi çok fazla idi. Sonraki dönemlerde ve halen ise mevcut ormanlarda koruma ve bakım çalışmalarına gerekli önemin verilmemesi kalan orman alanlarında da azalmaya sebep olmuştur. Koruma ve bakım işlerinde çalışan teknik personel sayısının azlığı ve yeterli ödenek sağlanmaması mevcut orman alanlarını da tehdit etmektedir. 47

48 Kaynak: Kars İl Yılığı, 2003 Resim:12 Handere Orman Köyü(Sarıkamış) B Çayır ve Meralar: Ormanlık alanların içinde ve çevresinde çayır ve meralar bulunmaktadır. Mevcut meralar ve çayırlar bölge halkının ihtiyacını karşılamaktadır. Kars ilinin %32.7) hektarlık alanını çayır ve meralar oluşturmaktadır. Son yıllarda fazla olarak gösterilen, ihtiyaç fazlası meraların Valilikler tarafından ihale edilmesi sonucu; mevcut meralar dışardan gelen büyük ve küçükbaş hayvanlardan dolayı meralar tahrip olmakta ve giderek mera özelliklerini kaybetmektedir. Bunun nedeni de olması gereken hayvan sayısından fazla sayıda hayvan gelmesidir. Ayrıca orman içi ve orman etrafındaki meralardaki fazla hayvanlardan dolayı bu meraların yetmemesi sonucu ormanlık sahalara giderek, orman toprağının sertleşmesine neden olarak ağaçlardan düşen tohumların çimlenmesi engellendiği gibi Kars ilindeki ormanların geleceği açısından en büyük tehlike olan otlatmadan dolayı orman içindeki fidanların hayvanlar tarafından yenmesi ve çiğnenmesinden dolayı Sarıkamış Ormanları böyle bir tehlike altındadır. B.2.3 Sulak Alanlar: İlimiz Sınırları içinde, Arpaçay İlçesi Kuyucuk Köyü mülki hudutlarında bulunan, Kuyucuk Gölü, Orman Bakanlığı Milli Parklar ve Av-Yaban Hayatı Genel Müdürlüğünce tefrik edilmiş, 214 Ha. büyüklüğünde bir sulak alandır. Statüsü Yaban Hayatı Koruma sahasıdır. B.2.4. Flora 48

49 İl sınırları içinde bulunan türler, bilimsel ve varsa yöresel adları belirtilmeli, habitat ve toplulukları, popülasyonları hakkında Bölüm F-3 Flora bölümünde detaylı bilgi verilmişitir. B.2.5 Fauna ve Endemik Hayvanlar: İlimizde Kurt (Canis Kıpus), Çakal (Canis Aureus), Yaban Domuzu (Sus Scroto), Kuyruksüren (Herpestos İchneumon), Tavşan (Lepus Capeosis), Tilki (Vulpos Vuşlpes), Ağaç Sansarı (Mertes Mertes), Ördek (Anos), Bıldırcın (Coturnim Cotirnim), Sakarmeke (Fulica Atro), Kızkuşu (Vanellus Vanellus), Çullukgiller (Seolopacidae), Güvercingiller (Columbidea), Sülüngiller (Phasianide). Karaca (Capreokıs Capreolus), Yaban Keçisi (Capra Aegagrus), Çengel Boynuzlu Dağ Keçisi (Rupicapra Rupicapra Asiatica), Vaşak (Felis Iynze), Ayı (Ursus), Sincap (Sciurus Anomolus), Gelincik (Mustela Navalis), Porsuk (Meles Meles), Su Samuru (Lutra Lutra), Kirpi (Erinacous Concolar), Martıgiller (Laridae), Sumrugiller (Stemidae), Bağırtlakgiller (Pteroclidae), Baykışgiller (Strigidae), Ağaçkakangiller (Picidae), Tarlakuşugiller (Alavdidae), Kırlangıçgiller (Hirundinidae), Kargagiller (Corvidae). Fauna üyesinde İlimizde habitat, popilosyon ile ilgili bir envanter çalışması yoktur. B.2.6 Milli Parklar, Tabiat Parklar, Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma Alanları: Bu konu ile ilgili bölüm F.5 bölümünde bilgi verilmiştir. B.3 TOPRAK B.3.1. Kars ili Toprak Grupları Tablo 3: ilimizdeki Toprak Grupları ve Özellikleri Toprak Grubu N 10.2 Özellikleri Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, orta derin kireçsiz kahverengi orman toprakları. M Halihazırda mera arazisiolarak kullanılmaktadır. III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tahditler altındadır. III e 49

50 10.2 K III e X 14.2 K IV e X 19t.3 M VI es X 15.2 M IV e X 14.2 M IV e 15t.3 M es C 15-3 K IV es Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, orta derin kestanerengi topraklar Halihazırda kuru tarım arazisi olarak kullanılmaktadır.(nadaslı) III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tahditler altındadır. Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, orta derin bazaltik topraklar Halihazırda kuru tarım arazisi olarak kullanılmaktadır.(nadas) IV sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tahditler altındadır. Şiddetli su erozyonu tahdidi altında, taşlı, sığ bazaltik topraklar. Halihazırda mera arazisi olarak kullanılmaktadır. VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı topağrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibitahditler ve tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya kaba bünye gibi tahditler altındadır. Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında,sığ bazaltik topraklar. Halihazırda mera arazisi olarak kullanılmaktadır. VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı topağrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibitahditler ve tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya kaba bünye gibi tahditler altındadır. Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, orta derin bazaltik topraklar. Halihazırda mera arazisi olarak kullanılmaktadır. VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı topağrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tahditler altındadır. Şiddetli su erozyonu tahdidi altında, taşlı, sığ bazaltik topraklar. Halihazırda mera arazisi olarak kullanılmaktadır. VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı topağrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibitahditler ve tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya kaba bünye gibi tahditler altındadır. Şiddetli su erozyonu tahdidi altında, sığ kestanerengi topraklar. Halihazırda kuru tarım arazisi olarak kullanılmaktadır.(nadas) VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı topağrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibitahditler ve tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya kaba bünye gibi tahditler altındadır. C 10.2 Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, orta derin kestanerengi topraklar. Halihazırda mera arazisi olarak kullanılmaktadır. M III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır. III e Toprak Grubu verileri,2004 Kaynak:Tarım İl Müdürlüğü Özellikleri 50

51 C 10t.2 M IV se K 14.2 Ç II e C 5.2 K II e X 14t.2 M IV se C 9.2 K III e 10.2 Ç III e C 14.2 Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,taşlı orta derin kestanerengi topraklar. Halihazırda mera arazisi olarak kullanılmaktadır. VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya kaba bünye gibi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya,meyil,su,verüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır. Orta şiddetli su erozyonu tehditi altında,orta derin, orta bünyeli kolüvyal topraklar. Halihazırda Çayır arazisi kullanılmaktadır. II sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır. Orta şiddetli su erozyonu tahdidi altında, derin kestanerengi topraklar. Halihazırda kuru tarım arazisi olarak kullanılmaktadır.(nadas) II sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır. Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında, taşlı, orta derin bazaltik topraklar. Halihazırda mera arazisi olarak kullanılmaktadır. VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya kaba bünye gibi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya,meyil,su,verüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,derin kestanerengi topraklar. Halihazırda kuru tarım arazisi olarak kullanılmaktadır.(nadas) III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır. Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,orta derin kestanarengi topraklar. Halihazırda Çayır arazisi kullanılmaktadır. III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır. Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,orta derin kestanarengi topraklar. Halihazırda kuru tarım arazisi olarak kullanılmaktadır.(nadas) K IV e VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır. X 18t.2 M VI es X 10.2 M III e Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında, taşlı, orta derin bazaltik topraklar. Halihazırda kuru mera arazisi olarak kullanılmaktadır.(nadas) VI sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlemesini güçleştiren parçalı topağrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibitahditler ve tuzluluk,alkalilik, taşlılık sığlık, çok ince veya kaba bünye gibi tahditler altındadır Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,orta derin bazaltik topraklar. Halihazırda Mera arazisi kullanılmaktadır. III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır. 51

52 X 9.2 Ç III e X 10.2 Ç III e Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,orta derin bazaltik topraklar. Halihazırda Çayır arazisi kullanılmaktadır. III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır. Orta şiddetli su erozyonu tehdidi altında,orta derin bazaltik topraklar. Halihazırda Çayır arazisi kullanılmaktadır. III sınıf kullanma kabiliyetine sahip olup, Arazi tarla işlenmesini güçleştiren parçalı topoğrafya, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibi tehditler altındadır. Kaynak:Tarım İl Müdürlüğü verileri,2004 B.4 - İÇME SUYU KAYNAKLARI VE BARAJLAR: B.4.1 İçme Suyu kaynakları ve barajlar: İçme Suyu: Kars İlinin içme suyu ihtiyacı; İlin 16 km güneydoğusunda Borluk tepesi eteklerinde m kotları arasında 3 km lik bir hat boyunca irili ufaklı kaynaklardan çıkan, bahar mevsiminde Q= 80 lt/sn, kurak mevsimlerde Q= 25 lt/sn olan borluk kaynakları ve ilimizin 7 km güneyinde yer alan Cumhuriyet köyü mevkiinde Kars çayı kenarında 10 adet keson kuyular ve Paşaçayırı mevkiinde bulunan derin kuyulardan karşılanmaktadır. Ayrıca Kars İli nin içme suyu ihtiyacını daha uzun sürede karşılamak amacıyla, Çemre köyü yakınındaki kaynaktan yararlanılması amacıyla bu kaynak D.S.İ. 24. Bölge Müdürlüğü tarafından projelendirilmiş ve 2002 yazı itibariyle inşaatına başlanmış ve 2003 yılı Kasım ayında inşaatı bitirilmiştir. Kars ilinin kalıcı olarak içme suyunu karşılamak amacıyla yine D.S.İ.24.Bölge Müdürlüğü tarafından projesi yapılmış ve şu anda inşaatı %75 seviyesinde bulunan Bayburt Barajından yararlanılacaktır. Max Min Borluk Kaynakları 80 lt/sn 25 lt/sn Keson Kuyular 85 lt/sn 85 lt/sn Derin Kuyular 207 lt/sn 207 lt/sn Gelecekteki Nüfus İçme Suyu İhtiyacı N: 1999 = kişi Q1999 = lt/sn N: 2004 = kişi Q2004 = lt/sn N: 2009 = kişi Q2009 = lt/sn N: 2014 = kişi Q2014 = lt/sn Barajlar: Kaynak: D.S.İ. 24.Bölge Müdürlüğü Kars İlinin kalıcı olarak içme suyunu karşılamak amacıyla D.S.İ.24.Bölge Müdürlüğü tarafından pojesi yapılmış ve şu anda inşaatı %70 seviyesinde bulunan Bayburt Barajından yararlanılacaktır. İlimiz sınırları içinde D.S.İ.24.Bölge Müdürlüğünce inşaatı devam eden Şirinköy Göleti; Homojen dolgu tipinde, sulama amaçlı ve depolama hacmi 1.85 hm3 dür. 52

53 İlimizde rezervuar bakımından şu anda mevcut olan Arpaçay Barajı dır. Kaynağı : Arpaçay nehri Gelmesi beklenen su : 830 hm3/yıl Aktif hacim : 510 hm3 Max. Depolama hacmi : 525 hm3 Max. Depolama alanı : km2 Amacı : Sulama İlimizde rezervuar bakımından inşaatı % 70 seviyesinde olan bir başka barajımız ise Bayburt Barajıdır. Bayburt Barajı; Selim İlçesinde yer alıp, sulama ve içme suyu amacı taşımakta olup, Aktif hacmi 50.5 hm3 dür. B Yer altı Su Kaynakları Potansiyeli İlimiz yer altı suyu potansiyeli ve kullanım envanterini şu şekilde özetleyebiliriz; Ova adı ve Üniteleri İşletme Rezervi(hm3/yıl) Kars ovaları a) merkez b) Selim ovası 5.38 c) Sarıkamış ovası 0.24 B Akarsular: Kaynak:Kars İl Yıllığı 2004 Kars ili toprakları bütünüyle Hazar Denizi ana havzasında yer alır. İl topraklarından çıkan suların büyük bir bölümü Aras ırmağı aracılığı ile Hazar denizine gider. İlin en önemli akarsuları Aras ırmağı ve Kars Çayıdır. Aras Irmağı : Aras havzasının ana akarsuyudur. Bingöl Dağlarının kuzeybatı eteklerinden kaynaklanan Aras ırmağı kuzeye doğru akarak Erzurum-Pasinler Ovasına girer ve burayı geçtikten sonra kuzeyden Zivin, güneyden Velibaba çaylarını alır. Kağızmanda dağlar arasındaki derin vadiden geçer. Kağızman yöresinde 10 km genişlikteki vadi tabanında oluşmuş ova içerisinde akar. Buğum Boğazı adı verilen bu dar vadiden çıktıktan sonra Aşağı Çıyrıklı nın doğusunda kuzeyden gelen Arpaçay alır. Iğdır Ovasını geçtikten sonra yurdumuz topraklarını terk eder. Arpaçay: Aras ırmağının önemli bir kolu olan Arpaçay, İlin doğusunda Ermenistanla sınır çizer. Akarsuyun en önemli kolları Karahan ve Kars Çaylarıdır. Çıldır gölünden çıkan Telek Suyu da Arpaçaya katılır. Kars Çayı: Sarıkamış yakınlarındaki dağlardan kaynaklanan 93 Km uzunluğundaki akarsu, ince bir çay halinde ilçenin önlerinden doğuya doğru akar. Kuzeye döndüğü yerde Yolgeçmez denilen 53

54 oldukça derin bir boğaza girer. Akarsu daha sonra Kars ovasındaki geniş ve derin düzlüklere açılır. Kars ın doğusunda derin boğazlara girer.bunlar Boğazı, Keçebörk ve Şahnalar Boğazlarıdır. Kars çayı Şöreyel düzlüğünde Ermenistan sınırından gelen ve kendisinden daha küçük olan Arpaçay a karışır. Resim 13: Türkiye-Ermenistan SınırınıÇizen Arpaçay Kaynak:Kars İl Yıllığı 2004 Resim14: Kars Ovasında Kıvrılarak Akan Kars Çayı Kaynak:Kars İl Yıllığı 2004 B Göller ve Göletler 54

55 Kars ilinde irili ufaklı çok sayıda göl mevcuttur. Başlıcaları: Çıldır Gölü(bir kısmı Ardahan ili yer alır ) Aygır Gölü, Kuyucuk Gölü ve Turna gölleridir. Bu doğal göllerin yanında tek yapay göl ise Arpaçay Baraj gölüdür. Göller hakkında ayrıntılı bilgiler ilin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu bölümünde açıklanmıştır. B.5 - MİNERAL KAYNAKLAR B Sanayi Madenleri: Kars ili sınırları içerisinde bulunan sanayi madenleri :Manyezit (Mag) Kağızman yatağı,rezerv ton, asbest, jips ve alçı taşıdır. B Metalik Madenler: Kars ili sınırları içinde metalik maden olarak Kağızman Darphane Yatağında 0.1 gr/m³ Altın (Au) cıkarılmaktadır.yatak geçmiş yıllarda işletilmiştir B Enerji Madenleri: Kars ili sınırları içinde enerji madenleri bulunmamaktadır. B Doğal Madenler: Kars ili sınırları içinde bulunan doğal madenler arsenik, manyezit, perlit, tuzdur. B - DOĞAL KAYNAKLAR KAYNAKLAR : 2004 yılı Kars İl Yıllığı D.S.İ.24. Bölge Müdürlüğü, 2004 Tarım İl Müdürlüğü, 2004 C.1 İklim ve Hava : C HAVA ( ATMOSFER VE İKLİM ) Kars Bölge Müdürlüğümüz; Erzurum Meteoroloji Bölge Müdürlüğüne bağlı Sinoptik ve Büyük Klima Rasatları yapan İstasyon Müdürlüğü olarak hizmetlerini sürdürmekte iken günün şartları ve stratejik durumu gereği 13.Mayıs.1993 tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 4337 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile İdari yapısı BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ olarak değiştirilmiş ve 1994 yılında yapılan atamalarla birlikte fiili olarak Bölge Müdürlüğü hizmetlerine başlamıştır. Kars Meteoroloji Bölge Müdürlüğü, hizmetlerini; Genel Müdürlüğümüzün Teşkilat Görev, Yetki ve Sorumlulukları Yönetmeliği çerçevesinde idari ve teknik olarak yürütmekte olup, yapılan gözlemler ve bunlara bağlı elde edilen istatistik ve tahmin bilgileri ilgili Resmi Kurum ve Kuruluşlar ile Özel Sektör ve Vatandaşların istifadesine sunmaktadır.bölge Müdürlüğü merkezinde 2(iki) adet Şube Müdürlüğü ile bağlı olarak 2(iki) adet 55

56 Meydan (Kars ve Ağrı) Meteoroloji İstasyonu Müdürlüğü, 2 (iki) adet Sinoptik+B.Klima (Ağrı ve Iğdır) Meteoroloji İstasyonu Müdürlüğü ve 4 (dört) adet B.Klima (Ardahan, Arpaçay, Doğubayazıt ve Sarıkamış) Meteoroloji İstasyonu Müdürlüğü mevcuttur. Kars ın yıllık ortalama sıcaklığı 4.4 ºC, yıllık maksimum sıcaklık ortalaması 11.2 ºC, minimum sıcaklık ortalaması -2.1 ºC olup, şimdiye kadar kaydedilen maksimum sıcaklık günü 35.4 ºC ve ölçülen en düşük sıcaklık tarihinde ºC dır.yazları oldukça yağışlı geçen bu yöremizde yıllık ortalama yağış toplamı metrekareye 489 kg olup, günlük en fazla yağış ağustos ayında metrekareye 71.7 kg olarak düşmüştür. Yurdumuzda kış mevsimin en uzun olduğu bu bölgemizde ortalama donlu gün sayısı 175, ortalama karla örtülü gün sayısı ise 106 olurken, en yüksek kar örtüsü ise 88 cm olarak ölçülmüştür. Kars Doğu Anadolu Bölgesinin en soğuk bölgesinde yer alır. Kars ta kışları uzun ve sert, yazları ılımlı hatta serince geçen bir iklim vardır. Burası Türkiye de soğukların en bariz olduğu ve uzun sürdüğü yerlerdendir. Bu durumun temel nedenleri; yüksek dağ sıralarıyla denizlerin ılımanlaştırıcı etkisinden ayrılması, yüksekliğin fazla olması, Kış mevsiminde Büyük Asya Kara Kütlesi üzerinde yerleşen soğuk ve ağır hava kütlesi (Sibirya yüksek basınç merkezi) nin buraya kadar sokulmasıdır. Türkiye'yi ve Kars İlimizi Etkileyen Hava Kütleleri Türkiye nin bulunduğu sahada ve yakın çevresinde belli hava kütleleri yer alır. Türkiye nin hava ve iklim şartları üzerinde esas olarak bu hava kütleleri rol oynarlar. kiye yi etkileyen hava kütleleri Türkiye soğuk aylarda polar, sıcak aylarda ise tropikal hava kütlelerinin etkisi altındadır. Özellikle kış aylarında Polar Hava Kütlelerinin etkisi Doğu Anadolu Bölgemiz ve bu bölge içinde yer alan ilimiz Kars ta etkilenmektedir. Kars İklimi İlimiz Doğu Anadolu Bölgesinde yer almakta ve iklim tipi olarak Karasal İklimin etkisi altındadır. Karasal iklimde, yaz ile kış arasında sıcaklık farkı fazla, yağışlar genellikle ilkbahar ve kış mevsiminde gerçekleşmekte, yazın kuraklık egemen olmaktadır. Bu iklim; İç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri ile Trakya'nın iç kısmında hüküm sürmektedir. Yağış ve sıcaklık özelliklerine bağlı olarak karasal iklim dört alt tipe ayrılır. İlimiz Kars ta bu 1.b. Doğu Anadolu Karasal İklimine sahiptir.1b. Doğu Anadolu Karasal İkliminde kış mevsimi oldukça soğuk ve uzun, yazı serin geçer. Ancak düşük rakımlı sahalarda 56 Tür

57 yazın sıcaklık yüksektir. Soğuk periyot boyunca bu bölge kar altındadır ve don olayı sık görülür. Doğal bitki örtüsü, yüksek rakımlı yerlerde çayırlardan, düşük rakımlı yerlerde ise bozkırlardan ve bunların çevresindeki yüksek kesimlerde kuru ormanlardan oluşur. Soğuk ay olan Ocak ayı ortalama sıcaklığı 4.2 C, sıcak ay olan Temmuz ayı ortalama sıcaklığı 24.2 C, yıllık ortalama sıcaklık 10.2 C dir. Ortalama yıllık toplam yağış 579.4mm dir ve yağışların çoğu kış ve ilkbahar mevsimindedir. Yaz yağışlarının yıllık toplam içindeki payı %9.5 dir. Yıllık ortalama nispi nem %60.2 dir. C.1.1 Doğal Değişkenler C Rüzgar : 2005 yılı Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağusto s Eylül Ekim Kasım Aralık Ort.Rüz gar hızı (m/sec) 2 1,6 3, ,8 2,2 2,5 2,1 1, , ,4 En hızlı rüzgar yön/hız (m/sec) NNW 16.1 SSW 20.8 NNW 19.8 SSW 19.8 WSW 17.5 NNW 17.5 N 15.0 ENE 18.3 NW 16.2 SSE 19.7 ESE 14.1 Ortal ama NNW Ortalama rüzgar hızının 2,0 m/sn olduğu Kars ta egemen rüzgar yönü, yıl içinde toplam 2559 kez esen güneybatıdır (Lodos). Bunu kuzeydoğudan esen Poyraz ve güneyden esen Kıble rüzgarları izlemektedir. Merkez ilçede en hızlı rüzgar saniyede 35,7 m hızla esen batı ve kuzeybatıdır. Üçüncü sırada ise kuzeyden esen Karayel gelmektedir. Tablo 4 : İlimizde Ortalama Rüzgar Hızı (m/sn) Kaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2005 yılı Rasat bilgileri Kaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2005 yılı Rasat bilgileri Tablo 5: 2005 Yılı Kars İli Rüzgar Esme Sayıları 57

58 Yönler Aylar N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW C EN COK ESEN YÖN Ocak SW Şubat NE Mart SW Nisan SW Mayıs NE Haziran NE Temmuz NE Ağustos NNW Eylül NNW Ekim NE Kasım NE Aralık NE Kaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2005 yılı Rasat bilgileri C Basınç : Atmosferdeki gazların temas ettikleri yüzeylere uyguladığı kuvvete hava basıncı denmektedir. Hava sıcaklığına bağlı olarak yoğunluktaki artma ve azalmalar sebebiyle basınçta değişiklikler görülür. Bunun yanı sıra hava basıncı, mevsimler, yükseklik, yerçekimi, cephe ve basınç sistemlerine bağlı olarak değişmektedir. Basınç dağılımı 58

59 Türkiye de basıncın yükseltiye dayalı olarak mb arasında değiştiğini söyleyebiliriz. Meteorolojik çalışmalarda yükselti faktörünü elemine etmek için istasyon basıncı hesaplamayla deniz seviyesine indirilmektedir Yılı Kars İli Mahalli Basıncı Kars ili genellikle basınç bakımından kışın Sibirya üzerinden gelen yüksek basıncın, yazın ise Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi üzerindeki alçak basınç sisteminin etkisi altındadır. Sekiz senelik basınç ortalaması 820,1 milibar, en düşük basınç 800 milibar, en yüksek basınç ise 833,8 milibardır.uzun yıllar en yüksek mb.ve en düşük yerel basınç mb. olup, 2005 yıllı ortalama en yüksek ve en düşük yerel basınç aşadaki tabloya cıkarılmıştır. Tablo:6 Kars İlimizin en düşük en yüksek ve ortalama mahalli basınç değerleridir (mb) yılı Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran T emmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama En yük. Yerel bas. (mb) 831,5 831, ,5 En düşük yerel bas. (mb) , ,9 Ort basınc (mb) 822,7 821,2 818,9 822,1 821,8 821,2 820,8 821,4 824,4 825,9 826, ,6 Kaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2005 yılı Rasat bilgileri C Sis ve Nem : Nispi Nem Nispi nem mevcut basınç ve sıcaklıkta, havadaki su buharı miktarının, aynı basınç ve sıcaklıktaki havanın alabileceği maksimum su buharı miktarına oranına denir ve % olarak ifade edilir. Diğer bir deyişle nispi nem havanın doyma açığını gösterir. Nispi nem mutlak nem miktarını vermez Yılı Kars İli Nispi Nemi Ortalama nem oranı 54 yıllık gözlemlere göre Kars ta ortalama nem oranı % 70 dir. En nemli aylar Kasım ve Aralık aylarıdır. Kasım ayında %76 olan nem, en az nemli ay olan Eylül'de % 61'dir. Bu rakamlara bakarak Kars'ın nemli bir il olduğu söylenebilir. Tablo: 7 Kars İli Nispi Nemli Günler 2005 yılı Ocak Şuba t Mart Nisan Mayıs Hazira n Temmuz Ağusto s Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama Aylık ort. bağıl nem (%) 79,8 79,1 73, ,7 72,5 66, ,7 En düşük bağıl nem (%) ,4 Kaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2005 yılı Rasat bilgileri C Sıcaklık : 59

60 Isı cisimlerde moleküllerin hareketiyle ilgili bir iç enerjidir. Sıcaklık ise ısının dışarıya karşı yaptığı etkinin bir göstergesidir.yeryüzünün tek enerji kaynağı güneştir. Güneşten gelen kısa dalga radyasyonla önce yeryüzü ısınır daha sonra yansımayla atmosfer ısınmaktadır. Bununla birlikte atmosfer sıcaklığı karışık birçok olayın sonucudur. Çeşitli nedenlerden dolayı yeryüzü farklı ısınmaktadır. Bu farklı ısınma atmosferde de sıcaklık farklılıkları meydana getirerek hava hareketlerine neden olmakta ve çeşitli meteorolojik olayları tetiklemektedir Kars ilinde yapılan ölçümlerimize göre yıllık sıcaklık ortalaması 6.30 C dir. İl genelinde kış dönemi Ekim ayı ortalarında başlamakta ve Mayıs ayının ortalarına kadar sürmektedir. Merkez ilçede aylık ortalama sıcaklık Ocak ayında en düşük düzeye düşer. Bu ayın sıcaklık ortalaması -11,6 0 C dir. Kars ta en soğuk geçen aylar Aralık ve Ocak, en sıcak geçen aylar ise Temmuz ve Ağustos dur. Sıcaklık ortalaması yaz aylarında bile 17 0 C nin biraz üstüne çıkmaktadır. Yıl içerisinde donlu gün sayısı 160 ı bulur. Kışın sıcaklığın 40 0 C nin altına düştüğü dahi görülmektedir. Erken başlayan kış geç biter. Kısa bir ilkbahardan sonra gecelerin serin fakat gündüzlerin 30 0 C nin üzerine çıkabildiği bir yaz mevsimi gelir. Bu mevsimden sonra kısa bir sonbahar yaşanır. İlde ilkbahar ve sonbahar gibi ara mevsimler hemen hemen yok gibidir. Kars ta en yüksek sıcaklık Temmuz ayında 34,80 C olarak, en düşük sıcaklık ise Ocak ayında -39,60 C olarak gerçekleşmiştir. İlimizin 2005 yılı sıcaklık farklarının aylara göre dağılımı Tablo10 de verilmiştir. Tablo8: Ortalama Sıcaklık Değerleri( C) 2005 yılı Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalam a Ay lık ort. Sıcaklık ( C ) ,7-1,6 6,4 10, ,6 18,5 13,2 6,9 1,3-3,4 5,1 Ort en düşük sıcaklık ( C ) ,3 0,6 4,3 6,4 10,6 11,7 6,5 1, ,1-0,8 Ort en y üksek sıcaklık ( C ) -5,2-4,7 3,2 13,3 16,9 20, ,6 20,8 14, ,9 10, y ılı Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ay lık ort. Sıcaklık ( C ,7-1,6 6,4 10, ,6 18,5 13,2 6,9 1,3-3,4 5,1 Ortalam a 60

61 ) Ort en düşük sıcaklık ( C ) ,3 0,6 4,3 6,4 10,6 11,7 6,5 1, ,1-0,8 Kaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2005 yılı Rasat bilgileri C Buharlaşma : 2005 yıllı ortalama ve günlük buharlaşma miktarı aşağıdaki tabloya (mm) cinsinden çıkarılmıştır. Kış aylarında donma nedeniyle buharlaşma havuzları servisten kaldırılmaktadır. 2005Yıllı buharlaşma Ortalaması: 2.2 (mm) 'dır. Tablo 9: İlimizde Buharlaşmanın Aylara Göre Dağılımı Günler Mayıs Haziran Tem m uz Ağustos Eylül 1 2,7 5,2 5,4 7, , , ,4 4,5 9,1 2,6 2,3 4 1,4 3, ,6 5 3,1 1,8 6,1 4,4 2,4 6 1,7 1, ,8 7 5,9 2,7 7, ,1 8 2, ,2 7, ,4 6,4 6,8 7, , , , , ,4 7, ,7 6, , ,4 7,1 8,1 16 1,8 3,6 7, ,3 17 2,5 5,8 8, ,8 7,2 8, ,6 7, ,5 6,4 6, , ,3 6,4 6 2,8 22 3,8 5,4 6, ,2 3, ,6 24 5, , ,1 5, ,5 5,8 7, , ,1 6, ,4 3,3 7,4 4, ,2 5,3 6, ,3 30 6,6 8,2 8,1 1,3 1,8 31 5, Ortalam a 4.0 5,1 7,1 6,1 4,7 Kaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2005 yılı Rasat bilgileri C Yağışlar : C Yağmur : 61

62 Atmosferdeki yoğunlaşma sonucu meydana gelen su damlacıkları başlangıçta birkaç mikronla 100 mikron çapındadır. Bunların bir arada toplanmasından bulutlar meydana gelir. Fakat her buluttan yağış düşmemektedir. Yağışın düşebilmesi için damlacıkların birleşip 0.5 mm çapına ulaşması gerekir. Yağışın meydana gelmesinde esas rolü oynayan yoğunlaşma işleminde havanın soğuması önemli bir etkendir. Bu yüzden yağış tiplerini soğuma şekillerine göre incelemek mümkündür. Konvektif yağışlar: Yerdeki sıcak hava kütlesinin konvektif yükselmesiyle meydana gelen genellikle sağanak şeklindeki yağışlardır. Orografik Yağışlar: Hava kütlelerinin bir engebeye çarparak yükselmesi ve soğuyarak yoğunlaşması sonucu meydana gelen yağışlardır. Cephesel Yağışlar: Hava kütleleri arasındaki cephelere bağlı meydana gelen yağışlardır. Yeryüzündeki yağışların büyük kısmı bu şekildedir. 62

63 Kars ta egemen olan yüksek basınç alanı ilin fazla yağış almasına engel olur. Kars ta kış aylarının oldukça düşük sıcaklıkta geçmesine karşın Kars ın bu dönemde az yağış alması bu nedene dayanmaktadır. Bu arada bölge alanının bozuk yapısı ilin aldığı yağışları da etkiler. Zira ilde görülen yağışlar hava kütlelerinin yer kabartılarına ve daha çok dağlara çarparak yükselmesi sonucunda oluşan yağışlardır. Çok kısa süren ilkbahar ve yaz aylarında ise bölgede oraj (sele yol açan yağış hareketi) ile birlikte konvektif yağışlar da oluşmaktadır. Merkez ilçede yıllık yağış ortalaması 527,7 mm'dir. Merkez ilçeye en az yağış Aralık ve Ocak aylarında, en çok yağış ise Mayıs ve Haziran aylarında düşmektedir. Yağışların mevsimlere göre dağılışı incelendiğinde hemen hemen kurak mevsim yoktur. İl genelinde en fazla yağış ilkbahar aylarında görülmektedir. Yağışın aylara göre dağılışı Ocak ayında 27,4, Şubatta 30,0, Martta 29,8, Nisanda 44,7, Mayısta 89,8, Haziranda 78,9, Temmuzda 56,5, Ağustosta 46,2, Eylülde 31,4, Ekimde 39,8, Kasımda 50,7, Aralıkta 23,9 mm dir. 38 senelik ortalamalara göre senenin 43 günü yağışlı geçer. Şimdiye kadar kaydedilen en yüksek kar kalınlığı 120 cm dir. Senenin yaklaşık 181 günü donlu geçer. Kış ayları genellikle sislidir. İlkbahar ve sonbahar aylarının ise 5-6 günü sisli geçer. 38 senelik değerlere göre yıllık sis ortalaması 30 gündür. Tablo 10: Yağışların aylara göre dağılımı(mm) 2005 yılı Ocak Şuba t Mart Nisan Mayıs Hazira n Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama Toplam yağış (mm) 34,7 28,3 46,1 81,6 97,8 93,9 69,9 76,4 60, ,5 17,4 636,1 Max.yağış miktarı (mm) 10,4 12,1 9,2 16,9 36,4 22,7 19,5 12,5 22,3 23,8 18,8 4,3 Kaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2005 yılı Rasat bilgileri C Kar, Dolu, Sis ve Kırağı 63

64 Bütün mevsimlerde bulutluluk oranı fazladır. 35 senelik ortalama değerlere göre bir yıl içerisinde 71 gün açık, 214 gün bulutlu, 80 gün ise kapalıdır. 35 yıllık gözlemlere göre toplam bulutluluk süresi 10 üzerinden 5,1'dir.Kars İlinde karasal iklim görüldüğünden gece soğuma nedeniyle kırağı olayı sık sık görülür ve Eylül ayından Haziran ayına kadar devam eder. Aynı nedenlerden dolayı çiğ olayı da sık görülür. Uzun yıllar ortalama, karlı günler sayısı 79,1 ve ortalama kar örtülü günler sayısı 106,1 olup en yüksek kar kalımlığı 88 cm'dir yılı Kars ili sayılışlı günler olarak, kar yağışlı günler, Kar örtülü günler, en yüksek kar örtüsü (cm), dolulu gün sayısı, kırağılı günler sayısı, sisli günler sayısı, fırtınalı günler sayısı ve kuvvetli rüzgarlı gün sayısı daha ayrıntılı olarak aşağıdaki tabloya çıkarılmıştır. Tablo 11: İlimizde Kar Örtülü Gün Sayısı ve Ortalama Kalınlık 2005 yılı Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama Kar yağışlı gün ,5 Kar örtülü gün ,3 En yük. Örtüsü (cm) ,5 Dolu gün say ,8 Kırağılı günler say Sisli günler say ,2 Fırtınalı günler say Kuvetli rüzgarlı gün say Kaynak:Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2005 yılı Rasat bilgileri C Seller İlimizde sel felaketi çok sık olmamaktadır tarihinde Kars Merkezi tarihinde İlimiz Akyaka İlçesine bağlı Geçit, Karahan ve Üçpınar Köylerinde olmuştur, sel felaketinde büyük ölçüde mal kaybı olmuş ve 1 kişi kaybolmuştur. C Kuraklık Genel Müdürlüğümüzün Zirai Meteoroloji Ve İklim Rasatları Dairesi Başkanlığınca Aydeniz metoduna göre çizilen 2005 yılı yıllık kuraklık haritasında Kars NEMLİ karakter göstermiştir. Uzun yıllar yıllık kuraklık haritası ( ) ile 2005 yılı yıllık kuraklık haritası karşılaştırıldığında, uzun yıllara göre bu yıl Doğu Anadolu nun doğusu, Güneydoğu Anadolu nun ve İç Anadolu nun güney 64

65 kesimleri ile Ordu, Amasya, Denizli, Mersin, Antakya ve Tekirdağ çevrelerinde kuraklıkta bir artış gözlenirken, Doğu Anadolu nun ve Trakya nın kuzey kesimleri, Ege Bölgesi nin iç kesimleri ve Gaziantep çevrelerinde nemlilikte bir artış olmuştur. Yurdumuzun geri kalan kesimleri kuraklık durumu bakımından benzer karakterler göstermiştir. C Mikroklima İl sınırları içinde mikroklima oluşturan özel alanların mevcut değildir. C.1.2. Yapay Etmenler C Plansız Kentleşme 65

66 Kars ili kentleşme bakımından oldukça yavaş ilerleyen bir kent durumundadır. Halen yapıların büyük bir bölümü Rus işgali altında iken yapılan yapılardır. Kış mevsiminin ilimizde uzun sürmesi inşaat sektörünün buraya yatırım yapmasını engelleyen en önemli faktörlerden birisidir. C Yeşil Alanların Azalması Kars ili yeşil alan kullanımı bakımından yetersiz olan illerden birisidir. Kent merkezinde halkın faydalanabileceği yeşil alan çok kısıtlıdır. C Isınmada Kullanılan Yakıtlar : Kars İl Merkezinde, konut ve iş yerlerinin ısıtılmasında yakıt olarak; ithal kömür, yerli kömür, kalorifer yakıtı ve organik yakıt kullanılmaktadır. 2004/3,2004/2, 2003/2 nolu Mahalli Çevre Kurulu kararları ile Kars Şeker Fabrikasında Fuel-oil No: 6 kullanılmasına izin verilmiştir.ilimizin ihtiyacı olan kömür Trabzon, Hatay,Artvin,Zonguldak illerinden temin edilmektedir. Düşük kalite yakıt kullanımından kaynaklanan hava kirliliğini önlemek amacıyla; tarih ve 3 nolu Mahalli Çevre Kurulu kararlarıyla ilimizde hava kirliliğinin önlenmesi ve hava kalitesinin iyileştirilmesi amacıyla ısınma,sanayi ve enerji üretiminde yerli ve ithal kömürlerde, kömür briketlerinin özellikleri belirlenmiş olup, bu konuda kömür satış yerlerine kış sezonu boyunca etkin bir denetim yapılarak uygunsuz kömür satışının engellenmesi yönünde önemli bir çalışma başlatılmıştır kış sezonunda ilimiz merkezinde bulunan 23 kömür satış yerine rutin denetimler yapılmış ve bunlara satıkları kömürlerle ilgili olarak Kömür Uygunluk Belgesi verilmiştir tarih ve 7 nolu Mahalli Çevre Kurulu kararları ile Belediye ile işbirliğine gidilerek iki motorize ekip oluşturulmuş ve 24 saat çalışma esasına göre kış sezonunda çalışmaların boyutu genişletilerek konut, işyerleri ve kamu kurumlarında toplam 262 kalorifer kazanına denetim yapılmıştır. Bu denetimlerde özellikle ateşçi belgesinin olup olmadığını, kullanılan yakıtın uygunluğuna bakılmış, yakma teknikleri hakkında bilgi verilmiş, kömürlü ve brülörlü kazanların kullanılma talimatları dağıtılmış ve gerektiğinde yakıttan numune alınarak analizinin yaptırılması sağlanmıştır.il Milli Eğitim Müdürlüğü ile işbirliğine gidilerek ateşçi belgesi olmayan kalorifer ateşçilerine kurs düzenlenerek büyük bir çoğunluğunun ateşçi belgesi alması sağlanmıştır. Ayrıca aynı tarih ve sayılı Mahalli Çevre Kurulu kararlarıyla kamu kurum ve kuruluşlarınca alınan sıvı yakıtlarda Müdürlüğümüz elemanları gözetiminde numune alınarak analizlerinin yaptırılması ve analiz sonuçlarının Müdürlüğümüze gönderilmesi istenmiştir. Müdürlüğümüz bünyesinde hizmete sokulan ALO 181 Çevre Hattı aracılığı ile kamu kurumlarının ve vatandaşların çevre ile ilgili karşılaştıkları sorunları daha hızlı bir şekilde Müdürlüğümüze ulaştırmaları sağlanmıştır Yılı kış sezonunda Müdürlüğümüzün hava kirliliği ile yaptığı mücadeleği Çevre Koruma Vakfı tarafından Müdürlüğümüze alınan 5 adet Hava Kirliliği Ölçüm Cihazıyla sağlam bir zemine oturtmuştur. Bu Müdürlüğümüzün Hava Kirliliği ile mücadele konusunda yapmış olduğu en önemli çalışmalardan sayılabilir. 6 noktaya yerleştirilen cihazlarla (cihazlardan biri İl Sağlık Müdürlüğü ne aittir) günlük hava kirliliği (SO2 ve PM) ölçümüne başlamış ve İlimizin mevcut hava kirliliği konusunda net bilgiler elde edilmiştir kış sezonunda ölçümlerimiz devam etmiştir. İlimizde satışa sunulacak 66

67 kömürlerin Mahalli Çevre Kurulu Kararında belirlenen kriterlere uygun olan 15 Kömür markasına kömür satış izni verilmiştir kış sezonuda Kömür Satış İzn Belegesi düzenlenen kömür markaları sırasısıyla ; Tablo 12: Kömür Satış İzni Alan Kömürlerin Listesi FİRMA ADI KÖMÜR MARKASI MENŞEİ KÖMÜR SATIŞ İZİN BEL. TARİHİ ER KÖMÜR PAZ.TİC. A.Ş ER KÖMÜR RUSYA AĞIRKAYA PETROL SAN. TİC. LTD. ŞTİ. AKTAŞ KÖMÜR İRAN AKABE MADENCİLİK SAN.TİC.A.Ş. AKABE KÖMÜR RUSYA I-PEKS İNŞ TİC.AŞ. I-PEKS KÖMÜR G.AFRİKA ABDİOĞLU KÖMÜR İŞLETMELERİ ABDİOĞLU KÖMÜR UKRAYNA YILDIRIM DIŞ TİC. PAZ.A.Ş YILDIRIM KÖMÜR ÇİN YILDIRIM DIŞ TİC. PAZ.A.Ş YILYAK KÖMÜR ÇİN TAR-KAR MADENCİLİK TAR-KAR KÖMÜR RUSYA KARADENİZ MADENCİLİK YERLİ LİNYİT ESKİŞEHİR GARP LİNYİTLERİ İŞLETMESİ YERLİ LİNYİT KÜTAHYA TKİ KURUMU YERLİ LİNYİT MANİSA ISI SANAYİ VE MADENCİLİK ISI KÖMÜR RUSYA AKTAŞ MAD. KÖMÜR AK KÖMÜR RUSYA TAMKOK KÖMÜR SAN. TİC.A.Ş. TAMKOK KÖMÜR RUSYA AKTAŞ MADENCİLİK SAN. TİC. LTD. ŞTİ AKTAŞ KÖMÜR İRAN Kaynak: İl Çevre ve O rman Müdürlüğü 2004 yılı verileri tarih /4 nolu ve tarih/5 nolu Mahalli Çevre Kurulu kararlarına göre; Kars İlinde Isınma Amaçlı Olarak Kullanılan Yerli Kömürler : Alt Isıl Değer (Orijinalde) Toplam Kükürt (Kuru Bazda) Boyut : min. 3500kcal/kg (-200 kcal/kg tolerans) : % 2.3 max. : mm (18 mm altı ve 150 mm üstü max. %10 tolerans) -Kalorifik değerlerin önerilen sınırlardan daha yüksek olması halinde yanar kükürt oranları; en az 3500 kcal/kg olması durumunda daha üst kalori için her 1000 kcal/kg başına % 0.2değerini geçmeyecektir İthal ve linyit kömürlerinin yanı sıra briket kömürü kullanılması halinde TS ısınmada kullanılan briket kömür standardına uyulması gerekmektedir. Isınma (teshin) Amaçlı İthal Kömür Özellikleri : Alt Isıl Değer (orijinalde) : En az 6200 kcal/kg (-400 kcal/kg tolerans) Kükürt (kuru bazda) : %0.9 (max) Uçucu Madde (kuru bazda) : %12-28 (+1 tolerans) 67

68 Toplam Nem (orijinalde) Kül (kuru bazda) Boyut Şişme İndeksi : %10 (max) : %14 (max) (+ 1 tolerans) : mm (18mm altı ve 150 mm üstü için max %10 tolerans) :1(max) *Eğer kül oranı max. % 14+2 ise kömürdeki kalori değeri min kcal/kg olacaktır. Stokerli sistemlerde piyasada fındık kömür olarak tabir edilen mm boyutlarındaki yıkanmış ve elenmiş kömür kullanılabilir. Torba üzerinde sadece stokerli yakma sisteminde kullanılacağı yazılı olarak belirtilmelidir. C) Sanayi Amaçlı İthal Edilen Kömürlerin Özellikleri : Alt Isıl Değeri (orijinal) Toplam Kükürt (kuru bazda) Uçucu Madde (kuru bazda) Boyut : min kcal/kg (-500 kcal/kg tolerans) : max. %1 (+%0.1 tolerans) : max. %36 (+%1 tolerans) : 0-50 mm Olarak belirtilmiştir Çevre Bakanlığınca 13 Ocak 1995 tarih ve 1995/1 genelge ile ısınma amaçlı petrokok olarak kullanımı yasaklanmış olup sadece Çimento fabrikaları ve Modern teknoloji ile çalışan (reküperasyonlu) kireç fabrikalarına kullanım izni verilmiştir. 68

69 Tablo 14: İlimizde Kamu-Kurum Kuruluşlarının Kullandık Yakıt Miktarı KURUMUN ADI HİZMET BİNASININ ADI ISINMA TÜRÜ YAKIT TÜRÜ Defterdarlık Hükümet Konağı Kalorifer Sıvı YIL TÜKET YAK MİKTA Defterdarlık Gelir Binası Hizmet Binası Kalorifer Katı 10 PTT Kars Baş Müd. Baş Müdürlük Binası Kalorifer Katı PTT Kars Baş Müd. PTT Merkez Kalorifer Sıvı 10 PTT Kars Baş Müd. PTT Çarşı Kalorifer Sıvı 1 Tapu ve Kad. Hizmet Binası Kalorifer Katı 6 İl Kültür ve Turz. Müd. Müze Müd. Kalorifer Sıvı 2 Türkiye iş Kurumu Hizmet Binaı Kalorifer Katı 1 Sağlık Müd. Hizmet Binası Kalorifer Katı Sağlık Müd. Verem Savaş Dispanseri Kalorifer Katı Sağlık Müd. Devlet Hastanesi Kalorifer Sıvı 12 Sağlık Müd. Doğum ve Çocuk Bakımevi Kalorifer Sıvı 12 Sağlık Müd. 1 Nolu Sağlık Ocağı Kalorifer Katı Sağlık Müd. 2 Nolu Sağlık Ocağı Kalorifer Katı Sağlık Müd. 3 Nolu Sağlık Ocağı Kalorifer Katı Sağlık Müd. 4 Nolu Sağlık Ocağı Kalorifer Katı Meteoroloji Bölge Müd. Hizmet Binası Kalorifer Katı 3 Meteoroloji Bölge Müd. Lojmanları Kalorifer Katı 4 Kafkas Üniversitesi Kampus Kalorifer Sıvı 80 Kaynak: ve İl KURUMUN ADI HİZMET BİNASININ ADI ISINMA TÜRÜ Devlet Malzeme Ofisi Hizmet Binaları Kalorifer Orman Bölge Müdürlüğü Hizmet Binası Kalorifer Karayolları Bölge Müd. Hizmet Binaları Kalorifer DSİ Bölge Müdürlüğü Hizmet Binası Kalorifer DSİ Bölge Müdürlüğü Şube Müdürlüğü Kalorifer Kazım Karabekir Belediyesi Hizmet Binası Kalorifer SSK Erzurum Müdürlüğü Hizmet Binaları Kalorifer Meteoroloji Bölge Müd. Hizmet Binası ve Loj. Kalorifer Bayındırlık ve İskan Müd. Hizmet Binaları Kalorifer Katı 10 69

70 Bayındırlık ve İskan Müd. Lojmanları Kalorifer Katı 10 Milli Eğitim Müdürlüğü Fen Lisesi Kalorifer Sıvı 4 Milli Eğitim Müdürlüğü Cumhuriyet Lisesi Kalorifer Katı 5 Milli Eğitim Müdürlüğü Anadolu Lisesi Kalorifer Katı 4 Milli Eğitim Müdürlüğü Alpaslan Lisesi Kalorifer Katı 15 Milli Eğitim Müdürlüğü Ticaret Lisesi Kalorifer Katı 8 Milli Eğitim Müdürlüğü İmam Hatip Lisesi Kalorifer Katı 20 Milli Eğitim Müdürlüğü G.A.M.P. End. Mes. Lisesi Kalorifer Katı 20 Milli Eğitim Müdürlüğü Atatürk Kız Meslek Lisesi Kalorifer Katı 6 Milli Eğitim Müdürlüğü G.A.And.Güz.Sant.Lisesi Kalorifer Katı 4 Milli Eğitim Müdürlüğü ŞAİKO İlköğretim Ok. Kalorifer Katı 4 Kaynak: İ ve YIL MİKTA KURUMUN ADI HİZMET BİNASININ ADI ISINMA TÜRÜ YAKIT TÜRÜ TÜKET YAK Milli Eğitim Müdürlüğü GAMP İlköğretim Ok. Kalorifer Katı 6 Milli Eğitim Müdürlüğü Dede Korkut İlköğretim Ok. Kalorifer Katı 1 Milli Eğitim Müdürlüğü Baş. Top. Kont. İlköğretim Ok. Kalorifer Katı 5 Milli Eğitim Müdürlüğü Mihrali Bey ilköğretim Kalorifer Katı 24 Milli Eğitim Müdürlüğü M.Akif Ersoy İlköğretim Kalorifer Katı 4 Milli Eğitim Müdürlüğü M.Kemal Atatürk İlköğ. Kalorifer Katı 3 Milli Eğitim Müdürlüğü Fevzi Paşa İlköğretim Kalorifer Katı 9 Milli Eğitim Müdürlüğü Namık Kemal İlköğretim Kalorifer Katı 6 Milli Eğitim Müdürlüğü Gazi Kars İlköğretim Kalorifer Katı 6 Milli Eğitim Müdürlüğü İsmetpaşa İlköğretim Kalorifer Katı 7 Milli Eğitim Müdürlüğü İstiklal İlköğretim Kalorifer Katı 1 Milli Eğitim Müdürlüğü Halitpaşa İlköğretim Kalorifer Katı 5 Milli Eğitim Müdürlüğü 75. Yıl Eğ. Uyg. Ok. Kalorifer Katı 6 Milli Eğitim Müdürlüğü Atatürk İlköğretim Kalorifer Katı 12 Milli Eğitim Müdürlüğü Aydın TANRIVERDİ İlköğ. Kalorifer Katı 3 Milli Eğitim Müdürlüğü Mehmetçik İlköğretim Kalorifer Katı 2 Milli Eğitim Müdürlüğü Kurşunoğlu İlköğretim Kalorifer Katı 3 Milli Eğitim Müdürlüğü K. Karabekir İlköğretim Kalorifer Katı 5 Milli Eğitim Müdürlüğü Zübeyde Hanım İlköğretim Kalorifer Katı 2 Milli Eğitim Müdürlüğü Cumhuriyet İlköğretim Kalorifer Katı 3 70

71 Kaynak: İl Çevre ve O rman Müdürlüğü

72 İTHAL KÖMÜRÜN KALORİFER KAZANLARINDA TEKNİĞİNE UYGUN YAKILIŞI YAKMA TALİMATI 1.SABAHIN ERKEN SAATİNDE KAZAN DAİRESİNE GİRDİĞİNİZDE ÖNCE SUYUNU KONTROL EDİNİZ. EKSİKSE SUYUNU TAMAMLAYINIZ. HİDROMETREDEN TESİSATIN 2.DUMAN BORULARINI HAFTADA İKİ KEZ, KAZANI YAKMADAN TEMİZLEĞİNİZ. 3.ATEŞ KAPAĞINI AÇIP IZGARANIN SAĞINA VE SOLUNA VE DE OCAĞIN ARKASINA KÖMÜR ATIN. BOŞ KALAN IZGARANIN ÜZERİNE BOL KAĞIT KOYDUKTAN SONRA ARKADAN ÖNE DOĞRU ODUNLARI ÇATIN VE TUTUŞTURUN. 4.ODUNLAR KÖMÜRÜ YAKACAK DURUMA GELİNCE MÜMKÜN OLDUĞU KADAR PARÇA KÖMÜRLERDEN BİRKAÇ KÜREK SERPEREK YANAN ODUNLARIN ÜZERİNE ATINIZ. 5.SERPİLEN KÖMÜR TUTUŞUNCA, SERPE KIZARTA TÜM IZGARA ÜZERİNE BİR ATEŞ TABAKASI SAĞLAYINCAYA KADAR MÜMKÜNSE PARÇA KÖMÜR ATMAYA DEVAM EDİNİZ. ONDAN SONRA OCAK İÇİNDE MEYDANA GELEN KOR ATEŞ IZGARANIN HİÇ BİR YERİNDE AÇIKLIK KALMAYACAK ŞEKİLDE IZGARANIN ÜZERİNE YAYINIZ.DAHA SONRA OCAĞA ATACAĞINIZ TOZ VE PARÇA KARIŞIMI KÖMÜRÜN TAM YANABİLMESİ İÇİN IZGARA ÜZERİNE CM KOR ATEŞ OLUŞTURMANIZ ŞART. 6.DIŞ HAVA SICAKLIĞINA VE BİNANIN ISI İHTİYACINA GÖRE GEREKLİ KÖMÜRÜ OCAĞIN TAM ORTASINA ARKADAN ÖNE DOĞRU BALIK SIRTI ŞEKLİNDE ATINIZ.OCAĞIN SAĞINDAKİ VE SOLUNDAKİ KOR ATEŞİN ÜZERİNİ KAPATMAYINIZ. 7.KAZAN SU SICAKLIĞI C YE ULAŞINCA ÇALIŞTIRACAĞIN POMPANIN GİRİŞ-ÇIKIŞ VANALARI AÇIK, ANA VANANIN KAPALI OLDUKLARINI KONTROL EDİNİZ. 8.DEVRE-DAİM POMPASI ÇALIŞINCA KAZAN SUYU SICAKLIĞI DÜŞECEKTİR. DIŞ HAVA SICAKLIĞINA UYGUN KAZAN SUYU SICAKLIĞI SAĞLAYINCAYA KADAR KAZANIN BAŞINDAN AYRILMAYINIZ. 9.İLERİ SAATLERDE YANMAYI KONTROL EDİNİZ. OCAĞIN SAĞINA VE SOLUNA SÜNGÜ VURDUKTAN SONRA ATEŞİ DÜZENLEYİN VE İKİ-ÜÇ KÜREK KÖMÜRÜ HAFİF ISLATTIKTAN SONRA ATINIZ. ANCAK OCAĞIN SAĞINDA VE SOLUNDAKİ KOR ATEŞİ KAPATMAYIN. BÖYLECE YENİ ATILAN KÖMÜRLERİN İSSİZ BİR ŞEKİLDE YAKILMASI MÜMKÜN OLACAKTIR. 10.ATEŞİN ÜZERİ KÜLLENMİŞ VE KÜLLÜĞE IŞIK SIZMIYORSA ATEŞİ SÜNGÜLEYİP DÜZENLEĞİN. ATEŞİ DÜZENLEDİKTEN SONRA KAZANI BESLEYİN. GECE YATMADAN ÖNCEDE NEMLENDİRİLMİŞ TOZ KÖMÜRLE OCAĞI BASTIRIN VE YANMAYI AZALTIN. DAMPERİ KISIN, KÜLLÜK KAPAĞINI KAPATIN, DEVRİ-DAİM POMPASINI DURDURUN, ANA VANAYI AÇIN. 11.SABAHIN ERKEN SAATİNDE AKŞAM UYUTTUĞUNUZ OCAĞI SÜNGÜLEDİKTEN SONRA OCAK İÇİNDE KALAN (KÜLLERİ ALINDIKTAN SONRA) ATEŞİN ÜZERİNE MÜMKÜN OLDUĞU KADAR PARÇA KÖMÜR ATIN KÖMÜRLER TUTUŞUNCA SERPE KIZARTA TÜM IZGARA ÜZERİNDE CM KOR ATEŞ TABAKASI SAĞLAYINCAYA KADAR KÖMÜR ATMAYA DEVAM EDİN. ONDAN SONRA ATEŞİ IZGARA YÜZEYİNE YAYIN. OCAĞA ATACAĞINIZ PARÇA VE TOZ KARIŞIMI KÖMÜRÜ BALIK SIRTI YÖNTEMİYLE GÜNLÜK YAKIŞA DEVAM EDİNİZ. 72 Kaynak: İl Çevre ve O rman Müdürlüğü 2005

73 Tablo 15: Merkez İlçe Mahallelerinde yapılan kalorifer kazanlarına yapılan denetimlere ait veriler(istasyon Mahallesi) MAHALLE ADI : İSTASYON SIVI YAKITLI KAZAN SAYISI : 1 KATI YAKITLI KAZAN SAYISI : 19 KAZAN SAYISI : 20 KAZAN KAZAN SAYISI SAYISI YÜZDE EVET % HAYIR % - Katı Yakıtın Analiz Raporu Var mı? Kullanılan Kömürün Boyutu Standartlara uygun mu? Kazan Izgaraları Aralıkları Uygun mu? Kazan Izgarası Sağlam mı? Küllük Kapağı Uygun Durumda mı? Ocak Kapağı Uygun/ Sağlam mı? Kazan Kapağı Sağlam mı? İlkyardım Malzemesi Var mı? Baca Bağlantı Kanalı Temiz mi? Kazan Duman Boruları Temiz mi? Kazan Dairesinin Havalandırması Yeterlimi? Kazan Dairesinde Yangın Söndürme Cihazı Var mı? Kazan Bacası Temiz mi? Baca Temizliği Üç Ayda Bir Yapılıyor mu? Baca Yüksekliği Yeterli mi? Duman Bacası Temizleme Kapağı Var mı? Yedek Sirkülasyon Pompası Var mı? Kazan Termometresi Çalışıyor mu? Kazan Hidrometresi Çalışıyor mu? Bacadan Aşırı İsli Duman Çıkışı Oluyor mu? Kalorifercinin Ateşçi Belgesi Bulunuyor mu? Tekniğe Uygun Yakma İşlemi Yapılıyor mu?

74 74 Kaynak: İl Çevre ve O rman Müdürlüğü 2005

75 Tablo 16: Merkez İlçe Mahallelerinde yapılan kalorifer kazanlarına yapılan denetimlere ait veriler(ortakapı Mahallesi) MAHALLE ADI : ORTAKAPI SIVI YAKITLI KAZAN SAYISI : 8 KATI YAKITLI KAZAN SAYISI : 44 TOPLAM KAZAN SAYISI : 52 KAZAN KAZAN SAYISI YÜZDE SAYISI YÜZDE EVET % HAYIR % - Katı Yakıtın Analiz Raporu Var mı? Kullanılan Kömürün Boyutu Standartlara uygun mu? Kazan Izgaraları Aralıkları Uygun mu? Kazan Izgarası Sağlam mı? Küllük Kapağı Uygun Durumda mı? Ocak Kapağı Uygun/ Sağlam mı? Kazan Kapağı Sağlam mı? İlkyardım Malzemesi Var mı? Baca Bağlantı Kanalı Temiz mi? Kazan Duman Boruları Temiz mi? Kazan Dairesinin Havalandırması Yeterlimi? Kazan Dairesinde Yangın Söndürme Cihazı Var mı? Kazan Bacası Temiz mi? Baca Temizliği Üç Ayda Bir Yapılıyor mu? Baca Yüksekliği Yeterli mi? Duman Bacası Temizleme Kapağı Var mı? Yedek Sirkülasyon Pompası Var mı? Kazan Termometresi Çalışıyor mu? Kazan Hidrometresi Çalışıyor mu? Bacadan Aşırı İsli Duman Çıkışı Oluyor mu? Kalorifercinin Ateşçi Belgesi Bulunuyor mu? Tekniğe Uygun Yakma İşlemi Yapılıyor mu? Kaynak: İl Çevre ve O rman Müdürlüğü

76 İl Çevre ve O rman Müdürlüğü 2005 Kaynak: 76

77 Tablo 17: Merkez İlçe Mahallelerinde yapılan kalorifer kazanlarına yapılan denetimlere ait veriler(yusufpaşa Mahallesi) MAHALLE ADI : YUSUFPAŞA SIVI YAKITLI KAZAN SAYISI : 1 KATI YAKITLI KAZAN SAYISI : 11 TOPLAM KAZAN SAYISI : 12 KAZAN KAZAN SAYISI YÜZDE SAYISI YÜZDE EVET % HAYIR % - Katı Yakıtın Analiz Raporu Var mı? Kullanılan Kömürün Boyutu Standartlara uygun mu? Kazan Izgaraları Aralıkları Uygun mu? Kazan Izgarası Sağlam mı? Küllük Kapağı Uygun Durumda mı? Ocak Kapağı Uygun/ Sağlam mı? Kazan Kapağı Sağlam mı? İlkyardım Malzemesi Var mı? Baca Bağlantı Kanalı Temiz mi? Kazan Duman Boruları Temiz mi? Kazan Dairesinin Havalandırması Yeterlimi? Kazan Dairesinde Yangın Söndürme Cihazı Var mı? Kazan Bacası Temiz mi? Baca Temizliği Üç Ayda Bir Yapılıyor mu? Baca Yüksekliği Yeterli mi? Duman Bacası Temizleme Kapağı Var mı? Yedek Sirkülasyon Pompası Var mı? Kazan Termometresi Çalışıyor mu? Kazan Hidrometresi Çalışıyor mu? Bacadan Aşırı İsli Duman Çıkışı Oluyor mu? Kalorifercinin Ateşçi Belgesi Bulunuyor mu? Tekniğe Uygun Yakma İşlemi Yapılıyor mu? Kaynak: İl Çevre ve O rman Müdürlüğü

78 Kaynak: İl Çevre ve O rman Müdürlüğü 2005 C Endüstriyel Emisyonlar İldeki Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği'nin Ek-8'e göre izne tabi tesislerin sayısı, yakma sistemleri, kullandığı yakıt türü ve miktarları Tablo: 20 de aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 18: Kars İli HKKY EK-8 VE EKHKKY EK-3 Tabi Tesislerin Listesi Sr No: Tesisin Adı ve Adresi 1 Kars Çimento Fabrikası Bozkale Mevkii KARS 2 Kars Şeker Fabrikası Havaalanı Yolu Üzeri KARS 3 Kars Belediyesi Asfalt Şantiyesi 4 Sanguoğulları A.Ş O.S.B. KARS 5 Yaşar İnş. (Oruçoğulları) Kazımpaşa Cad. No:176 KARS Yapılan İşin Türü veya Üretim Ç i m e n t o Üretimi A veya B Grubu Tesis Durumu 78 Kapasitesi A Grubu Ton/yıl Şeker Üretimi A Grubu ton/gün Emisyon İzin Bel. Varmı? Üretimd kullanılan yakıt türü Var MÇK /3 Kömür Emisyon İzni Başvurusu yapıldı Sıvı yakıt KAL-YAK Pancar Asfalt Üretimi A Grubu 2-14 Valilik Onayı İle F a a l i y e t i Durduruldu. Hazır Üretimi Hazır Beton Üretim Beton B Grubu Emisyon İzni ton/yıl Başvuruları var. E k s i k l i k l e r i n tamamlanması istendi B Grubu ton/yıl Emisyon İzni B a ş v u r u l a r ı v a r. E k si k l i k l e r i n tamamlanması istendi Sıvı yakıt E l e k t r i k enerjisi E l e k t r i k enerjisi

79 6 Salduz İnş. M.Yolaçan Köyü/ KARS 7 KARS YEM FABRİKASI Paşaçayır Mah. Erzurum Yolu Üzeri KARS 8 DE-PET Petrol Akaryakıt Madeni Yağ Ltd.Şti Eski ERZURUM Yolu Üzeri KARS 9 Turgutreis Kerestecilik Ortakapı Mah. Dr. Halil Erdoğan Cad. KARS 10 CAN FIRAT PETROL Ardahan Yolu 5.Km. KARS Hazır Üretimi Beton B Grubu ton/yıl Yem Üretimi Emisyona tabi değil Akaryakıt LPG Akaryakıt LPG Akaryakıt LPG HKKY B Grubu 9-1 HKKY B Grubu 9-1 HKKY B Grubu 9-1 Emisyon İzni B a ş v u r u l a r ı v a r. E k si k l i k l e r i n tamamlanması istendi t/yıl Sıvı yakıt 10 Ton Var /9 nolu MÇK verildi 9 Ton Var /2 MÇK Verildi 13 Ton Var /1 MÇK verildi E l e k t r i k enerjisi Y a k ı t kulalanılmıyor Y a k ı t kulalanılmıyor Y a k ı t kulalanılmıyor Kaynak: İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2005 yılı verileri C Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar Hava kirliliğine neden olan en önemli etkenlerden biride Motorlu taşıtlarından kaynaklanan emisyonlardır. Egzozlardan yayılan CO, NO, Hidrokarbonlar ve Pb hava kirliliğinin yaklaşık %40 ını oluşturmaktadır. Çevre Kirliliği açısından önemli etkiye sahip olan motorlu taşıt egzoz emisyonlarında ki zehirli bileşiklerin oranı %1 civarıdadır. Bunlardan en önemlisi kurşun (Pb) bileşikleridir. Benzinle çalışan taşıtlardan kaynaklanan kurşun, ortama yayılıp doku, kemik, kan dolaşımı ve sinir sisteminde önemli olumsuzluklara neden olmaktadır.doğal çevrede inorganik metal olarak bulunan kurşun, buharlaştığında havada kurşun okside (PbO) dönüşür. Kurşu oksidin en az 10 gün havada kalabildiği ve kurşun taneciklerinin %75 inin 0.9 um den küçük olduğu bilinmektedir. Motorda oluşan vuruntuya karşı direnci artırmak için benzinin oktan sayısı ve yakıtın kalitesini yükseltmek amacıyla benzine ilave edilen kurşun, normal benzinde mg/l, süper benzinde 400 mg/l ve kurşunsuz benzinde 13 mg/l olarak bulunmaktadır. Benzinle çalışan motorlu taşıtın, yılda ortalama 1.5 kg kurşun atmosfere verdiği düşünüldüğünde, biryılda tonlarca kurşunun solunmak üzere emisyon halinde atmosfere yayıldığı gerçeğiyle karşı karşıya kaldığımızı unutmamalıyız. İldeki motorlu kara taşıtlarının cinsi ve sayısı Tablo 21 de verilmiştir. Tablo:19 Kars İli Trafiğe Tescilli Araç Sayısı ARACIN CİNSİ SAYISI Otomobil 6087 Minibüs 1227 Otobüs 311 Kamyon

80 Kamyonet 1375 Tanker 68 Çekici 23 Traktör Motosiklet 183 Arazi Taşıtı 15 Özel Amaçlı 97 Römörk 19 İtfaiye -Arasöz 24 Tır 5 Zırhlı Araç 31 jeep 166 Kaynak:İl Emniyet Müdürlüğü 2005 yılı verileri İlimiz de daha önceleri İl Sağlık Müdürlüğü tarafından yürütülen Egzoz Emisyon Ölçümü, tarihi itibariyle Çevre Koruma Vakfı tarafından yapılmaya başlanmıştır. Tablo 19: Egzoz Emisyon Ölçümü Yapılan Sivil ve Resmi Araç sayısı ARAÇ 2002 YILI 2003 YILI 2004 yılı Resmi Araç Özel Araç T O P L A M Kaynak: Çevre Koruma Vakf ı Başkanlığ,ı 2004 C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları: C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman Kükürtdioksitleri, kükürt ihtiva eden maddelerin yakılması sonucunda oluşur. Havadaki kükürt oksitler içerisinde en önemli pay kükürtdioksit gazına aittir. Kükürtdioksit atmosferde hızlı bir şekilde oksitlenmeyle kükürtdioksit fve sülfatlara dönüşür. SO2 sülfirik asit anhidriti olup; yağmur ve yoğuşmuş nem damlalarıyla birlikte havada bu asidin oluşmasına neden olur. Oluşan bu asit yağmur suyunun ph ını düşürerek, yağmur suları ile yüzeysel sular ve yer altı sularına karışarak ekolojik dengeji bozacak pek çok etki yarattığı bilinmektedir. İlimizde yıllları arasında kükürtdioksit ölçümleri 1 istasyonda yarı otomatik cihala yapılmakta idi 2004 kış sezonundan itibaren 6 istanyonda yarı otomatik cihazlarla ölçümler yapılmaktadır yılları arasında yapılan ölçümlerin aylık ortalamaları aşağıdaki tabloda belirtildiği şekildedir. 80

81 Tablo 16 da görüleceği üzere en yüksek kükürtdioksit oranı 2004 Ocak ayında 152 (µg/m3) olarak ölçülmüştür. Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği(Kış Sezonu Ortalama Sınır Değerleri) 250 µg/m3 değerinin altındadır. Dünya Sağlık Teşkilatı U.V.S.D. Uzun Vadeli Sınır Değerleri 150 µg/m3 sınır değerlerin üstündedir. Tablo 21: KARS İLİNİN YILLARI ARASINDA KIŞ SEZONU SO2 KÜKÜRTDİOKSİT) ORTALAMA AYLAR OCAK ŞUBAT 41 MART 39 NİSAN 36 MAYIS 52 HAZİRAN DEĞERLERİ(µg/m3) SO2 SO2 SO2 SO2 SO2 SO2 SO2 SO2 SO2 SO

82 12 TEMMUZ 17 AĞUSTOS 14 EYLÜL 15 EKİM 17 KASIM 21 ARALIK Kaynak: İl Çevre ve O rman Müdürlüğü

83 Değerleri Kaynak: Kars İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2005 Grafik 3 : Yıllarına Ait Kükürtdioksit (SO 2 ) Ortalama 83

84 C.2.2. Partikül Madde (PM) Emisyonları Saf su damlacıkları hariç atmosferde bulunan çok küçük katı parçacıklara ve sıvı davlacıklara partikül denir. Partiküllerde de gazlar gibi atmosfer kirletici maddelerdir. Başlıca partiküller şunlardır; sis veya pus, duman, toz, is, sis veya pus havadaki çok küçük zerreciklerdir. Duman, organik ve inorganik buharların havada yoğunlaşması sonucu meydana gelen parçacıklardır. Toz, büyük katı parçacıkların ufalanmasıyla meydana gelen parçacıklardır. İs, yanma sonucu meydana gelen siyah parçacıklardır İlimizde yıllları arasında partikül madde(pm) 1 istasyonda yarı otomatik cihala yapılmaktayken 2004 kış sezonundan itibaren 6 istanyonda yarı otomatik cihazlarla ölçüm yapılmaktadır yılları arasında yapılan ölçümlerin aylık ortalamaları aşağıdaki tablo da belirtildiği şekildedir. Tablo 17 de görüleceği üzere en yüksek PM 2004 Ocak ayında 177 (µg/m3) olarak ölçülmüştür. Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği(Kış Sezonu Ortalama Sınır Değerleri) 200 µg/m3 değerinin altındadır. Dünya Sağlık Teşkilatı U.V.S.D. Uzun Vadeli Sınır Değerleri 75 µg/m3 sınır değerlerin üstündedir. Tablo 22: KARS İLİNİN YILLARI ARASINDA KIŞ SEZONU Partikül Madde(PM) ORTALAMA AYLAR DEĞERLERİ(µg/m3) PM PM PM PM PM PM PM PM PM PM OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRA N TEMMUZ AĞUSTO S EYLÜL EKİM

85 KASIM ARALIK Kaynak: İl Çevre ve O rman Müdürlüğü

86 Değerleri Kaynak: İl Çevre ve O rman Müdürlüğü 2005 Grafik 4 : Yıllarına ait Partikül Madde (PM) Ortalama 86

87 C.2.3. Karbonmonoksit Emisyonları İl genelinde bu konu hakkında bir çalışma yapılmadığından herhangi bir veri elde edilememiştir. C.2.4. Azot Oksit (NOx) Emisyonları İl genelinde bu konu hakkında bir çalışma yapılmadığından herhangi bir veri elde edilememiştir. C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları İl genelinde bu konu hakkında bir çalışma yapılmadığından herhangi bir veri elde edilememiştir. C.3. Atmosferik Kirlilik C.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri İl genelinde ozon tabakasına zararlı olabilecek bir faaliyet bulunmamaktadır. C.3.2. Asit Yağışlarının Etkileri: İl genelinde bu konu hakkında bir çalışma yapılmadığından, herhangi bir veri elde edilememiştir. C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri C.4.1. Doğal Çevreye Etkileri C Su Üzerindeki Etkileri Suların kirlenme sorunu, hiç şüphesiz çağdaş medeniyetin doğal ortamı bozmasının en fazla endişe verici görüntülerinden birini oluşturmaktadır. Eğer insan faaliyeti kısa ve uzun vadede, kirlilik etkenlerinin tamamını engelleyemezse yakın bir zamanda kara ve okyanus sularının kirliliği çağdaş bir sorun olarak karşımıza çıkacaktır. Su kriziz zaten dünyanın en önemli sorunlarından biridir. Sanayileşmiş ülkeler ve onları çevreleyen denizler, kurak iklime sahip olan üçüncü dünya ülkeleri ve buralardaki tarım ürünlerini, su azlığı sebebiyle, oldukça etkilemektedir. Su kirliliğinin etkileri ve mekanizması, bütün zararları iyi bilinmesine rağmen, üzerinde pek durulmamaktadır. Kirli ajanların tabiatı, biyolojik faaliyet türleri, çok sayıda çalışmaya konu olmuştur. Ancak konu çok karışıktır, çünkü bir çok katı madde suda eriyebilir veya süspansiyon halinde ortaya çıktığı bölgelerin çok uzağına sürüklenebilir ve orada ortaya çıkar. Su ortamındaki bu homojenliğin sonucu suya bulaşan kirleticiler akış yönünde bulunan bütün organizmalar 87

88 üzerinde faaliyetlerini sürdürürler ve hatta aynı şekilde açık deniz yada deniz kıyılarındaki bölgelerde aynı etkiyi gösterirler. Suların kirlenmesinde bir başka önemli sorun da erimiş oksijen azlığıdır. Atmosfer çok kirlenmiş olsa bile, çok ender durumlar dışında, normalde eşdeğer konsantrasyonu içermesine rağmen, sudan tamamen farklıdır. Suların kirlenmesinde bir başka etkeni de zirai mücadele için yapılan ilaçlamalarda, havadaki ilaç zerrelerinin rüzgarla sulara taşınması oluşturmaktadır. Ayrıca asit yağmurları da kirliliği arttırmaktadır.havadaki kirleticilerin yağışlar ve rüzgar gibi atmosferik etkenlerle uzun mesafelere taşınması ve yerüstü sularına karışması sonucu su kirliliği meydana gelmektedir. Bilindiği gibi ph skalası 7.0 ın altındaki değerler asidik, 7.0 ın üstündeki değerler ise alkalidir. Dolayısıyla 7 nin altında asidite artmaktadır. PH ın 6.0 dan 5.0 a düşmesi asiditede 10 katlık, 6.0 dan 4.0 a düşmesi ise 100 katlık bir artış ifade eder. Yağmur suları genellikle hafif asidik ise de ph değeri 5.6 altında olan yağışlar asit yağmuru olarak adlandırılır. Sanayileşme ve kentleşmeye bağlı olarak Amerika ve Avrupa da asit yağmurları büyük önem kazanmıştır. Örneğin İsveç ve batı Avrupa da yağmur suyunun ph araştırması (Oden.1969) göstermektedir ki yağmur suları, yıldan yıla daha asitli olmaya başlamıştır. C Toprak Üzerine Etkileri Toprak hiç şüphesiz yerleşme, besin ihtiyacı ve yaşam ortamı olarak biyosferin önemli unsurlarından birini oluşturur. Bunun dolaylı veya dolaysız kirlenmesi, canlılar açısından son derece önemli problemleri de beraberinde getirmektedir. Toprağın kirlenmesi su ve havaya oranla daha karışık olduğu için düzeltilmesi de o oranda zor ve masraflı olmaktadır. Hava kirliliğinin aksine toprağın kirlenmesi şehirlerden çok özellikle kırsal kesimi ilgilendirir. Endüstri merkezleri olan büyük şehirlerde ve endüstri bölgelerinde havakirlenmesi çok sık görülür, ancak herşeyden önce bazı modern zirai tekniklerin yayılmasısonucu da toprak kirlenmektedir. Bugün gelişen modern tarım teknolojisi artan miktarlardabesin üretmektedir; halbuki tarıma elverişli olmayan toprakların kullanılması ve endüstrileşme, nüfus artışının bir sonucu olarak şehirlerin gelişmesi, ekilebilir ve kullanılabilirtarım alanlarını azaltmıştır. Modern tarım ilaçları ki çoğu kimyasal maddelerdir ve üretimi arttırmak için kullanılır, ancak yüksek dozlarda devamlı olarak kullanıldığında içerdiği zehirli maddeler sebebiyle toprağı kirletir. Toprak kirlenmesi de üzerinde yaşamakta olan canlıları çok yönlü etkilemektedir.atmosferdeki aerosol şeklindeki ağır metaller ( civa, molibden, kurşun, kadmiyum vb.) atmosfer hareketleriyle toprağa düşerler ve sonuçta kirlenmeye sebep olurlar.ayrıca yüzeysel sularla sürüklenen fosfat ve nitrat artıkları yer altı sularını kirletir. Dolayısıyla toprak, atmosfer ve hidrosfer arasında zorunlu bir geçit oluşturur. C Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri Atmosfer kirliliği bütün hayvan türleri üzerinde kötü etki yapmaktadır. Atmosfer kirliliği bazen biyosonöz üzerinde yıkıcı bir etki yaparak yalnız tabiatın korunması bakımından değil aynı zamanda zirai çevrede ( kültür bitkileri ve ormanlar) ve insan sağlığı 88

89 üzerinde de son derece etkilidir. Gerek çiçeksiz gerekse çiçekli bitkiler hava kirliliğine karşı çok hassastırlar. Bitkiler arsında özellikle çamların ve likenlerin etkilenme dereceleri çok fazla olup bunlar biyolojik kirlenmenin endikatörleri olarak kabul edilirler. SO2, yalnız atmosferi büyük ölçüde kirleten bir madde değil aynı zamanda havada çok yüksek oranlarda bulunduğunda bitkiler için zehirleyici etkiler yapmaktadır. Bu kirleticinin kötü etkileri yüzyıla yakın bir süreden beri bilinmektedir. ( Linzen,1971)SO2, yapraklı bitkilerde yaprak dokusu bozukluklarına sebep olarak buradaki iletim demetlerini etkilemektedir. Kültür bitkileri arasında yem bitkileri ( özellikle kaba yonca), pamuk, hindiba, marul en hassas olanlarıdır. Sonra hububat ve turpgiller gelir. Mısır, armut, elma ve badem bu gaza karşı daha toleranslıdır. Tarla yabancı otları ile yol kenarlarındaki arsız otlar da bir evvelkiler kadar SO2 gazına hassastırlar. Bu arda bazıları örneğin Anagallis arvensis, Stellaria media, Plantago lanceolata SO2 gazına karşı oldukça dayanaklı bitkilerdir. Bunların bolluğu bir yerde bu gazın kirletici etkisini belirleyen biyolojik endikatörler olarak kabul edilir. Kozalaklı bitkilerden sarı çam ( Pinus sylvestris) ve göknar ( Abies sp.) türleri SO2 e en hassas olanlarıdır. Bilhassa orta Avrupa da ve İngiltere de, bu türler atmosferin SO2 gazı ile kirlenmesi sonucu, çok fazla tahrip olmuşlardır. Yapraklarını döken ağaçlardan Kayın ve Kestane türlerinin yaprakları kükürtten bile çok etkilenmekte ve yaprak dokuları hemen bozulmaktadır. Havada SO2 gazı 1 ppm yoğunluğa ulaştığında bitkilerin yaşaması zorlaşır. Çiçekli bitkilerin büyük kısmı 0.1 ppm yoğunlukta etkilenmeye başlarlar ve bu yoğunluk bir üst sınır oluşturur. Mantarlar, SO2 veya kükürtten türemiş gazlara karşı çok hassastırlar. Yalnız bu madde bazı kültür bitkilerinde patojenlere karşı korunmada kullanılmaktadır. Likenler, SO2 gazına karşı son derece hassastırlar ve SO2 yoğunluğu 35 ppb ye ulaştığında tamamen yok olmaktadırlar. Halbuki büyük şehirlerdeki SO2 miktarı ortalama 100 ppb dır. Bu sebeple birçok liken, SO2 ile kirlenmeden ötürü bu şehirlerde kaybolmuştur. İngiltere de Belfast da şehir merkezinden uzaklaştıkça ağaç gövdeleri üzerinde yaşayan likenler artmaktadır. ( Fenton, ) Başka bir deyişle SO2 oranı atmosferde arttıkça likenler yok olmaktadır. Likenlerin SO2 gazlarına karşı çok hassas olmalarının nedeni, kabuk veya taşlar üzerinde beslenme elementlerince fakir veya steril substratların üzerinde epifit yaşayan bu çiçeksiz bitkilerin çok özel ekofizyolojik durumlarından kaynaklanmaktadır. Ayrıca likenler yoğunluğu son derce azalmış sıvılardaki çeşitli maddeleri absorbe etme kapasitesine sahiptir,çünkü kendileri için mutlaka gerekli olan mineral maddeleri sadece yağmur sularıyla toprağa taşınmış veya erimiş bileşiklerden alırlar. Kirlenmiş atmosferde bulunan azotlu bileşiklerden (PAN) peroksiaçil nitrat, yaprakların alt yüzeyinde metalik veya gümüş cam renginin oluşmasıyla karakterize edilir. Bu görüntü parankima dokusu hücrelerindeki boşluklarda bu gazın sıkışmasıyla oluşmaktadır. Ozon da bitkiler için çok tehlikelidir. Bunun etkisi 50 ppb den sonra görülmeye başlar ve 100 ppb den sonra ise otsu ve odunlu bitkiler solmaya başlar. Bu durum bilhassa yaprağın üst yüzünde dağılmış siyah lekelerin görünmesiyle kendini gösterir. Son zamanlarda ozonla SO2 arasında bir ilişki olduğu sonucuna varılmıştır. 100 ppb yoğunluğunda ozon ve SO2 gazı karıştığında bitkilere zehir etkisi yapmaktadır. 89

90 Otomobillerin eksozlarından atmosfere yayılan kurşun daha sonra bitkilere ve toprağa geçer ve burada a eriyebilir olduğu için uzun zaman kalabilir. Ruhling ve Tyler (1968) de kurşunun yosunlarda (Hypnum, Hyloconium, Pleurozium) biriktiğini göstermişlerdir. Kurşun miktarının artması bitkilerde dokunun çoğalmasına neden olmaktadır. Özellikle kültür bitkileri kurşun kirlenmesine karşı çok hassastır. Atmosfer kirliliğinin kültür bitkilerine olan kötü etkileri sonucunda milyonlarca dolar zarara sebep olmaktadır ( ABD de 1968 de yarım milyar dolar). Ayrıca atmosfer kirliliğinin orman toplulukları üzerine olan etkileri sonucu Avrupa da binlerce hektar alan yok olmuştur. Belirli bir yerdeki kirli hava etkisini daha çok dolaylı bir şekilde gösterir ve sonuçta zehirlenmelere sebebiyet verir. Flor, zehirleyici bir elementtir. Normal fizyolojik reaksiyonlar içerisinde bitkiler için rolü sınırlıdır. Sığır ve koyunlar flor dan, besin zinciri içerisinde bulaşma yolu ile yavaş yavaş zehirlenirler. Flor, metabolizması yapılamayan bir maddedir ve bitkilerde stoplazma içerisinde birikmektedir. Kuru dokuda 2000 mg/kg sınırına varabilir. Flor gazı türevleri bitkilere stomalar yolu ile girer. Diğerleri erimeyen toz parçaları şeklinde toprağa düşer ya daerimiş olarak nehir suyuna ve oradan da bitki kökleri yolu ile alınır.monokotil bitkilerden zambaklar (Lilium), gensiyanlar ( Gentiana), Koniferlerden Sarı Çam ( P. Sylvestris), Göknar ( Abies) flor kirlenmesine karşı çok hassastır. Kültür bitkilerinden meyva ağaçları da çok fazla etkilenmektedir. Örneğin aluminyum fabrikasına yakın yerlerde bulunan şeftali ağaçlarının tümü yok olmuştur. Çamlar atmosferdeki flor yoğunluğu ppb ye eriştiği zaman yapraklarında siyah ölü noktalar oluşabilmektedir. İşte bu bitkilerle beslenen hayvanlar yüksek dozda flor aldıklarında ( Vücut ağırlığının her kg ı için 1.5 mg dan fazla) floroz adı verilen kronik bir zehirlenmeye veya hastalığa neden olur.floroz,artan dozlarda çeşitli bozukluklara sebep olur. Örneğin organizma daha az dayanıklı hale gelir ve damarlı bir yapı oluşur. Sonra kemiklerde deformasyon gözlenir. Florla kirletilen bir besin uzun süre yenecek olursa, evcil hayvanlarda kan bozukluğuna ( kaseksi) sebep olur. Koyun ve sığırlarda kan bozukluğu durumu flor yoğunluğu ppm e çıktığı zaman gerçekleşir. Bu miktarın koyun ve domuzlarda 100 ppm, tavuklarda ise 300 ppm e kadar çıktığı saptanmıştır. Süt hayvanlarında ise sütün azalması yanında sütün yağ oranı da düşer. Florozdan ölen hayvanlarda yapılan otopsilerde böbrek ve böbreküstü bezlerinde nekroz lar ( ölü siyah noktalar) ve böbrek kanallarında doku bozuklukları gözlenmiştir. Arılar da flor kirlenmesinden çok fazla etkilenen hayvanlar arasındadır. Atmosfere bulaşan diğer bir kirletici kurşun olup ciddi rahatsızlıklara sebep olmaktadır. Bu element evcil hayvanlar tarafından yutulduktan sonra etkileri mevzii kalmaktadır. Haddehane ve mineral çıkarılan yerlerde otlayan hayvanlarda kurşun kirlenmesi tespit edilmiştir. C İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri İnsan, atmosfer kirliliğinin başlıca kurbanlarından birini oluşturmaktadır. Bugünkü araştırmalar göstermiştir ki şehirler en çok kükürt bakımından kirlenmektedir. Bu kirlenme etkisini gizli bir şekilde 10 yıl gibi uzun sürelerde göstermektedir. 90

91 Klinik anketler şehirlerde ölümlerin ve hastalıkların artmasını, havada SO2 dumanının artmasına bağlamaktadır. Bu konuda en belirgin örnek 1952 yılında Londra da yaşamış ve 5 ila 9 Aralık 1952 de 4000 insan SO2 gazından ölmüş ve binlerce insan da diğer akciğer rahatsızlıklarına yakalanmıştır. Otomobillerin eksozlarından çıkan Peroksiasetil nitrat gözlerde kanlanmaya sebep olmaktadır. Amerika da Los Angeles te meydana gelen peroksiasetil nitrat kirlenmeleri ciddi rahatsızlıklara sebebiyet vermiştir. Atmosfer kirliliğinin kronik etkileri, insan sağlığına olan zararlarıdır. Bunlar arasında kronik bronşitler, astım ve nihayet akciğer kanserleri gelmektedir. İngiltere de endüstri merkezlerinde ölenlerin % 10 u kronik bronşitten olup bunların % 21 ini yaşları arasındaki insanlar oluşturmuştur. Kronik bronşitin en yoğun şekli Japonya da Kawasaki şehrinde yaşanmıştır. Burada şehir nüfusunun % 60 ı kronik bronşite yakalanmıştır. Bu durum yani kronik bronşit önce kuru öksürük ve balgam çıkarma şeklinde başlamış bilehare gittikçe solunum sıkıntısı, solunum yetersizliği ve bu da kalp yetersizliğini doğurmuştur. Sigara dumanı da müzmin bronşite sebep olmaktadır. 40 yaşından sonra sigara içenler içmeyenlere oranla % 1 daha fazla etkilenmektedir.( sigara dumanındaki Akrolein adındaki zehirli aldehit) Atmosfer kirliliği maalesef hastalıkların artmasına da sebep olmaktadır. Amerika ve İngiltere de yapılan araştırmalar göstermiştir ki havada günlük SO2 gazı miktarının yükselmesi hidrokarbonların devamlı yanması, şehirlerde kronik bronşitten ölenlerin sayısını arttırmıştır. Akciğer amfizemleri özellikle atmosfer kirliliğinin yoğun olduğu şehirlerde görülen bir solunum rahatsızlığıdır. Bu hastalık, solunum parankimasının elastikiyetini kaybetmesine ve çeperlerde incelme sonucu akciğerlerdeki alveollerin açılmasına neden olmaktadır. Bu da akciğer kanamalarına sebebiyet verir. Atmosferdeki tozların alerjik bünyelerde astım a sebep olması büyük şehirlerde yine kirlenme sonucu oluşur ve solunum sisteminde çok büyük sıkıntılara sebep olur. Şehir atmosferinde benzantren, floranten ve benzopiren gibi kanserojen polisiklik hidrokarbonların bulunması, kanserin yayılmasında önemli bir rol oynamaktadır. C.4.2. Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Etkileri Üretildiği coğrafi yere ve enleme göre, partiküllerin havadaki miktarı ve şeklinde önemli derecelerde azalma ve yükselmeler görülür. Aerosollerin yoğunluğu, normal atmosferde 1 m3 te 107 partikül, endüstrinin yoğun olduğu kirli atmosferde ise 1 m3 te 2x109 dan fazladır. Aitken partiküllerin miktarına gelince;bu, dağların en ücra köşesinde 100x108 / m3, kirli büyük şehir havasında 50x1011 / m3 olarak ölçülmüştür. Şehirlerdeki havada tozların ortalama miktarı μ gr/m3 tür.( Morgan ve Ozalins,1971) Aerosollerin atmosfere dağılışı homojen değildir. Aerosoller atmosferin alt tabakalarında çok boldur, troposferin üzerinde ise çok azalır, sonra stratosferde kilometrelerde tekrar artar. İnsan toprak seviyesindeki havada meydana getirdiği bulanıklıkla önemli bir müdahalede bulunur. Buna karşılık stratosfer tabakasındakiler tamamen tabii kökenlidir. Bu tabaka volkanik tozlardan, meteorit partiküllerinden ve kükürtlü hidrojenle, atmosferdeki amonyağın kükürtlü 91

92 gazlarla oluşturduğu amonyum sülfat parçacıklarından oluşur.insanlar tarafından oluşturulan aerosoller, vejetasyonun oluşturduğundan daha fazladır. Vejetasyon her yık atmosfere önemli miktarlarda terpenler bırakır. Bu sıvı parçacıklar tropikalbölgelerde uydulardan mavimsi buhar şeklinde görülür. Atmosferdeki aerosollerin yoğunluğu coğrafi yere ve enlem derecesine göre değişmektedir. Gerçekten biyosferde partiküllerle yükü geniş bir bölge ile az yüklü diğer bir bölge mevcuttur. Keza Amazon, Ekvator Afrika sı ve güneybatı Asya üzerinde aerosollerden meydana gelen mavimsi sis tabakası mevcuttur. Endüstrinin yoğun olduğu kuzey Amerika ve Avrupa da gri renkte bir toz tabakası görülür. Yapılan araştırmalar sonucu son yılda atmosferdeki aerosollerin artma eğiliminde oldukları saptanmıştır. Hodge (1971) son çeyrek asırda atmosferin geçirme katsayısının %9 oranında azaldığını göstermiştir. Bu da bize bu zaman sırasında atmosferin saydamlığının 2 kat kadar azaldığını göstermektedir. Davitalia (1965) Kafkas Dağlarının yüksek seviyelerinde bir yıl sırasında önemli miktarda toz yığıldığını göstermiştir. Bu araştırıcı bu dağlardaki karlarda toz miktarının yılları arasında 20 kat arttığını gözlemiştir. Araştırıcılar bunu Sovyet endüstrisinin bu yıllardaki gelişmesine bağlamaktadır. Bryson ve Wenland bulanıklığın artma sebepleri arasında en belirgin faktörün son yıllarda kuzey yarım kürede endüstri faaliyetlerinin artmasına bağlamaktadır. Ayrıca volkanizma faaliyetleri de havadaki partiküllerin artmasına sebep olmaktadır. Modern endüstri faaliyetleri şüphesiz troposferde aerosollerin miktarını arttırmaktadır. Diğer tarftan stratosferde azot ve kükürt gazı bileşikleri derhal yeni partiküller oluşturur ve bunlar muhtemelen Aitken çekirdekleri etrafında kondenzasyonla oluşurlar. Bölgesel veya mezoiklim ölçeğinde meteorolojik değişmeler atmosfer kirliliğine bağlıdır. Çok kirlenmiş şehir bölgelerinin mezoiklimleri hissedilir derecede değişikli gösterir. Burada birinci etki güneşlenme üzerine dolayısıyla toprağın aydınlanmasına etki edecektir. Bu, mevsimlere bağlı olarak azalabilir. Ayrıca kış şartlarında sis oluşacaktır. Bu duman (smog) olayı yüzyılımızın başından beri endüstri şehirlerinin korkulu rüyası olmaya devam etmektedir. Şehirler üzerinde durgun havalarda, sıcaklık terselmesi olmadığı zamanlarda, kirliliğinin meydana getirdiği bir tabaka veya kubbe oluşur. Bu tabaka sarı-esmer renktedir ve azot peroksit (NO2) oluşumuna sebep olur. Toz ve gazların şehir üzerinde oluşturduğu bu kirli kubbe ancak rüzgar veya yağmurla dağılır. Şu da varki yıkarı doğru hava hareketleri kirlenme kubbesini besleyerek yağışlar sebep olur. Tozların, özellikle benzinli motorlarda çıkan kurşunca zengin partiküller Scheffer e göre (1970) atmosfer nemi için etkili kondenzasyon çekirdeklerini oluşturur ve şehir çevrelerinde etkili yağışlar neden olur.veya dumanın bulunmadığı, fakat kirli tabakanın ( kubbenin) bulunması, durgun havalarda Sisin kuvvetli bir radyasyon absorbsiyonuna neden olur. Bu durum şehirlerde görüş mesafesini büyük ölçüde engeller. C HAVA ( ATMOSFER VE İKLİM ) KAYNAKLAR: Kars,İli Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2004 yılı Rasat bilgileri 92

93 İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2004 Kars Valiliği Çevre Koruma Vakfı nın yılı egzoz emisyon ölçüm sonuçları alınarak hazırlanmıştır. AKMAN, 1996, Çevre Kirliliği ve Ekolojik Etkileri 93

94 D (SU) D.1 Su Kaynaklarının Kullanımı D.1.1 Yeraltı Suları Kars İlinde bulunan akiferlerle ilgili bilgiler aşağıya çıkarılmıştır. Yeri Kaynağın adı Çıktığı Formasyon Kot Koordinat Kars Akyaka-Kürekdere Andezit çatlakları K D Kars Arpaçay-Taşbaşı bazalt-kumtaşı-kiltaşı K D Kaynak: D.S.İ. 24 Bölge Müdürlüğü 2005 yılı verileri Arpaçay-Taşbaşı kaynağından Arpaçay İlçesinin içmesuyu temin edilmektedir. D.1.2. Jeotermal Kaynaklar : B.1.8 bölümünde bilgi verilmiştir. D.1.3. Akarsular B.4.3 bölümünde Kars il sınırları içindeki akarsular verilmiştir. İlimizde mevcut olan akarsuların debileri, kaliteleri aşağıda verilmiştir. Bu akarsuların hiçbirinde taşımacılık ve su sporları yapılmamaktadır. Tablo 23 :İlimizde ki Akarsuların durumu Akarsu Adı KOT En Düşük Debi(m3/sn) En Yüksek Debi(m3/sn) Güney Dere 1890 m 0.185((Aralık) 1.26(Nisan) Kekeç Suyu 1890 m 0.096(Ağustos) 4.34(Nisan) Aras Nehri 1443 m 11.0(Ekim) 116(Nisan) Digor Çayı 1700 m 0.22(Şubat) 2.07(Nisan) Sarıkamış Deresi 2007 m 0.11(Ocak) 3.89(Nisan) Susuz Çayı 1755 m 0.75(Eylül) 4.37(Nisan) Katranlı Çayı 1920 m 0.600(Haziran) 1.10(Mayıs) Çubuk Deresi 1930 m 0.11(Eylül) 2.55(Mayıs) Kars Çayı 1840 m 0.93(Ocak) 24.0(Nisan) Kaynak :DSİ 24. Bölge Müdürlüğü 2005 D.1.4 Göller, Göletler ve Rezervuarlar : 94

95 Göller ile ilgili bilgiler ilin topografyası bölüm başlığı altında verilmiştir. İlimiz sınırları içinde DSİ ce inşaatı devam eden Şirin Köy Göleti mevcuttur. Şirin Köy Göleti; Homojen dolgu tipinde, sulama amaçlı ve depolama hacmi 1,85 hm3 tür. İlimizde rezervuar bakımından şu anda mevcut olan Arpaçay Barajıdır. Arpaçay Barajının su kaynağı Arpaçay Nehri olup, sulama amaçlı, aktif hacmi 510 hm3 tür. İlimizde rezervuar bakımından inşaatı % 70 seviyesinde olan bir başka barajımız ise Bayburt Barajıdır. Bayburt Barajı; Selim İlçesinde yer alıp, sulama ve içme suyu amacı taşımakta olup, aktif hacmi 50,5 hm3 tür. D.1.5 Deniz : Kars İlinin denize kıyısı bulunmamktadır. D.2 Doğal Drenaj Sistemleri : A Akarsular için : İlimizde mevcut olan akarsuların isimleri ve yıllık potansiyelleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Bu akarsuların hiçbirinde taşımacılık ve su sporları yapılmamaktadır. Akarsuyun adı Kars Çayı Aras Nehri Yıllık Potansiyeller 781 hm3/yıl 378 hm3/yıl (Kars il sınırları içindeki potansiyeli) B Yer altı suları için : İlimizdeki yer altı suyu potansiyeli 20 hm3/yıl, yer üstü potansiyeli ise 1159 hm3/yıldır. D.3. SU KAYNAKLARININ KİRLİLİĞİ VE ÇEVREYE ETKİLERİ D.3.1 Yeraltı Suları ve Kirlilik Yüzeysel sularda, özellikle akarsularda aşkış sırasında su, toprağın üst tabakalarınada bulunan organik maddeleri bünyesine alır.bu organik maddelerin suda çözünmüş halde bulunan oksijenle yükseltilmesi sonucunda, sudaki çözünmüş oksijen miktarı azalır. Reaksiyonun son ürünü olarak karbondioksit oluşur ve sonraki karbondioksit miktarı artmaya başlar. Karbondioksitin atmosfere verilmesiyle suda da önemli bir değişim meydana gelmektedir. Ancak; yer altı sularında farklı cereyan etmektedir.yeraltına doğru sızan sularda da aynı olay toprağın üst tabakalarında bulunan organik maddeler nedeniyle, artmaktadır.yalnız, buradaki farklılık yeraltına doğru sızan bu sular, oksijen kazanma paralelinde karbondioksit miktarı artmaktadır.yanlız, buradaki farklılık yeraltına doğru sızan bu sular, oksijen miktarı sıfıra düşer, bunun paralelinde karbondioksit miktarı artar. Böylece ortam, anaerob şartlara dönüşür.anaerobik şartlardaki 95

96 reaksiyonlar sonucunda ise, suda karbondioksitin yanı sıra amonyak, metan, hidrojen sülfür ve diğer birçok ucucu organik bileşik ortaya çıkar.yer altındaki basınç nedeniyle, bu sular, sonuçta yüzeysel sulara karışırlar. Yüzeysel suların oksijen kazanımları mümkün olduğundan, böyle bir durumda yüzeysel sulara karışan suların kalitesi ne olursa olsun, oluşmuş olan gazlar atmosfere uçarken, çözünmüş oksijen miktarında artışlar gözlenecektir. İl Merkezinde katı atıkların toplandığı Karadağ mevkisindekikatı atık depolama sahasına düşen yağış suları yer altı suyuna karışmaktadır. D.3.2.Akarsularda Kirlilik İlimizde akarsu olarak Kars Çayı bulunmaktadır. Akarsu kalitesinin tespiti ve kirlilik parametrelerini belirleyecek herhangi bir çalışma yapılmadığı, ancak DSİ 24. Bölge Müdürlüğü tarafından İlimizde bulunan dere ve çaylara yapılan kirlilik sınıfı tespiti Tablo 24 de verilmiştir. D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik İlimizde Çıldır Gölü (bir kısmı Ardahan İli sınırlarında yer alır ) Aygır Gölü, Kuyucuk Gölü ve Turna gölleridir. Bu doğal göllerin yanında tek yapay göl ise Arpaçay Baraj gölüdür. Göllerin aylık, mevsimlik ve yıllık kirlilik durumları belirleyecek herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. D.3.4. Denizlerde Kirlilik Kars ilinin deniz kıyısında sınırı bulunmamaktadır. D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikaları Yeraltı suyu, kıta içi suları ve konusunda il düzeyinde, merkezi ve yerel yönetimlerce alınan tedbirler ve kontrol yöntemleri ile ilgili İlimizde herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Ancak İlde su yönetimi uygulamaları; 2872 sayılı Çevre Kanununun Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği doğrultusunda Çevre ve Orman Bankalığı taşra teşkilatı olan İl Çevre ve Orman Müdürlüğünce yapılmaktadır. D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri Su ortamı, adından da anlaşılacağı gibi su kaynaklarını içine alır. Yağışlarla oluşan yüzey akışları değişik büyüklükteki akarsular ve haliçler kanalıyla denizde son bulur. Yüzey auların şekil ve büyüklüğünde meydana gelecek her değişme yeni özel durumdaki hayat şarlarına adepte olmuş organizma topluluklarını ve bu topluluğu meydana getiren mikroorganizma türlerini ortaya 96

97 çıkarır.akarsular üzerinde yapılan kabartma ve biriktirmeyapıları sırasında oluşan baraj göllerinde, morfolojik yapının farklı olması nedeniyle yeni organizma ortaya çıkar.baraj göllerinin mansap tarafındaki akarsu kısmında da nehrin normal biyolojik türleri ortaya çıkar. İlimizdeki su kaynaklarındaki kirlilik sınıfları ve yapılan ölçümler aşağıdaki tablo da belirtildiği şekildedir. D.5.1. Tuzluluk Kars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır. D.5.2. Zehirli Gazlar Kars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır. D.5.3. Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik Kars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır. D.5.4. Ağır Metaller ve İz Elementler Kars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır. D.5.5. Zehirli Organik Bileşikler Kars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır. Tablo 23: Derelere ait kirlilik sınıfları 97

98 98 D S İ n o L a b. N o S u y u n İ s m i N u m u n e n i n a l ı n d ı ğ ı y e r N u m u n e y i a l a n N u m u n e n i n a lı n d ı ğ ı t a r. Z a m a n s a a t R. S. C. p H 2 5 C e l e k t r i k g e ç i r g e n l i ğ i E X x 1 0 Katyon Durumu Me/Lt Anyon Durumu Me/Lt N a K C a M g T o p l a m C o H C O C l S O T o p l a m % S o d y u m S o d y u m A d s o r p i s i o n O r a n ı S u y u n S ı n ı f ı S e r t l i k F : S D i g o r s u y u D o l a y l ı B r j. A k s ı C 2 S 1

99 H e r c i k i D e r e s i D e r e s i V a r l ı B r j A s k ı C 2 S K a r a h a n Ç a y ı T a ş d e r e C 2 S S ö g ü t l ü G ö l e t i S ö ğ ü t l ü G ö l e t i A k s ı C 2 S 1

100 K a r s Ç a y ı A b l a l ı k R e g ü l a t ö r ü C 2 S H e r c i k i D e r e s i V a r l ı B r j. ( İ ç m e s u y u n u m u n e s i ) C 2 S 1

101 Ç e m r e S u y u ( İ ç m e S u y u N u m. ) C 2 S B o z k u ş D e r e s i B a y b u r t S u y u ( İ ç m e S u y u N u m. ) C 2 S A r a s N e h r i H a l i m c a n C 2 S 1

102 D i g o r s u y u G ü l h a y r a n C 2 S A r p a ç a y N e h r i A r p a ç a y B r j. Ç ı k ı ş ı s C 2 S 1 Kaynak :DSİ 24. Bölge Müdürlüğü 2003 D Siyanürler Kars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır. D Petrol ve Türevleri Kars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır. D Polikloro Naftalinler ve Bifeniller Kars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır. D Pestisitler ve Su Kirliliği Kars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır. D Gübreler ve Su Kirliliği Kars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır.

103 D Deterjanlar ve Su Kirliliği Kars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır. D.5.6. Çözünmüş Organik Maddeler Kars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır. D.5.7. Patojenler Kars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır. D.5.8. Askıda Katı Maddeler Kars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır. D.5.9. Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliği D SU Kars İlinde bu konu ile ilgili ayrıntılı bir çalışma yapılmamıştır. KAYNAKLAR: Kars İl Yıllığı, 2003 D.S.İ. 24. Bölge Müdürlüğü, 2005 (E) TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI E.1. Genel Toprak Yapısı Kars ilinde tarım topraklarında % 1,5 kil, % 57,3 tın, % 38,6 killi tın ve % 2,6 kum bünyeye sahiptir. Tarım toprakları % 6,4 asit, % 43,3 nötr, % 50,3 alkali reaksiyona sahiptir. İşlemeli tarım uygulanan topraklar % 98,5 tuzsuz, % 1,5 hafif tuzludur. İl toprakları % 51,7 az kireçli, % 12,6 orta kireçli, 5 35,7 kireçlidir. 103

104 Tarım topraklarının büyük bir kısmı organik madde yönünden fakir durumdadır. Analiz sonuçları ortalamasına göre; topraklarda % 9,2 organik madde çok az, % 34,5 az, %33,3 orta, % 17,1 iyi ve 5 5,9 ise yüksek düzeydedir. E.2. Toprak Kirliliği E.2.1. Kimyasal Kirlenme İlimizde büyük boyutlu sanayi kuruluşları bulunmadığından, ayrıca yerleşim merkezlerindeki evsel atıklarının genelde kontrol altında tutulmasından dolayı, önemli bir kimyasal etkili toprak kirliliği söz konusu değildir. E Atmosferik Kirlenme İlimiz topraklarında SO 2 (Kükürt dioksit), F 2 (Flor) bileşikleri, H 2 S (Hidrojen sülfür), mağnezit, demir, karbon tuzları gibi partikül maddeler ile ağır metaller il topraklarında herhangi bir birikime ve kirliliğe sebebiyet vermemektedir. E Atıklardan Kirlenme Toprak kirliliğine neden olan endüstriyel atıklar ve şehir katı ve sıvı atıklarının depolanması ya da eliminasyonu konusunda İlimizde halen çok büyük tehlikeler söz konusu değildir. Sanayi tesislerinin katı, sıvı atıklarını çevre kirliliğine sebep olmayacak şekilde eliminasyonu konusunda orta ve uzun vadeli alınması şarttır. E.2.2. Mikrobiyal Kirlenme İlimiz topraklarının gerek kentsel atık sularla ve gerekse benzeri kirli sularla toprağa geçen ve çevre sağlığı açısından son derece önemli olan bakteri, virüs ve bazı protezoa türleri ile kirlenme konusunda herhangi bir tespite rastlanmamıştır E.3.ARAZİ E.3.1 Arazi Varlığı Kars İlinin toplam arazi varlığı hektardır. E Arazi Sınıfları 104

105 Tablo 25: İlimizin Arazi Durumu Arazi Cinsi Yüzdesi (% ) Miktarı (ha) Tarla 4,8 235,845 Çayır-Mer a 6,7 327,857 Ormanlık 0,8 37,700 Nadas 2,3 107,152 Sebze 4,4 208,20 Meyve ,3 Bağ 0, Kültür Alanı ,497 Yerleşim Alanı ve kullanılmayan arazi 4,9 235,66 TOPLAM ,619 Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü Sınıf Arazi :Toprak derinlikleri fazla drenajları iyidir.tuzluluk, sodiklik ve taşlılık gibi sorunları yoktur, verimlilikleri iyidir.kültür bitkilerinin yetiştirilmesinde olduğu kadar çayır, mera ve orman için de güvenli olarak kullanılabilir. Kars İlinde 1. sınıf arazinin toplamı hektar olup il yüzölçümünün % 12 sini oluşturmaktadır. Bu sınıf arazilerin %39 unu alüvyal topraklar, % 10 unu kolivyal topraklar %13.32 sini kahverengi topraklar, %19 unu kırmızı kahverengi topraklar meydana getirir. 2.Sınıf Arazi : Bu sınıftaki topraklar kültür bitkileri, çayır-mera ve orman için kullanılabilirler. Kars ilindeki 2. sınıf arazinin toplamı hektar olup il yüzölçümünün % 31 ini oluşturmaktadır. 3. Sınıf Arazi :Bu sınıftaki topraklar kültür bitkileri tarımına alınabilecekleri gibiçayır, mera ve orman arazisi olarakta kullanılabilir. Kars ilindeki 3. sınıf arazinin toplamı hektar olup il yüzölçümünün % 33 ini oluşturmaktadır. 4. Sınıf Arazi :Bu sınıftaki toprakların dikkatli işlenmesi gereklidir.çayır- mera ve orman olarak kullanılabileceği gibi tarla ve bahçe bitkilerinden bazıları için kullanılabilir. Kars ilindeki 4. sınıf arazinin toplamı hektar olup il yüzölçümünün % 18 ini oluşturmaktadır. 5. Sınıf Arazi : Bu sınıf araziler yetişecek bitki cinsini sınırlayan ve kültür bitkilerinin gelişimini önleyen sınırlandırmaya sahiptir.bu arazini tamamında Çayır- mera yetiştirilmektedir. 6. Sınıf Arazi : Kars ilinin hektar yüzölçümünün %6 sını oluştumaktadır. 105

106 12% Kaynak:İl Tarım 18% 6% 0% I Sınıf Arazi ll Sınıf Arazi lll Sınıf Arazi Müdürlüğü 2004 Grafik 5: Kars İli Tarım arazisi dağılımı Durumu 33% 31% lv Sınıf Arazi Vl Sınıf Arazi Vll Sınıf Arazi E Kullanım Kars İlinin Km olan toplam yüzölçümünün hektarı (% 36,3) tarım alanı, Hektarı(% 34,7) çayır ve mera, hektarı (% 4,0) orman alanı, hektarı(% 25,0) ise tarım dışı arazidir. Tablo 26: Kars İli nin Arazi Varlığı Ve Arazi Yapısı(İl Tarım Müdürlüğü 2004 yılı) Arazi Cinsi Yüzdesi (%) Arazi Miktarı (ha.) Tarım Arazisi 36, Çayır-Mer a Arazisi 34, Ormanlık Arazi 4, Yerleşim Alanı ve Kullanılmayan Arazi 25, T O P L A M Ormanlık Arazi; 4; 4% Tarım Dışı Arazi; 25; 25% Çayır-Mer'a Arazisi; 34,3; Tarım arazisi; 36,3; 37% ü Kayn ak:il Tarı m Müd ürlüğ 2004 Graf ik 6:K ars İli Ara zi 106

107 umu Kars İli ve İlçe le rinin arazi kullanım durumu aşağıda be lirtildiği şe kilde dir. Dur Tablo 27: Kars İlinin Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı Kullanım Şekli ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI l ll lll lv Toplam V Vl Vll Toplam Vlll Toplam Tarım Arazileri Kuru T. (Nadaslı) Kuru T.(Nadassız) Sulu tarım Yetersiz sulu T Bahçe (Kuru) Bahçe (Sulu) Çayır-mera Çayır arzisi Mera Arazisi Orman Funda Orman Arazisi Fundalık arazisi Tarım dışı arzi Yerleşim (Yoğ) Turistik alan Sanayi Alanı Diğer araziler Su yüzeyi Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2003 Tablo 28:Şimdiki Arazi Kullanma Şe kille rinin Kabiliye t Sınıflarına Dağılımı (Akyaka) Kullanım Şekli ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI l ll lll lv Toplam V Vl Vll Toplam Vlll Toplam Tarım Arazileri Kuru T. (Nadaslı) Yetersiz sulu T Çayır-mera Çayır arzisi Mera Arazisi Tarım dışı arzi Yerleşim (Yoğ) Diğer araziler Su yüzeyi TOPLAM Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2003 Tablo 29 :Şimdiki Arazi Kullanma Şe kille rinin Kabiliye t Sınıflarına Dağılımı (Arpaçay) 107

108 Kullanım Şekli ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI l ll lll lv Toplam V Vl Vll Toplam Vlll Toplam Tarım Arazileri Kuru T (Nadaslı) Yetersiz sulu T Bahçe (Kuru) Bahçe (Sulu) Çayır-mera Çayır arzisi Mera Arazisi Diğer araziler Su yüzeyi TOPLAM Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2003 Tablo 30 :Şimdiki Arazi Kullanma Şe kille rinin Kabiliye t Sınıflarına Dağılımı (Digor) Kullanım Şekli ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI l ll lll lv Toplam V Vl Vll Toplam Vlll Toplam Tarım Arazileri Kuru T. (Nadaslı) Kuru T.(Nadassız) Sulu tarım Çayır-mera Çayır arzisi Mera Arazisi Orman Funda Tarım dışı arzi Yerleşim (Yoğ) Turistik alan Sanayi Alanı Diğer araziler TOPLAM Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2003 Tablo 31 :Şimdiki Arazi Kullanma Şe kille rinin Kabiliye t Sınıflarına Dağılımı (Kağızman) Kullanım ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI Toplam Şekli L Ll lll Lv Topla m V Vl Vll Toplam Vlll Tarım Arazileri Kuru T. (Nadaslı) Kuru T.(Nadassız) Sulu tarım Yetersiz sulu T Bahçe (Kuru) Bahçe (Sulu)

109 Çayır-mera Çayır arzisi Mera Arazisi Orman Funda Fundalık arazisi Tarım dışı arzi Yerleşim (Yoğ) Diğer araziler TOPLAM Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2004 Tablo 32 :Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı (Sarıkamış) Kullanım Şekli ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI l ll Lll lv Toplam V Vl Vll Toplam Vlll Toplam Tarım Arazileri Kuru T. (Nadaslı) Kuru T.(Nadassız) Sulu tarım Yetersiz sulu T Bahçe (Kuru) Bahçe (Sulu) Çayır-mera Çayır arzisi Mera Arazisi Orman Funda Orman Arazisi Fundalık arazisi Tarım dışı arzi Yerleşim (Yoğ) Diğer araziler TOPLAM Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2003 Tablo 33 :Şimdiki Arazi Kullanma Şe kille rinin Kabiliye t Sınıflarına Dağılımı (Se lim) Kullanım Şekli Tarım Arazileri Kuru T. (Nadaslı) Yetersiz sulu T. ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI Toplam l Ll lll lv Topla m Vl Vll Toplam Vlll Çayır-mera Çayır arzisi Mera Arazisi Orman Funda

110 Orman Arazisi Yerleşim (Yoğ) Diğer TOPLAM Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2003 Tablo 34 :Şimdiki Arazi Kullanma Şe kille rinin Kabiliye t Sınıflarına Dağılımı (Susuz ) Kullanım Şekli ARAZİ KULLANMA KABİLİYETSINIFLARI l ll lll lv Toplam Vl Vll Toplam Vlll Toplam Tarım Arazileri Kuru T (Nadaslı) Kuru T.(Nadassız) Sulu tarım Yetersiz sulu T. Bahçe (Kuru) Bahçe (Sulu) Çayır-mera Çayır arzisi Mera Arazisi Tarım dışı arzi Yerleşim (Yoğ) Turistik alan Sanayi Alanı Diğer araziler TOPLAM E.3.2. Arazi Problemleri Kaynak:İl Tarım Müdürlüğü 2003 Türkiye; topoğrafik yapısı, iklimi, uygulanan yanlış tarım yöntemleri, aşırı mera ve orman tahribatı ve toprakların çoğunlukla erozyona duyarlı olması nedeni ile dünya yüzünde yüksek düzeyde erozyona maruz kalan ülkeler arasında yer almaktadır.yapılan etüt ve gözlemlere göre ülkemiz arazilerinin % 20 sini oluşturan ha. ında orta, % 36.4 ünü oluşturan ha. ında şiddetli, % 17 sini oluşturan ha. ında ise çok şiddetli erozyon cereyan etmektedir. Toprak en önemli doğal kaynaklardan birisi olup, toprakların tarım dışı amaçlıkullanılması, ağır metallerle kirlenmesi ve toprak erozyonu ile kayıp edilen toprakların gerikazanımı çok zordur. Ülkemizde ise erozyon, topraklarımızın yok olmasına sebep olan nedenlerin başında gelmektedir. Ancak erozyon ile mücadele çalışmaları dünyada ve ülkemizde oldukça yakın tarihte başlamıştır. Erozyonu önleme konusu ülkemizde ilk kez 1937 yılında kabul edilen 3116 Sayılı Orman Kanunu kapsamında yer almasına rağmen, 1950 yılına kadar herhangi bir çalışma yapılamamıştır. Oysa toprakların su ve rüzgar etkisiyle aşınıp-taşınması ile oluşan sellerin yerleşim alanlarını tehdit etmesi, can ve mal kaybına neden olması toprakların nehir ve denizlere taşınması, konunun önemini bütün ciddiyetiyle ortaya koymaktadır. Arazilerimiz her zaman kullanım kabiliyetlerine göre değerlendirilmediğinden tarıma en elverişli, en verimli ovalar haksız işgale uğramaktadır.karayolu güzergahı seçimi 1. ve 2. sınıf arazileri ortadan bölecek 110

111 şekilde seçilmekte, böylece hem yola hem de bu yolun çevresine yığılan endüstri ve kent alanlarına büyük miktarda arazi kaptırılmaktadır.bu yolla kaybedilen arazilerin tarım topraklarımız içindeki payının %5 gibi düşük düzeylerde olması, kamuoyunun konunun önemini anlamasını zorlaştırmaktadır. Halbuki Türkiye de kentleşme ve endüstrileşme nispeten yeni kavramlar olup, bu kayıplar çok kısa sürede gerçekleşmiştir. Bina, her çeşit arazi üzerine inşa edilebilir; fakat üretken ve sürdürülebilir tarımın ise verimli topraktan başka şansı yoktur. Toprak Muhafaza, Havza Islahı, Mera Kanunu gibi kanunlar, uzun süredir tartışılmakla birlikte uygulamaya konamamaktadır. Halbuki sürdürülebilir kalkınma kavramı, toprak, su, bitki toplulukları, hava gibi doğal kaynakların korunmasıyla başlar. Topraklarımızı ve arazilerimizi kabiliyetlerine uygun şekilde kullanmak, gelecek nesillere karşı borcumuzdur. Kars ilinde aşırı ve düzensiz otlatma nedeniyle bitki örtüsünün zayıflığı, meyilin yüksek ve toprağın çabuk çözünen ana kayalardan oluştuğu alanlarda erozyon varlığını sürdürmektedir.bunun yanında çay ve akarsu yatakları boyunca, şiddetli yağışlarda ve erken ilkbahar mevsiminde kar erimeleri ile yer yer kıyı oyulmaları görülmektedir. -Mera alanlarındaki erozyonun önlenebilmesi için mevcut alanların kapasitesi doğrultusunda düzenli otlatılması, erken ve geç otlatmalardan sakınılması gerekmektedir. -Kıyı oyulmalarına karşı ekonomik tedbir, kıyı boyunca söğüt, iğde vb. çelikleri ile ağaçlandırmak ve yer yer uygun kenarlara büyük taşlarla set oluşturmaktır. -İlkbahar mevsiminde karların erimesi ile yüzeysel akış şeklinde konsolide sediment taşıyarak boşa giden kar suları mera tipi teraslar yapılarak toprak tarafından emilmesi sağlanmalıdır. (E) TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI KAYNAKLAR: İl Tarım Müdürlüğü,

112 F.1. Ormanlar F.1.1. Ormanların Ekolojik Yapısı: (F) FLORA-FAUNA ve HASSAS YÖRELER Kars, Doğu Anadolu Bölgesi içinde kalmakta, kışları genellikle uzun ve karlı, yazları kısa ve serin geçmektedir. Jeolojik temel ve toprak özellikleri; Kars yöresi içine alan kuzeydoğu Anadolu, Türkiye nin en genç arazisi ile kaplıdır.bu bölge arazinin üzerini kalın bir lav örtüsü kaplamaktadır.bu lavlar andezit ve bazalt orjinli olup ayrılmaları güçtür. Bu volkanik kütleler Tersiyer (Pliosen) ve Quarter (Pleistosen) yaşlıdır. Yüksek dağlarda ve erozyona uğramış yörelerde Pleistosen serisine ait lav örtülerine ve bunların üzerinde obsidienlere, dolasıyla lav kabuklarına rastlanmaktadır. Bundan Başka yüzeye kadar çıkmış andezit ve bazalt kayaçlarına rastlanır. Genç lav örtüsünün altında Neojen depoları, bazı yerlerde kretase kalkerleri, Paleozoike ait kristalin şistler bulunmaktadır. Bunlar ya yükselme olaylarının meydana geldiği yerlerde veya şiddetli erozyona uğramış yörelerde görülebilir. Ormanlar; Kars ilinin Sarıkamış ilçesi ağırlıklı olmak üzere Selim ilçesi, Kağızman ilçesi sınırında yayılış göstermektedir. Ormanların Ekolojik Yapısında bahsederken de yayılış alanları özellikleri üzreinde duracağız zira orman; geniş bir alana yayılan, kendine özgü bir iklim yaratabilen belli boy, çap ve kapalılıktaki ağaçlar ile ağaçcık, çalı, otsu bitkiler, mikroorganizmalar ve hayvanların toprakla oluşturdukları hayat birliğinin ve ortamın adı olarak tanımlanır. Ormanlarda yabani domuz, kurt, ayı, sincap, tilki, tavşan gibi hayvanlarla yabani güvercin, karga, kartal, akbaba,serçe, ağaçkakan gibi kuşlar bulunmaktadır. Topoğrafik ve Jeolojik Durum : Kuzeyde Allahuekber dağları bulunmaktadır. Bunu yer yer yükselen tepeler, belli başlıları Sarıkamış ilçesi sınırlarında kalan Karanlık Tepe (2859 mt), Dikenlitabya Tepe (2538 mt.), Ziyaret Tepe (2577 mt.), takip eder. Selim ilçesi sınırlarında ise Palduçepe tepe (2485 mt), Garipusta tpe (2557m.) püsküllü Tepe (2564 m.) belli başlı yükseltilerdir. Eosen devrinde teşekkül etmiş volkanik ve kayalar ana kayayı teşkil etmektedir. Toprak Durumu : Sarıkamış yöresinde Gri som andezit üzerinde gelişmiş Kahverengi Orman Toprağı ile andezit porfiri ve andezit tüfünün yan yana olduğu anamateryal üzerinde gelişmiş Kahverengi Orman Toprağıdır. Kahverengi Orman Toprağı, yarı nemli iklimlerde gelişmiş, bir mul A, bir de B horizonu olan ve bu horizonda C horizonuna kıyasla daha kuvvetli bir renk gelişimi olan, biraz daha fazla kil bulunan, fakat kil birikimine ait bariz bir işaret taşımayan, kalsiyum karbonatları solum tabakalrından daha derinde bulunan bir yapıya sahiphir. 112

113 Selim yöresinde arazi genellikle Neozoik (Tersiyer-Üçüncü zaman ), Neojen; yüksek kısımlar yer yer Eosen; düz dere yatakları ve vadi alanları Antropozoik (dördüncü zaman ) Holosen (Yeni alüvyon) devrine aittir. Ana karayı genellikle bazalt, yer yer andezit ve volkan tüfleri oluşmakta olup, bazalt ve andezitler püskürük taşlar, (magmatik taşlar) ana bölümün dış püskürük taşalr (volkanitler- yüzey taşlar) alt bölümüne, volkan tüfleri aynı ana bölümün püskürük tüfler alt bölümüne girmektedir.bazalt ayrışmasından, koyu kahverenkli, killi, yamaçlarda taş ve çakıl bakımından zengin ve sığ, yamaç eteklerinde derin, besin maddesince zengin, suyu orta derecede geçiren topraklar, andezitin ayrışmasınadan balçık ve killi balçık tekstüründe değişik renkli, güç yıkanan, verimli topraklar bulunmaktadır. Kars ili düzlük bir yapıya sahip olsa da ormanların yayılış gösterdiği Selim ilçesi ve 0Sarıkamış ilçesinde Ormanlar yüksek ve dik sayılabilecek yamaç ve tepelerde bulunur. Ortalama meyil %30-60 arasındadır. Hidrolik Yapı : Akarsular ; Ülkenin sayılı nehirlerinden olan Aras Kars ili sınırları içinden geçmektedir. Arasın kolu olan Arpaçay Ermenistan ile olan sınırımızı oluşturur. Bunlardan başka; Kars Çayı, Komdere, Sarıçamur Dere, Çatal Dere, Karanlık Dere, Civanlık Dere, Keklik Dere, Çalcık Dere, Belncik Dere, Balıklı Dere ve İrili ufaklı çok sayıda dere ve derecik bulunmaktadır. Göller ; Kars ili sınırları içinde Çıldır gölü bulunmaktadır. İklim ; Ormanlık alanlara en yakın meterolojik istasyonu 2092 mt. Rakımda bulunan Sarıkamış Meteorolojik istasyondur.burada alınan değerlere göre yıllık ortalama sıcaklık 3.2 C, maksimum sıcaklık 33.0 C ve minimum sıcaklık C dir. Yıllık yağış miktarı 576,6 mm, nisbi nem %74, erken ve geç donlar Kasım ve nisan aylarıdır. Hakim ve tehlikeli rüzgar yönü SSW ile W dir. F.1.2. Bölgenin Orman Envanteri İl sınırı dahilindeki ormanların tamamı saf Sarıçam (p.silvestrıs L.) dan oluşmakla beraber ormanlarda yer yer titrek kavak, meşe ve nadiren huş a rastlanmaktadır.(tablo 1) Kars ili Sarıkamış İlçesinde İşletme Müdürlüğü bulunmaktadır. Müdürlük bünyesinde 8 işletme Şefliği mevcuttur. Üretim miktarını Gösteren veriler Tablo39 te yer almaktadır. Tablo 35:Ormanların Ağaç Türle rine Göre Dağılımı AĞAÇ TÜRÜ KORU BALTALIK TOPLAM Normal Saha Bozuk Toplam Saha Normal Saha Bozuk Toplam Saha Normal Saha Bozuk Toplam Saha Saha Saha Saha Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. 113

114 İbreli Yapraklı , ,5 Kaynak:Sarıkamış Orman İşle tme Müdürlüğü 2004 Tablo 36: Ormanların Kapladığı Alanlar ve Bu Alanların Nite lik ve İşle tme Biçimi İ l i VERİMLİ BOZUK KORU V E R İ M L İ B O Z U K TOPLAM TOPLAM A ÇI KLI K KORU KORU TOPLAMI BALTALIK BALTALIK BALTALIK O R M A N ALAN /ilçes ALANI i Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Ha. Kars Selim 7242, , , ,5 Kağız man S arı k amş T O P L A M ALAN , ,5-52,5 52, Kaynak:Sarıkamış Orman İşle tme Müdürlüğü 2004 Tablo 37: Ormanlardan Elde Edilen Üretim Miktarı ŞEFLİK DİKİLİ PROG. DAMGA GERÇEKLEŞME YAPACAK PROGRAM GERÇEKLEŞME Sarıkamış ,184 Boyalı ,788 Araştırma ,944 Hamamlı ,942 Karakurt ,812 Çamyazı ,569 Toplam ,239 Kaynak:Sarıkamış Orman İşle tme Müdürlüğü 2004 Tablo 38: İşletme Müdürlüğüne Ait Orman İçi ve Orman Kenarı Köyler BÖLGESİ Orman içi Köy Orman Kenarı Köy (31. madde köy ) (32. madde köy) TOPLAM BOYALI

115 ÇAMYAZI HAMAMLI 7-7 KARAKURT TOPLAM F.1.3. Orman Varlığının Yararları : Kaynak:Sarıkamış Orman İşle tme Müdürlüğü 2004 İnsanoğlu varolduğu günden bu yana çevresini kuşatan ormanlardan faydalanma yollarını aramıştır. Önceleri bu faydalanma yalnızca barınmak,avlanmak, yapacak ve yakacak odun temin etmek biçiminde olmuş, daha sonraları ormanların diğer kollektif faydalarını öğrenmiş ve ormanlardan gittikçe çeşitlenen biçimde faydalanmaya başlanmıştır. Bu faydaları şöyle özetleyebiliriz. Ormanlar yaşantımızın her safhasında ihtiyaç duyduğumuz yapacak ve yakacak hammadde kaynağıdır. Bunun yanı sıra bitkisel nitelikli tohum, çiçek, kozalak vb. mineral nitelikli çakıl, kum vb. hammadde kaynaklarının bir kısmı da ormanlardan elde edilmektedir. Ormanlar, bitkiler ve hayvanlar için doğal bir su şebekesi gibidirler. Kar ve yağmur biçimindeki yağışı yaprakları, dalları, gövdesi ve kökleri ile tutarak, sellerin ve taşkınların oluşmasını önler. Ayrıca yer altı sularının oluşmasına yardım eder. Ormanlar erozyonu önler, rüzgarın hızını azaltır, toprağı kökleri ile tutarak yağışların ve akarsuların toprağı taşımasını önler.ülkemiz topraklarının 4/5 inde var olan erozyonun düşmanı ormanlardır. Ormanlar, yaban hayatı ve av kaynaklarını korur. Nesli tükenmekte olan hayvanların üretimi, korunması ve barınmasında koruma alanları oluşturur. Bu sahalar milyonlarca canlının yuvasıdır. Ormanlar bitki örtüsü ve toprak içerisindeki büyük miktarda karbon depoladıklarından, iklim üzerinde olumlu etkiler yapar. Aşırı sıcakları düzenler, sıcağı soğuğu dengeler, yaz sıcaklığını azaltırken, kış sıcaklığını artırır. Radyasyonu önler. Su buharını yoğunlaştırarak yağmur haline gelmesini sağlar, öte yandan rüzgarın hızını azaltarak toprak ve kar savunmalarını ve rüzgarı kurutucu etkisini yok eder.bu nedenle açık alanlara oranla ormanlarda gündüzleri serin, geceleri ise sıcaktır. Ormanlar eğlenme, dinlenme ve boş zamanlarını değerlendirme imkanı sağlar. Havası, suyu, doğal görünümleri ve sakin ortamı ile özellikle şehirlerde yaşayan insanları kendisine çekerek rekreasyon imkanı sunar. Yerleşim alanları çevresindeki hava kirliliğini ve gürültüyü önlemesi insan sağlığı bakımından büyük önem taşır. Ormanların insan sağlığı üzerindeki bütün bu olumlu yararları nedeniyle büyük kentlerin çevresinde ormanlar yetiştirilmektedir, dinlenme yerleri kurulmaktadır. 25 m boyunda bir kayın ağacı saatte 40 kişinin çıkardığı CO2 yok eder ve saatte 5 kg.o2 üretir.yani çeşitli kaynaklardan atmosfere verilen O2 nin %47 sini ormanlar üretmektedir. Ormanlar orman içinde ve dışında yaşayan insanlara çeşitli iş alanları sağlar, işsizliği önlemede etkin bir rol oynar, böylece köyden kentte göçü azaltır. Ormanlar, ulusal savunma ve güvenlik bakımından da çok önemlidir. Askeri birliklerin savaş tesisleri ile araç ve gereçlerinin gizlenmesinde, 115

116 savaş ekonomisi bakımından değer taşıyan reçine, katran ve tanenli maddelerin elde edilmesinde yarar sağlar. Ormanlar ayrıca barajların ekonomik ömrünü uzatır. Doğal afetleri önler, ülke turizmine katkıda bulunur. Ormanlar, doğal güzellikleri ve sayılamayacak kadar çok faydalarıyla iyi baktığımız taktirde tükenmez doğal bir kaynaktır. F.1.4. Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları Sarıkamış Orman İşletme Müdürlüğü dahilinde 2/B uygulaması ile veya herhangi bir sebeple daralma olmamaktadır.orman sayılan alanların tarla, bağ, meyvelik, mera veya başka bir sebeple orman dışına çıkarılması hiçbir fayda sağlamayacağı gibi 169. Maddesine de aykırıdır. F.2. Çayır ve Meralar F.2.1 Çayır ve Meraların Varlığı İlimizde çayır ve mera alanı (hektar) arazinin %32.7 sini kaplamaktadır. Bölüm B Çayır ve Meralar başlığı altında bilgi verilmiştir. F.2.2. Kullanım Amaçları ve Yararları İlde çayır alanları I. ve IV. sınıf araziler üzerinde bulunmaktadır. Mera alanları ise IV. ve V. sınıf araziler üzerinde bulunmaktadır. Çayır mera alanları; genelde tarıma elverişli alanlar içerisinde olduğundan ve yeterli yağış aldıkları için kaba yem verimi açısından son derece verimlidirler. Hayvan otlatma sahası ve tarım alanı olarak kullanılmaktadır. F.3 Flora F.3.1. Habitat ve Toplulukları İl sınırları içerisinde belirlenen habitat ve topluluklar aşağıda Tablo 39 da belirtildiği şekildedir. 116

117 Tablo 39: Kars İlinin Flora Yapısı TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDE MİZM RED DATA FTC. BÖLGE EQUISETACEAE Equisetum ramosissimum Desf. At kuyruğu Sukenarı, Nemli çayır - ATHYRIACEAE Athyrium filix-foemina (l.) Roth - Nemli Çam - & Cystopteris fragilis (L) Bernh. - Nemli Koru, - & Gölgelik PINACEAE CUPRESSACEAE Juniperus oxycedrus L.Subsp oxycedrus Katran Ardıcı P.sylvestris & Koru içi EPHEDRACEAE Ephedra distachya L. Ssp.distachya Frenk Üzümü Kayalık - & RANUNCULACEAE Nigella orientalis L. Çörek Otu Ruderal - & Nigella sativa L. Çörek Otu Ekin,tarla, - & Nadas tarla Trollius ranunculinus (Smith) Stearn Çönk Islak Yer - & Aconitum nasutum Fisch. Ex Reichb. Kurt Boğan Su kenarı, - KARADENİZ Kaya arası Aconitum anthora L. Kurt Boğan Çayırlık - AVRUPA_ SİBİRYA Delphinium linearilobum (Trutv.) Busch Hazeran Volkanik kayalık yamaç,su kenarı - İRAN- TURAN Delphinium buschianum Grossh. Hazeran Volkanik kaya Aralıkları Delphinium schmalhausenii Alb. Hazeran Volkanik kayalık yamaç Delphinium albiflorum Dc. Hazeran Volkanik kayalık yamaç, subalpin çayır Delphinium cyphoplectrum Boiss. Var.stenophyllum Boiss - İRAN- TURAN - & & - & Hazeran Yamaç - & Anemone narcissiflora L. ssp. wildenowii (Boiss.) Davis Anemon Kayalık Volkanik Yamaç & & Adonis flammea Jacq. Kan damlası Tarla,Step - & Ranunculus sericeus Banks et Sol. Düğün çiçeği Nemli yer - İRAN- TURAN Ranunculus brachylobus Boiss. et Hoh.ssp.brachylobus Düğün çiçeği Alpin çayır - KARADENİZ Ranunculus caucasicus Bieb.ssp.caucasicus Düğün çiçeği Dağ - & Ranunculus caucasicus Dağlık 117

118 Bieb.ssp.supleiocarpus (Som. et Lev.) Düğün çiçeği orman,çayır - Davis & Ranunculus dissectus Bieb.ssp.napellifolius (Dc.)Davis Düğün çiçeği Dağ yamaç - & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDE MİZM RED DATA FTC. BÖLGE Ranunculus dissectus Bieb.ssp.glaprescens (Boiss.)Davis Düğün çiçeği Alpin çayır, kayalık - & Ranunculus repens L. Düğün çiçeği Nemli yer - & Ranunculus polyanthemos L. Düğün çiçeği Nemli yer - & Ranunculus kotschyi Boiss. Düğün çiçeği Çayır,orman açıklığı, kayalık - & yamaç Ranunculus grandiflorus L. Düğün çiçeği sulak çayır - & Ranunculus illyricus L.ssp.illyricus Düğün çiçeği Yamaç, nadas tarla - & Ranunculus arvensis L. Düğün çiçeği Etkili yer, ekin tarlası - & ranunculus flammula L. Düğün çiçeği Sulak çayır - & Ranunculus lateriflorus Dc. Düğün çiçeği Nemli çamurlu yer, - & göl kenarı Ranunculus trichophyllus Chaix Düğün çiçeği Sulak yer - & Ceratocephalus falcatus (L.) Pers. - Çıplak yer - & Ceratocephalus testiculatus (Crantz ) Roth - Çıplak yer - & Thalictrum minus L. var. minus - Nemli çayır - & Thalictrum minus L.var. microphyllum Boiss. - Çayır,hendek - & PAPAVERACEAE Glaucium grandiflorum Boiss.et Huet var.grandiflorum Roemeria hybrida (L.)Dc. Papaver pseudo-orientale (Fedde)Medw. Boynuzlu gelincik - Gelincik Tarla,kıyı, kayalık yamaç - İRAN-TURAN Bozuk alan, & tarla,bağ - kayalık yamaç, çayırlık, KARADENİZ step,ekin tarlası, 118

119 Papaver triniifolium Boiss. Papaver fugax Poiret var. fugax Gelincik Gelincik su kenarı Tabaka kenarı,moloz Y nt İRAN-TURAN Kurak yamaç, moloz - - & Papaver macrostomum Boiss.et Huet ex Boiss. Gelincik Ekili yer - - & Papaver dubium L. Gelincik Boş ver,tarla - - & Hypecoum pendulum L. - nadas tarla, ekili alan - - & Fumaria microcarpa Boiss. Ex hausskn. Şahtere otu Tarla - - & Fumaria schleicheri Soyer-Willemet Kayalık volkanik Şahtere otu yamaç, toprak kenarı Fumaria vaillantii Lois. Şahter otu kayalık kenar, yol kenarı Brassica rapa L.ssp.campestris (L)clapham Kuraklık kayalık - yamaç,step, ekili tarla - - AVRUPA- SİBİRYA - - & - - & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDE MİZM RED DATA FTC. BÖLGE Sinapi arvesis L. Hardalotu Yol kenarı, boş aln - - & Eruca sativa Miller Roka Tarla,Boş alan - - & Crambe orientalis l. var. Orientalis - Ekil alan,nadas tarla,kurak - - İRAN- TURAN yamaç Conringia orientalis (L.)Andrz. - Ekili alan, boş alan - & Coringia planisiliqua Fisch.et mev. - Kyalık yamaç - - İRAN- TURAN Conringia persica boiss. - Ekili alan,yol kenarı - & Lepidium perfoliatum L. - Ekili alan,boş alan,kayalık - & yamaç Lepidium latifolium L. - Ekili alan kenarı - & Cardaria draba (L.)desv. ssp.chalepensis (L.) O.E. Schulz Kediotu Ekili alan - & Coronopus squamatus (Forssk.)Aschers - Boş alan, Nemli toprak - & Isatis glauca Aucher ex Boiss. ssp.glauca Çivitotu Step,nadas tarla - İRAN-TURAN Sameraria armena (L.)Desv. - Taşlık yamaç - İRAN- TURAN 119

120 Sameraria glastifolia (Fisch.et Mey.)Boiss. - Taşlık yamaç - İRAN-TURAN Aethionema rotundifolia Boiss. Tarla,taşlık Taşçanta yamaç - & Aethionema elongatum boiss. Taşçanta Kayalık yamaç - İRAN TURAN Aethionema diastrophis Bunge Taşçanta Kayalık yamaç - & Thlaspi arvense L. - Yol kenarı,boş alan,ekili alan - & Thlaspi huetii Boiss - Boş alan - & Capsella bursa-pastoris (L.) Medik Çoban çantası Ekili alan,boş alan - & Euclidum syriacum (L.)R.Br. - Step,tarla - & Neslia paniculata (L.) Desv. - Tarla,yol kenarı, Kayalık yamaç - & Bunias orientalis L. Çır şalgamı Tarla,kayalık yamaç - & Fibigia clypeata (L.) Medik - Kayalık yamaç - & Alyssum linifolium Steph. ex Willd. var. linifolium Kumarotu Açık alan - & Alyssum contemptum Schott et Kotschy Kumarotu Ekili alan, - İRAN-TURAN volkanik yamaç Alyssum minus (L.) Rothm. var. micranthum (meyer)dudley Kumarotu Açık alan, Ekili tarla - & Alyssum tortuosum Willd. Kumarotu Yamaç - AVRUPA- SİBİRYA Alyssum gehamense Federov Kumarotu Yamaç, Moloz - & Draba bruniifolia Stev.ssp.armeniaca Coode et Cullen - Kayalık yamaç B R & Draba nemorosa L. - Nemli çayır - - & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT RED DAT A FTC. BÖLGE Arabis nova vill. Taşlık alan & Turritis glabra L. - Kayalık,kenar, kıyı & Barbarea vulgaris R.Br. Su kenarı & Barbarea minor C. Koch var. eriopoda busch Cardamine uliginosa Bieb. Cardamine impatiens L. var. impatiens - Su kenarı, Nemli çayır Nemli çayır, su kenarı Yol kenarı, & & 120

121 Hesperis bicuspidata (Willd.)Poiret Malcolmia africana (L.) R.Br. Erysimum pulchellum (Willd.)Gay Erysimum gelidum Bunge - orman,tarla, gölgelik alan Kayalık yamaç, - kıyı,kenar Yol kenarı, - Boş alan Çayır,kayalık - yamaç AVRUPA- SİBİRYA - Yamaç İRAN-TURAN & & & Sisymbrium loeselii L. - Kayalık yamaç, yol kenarı,ekili alan & yakını Descurainia sophia (L.)Webb ex prantl - Boş alan & Torularia torulosa (Desf.)Schulz Boş alan,ekin tarlası - & Çıplak ana kaya ve aşınmış yamaç tepe Cleome steveniana Schultes,çakıllı dere yatağı,arte - misia step İRAN-TURAN RESEDACEAE Reseda latea L. var. lutea Kuzu otu Yol kenarı, tarla,çıplak taşlık tepe yamacı Viola tricolor L. Kokulu menekşe Yamaç,koruluk, Su kenarı POLYGALACEAE Polygala major Jacq. Sütotu Kayalık,yamaç, kenar,kıyı Polygala hohenackeriana Fisch.et Mey Çakallı Sütotu yamaç,volkanik ana kaya Arenaria biepharophylla Boiss. Parviflora (Fenzl )Mcneill - Kayalık yamaç Arenaria cucubaloides Smith & & AVRUPA- SİBİRYA İRAN TURAN İRAN-TURAN - Taşlı çayırlık İRAN-TURAN Arenaria dianthoides Smith - Taşlık çayırlık İRAN-TURAN Arenaria gypsophiloides Lmant. - Taşlı çayır ve bayırlar İRAN-TURAN Arenaria gypsophiloides Lmant Var.glabra Fenzi - Taşlı çayır ve bayırlar İRAN- TURAN Minuartia aizoides (Boiss) Bornm - Dağlık meralar & Minuartia circassica (Albow) Woron. Dağlık meralar KARADENİZ - Lepyrodiclis holosteoides (C.A. Meyer )Fenzi ex Fisch.et Mey. - Tarlalar & 121

122 Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEM İZM RED DAT A FTC. BÖLGE Moehringia trinervia (L.)Clairv. - Ormanlar, Gölgeli yerler - & Stellaria persica Boiss Kuşotu Dereler, sulak çayırlar - & Stellaria graminea L. Kuşotu Çayır - & Cerastium cerastioides (L.) Britt. - Yamaçlar ve tarlalar - & Cerastium anomalum Waldst. & Kit - Çayırlık,tarlalar,yamaç - & Cerastium armeniacum Gren. - Yamaçlar Y Nt & Cerastium chlorifolium Fisch.et Mey. - Tarlalar & & Cerastium araraticum Rupr. - Yamaçlar & İRAN-TURAN Moenchia mantica (L.) Bartl. ssp.mantica Kıyılar,çayır,yamaçlar - - & Bufonia tenuifolia L. Yamaçlar ve tarlalar - - & Telephium imperati L. Ssp.orientale (Boiss)Nyman Dianthus crinitus Sm.var. crinitus Mezarlık otu Yabani karanfil Kuru taşlı yamaç, Çam ormanı - & Volkanik kaya yamaçlar ve step - & Dianthus orientalis Adams Dianthus zonatus Fenzl. Var. Aristatus (Boiss)Reeve Dianthus calocephalus Boiss Yabani karanfil Yabani karanfil Yabani karanfil Yamaçlar ve çakıllıklar - & Çorak araziler,step - & Volkanik yamaç,step,tarla,açık orman arazileri,kayalar - & Petrorhagia alpina (Habl)Ball.et Heywood ssp.olympica (Boiss.)Ball et Heywood - Orman,yamaç - & Velezia rigida L. - Taşlı yerler,açık sahalar - & Yol kenarı, yaş Saponaria officinalis L. Sabun otu ağaçlıklar,su kenarları,gölgeli yerler - & Sabun otu Kayalık Saponaria orientalis L. yamaçlar,çakıllıklar,na - & das tarlaları Saponaria prostrata Willd.ssp.calvertii 122

123 (Boiss.)Hedge Sabun otu Bozulmuş Habitatlar - & Gypsophila nabelekii Schischk. Çöven Alpin çayırlar - İRAN- TURAN Gypsophila elegans Bieb. Çöven Yamaçlar,step ve çakıllı kıyılar - İRAN-TURAN Gypsophila silenoides Rupr. Çöven Kıyılar,volkanik kaya yamaçları, - KARADENİZ çayırlar Gypsophila hispida Boiss Yamaçlar ve kayalar - İRAN-TURAN Çöven Acanthophyllum acerosum Sosn. - Dağ stepi,volkanik yamaçlar - & Vaccaria pyramidata Medik. Var.grandiflora (Fisch.ex Dc.)Cullen - Tarlalar ve step - & Silene marschallii C.A.Meyer Salkım çiçeği Yamaçlar,kayalık ve açık yerler - İRAN-TURAN Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEM İZM RED DAT A FTC. BÖLGE Silene capitellata Boiss Salkım çiçeği Kaya,açık çayır Y İRAN-TURAN araziler Silene lasiantha Koch Salkım çiçeği Çakıllıklar ve kayalık yamaçlar - & Silene bupleuroides L. Salkım çiçeği Kayalık yerler,çayırlar - & Silene chlorifolia Sm. Salkım çiçeği Yamaçlar,tepe kenarları,çakıllık - İRAN-TURAN Silene viscosa (l.) Pers Salkım çiçeği Yamaç - & Silene spergulifolia (Desf.) Bieb. Salkım çiçeği Çakıllıklar, yamaçlar ve step - İRAN -TURAN Silene supina Bieb.ssp.pruinosa (Boiss) Chowdh Salkım çiçeği Çakıllıklar, kıyılar,yamaçlar,kültür arazileri - & Silene montbretiana Boiss. Salkım çiçeği Yamaçlar ve step - İRAN-TURAN Silene Arguta Fenzl. SalkımÇiçeği Yamaçlar ve step - İRAN-TURAN Silene odontopetala fenzl. Salkım çiçeği Kayalar, Dağlardaki çayırlar - & Silene lazica boiss Salkım çiçeği Kayalar,yol kenarları - KARADENİZ Silene multifida (Adams )Rohrb. Silene vulgaris (Moench) Garcke var.commutata (Guss.) Coode et Cullen Silene compacta Fischer SalkımÇiçeği Gölgeli yerler - & Salkım çiçeği Salkım çiçeği Tarlalar, yamaçlar - & Yamaçlar, Kıyılar,orman açıklık - & 123

124 Silene alba (Miller) krause ssp.divaricata (Reichb) Walters Salkım çiçeği Step, yamaçlar - & Silene alba (miller) Krause ssp.eriocalycina (Boiss) Walters Salkım çiçeği Tarlalar,orman kenarı,kayalık yer - & Silene noctiflora L. Salkım çiçeği Yamaçlar,stepler - & Silene dichotoma Ehrh.ssp.dichotoma Salkım çiçeği Yamaçlar, stepler - & Silene conoidea L. Salkım çiçeği Tarlalar - & ILLECEBRACEAE Herniaria glabra L. - Genellikle taşlı yerler - & Herniaria incana Lam - Kuru ve taşlı yerler - & Scleranthus annuus L.ssp.annuus - Açık taşlı veya çayır yerler - & Scleranthus uncinatus Schur - Açık taşlı yerler, Kesekler içinde ve konifer ormanları - & içinde POLYGONACEAE Polygonum alpinum All. Polygonum bistorta L.ssp.bistorta Polygonum amphibium L. Polygonum lapathifolium L. Polygonum setosum Jacq. Keçimemesi Yamaçlar, çakıllar Kurtpençesi Yaş yerler AVRUPA- SİBİRYA AVRUPA-SİBİRY A Yaş yerler,göl kenarı,bazen su içinde - & Söğütotu Su kenarı - & Yamaçlar, - kayalar, - İRAN-TURAN çakıllıklar Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEM İZM Polygonum luzuloides Jaub.et Spach Polygonum paronychioides C.A. Meyer Polygonum polycnemoides Jaub.et Spach Polygonum bellardii All. Polygonum convolvulus L. Rumex tuberosus L. ssp.horozontalis (Koch)Rech. Rumex gracilescens Rech RED DAT A FTC. BÖLGE Yamaçlar ve taraçalar - İRAN TURAN - Yamaçlar - İRAN-TURAN kumlu taşlık - araziler,tarlalar - İRAN-TURAN Kültür ve tahrip Potuk edilmiş alanlar,açık yaş yerler - & - Tarlalar - & Kıyılar,yamaçlar,tarlal Labada ar - & Labada Çayırlıklar Y R &

125 Rumex patientia L. Labada Yamaçlar,tarlalar,yol kenarları - & Rumex ponticus E.H.L. Krause Yamaçlar, Labada çayırlar Y nt İRAN-TURAN Rumex Crispus L. Labada Kıyılar,çorak yerler - & CHENOPODIACEAE Beta trigyna Waldst.et Kit. Yabani Pancar Yol kenarları ve kültür arazileri - & Beta corolliflora Zosimovic ex Buttler Çayırlık, nemli Yabani pancar yamaçlar - İRAN-TURAN Beta macrocarpa Guss. Yabani pancar Nadas tarla,ruderal - AKDENİZ Chenopodium folisum (Moench)Aschers. step,yol kenarları Sirken - & Chenopodium glaucum L. Tarlalar,boş alan,yol Sirken kenarları - AVRUPA- SİBİRYA Atriplex nitens Schkuhr Unluca Stepte ve kültürde yabani ot olarak & - Kochia prosrata (L.) Schard. Kuru topraklar - - & Suaeda microphylla Pall. - Step - İRAN-TURAN Suaeda altissima (L.) Pall. Seidlitzia florida (Bieb.) Bunge Noaea mucronata (Forssk.) Aschers et Schweinf. Ssp.mucronata Halanthium rarifolium Koch GUTTIFERAE Hypericum elongatum Ledeb. ssp.apiculatum Robson Hypericum apricum Kar. Et Kir. Hypericum venustum Fenzl. Hypericum linarioides Bosse - Çorak yerler - & - Step - & - Kumlu ve taşlı step - & - Step - & Binbirdelikotu Binbirdelikotu Kayalık Yamaçlar - İRAN-TURAN Çayırlar, otlaklar - İRAN-TURAN Binbirdelikotu Dereler - & Kayalık yamaç, Binbirdelikotu Çam korulukları - & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEM İZM RED DAT A FTC. BÖLGE 125

126 LINACEAE Linum mucronatum Bertol. Ssp.armenum (Bord) Davis Linum hypericifolium Salisb. Linum nervosum Waldst. Et Kit Ketenotu Ketenotu Ketenotu 126 Step,kayalık yamaçlar,tarlalar,çakıllı klar - İRAN-TURAN Çayırlıklar, kayalık yerler - & Kayalık yamaçlar, çayırlık nadas tarlalar - & Linum tenuifolium L. Ketenotu Step,yamaçlar ve açık çam ormanlar - & Linum austriacum L. Ssp.autriacum Tahrip edilmiş Ketenotu step,nadas tarlalar,yol - & kenarları GERANIACEAE Geranium divaricatum Ehrh. Turnagagası Çayırlık yerler - & Geranium stepporum Davis Turnagagası Nadas tarla - İRAN-TURAN Geranium collinum Steph. Ex Willd. Turnagagası Yaş çayırlıklar, dere kenarları - İRAN -TURAN Geranium Palustre L. Turnagagası Nemli yerler - AVRUPA SİBİRYA Geranium sylvaticum L. Turnagagası Çayırlıklar, Orman açıklığı - AVRUPA- SİBİRYA Geranium pratense L. Ssp.finitimum (woronow) Knuth Turnagagası Dere kenarları - & Erodium oxyrrhynchum Bieb. İğnelik Kayalık arte mişia stepi, yol kenarı - İRAN-TURAN Erodium ciconium (L.) L herit İğnelik Tarlalar, çayırlar,step - & Erodium absinthoides Willd. Ssp.armenum (trautv.) Davis İğnelik Kayalık yamaçlar İRAN-TURAN ZYGOPHYLLACEAE Zygophyllum fabago L. Yabani kimyon Çorak yerler - İRAN-TURAN Tribulus terrestris L. - Açık yerler,nadas tarla - & Peganum harmala L. Üzerlik Otu Çorak yer,step - & RUTACEAE Haplophyllum buxbaumii (Poiret) G. Don ssp. Buxbaumii - Step,çorak nadas veya kültür arazisi - & RHAMNACEAE Rhamnus catharticus L. Ala cehri Yol kenarı - AVRUPA- SİBİRYA Rhamnus pallasii Fisch. Et Mey. Ala cehri yamaçlar - & Astragalus macrostachys Dc. Geven Bozkır,kırlar - İRAN-TURAN Astragalus glycyphyllos L. Ssp.glycyphylloides (Dc.) Matthews Geven Orman kenarları - AVRUPA SİBİRYA Astragalus fraxinifolius Dc. Çayırlıklar,

127 Geven kıyılar - İRAN-TURAN Astragalus declinatus Willd. Dağ bozkırı,kayalık Geven yamaçlar - İRAN-TURAN Astragalus erinaceus Fisch. Et Mey. Ex Fischer Geven Step - İRAN-TURAN Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEM İZM RED DAT A FTC. BÖLGE Astragalus BRACHYPODUS Boiss Astragalus sosnowskyi Grossh. Astragalus falcatus Lam. Astragalus ornithopodioides Lam. Astragalus onobrychis L. Astragalus bicolor Lam. Geven Çayırlık,Bozkır - İRAN-TURAN Geven Geven Geven Geven Geven Koruluklar, dağlar Çayırlık,P. Sylvestrıs altında Çimenlik yamaçlar _ İRAN-TURAN - KARADEİZ (DAĞ) - İRAN-TURAN Çayırları, Volkanik hareketli Kayalıklar, - & bozkır Tarla kenarları, dağ yamaçları Y nt İRAN-TURAN Astragalus cinereus Willd. Geven Bozkır, Y nt İRAN-TURAN tarlalar Glycyrrhiza glabra L.var. glabra Meyan Ekilmiş tarla - & Glycyrrhiza glabra L. Var. Glanduifera (Waldst. Meyan Ekilmiş tarla - & Glycyrrhiza echinata L. Meyan Batak arazi,hendek kenarı - D.AKDENİZ Vicia cracca L. Ssp.cracca Fiğ Nemli çayır - AVRUPA SİBİRYA Vicia cracca L. Ssp. tenuifolia (Roth) Gaudin Vicia canescens Lab.ssp.variegata (Willd.) Davis Vicia truncatula Fischer ex Bieb Fiğ Fiğ Fiğ Pinus sylvestrıs Ormanında,çayırlıklar, dağ bozkırı, kıyılar, Tarla kenarı - & Otlaklar ve nadas tarla,kıyılar - İRAN-TURAN Pinus sylves trıs ormanı - AVRUPA- SİBİRYA Lathyrus cyaneus (Stev.)Koch. Var. Cyaneus Mürdümük Nemli Çayırlık - HİRKAN-KARAD ENİZ 127

128 Lathyrus pratensis L. Mürdümük Sulak çayı,dere kenarı AVRUPA- - SİBİRYA Lathyrus tuberosus L. Mürdümük Sulak çayır,çimenlik nadas tarlaları - AVRUPA- SİBİRYA Trifolium repens L. Var. repens Batak arazi,otlaklar Üçgül - & Trifolium repens L. Var.macrorrhizum Çam Korulukları (Boiss) Boiss Üçgül - & Trifolium montanum L. Ssp.humboldtianum (A. Br. Et Aschers.) Üçgül Dağlık yamaçları - & Hossain Trifolium campestre Schreb. Üçgül Tarlalar,çorak yerler - & Trifolium pratense L. Üçgül Çayırlık.yol kenarı,orman açıklığı - & Trifolium caucasicum Tausch Üçgül Dağlardaki çimenlik yer,gölgelik - & Trifolium trichocephalum Bieb. Üçgül Çayırlıklar, koruluk - & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEM İZM RED DAT A FTC. BÖLGE Trigonella arcuata C.A. Meyer Çayırtırfılı Bozkır - & Trigonella orthoceras Kar. Et Kir. Yamaçlar, Çayırtırfılı Bozkır,otlak - İRAN-TURAN Medicago lupulina L. Medik Çayırlık,tarla, çorak yer - İRAN-TURAN Medicago sativa L.ssp.sativa Medik Çayır,Step, - & tarla Medicago xvaria Martyn Kayalık yamaçlar, Medik bozkır çayırlık,nadas tarlaları - & Medicago falcata L. Medik Yamaçlar - & Lotus corniculatus L. Var.corniculatus L. Sepik Dağlık yamaçlar ve çayırlıklar - & Anthyllis vulneraria L. Ssp.polyphylla (Dc.) Nyman - Bozkır - AVRUPA SİBİRYA Anthyllis Vulneraria L. Ssp.boisseri (Sag) Bornm. - Coronilla orientalis Miller var. Orientalis Hedysarum varium Willd. Körigen Kayalık yamaçlar, kıyılar otlak, - seyrek koru & Tahrip edilmiş ve taşlı yerler - & Bozkır, çıplak 128

129 Onobrychis cornuta (L.) Desv. Onobrychis altissima Grossh. Onobrychis transcaucasica Grossh. - yamaçlar, nadas tarla, ekilmiş yerler - İRAN-TURAN Kayalık yamaçlar ve Korunga Çakıllık - İRAN-TURAN Korunga Korunga Çayırlıklar koruluklar - & Otlaklar, kayalık yamaçlar - İRAN-TURAN Onobrychis atropatana Boiss Alhagi pseudalhagi (Bieb. ) Desv. Korunga Deve dikeni Kayalık yamaçlar, şistli tepeler - İRAN-TURAN Hendek kenarları, Çorak yerler - İRAN- TURAN ROSACEAE Spiraea hypericifolia L. - Tepeler - & Prunus divaricata Ledeb.ssp.divaricata Yabani erik Seyrek ormanlar,dik yamaçlar, kaya araları - & Rubus saxatilis L. Böğürtlen Volkanik çakıllıklar,çayırlar - & Rubus idaeus L. Böğürtlen Ormanlar, çayır kenarları,taşlık - & yamaçlar Rubus caesius L. Böğürtlen Güneşli veya gölgeli dereler - & Potentilla fruticosa L. Ssp.floribunda (Pursh) Elkington Beşparmakotu Kayalık yamaçlar - & Potentilla polyschista Boiss. Beşparmakotu Yamaçlar - İRAN-TURAN Potentilla pimpinelloides L. Beşparmakotu Kayalık yamaçlar - AVRUPA- SİBİRYA Potentilla argentea L. Beşparmakotu Yamaçlar, otlaklar - & Potentilla inclinata Vill. Beşparmakotu Yaş yerler, çayırlıklar - & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEM İZM RED DAT A FTC. BÖLGE Potentilla anatolica Peşmen Beşparmakotu Sulu, yaş otlak B nt İRAN-TURAN Fragaria viridis Duchesne Çayırlık, ormanlar Yabani çilek - AVRUPA- SİBİRYA Geum rivale L. - yaş çayırlık, dere kenarları - & 129

130 Geum urbanum L. Sanguisorba officinalis L. Su karanfili Çayır düğmesi Gölgeli dere ve göl kenarları ve ormanları - AVRUPA SİBİRYA Çayırlık, dere kenarları, yaş yer - & Sanguisorba minor Scop. ssp.minor Kara göndürme Step - & Sanguisorba minor Scop. ssp.muricata (Spach)Briq. Kara göndürme Tarlalar,ormanlar,yam açlar - & Alchemilla erythropoda Juz. Arslan peçesi Otlaklar, kayalık yamaçlar - AVRUPA SİBİRYA Alchemilla compactilis Juz. Arslan peçesi Çayırlıklar,dere kenarları - & Alchemilla heterophylla Rothm. Arslan peçesi Pinus sylves trıs ormanları, çayırlar, dere kenarları - & Alchemilla minusculiflora Buser Arslan peçesi Çayırlıklar, dere kenarı - KARADENİZ (DAĞ) Alchemilla pseudocartalinica Juz. Arslan peçesi Yaş çayırlık volkanik kayalık yamaçlar - & Alchemilla persica rothm. Arslan peçesi Dereler - & Rosa hemisphaerica J. Herrm. Yabani gül Volkanik kayalıklar,yol kenarı - İRAN-TURAN Rosa iberica Stev. Yabani gül Koruluklar - & Rosa canina L. Kuşburnu Kıyılar, kayalık - & yamaçlar,ormanlar, açıklıklar LYTRACEAE Lythrum virgatum L. - Su kanalları - AVRUPA- SİBİRYA ONOGRACEAE Epilobium angustifolium L. - Ormanlar, açık yeşillikler kayalık yamaçlar - & Epilobium anatolicum Hausskn.ssp.prinophyllum (Hauusskn.) P.H.Raven - Göller ve dereler - KARADENİZ Epilobium roseum Schreber ssp.subsessile (Boiss.) P.H Raven - Dere kıyıları - & Epilobium confusum Hausskn. - Suyu çayırlar - İRAN TURAN Epilobium ponticum Hausskn. - Islak yerler,dereler - & Epilobium anagallidifolium Lam. - Islak çakıllık,dere kenarı - & CRASSULACEAE 130

131 Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI Sedum gracile C.A. Meyer TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEM İZM Dam koruluğu 131 Pinus sylvestrıs ormanları - RED DAT A FTC. BÖLGE HİRKAN- KARADENİZ Sedum album L. Dam koruluğu Kayalık yamaçlar ve yarıklar - & sedum sempervivoides Bieb. Kayalık yamaçlar, Dam koruğu hareketli - & Sedum pilosum Bieb. Dam koruğu Ana kayalar üzerinde HİRKAN- - KARADENİZ Sedum annuum L. Dam koruğu Kayalık sekiler ve AVRUPAyamaçlar - SİBİRYA Sempervivum davisii Muirhead Sedumolkanik Gelin parmağı kayalar,çimenli yamaç - & SAXIFRAGACEAE Saxifraga paniculata Miller ssp.cartilaginea (Willd.) D. A. Webb Taşkıran Dağlar, kaya yarıkları - AVRUPA- SİBİRYA Saxifraga Paniculata Miller ssp.cartilaginea (Willd.) D. A Webb Taşkıran Dağlar, kaya yarıkları - HİRKAN- KARADENİZ Saxifraga sibirica L. ssp.molis (Sm.) Matthews UMBELLIFERAE Astrantia maxima Palas ssp.maxima Eryngium giganteum Bieb. Eryngium caeruleum Bieb. Eryngium billardieri Delar. Echinophora orientalis Hedge et Lamond Echinophora tenuifolia L. ssp.sibthorpiana (Guss.) Tutin Chaerophyllum macrospermum (Sprengel) Fisch. et Mey. Chaerophyllum bulbosum L. Taşkıran - Boğa dikeni Kayalar arasında, Dere kıyıları, gölgeli yamaç - Korular,sulu çayırlar - AKDENİZ Orman açıklığı, kayalık veya çıplak yamaçlar - KARADENİZ Boğa dikeni Kuru kenarlar - İRAN-TURAN Kayalık yamaç, step, Boğa Dikeni nadas tarla - İRAN-TURAN Kuru çakıllı Çöven tepeler,step nadas - İRAN-TURAN tarlalar Kuru tepeler, step, Çördük nadas tarla - İRAN-TURAN & Kuru vadiler,kayalar,ıslak - çayırlar,tarla - İRAN-TURAN - Nadas tarla,sulu çayırlar Chaerophyllum Crinitum Boiss. - Step,koyaklar,yamaçla r nadas tarlalar - - & AVRUPA- SİBİRYA İRAN -TURAN

132 Grammosciadium daucoides Dc. Anthriscus nemorosa (Bieb.) Sprengel - Fenk Maydanozu Taşlı tepe yanları,nemli çayırlar - İRAN-TURAN Konifer ormanlar, kayalık yamaç,sulu çayır - & Tepe yanları, aşınmış Kişkiş yamaçlar, çakıllıklar, Scandix stellata Banks et Sol. yol kenarları, tahıl & tarlası - Scandix iberica Bieb. Kişkiş Step,otlu yamaç,ekili alanlar - & Scandix pecten-veneris L. Yol kenarlar, Kişkiş tarla yanları - & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEM İZM RED DAT A FTC. BÖLGE Biforia radians Bieb. - Boş Alanlar,tarla yanları - & Bunium Paucifolium Dc. var. paucifolium Nadas tarla, İncirop step,çayır, yol kenarı, - İRAN-TURAN kayalık Bunium microcarpum (Boiss. ) Freyn ssp.bourgaei (Boiss.) Hedge et Lamond Step,tarla, - İRAN-TURAN İncirop çayırlar & Carum carvi L. Frenk kimyonu Nemli çayırlar - & Pimpinella aurea Dc. Anason Kayalık yamaç, araziler - İRAN-TURAN Pimpinella peucedanifolia Fischer ex Ledep. Anason Kayalık yamaç, - İRAN-TURAN araziler Pimpinella nudicaulis Trautv. Anason Kayalık yerler - İRAN-TURAN Pimpinella peucedanifolia Fischer ex Ledeb. Anason Kayalık yamaç, - İRAN -TURAN araziler Sium sisarum L. var. lancifolium - Yaş erler, dereler - - Seseli libanotis (L.) W. Koch Seseli peucedanifolia (Bieb.) Koso-Pol. Oenanthe sophiae Schischkin Conium maculatum L. Kelemenkeşir Çayırlıklar - AVRUPA SİBİRYA Çayırlar, Pinus ormanı Kelemenkeşir - AVRUPA SİBİRYA - Çayırlar - - Koruluk ve dere 132

133 - kıyıları - & Prangos meliocarpoides Boiss. var. arcis-romanae (Boiss. et Huet) Herrnst. et Heyn. - Kayalık yamaçlar - İRAN-TURAN Prangos ferulacea (L.) Lindi - Kayalıklar arası - & Hippomarathrum microcarpum (Bieb.) Fedtsch. - Bupleurum gererdi All. - Bupleurum falcatum L. ssp.polyphyllum (Ledep.) Wolff - Bupleurum falcatum L. ssp.persicum (Boiss.) Koso-Pol - Araziler, kayalık yamaç - & Yamaçlar, tarlalar - & Çayırlıklar,kayalık yamaç - KARADENİZ (DAĞ) Kayalık yamaç,otlaklar,çakıllık - & Kayalık yamaç,otlaklar,kıyılar, nadas tarlalar - & Falcaria vulgaris Bernh. Kaz ayağı Cymbocarpum anethoides DC. - Kumlu step - İRAN-TURAN Ferula szawitsiana DC. Çakşır otu Kuru taşlı,step - İRAN-TURAN Ferula orientalis L. Kayalık yamaçlar Çakşır otu - İRAN-TURAN Ferula rigidula Dc. Çakşır otu Kayalık yerler - İRAN-TURAN Ferulago setifolia C. Koch Kayalık - yamaçlar - İRAN-TURAN Peucedanum meyeri (Boiss.) Boiss. Artemisia bozkır - - & Pastinaca pimpinellifolia Bieb. Kelemenkeşir Çayırlar - & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEM İZM Heracleum antasiaticum Manden. 133 RED DAT A FTC. BÖLGE - Orman kenarı - KARADENİZ Heracleum trachyloma Fisch. et Mey. Baldırgan Dere yakınları - & Heracleum pastinacifolium C. Koch ssp.transcaucasicum (Manden.)Dauis - Islak çayır,tarla kenarı - & Zosima absinthifolia (Vent.) Link Peynir otu Bozkır - & Tarlalar,yamaç,yol kenarı,çorak yerler Caucalis platycarpos L. - - & Turgenia latifolia (L.) Hoffm. Çorak ve ekili yerler - - & Otlu ve kayalık yamaç

134 Valeriana leucophaea Dc. - - HİRKAN- KARADENİZ Centranthus longiflorus Stev. ssp.longiflorus - Çakıllıklar, kayalık yamaçlar - İRAN-TURAN Daucus carota L. Yabani havuç Çayırlar,yamaç,tarla - & Valerianellaoxyrhyncha Fish. et Mey. - Kayalık ve yamaç, ekili tarlalar - İRAN-TURAN Cephalaria gigantea (Ledeb.)Bobrov Scabiosa columbaria L. ssp.columbaria var. columbaria - Uyuzotu Dere kenarları,ıslak çayırlar,kayalık yamaçlar - KARADENİZ (DAĞ) Yol kenarları,çorak yerler, kayalık yamaçlar - & Scabiosa columbaria L.ssp.ochroleuca (L.) Celak var. ochroleuca (L.) Coulter Scabiosa crinita Kotschy et Boiss. Scabiosa caucasica Bieb. Scabiosa calocephala Boiss. Scabiosa rotata Bieb. COMPOSITAE Uyuzotu Uyuzotu Uyuzotu Uyuzotu Uyuzotu Tarlalar, kayalık yamaç - & Kayalık yamaçlar, çayırlar - İRAN-TURAN Çayırlar, kayalık yamaç - & Yol kenarı, otlu yerler - İRAN-TURAN Step,açık koruluk, nadas - İRAN-TURAN tarlalar İnula oculus-christi L. Kayaanduzotu Çayır, çakıllık yamaç, temizlenmiş orman açıklığı - AVRUPA- SİBİRYA Helichrysum arenarium (L.) Moench ssp.rubicundum (C. Koch ) Davis et Kupicha Dağçayı Step,kenarlar - İRAN-TURAN İnula britanica L. Anduzotu Dere yanı nemli alan,kesek - AVRUPA SİBİRYA Logfia arvensis (L.) Holvb - Orman açıklığı,yamaç,yol kenarı, mera, nadas - & tarla Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEMİ M RED DAT A FTC. BÖLGE 134

135 Galatella punctata (Waldst. Et Kit.) Nees - Su kenarlarında nemli topraklar, çayırlık, tepe yamacı, dağ stepleri - AVRUPA- SİBİRYA Erigeron acer L. ssp.pycnotrichus ( Vierh.) Grierson - Doronicum balansae Cavill. Senecio racemosus (Bieb.) Dc. Senecio pseudo-orientalis Schischkin Anthemis tinctoria L. Var. pallida Dc. Achillea Wilhelmsii C. Koch - Kanarya otu Kanarya otu Papatya Su yakını tarla ve yamaç - AVRUPA SİBİRYA Nemli çayır, orman açıklığı B R KARADENİZ Sulak çayır, dağ stepi - İRAN-TURAN Otlak yamaç, nemli alan,step - İRAN-TURAN Step,tarla kenarı - & Civanperçimi Step,tarla - İRAN-TURAN Achillea tenuifolia Lam. Step, volkanik kayalar Civanperçimi - İRAN-TURAN Konifer ormanı, step, Achillea biebersteinii Afan. kurak çayırlık, kayalık Civanperçimi yamaç, nadastarla - İRAN-TURAN Tanacetum balsamita L. ssp.balsamitoides (Schultz Bip.) Grierson Marsıvan otu Nemli alan, ekili alan - & Achillea millefolium L. ssp.millefolium Civanperçimi Dağ çayırlar - AVRUPA- SİBİRYA Tanacetum punctatum ( Desr.) Grierson - Sulak çayır - KARADENİZ Tanacetum vulgare L. Solucan otu Yol kenarı,çayırlık - & Matricaria matricarioides (Les.) Porter ex. Britton Papatya Yol kenarı - & Artemisia vulgaris L. Yavşan Boş alan, yol kenarı, dere kenarı - & Artemisia arteminiaca Lam. Yavşan Çayırlık - AVRUPA SİBİRYA Artemisia absinthium L. Yavşan Tarla, yamaç,step - & Artemisia marschalliana Sprengel Yavşan Tepe,yamaç - & Artemisia spicigera C. Koch Yavşan Kurak yamaçlar,step - İRAN-TURAN Cousinia eriocephala Boiss. Et Hausskn. Kayalık volkanik - yamaç B nt İRAN-TURAN Cousinia macroptera C.A. Meyer Kurak yamaç step - - İRAN-TURAN 135

136 Onopordum armenum Grossh. Onopordum acanthium L. Cirisium lappaceum (Bieb.) Fischer ssp.tenuilobum (C.Koch) Davis et Parris Eşek dikeni Eşek dikeni Köy göçüren Dağ stepi, yol kenarı Kayalık yamaç, Çakıllık, temizlenmiş orman, yol kenarı, tarla Ekili tarla kenarı,nadas tarla,step - İRAN-TURAN - & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEM İZM RED DAT A FTC. BÖLGE Cirsium macrobotrys (C. Koch ) Boiss Köy göçüren Cirisium ciliatum (Murr.) Moench ssp.szovitsii (C.Koch.) Petrak Köy göçüren Cirsium kosmelii ( Adams) Fisch. Ex Hohen Köy göçüren Cirsium Lappaceum (Bieb) Fischer ssp.tenuilobum (C. Koch) Davis et Parris Köy göçüren Cirsium bracteosum D.c Cirsium canum (L.) All. Köy göçüren Ekili tarla, otlak, boş alan - & Nadas tarla, hendek, yol kenarı - İRAN-TURAN Kayalık yamaç, taşlıklı otlak, kurak çayırlık - & Ekili tarla kenarı, nadas tarla, step - & Kayalık volkanik toprak,dere yakını taşlık alan, mera - & Köy göçüren Sulu çayır - & Cirsium arvense (L.) Scop. Ssp.arvense Cirsium arvense (L.) Scop. Ssp.vestitum ( Wimmer et Grab.) Petrak Picnomon acarna (L.) Cass. Jurinea pulchella Dc. Köy göçüren Köy göçüren Yol kenarı,dere kıyısı,hendek, Otlak,ekili alan,tarla - & Yol kenarı,dere kıyısı, hendek, otlak, ekili alan, buğday tarlası - & - Boş Alan - AKDENİZ - Tepe yanı, kayalık yamaç, step, tarla - İRAN-TURAN Jurinea consanguinea Dc. - Step, nadas tarla, ekili tarla,kayalar, orman - & Serratula radiata (Waldst. Et Kit.) bieb. ssp.radiata - Serratula coriacea Fisch. Et Mey. ex Dc. Amberboa moschata (L.) Dc. - Yüksek platolar, Yol Kenarı - AVRUPA- SİBİRYA Kurak çakıllı tepeler, nadas tarla - İRAN-TURAN Kuru yamaçlar 136

137 - - & Peygamber çiçeği Kurak tepeler, step, Centaurea virgata Lam. kurak boş alan - İRAN-TURAN Centaurea Pulchella Ledeb. Peygamber çiçeği Step, nadas tarla - İRAN-TURAN Centaurea Salicifolia Bieb. ex Willd.ssp.abbreviata C. Koch Peygamber Çiçeği Çayırlık KARADENİZ - Peygamber çiçeği Çayırlık, kayalık Centaurea glastifolia L. yamaç - İRAN-TURAN Centaurea pterocaula Trautv Peygamber Çiçeği Çayır, kurak yamaç, boş tarla - İRAN-TURAN Centaurea aucheri (Dc.) Wagenitz Peygamber çiçeği Kayalık yamaç,step - İRAN-TURAN Centaurea Polypodiifolia Boiss var. polypodiifolia Peygamber çiçeği Kayalık yamaç,step, nadas tarla - İRAN-TURAN Centaurea pseudoscabiosa Boiss et Buhse ssp.glennii (Trautv.) Wagenitz Peygamber çiçeği Kayalık yamaç - İRAN-TURAN Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEM İZM RED DAT A FTC. BÖLGE Centaurea erivanensis (Lipsky) Bordz. Peygamber çiçeği Kurak tepeler - İRAN-TURAN Centaurea cheiranthifolia Willd. Var. Cheiranthifolia Centaurea Cheiranthifolia Willd. Var.purpurascens (Dc.) Wagenitz Peygamber çiçeği Peygamber çiçeği Mağmatik kaya,otlak yamaç, P. Sylvestris ormanı,betula - KARADENİZ Otlak yamaç,p. Sylvestrıs ormanı,betula - KARADENİZ Centaurea carduiformis Dc. Ssp.orientalis Wagenitz Peygamber çiçeği Step - İRAN-TURAN Centaurea triumfettii All. Peygamber çiçeği Pinus ormanı, kayalık, yamaç, mera,step - & Centaurea deprassa Bieb. Peygamber çiçeği Tarla,yol kenarı - & Crupina vulgaris Cass. Peygamber çiçeği Step - & Cnicus benedictus L.Var. kotschyi Boiss. Xeranthemum annuum L. Echinops pungens Trautv. Var. Transcaucasicus (İlsin) Hedge - Tepelik,step, yol kenarı - & Dağ karanfili Step, kurak kıyı - & Step, nadas tarla,yol 137

138 Echinops Viscosus Dc. Ssp.bithynicus (Boiss) Rech.Fil. Topuz kenarı - İRAN-TURAN Step,pinus ormanları, Topuz yol kenarı - & Cichorium intybus L. Hindiba Ekili trala, çayırlık, boş alan - & Cichorium glandlosum Boiss. Et Huet Hindiba Tarla - İRAN-TURAN Koelpinia linearis Pallas - Kurak kumlu toprak - İRAN -TURAN Scorzonera armeniaca ( Boiss. Et Huet) Boiss Çöven Step - & Scorzonera semicana D.c Kenarlar, Çöven çayırlar Y Nt İRAN-TURAN Scorzonera incisa Dc. Ekili alan, otlak alan Çöven - İRAN-TURAN Scorzonera tomentosa L. Step, kayalık yamaç Çöven Y Nt İRAN-TURAN Tragopogon reticulatus Boiss. Et huet taşlık yamaç,çayır, Tekesakalı nemli alan - & Tragopogon aureus Boiss. Tekesakalı Kayalık yamaç,step, tarla kenarı Y Nt & Leontodon hispudus L. Var. Hispidus - Orman, tarla yığınlar - AVRUPA SİBİRYA Leontodan crispus vill ssp.asper ( Waldst. Et Kit.) Rohl. Var. asper - Orman,step - & Picris hieracioides L. Sonchus asper (L.) Hill ssp.glaucens (Jordan) Ball - Sonchus arvensis L. Ssp.arvensis - Çayır, dere kenarı,yol kenarı - Orman açıklığı, kumlu alan, ekili tarla - Otlak - AVRUPA- SİBİRYA & AVRUPA- SİBİRYA Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEM İZM RED DAT A FTC. BÖLGE Hieracium ovalifrons (Woronow et Zahn ) Juxip - Çam ormanı B Nt KARADENİZ Hieracium Teberdense (Litw. Et Zahn) Juxip - Çayır - KARADENİZ & Hieracium umbellatum L. - Orman tahrip açıklığı - & Pilosella hoppeana (Schultes) C. H et F.W.Schultz ssp.pilisquama (Np.) Sell et West - Pinus sylves trıs ormanı, otlak, step - & 138

139 Pilosella echioides (Lumn.) C.H. et F.W. Schultz ssp.echioides - Step - AVRUPA- SİBİRYA Pilosella verruculata (Link) Sojak - Otlak,step - & Prenanthes cacaliifolia (Bieb) Beauverd - Nemli çam orman tahrip açıklığı - KARADENİZ Lactuca undulata Ledeb. Yabani Marul Yol kenarı - İRAN-TURAN Scariola orientalis (Boiss.) Sojak - Kayalık yamaç, nadas tarla - İRAN-TURAN Cicerbita racemosa (Willd.) Beauverd - Çayırlık, kayalık yamaç, orman kenarı - KARADENİZ Lactuca undulata Ledeb. Yabani Marul Yol kenarı - İRAN-TURAN Scariola orientalis (Boiss.) Sojak - Kayalık yamaç, nadas tarla - İRAN-TURAN Taraxacum bessarabicum ( Hornern.) Hand Mazz. Ssp.bessarabicum Kulağakaçan Tarla - & Taraxacum Macrolepium Schischkin Kulağakaçan Nemli otlak - & Chodrilla juncea L. Var. Acantholepis (Boiss.) Boiss. Çengel Sakızı Kayalık alan, kumlu alan, nadas tarla - & Crepis foetida L. Ssp.rhhoeadifolia (Bieb) Celak. Tüylü kanak Step, nemli alan - & Crepis sancta (L.) Babcock - Orman, volkanik p - & CAMPANULACEAE Campanula crispa Lam. Çan çiçeği Kayalık yerler - İRAN-TURAN Campanula rapunculoides L. Ssp.rapunculoides Çan çiçeği Orman kenarı, eğik çayırlıklar - AVRUPA- SİBİRYA Campanula glomerata L. Ssp.hispida (Witasek) Hayek Çan çiçeği Orman kenarı, otlak - AVRUPA- SİBİRYA Campanula aucheri A. Dc. Çan çiçeği Çimenlik - KARADENİZ Asyneuma virgatum (Libill.) Bornm. Ssp.virgatum - Primula veris L. Ssp.macrocalyx (Bunge) Lüdi Primula AURİCULATA Lam. Çuha çiçeği Çuha çiçeği Kayalık yamaç, çayırlık, ormanlar, bozkır - & Kayaların arası, seyrek çimenlik yamaçlar - AVRUPA- SİBİRYA Nemli kesek,dere ve göl kenarı - İRAN-TURAN Primula algida Adams Çuha çiçeği Kayalık sekiler, ıslak otlaklar - & 139

140 Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEM İZM RED DAT A FTC. BÖLGE Anagallis arvensis L. Var. Caerulea (L.) Gouan Fare kulağı Ekilmiş arazi - & GENTIANACEAE Centaurium tenuiflorum (Hoffmanns. et link ) ssp.fritsch Acutıflorum (Schott) zeltner Gentiana cruciata L. - Gentiana gelida Bieb. - Gentianella ciliata (L.) borkh. Ssp.blepharophora (E. Bordz.) Pritchard - CONVOLVULACEAE Convolvulus Lineatus L. Convolvulus arvensis L. - Kahkaha çiçeği Kahkaha çiçeği Çimenlik yerler, nadas tarladaki arsızlar Koru kenarları ve çimenlik - - AKDENİZ AVRUPA- SİBİRYA Seyrek çimenlik ve otlak - KARADENİZ Nemli çimenlik yerler - HİRKAN- KARADENİZ Artemisia bozkırı, çıplak kenar, dere & kenarı - Kumlu bozkır,nadas tarlaları, hendeklerin kenarlarının üzerinde - & CUSCUTACEAE Cuscuta campestris Yuncker BORAGINACEAE - Ekilmiş bir çok otlar ve arsız bitkiler - & Heliotropium dolosum De Not. Heliotropium ellipticum Ledeb. Lappula barbata (Bieb) Gürke Siğil otu Siğil Otu - Tarlalar, yol kenarları, kumlu yerler, bozkır Kuru taşlı yamaçlar Bozkır, taşlı ve volkanik yamaçlar, tarla kenarı,çorak yerler - & - İRAN-TURAN - İRAN-TURAN Lappula squarrosa (Retz.) Dumort. - Bozkır, kayalı ve taşlı yamaçlar, çorak yerler - & Lappula patula (Lehm.) Aschers. Ex Gürke - Yol kenarı, çorak yerler - & Kayaların arasında, 140

141 Asperugo procumbens L. - tarlaların ve tarla kenarı - AVRUPA- SİBİRYA Myosotis heteropoda Trautv. Boncuk otu Otlak - İRAN-TURAN Myosotis stricta Link ex Roemer et Schultes Boncuk otu Kurak yerler - AVRUPA- SİBİRYA Myosotis ALPESTRİS f. W. Schmidt ssp.alpestris Myosotis sylvatica Ehrh.ex Hoffm. Ssp.cyanea Vestergren Boncuk otu Yamaçlar, çimenlik yerler - & Kuru, nemli ve gölgeli yerler - & Boncuk otu Myosotis sicula Guss. Boncuk otu Islak yerler - & Paracaryum laxixiflorum Trautv. Taşlı volkanik - yamaçlar ve hareketli kayalık - İRAN-TURAN Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEM İZM Cynoglossum officinale L. Pisiktetiği Arnebia pulchra ( Roemer et Schultes ) Edmondson - Buglossoides arvensis (L.) Johnston Heliotropium hirsutissimum Grauer Onosma sericeum Willd. Onosma trachytrichum Boiss - Siğil otu Yalancı havacıva Yalancı havacıva RED DAT A FTC. BÖLGE Çayırlıklar, kenarlar - AVRUPA- SİBİRYA Kayalı ve çimenlik yamaçlar - HİRKAN- KARADENİZ Tarla kenarı, tahıl tarlası, nadas tarlaları - & Tarlalar ve tarla kenarları, çorak yerler, çakıllı kenarlar - D. AKDENİZ Yamaçlar ve hareketli kayalık - İRAN-TURAN Tarla kenarı, volkaik yamaç, bozkır, kumlu tepe - İRAN-TURAN Onosma gracile Trautv. Yalancı havacıva Otlaklar - İRAN-TURAN Onosma araraticum H. Riedi Yalancı havacıva Çimenlik orman açıklıkları - & Onosma armeniacum Klokov Yalancı havacıva Nadas tarlaları,boz. - & Cerinthe Minor L. Ssp. Auriculata (Ten.) Domac Cerinthe minor L.ssp. minor Anchusa azurea Miller var. Azurea Anchusa arvensis (L.) Bieb. ssp.orientalis Mum Çiçeği Mum çiçeği Sığırdili Yamaçlar çakıllı kenar, tarla kenarları, yol kenarı - & Kuru alpin otlaklar AVRUPA- - SİBİRYA Tarlalar,kuru bozkır - & Tarlalar, taşlı yerler 141

142 (L.) Nordh. Sığırdili - & Nonea flavescens (C.A meyer) Fisch. Et Mey - Tarlalar - & Nonea versicolor (steven) Sweet - Volkanik yamaçlar, aşınmış volkanik kenarlar, taşlı yerler, çimenlik, kırlar - KARADENİZ Nonea caspica ( Willd.) G.Don - Nadas tarla, yol kenarı, çimenlik ve kayalık yamaç, çakıllı bozkır - İRAN-TURAN Nonea armeniaca (Kusn.) Grossh. - & - İRAN-TURAN Nonea intermedialedeb. - & - KARADENİZ Onosma teniuflorum Willd. Yalancı havacıva Volkanik yamaçlar - İRAN-TURAN SoLANACEAE Solanum nigrum L.ssp.schultesii (Opiz) Wessely Hyoscyamus pusillus L. Hyoscyamus niger L. SCROPHULARIACEAE İt üzümü - Ban otu Çakıllı yerler, yol kenarları, Ekilmiş yerler - & Yamaçlar, tarlalar, çorak yerler, yol kenarı - İRAN-TURAN Taşlı veya kayalı yerler, hububat tarlaları, yol kenarı, çorak yerler - & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDEM İZM RED DAT A FTC. BÖLGE Verbascum suworowianum (C. Koch ) O. Kuntze var. suworowianum Sığırkuyruğu Bozkır, - volkanik kesek İRAN-TURAN Verbascum phoeniceum L. Sığırkuyruğu Çayırlıklar, otlaklar, volkanik - yamaçlar & Verbascum saccatum C.Koch Sığırkuyruğu Bozkır - İRAN-TURAN Ormanlar, ıslak Verbascum georgicum Bentham Sığırkuyruğu çayırlık, su kanalları, ürün ve nadas tarlaları - İRAN-TURAN Verbascum speciosum Schrader Sığırkuyruğu Pinus ormanları, tahıl tarla, kuru yerler, bozkırlar - & 142

143 Scrophularia orientalis L. - Sulak çayırlar, kayalık volkanik yamaçlar - İRAN-TURAN Scrophularia ilwensis c. Koch Pinus sylves trıs - ormanları, yamaç - İRAN-TURAN Scrophularia divaricata Ledeb. HİRKAN- - Tarla kenarı - KARADENİZ Linaria grandiflora Desf. - Bozkırlar ve nadas tarla - İRAN-TURAN Ormanlar, yaş çayırlık, Veronica gentianoides Vahl Mine Çiçeği otlaklar, ıslak yerler - HİRKAN- KARADENİZ Veronica serpyllifolia L. Mine Çiçeği Nemli çayırlıklar - & Veronica pusilla Kotschy var. Pusilla Hendekler, dere Mine çiçeği kenarları, yaş topraklar, ıslak otlaklar - İRAN-TURAN Veronica anagallis-aquatica L. Ssp.anagallis-aquatica Mine Çiçeği Dereler, Hendek, ıslak çayırlık - & Veronica orientalis Miller ssp.orientalis Mine çiçeği Euphrasia pectinata Ten. - Veronica persica Poiret Mine Çiçeği Odontites glutinosa (Bieb.) Bentham - Pedicularis Wilhelmsiana Fischer ex Bieb. - Rhynchocorys elephas (L.) Griseb.ssp.elephas - OROBANCHACEAE Orobanche caesia Reichb. Orobanche cernua Loefl. Canavar otu Canavar otu Bozkır, çayır, volkanik yamaç, çakıllık - İRAN-TURAN Koru kenarlar, anızlar, otlaklar - AVRUPA- SİBİRYA Ekili araziler, kenarlar, yol kenarları, boş alanlar - & Nemli arazilerin yanındaki dereler & - Pinus sylvestrıs ormanında dere kenarı - KARADENİZ Dere kenarları, çayırlık, kyalık volkanik yamaç, Pinus altında - AVRUPA SİBİRYA Artemisa üzerinde - & Composıtae,solanacea e, üzerinde - & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu

144 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDE MİZM Globularia trichosantha Fich.et Mey.ssp.subsp..trichosantha LABIATAE Küre çiçeği Çimenlik yerler,volkanik RE D DA TA FTC. BÖLGE - İRAN-TURAN Ajuga orientalıis L. - Yamaçlar, otlaklar - Ajuga chamaepitys (L.) Schreber ssp.chia (Schreber) Arcangeli var.cilliata briq Teucrium chamaedrys sinuatum ssp. (celak.) rech.fil. Yer Çamı Kısamamhmut Otlaklar,artemisia bozkırı, nadas tarlaları - Kuru yerler,tarla kenarları, step - & Scutellaria orientalis L. Ssp. orientalis - Volkanik kaya - İRAN-TURAN Eremostachys lacinicata (L.) Bunge - Bozkır, yol kenarı, çayır, tarla kenarı - İRAN-TURAN Phlomis tuberosa L. Çalba Yamaçlar, nadas tarla, bozkır, çayır - & Phlomis pungens Willd. Var. Çalba Bozkır, otlak, nadas tarla, yol kenarları, kuru taşlı - & Phlomis pungens Willd. Var. Hirta Velen. Çalba Step, otlak, nadas tarla, yol kenarları, kurak yamaçlar, Pinus ormanı - & Marrubium persicum C.A Meyer - Taşlı yamaçlar - İRAN-TURAN Marrubium astracanicum Jacq. - Yamaçlar, ormanlık yerler,yol kenarları Ssp.astracanicum - & Stachys setifera C.A. Meyer ssp.setifera Dağcayı Dere kenarı - İRAN-TURAN Stachys palustrıs L. Dağçayı Islak taşlı yerler, ormanların köşeleri - AVRUPA- SİBİRYA Stachys macrostachya (Wend.) Briq. Açık çayırlıklar, otlaklar Dağçayı - KARADENİZ Nepeta cataria L. Yabaninane Nadas tarlaları, çorak yerler0 - AVRUPA- SİBİRYA 144

145 Nepeta nuda L. Ssp. nuda Nepeta nuda L. ssp.albiflora (Boiss) Gams Yabaninane Yabaninne Çayırlıklar, kaya yamaçları kenarlar, junıperus çalılığında, Pinus korulukları - & İbreli korular, çayırlar, dere kenarı, çimenlik - & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu TÜR ADI Nepeta racemosa Lam. Nepeta transcaucasica Grossh. TÜRKÇE İSİM HABİTAT EN DE MİZ M Volkanik yamaçlar, P.sylvestrıs ile tarla kenarı Yabaninane Volkanik kaya, kenarlar, Yabaninane çayırlıklar, dere kenarı RED DAT A FTC. BÖLGE - İRAN-TURAN - İRAN-TURAN Nepeta meyeri Bentham Yabaninane Bozkırdaki kumu ve taşlı yerler - İRAN-TURAN Dracocephalum multicaule Bentham var.multicaule - Artemisia bozkır, kenarlar, kaya yamaç - İRAN-TURAN Lallemantia peltata (L.) Fisch. Et Mey. Lallemantia iberica (Bieb.) Fish. Et Mey. Lallemantia canescens (L.) fisch. et mey Nadas tarlaları, yol kenarları, aşınmış yamaçlar kayaların içinde Yol kenarları, yamaçlar, nadas tarlalar, ekili arazilerde arsız ot Nadas tarlaları, tepe kenarları, yol kenarları, volkanik kaya - İRAN-TURAN - İRAN-TURAN - İRAN-TURAN Clinopodium vulgare L. ssp.vulgare Seyrek ormanlar, kayalık - yamaçlar - & Acinos rotundifolius Pers. Step, meralar, ekin ve nadas - tarla - & Thymus kotschyanus Boiss et Hohen. Var. Glabrescens Boiss. Çıplak dağ yamaçları İRAN-TURAN Kekik - Thymus migricus Klokov et Des.-Shost. Kekik Kuru dağ yamaçları - İRAN-TURAN Thymus SİPYLEUS Boiss. Ssp.sipyleus var.sipyleus Kekik Step - İRAN-TURAN 145

146 Thymus pubescens boiss. et kotchy ex celak var. pubescens Mentha longifolia (L.) hudson ssp.longifolia Ziziphora clinopodioides Lam. Ziziphora persica Bunge Kekik Nane Dağ reyhanı Dağ reyhanı Stepler, kuru otlaklar, açık kayalık yerler - İRAN-TURAN Dere kenarları - KARADENİZ Kayalık yamaçlar, bozkır, çakıllık - & Bozkır, yol kenarları, nadas tarlaları, kuru yamaç - İRAN-TURAN Ziziphora tenuior L. Dağ reyhanı Step, tarla - İRAN-TURAN Salvia syriaca L. Salvia brachyantha (Bordz.) Pobed. Salvia aethiopis L. Salvia virgata Jacq. Adaçayı Adaçayı Adaçayı Adaçayı Bozkır, nadslı, ekilmiş tarlalar - İRAN-TURAN Nadas tarla, çayırlıklar - İRAN-TURAN Bozkır, volkanik yamaç nadaslı tarla, yol kenarları, kıyılar - & Çayırlar, nadas tarlaları, yol kenarları, step - & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT EN DE MİZ M RED DAT A FTC. BÖLGE PLUMBAGINACEAE Acantholimon curviflorum Bunge Kuru çakıllı tepeler Pişik geveni - İRAN-TURAN Acantholimon acerosum (Willd.) Boiss.Var. acerosum Pişik geveni Volkanik yamaç bozkır - İRAN-TURAN Acantholimon caryophyllaceum Boiss. Ssp.caryophyllaceum Pişik geveni Bozkır - & PLANTAGINACEAE Dağ yamaç,bozkır, kuru Plantago media L. Bağa çimenlik - & Plantago atrata Hoppe Bağa Step - & Plantago lanceolata L. Bağa Çayır - & ELEAGNACEAE Elaeagnus angustifolia L. - Dere kenarı - & SANTALACEAE Çayırlar, kayalar yamaç ve 146

147 Thesium procumbens C.A.Meyer EUPHORBIACEAE çakıllık - & Çam ormanı kenarı, yamaçlar, Euphorbia falcata L. ssp.falcata var. falcata step, nemli alanlar Sütleğen & - Euphorbia macroclada Boiss. Sütleğen Pinus orman açıklığı,astragalus ve artemisia stebi - İRAN-TURAN Euphorbia virgata Waldst. Et Kit. Step, otlak alan Sütleğen - & Euphorbia iberica Boiss. Sütleğen Step - İRAN-TURAN URTICACEE Urtica dioica L. BETULACEAE Betula pendula Roth SALICACEAE Salix pentandroides A. Skv. Populus tremula L. RUBIACEAE Isırganotu Huş Orman açıklığı, dere kenarı Yamaçlar, pinus sylvestrıs orman içi - AVRUPA- SİBİRYA - & Söğüt Dere kenarı - KARADENİZ Pinus sylves trıs ormanı AVRUPA- Titrek kavak - SİBİRYA Taşlı stepleri, orman açıklığı, nadas tarlalar,taşlı yamaçlar Crucianella exasperata Fisch.et Mey. - - İRAN-TURAN Asperula laxiflora Boiss. Yapışkanotu Dağ stepi, kayalık, yamaçlar ve girintiler - İRAN-TURAN Asperula glomerata (Bieb.) griseb. Ssp. Kayalık yamaçlar ve dağ stepi Glomerata Yapışkanotu - İRAN-TURAN Asperula arvensis L. Yapışkanotu Açık alanlar, tarlalar ve boş alan - AKDENİZ Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI ARACEAE Arum detruncatum C.A Meyer Var.detruncatum LILIACEAE TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDE MİZM Yılanyastığı Step,yol kenarları RE D DA TA FTC. BÖLGE - & Asparagus officinalis L. Kuşkonmaz Step - & Allium kunthianum Vved. Açıklıklar,stepler,taşlı

148 Yabani soğan - İRAN-TURAN Allium karsianum fomin Yabani soğan Çayır - İRAN-TURAN Allium pseudoflavum Vved. Yabani soğan Dağlık step, kuru taşlı yamaçlar, ekili alanlar, yol kenarları - İRAN-TURAN Allium atroviolaceum Boiss. Ekili tarla, kırlar ve orman Yabani soğan kenarı, çayırlık, nadas tarlaları - & Allium scorodoprasum L. ssp.waldsteini (G.Don) Stearn Yabani soğan Çayırlıklar,yamaçlar - AVRUPA- SİBİRYA Allium aucheri Boiss. Yabani soğan Çayırlıklar, yaz otlakları,yaş bölgeler, kuru çimenlik kenar - İRAN-TURAN Scilla siberica Haw. Ssp.armena (grossh.) Mordak - Ornithogalum pyrenaicum L. Ak yıldız Ornithogalum orthophyllum Ten. Ak yıldız Muscari caucasicum (Griseb.) Baker Arap sümbülü Muscari Tenuiflorum Tausch Çimenlik yamaç, eriyen karlarda - İRAN-TURAN Yamaçlar ve çayırlıklar - & Çimenlik,ormanlık yerler - & Açık Pinus sylvestrıs ormanları, stepler - İRAN-TURAN Artemisia step, otlaklar - & Arap sümbülü Tulipa julia C. Koch Yabani nane Kuru taşlık, çimenlik yamaçlar - İRAN-TURAN Gagea reticulata (Pallas) Schultes et - Kuru stepler, nadas tarlaları, yol kenarları Schultes Fil. - İRAN-TURAN Stepler, taşlı tepe kenarı Gagea taurica steven - - İRAN-TURAN Gagea luteoides Stapf - Çayırlıklar - & Gagea villosa (Bieb.) Duby var.villosa Colchicum szovitsii Fisch. Et Mey. - Çiğdem Stepler, ekili tarlalar, koru açıklığı - AKDENİZ Islak çayırlık ve nemli yerler, stepler, Pinus orman kenarı - İRAN-TURAN IRIDACEAE İris iberica Hoffm. Ssp. Elegantissima (sosn) Takht. Et Fedorov Süsen Kayalı veya kumlu tepeler, stepler, iğne yapraklı ve kayalı ormanlar - İRAN-TURAN İris caucasica Hoffm. Ssp.turcica B. Mathew Süsen Yaylalar - İRAN-TURAN Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu

149 TÜR ADI Cracus sieheanus Barr ex bartt ORCHIDACEAE Orchis palustrıs Jacq. SPARGANIACEAE Sparganium minimum Wallr. TYPHACEAE TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDE MİZM Çiğdem Salep Tepe kenarları, Pinus korulukları Yaş çayırlıklar RE D DA TA FTC. BÖLGE Y R İRAN-TURAN - & - Otlaklar - & Typha angustifolia L. Saz Yaş yerler - & JUNCACEAE Juncus inflexus L. - Juncus alpinus Vill. Ssp. Alpinus - Islak çayırlıklar, açık nemli yerler - & Islak yerler, genellikle açık alanlar - & Luzula spicata (L.) Dc. - Açık alanlar - & Luzula pallescens ( Wahlenb.) Besser - Çayırlıklar - Luzula campestris (L.) Dc. - Çayırlıklar, ormanlar - Islak çayırlıklar, tahrip Juncus compressus Jacq. edilmiş arazi - - AVRUPA- SİBİRYA AVRUPA- SİBİRYA AVRUPA SİBİRYA CYPERACEAE Cyperus fuscus L.. - Nemli topraklar, su birikintileri - AVRUPA- SİBİRYA Bolboschoenus maritimus (L.) Palla var. Maritumus - Otlaklar - & Erihorum angustifolium Honckeny - Dağ yamaçları - AVRUPA- SİBİRYA Carex spicata Hudson - Açık koruluk, ıslak kuru yerler, yol kenarı, verimsiz toprak - AVRUPA- SİBİRYA Carex pseudofoetida Kük. Apud ostefeld ssp.acrifolia (V. Krecz.) Kukkonen Carex melanostachya Bieb. ex Willd - Otlaklar, ıslak yerler - AVRUPA- SİBİRYA - Çayırlıklar - & 149

150 Carex caryophyllea Latourr. Carex tomentosa L. - - Kuru-ıslak çayırlar, otlaklar, orman açıklığı, dere kenarı - AVRUPA- SİBİRYA Açık yerler, kuru ormanlık yerler, ıslak veya kuru otlaklar - AVRUPA- SİBİRYA Carex supina Willd. - Step, kuru otlak veya çayırlar - AVRUPA- SİBİRYA Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDE MİZM RE D DA TA FTC. BÖLGE Elymus nodosus (Nevski) Melderis ssp.caespitosus (C. Koch) Melderis - Kuru yamaçlar - İRAN-TURAN Elymus repens (L.) Gould. Ssp.elongatiformis (Drobov) Melderis Ayrık otu Yamaçlar, açık step koruluklar - İRAN-TURAN Elymus hispidus (Opiz) Melderis ssp. Podpyerae (Nab.) Melderis - Step - İRAN-TURAN Elymus hispidus (opiz) Melderis ssp.barbulatus (Schur) Melderis - P.sylvestrıs ve juniper us lu yamaçlar, step - & Eremopyrum Tiriticeum (Gaertner ) Nevski - Step, kumlu verimsiz yer - & Eremopyrum banaepartis (Sprengel ) Nevski ssp.bonaepartis - Kuru yamaç, step, ekilmeyen araziler - İRAN-TURAN Eremopyrum orientale (L.) Jaub. Et Spach - Step, göl kenarı, kanal kenarı, tepe - İRAN-TURAN Eremopyrum DİSTANS (C. Koch) Nevski - Volkanik step yamaç - İRAN-TURAN Aegilops markgrafii (Greuter) Hammer - Orman açıklığı, step, arazi - AKDENİZ Aegilops cylindrica Host - Yamaçlar, ekilmemiş arazi, step - İRAN-TURAN Triticum baeoticum Boiss. Ssp.baeoticum - Yol Kenarı - & Hordeum violaceum Boiss. Et Huet - Islak çayır - İRAN-TURAN Hordeum bulbosum L. - Volkanik yamaçlar, step, orman kıyıları, çok sulu olaklar - & Taeniatherum caput-medusae (L.) Nevski ssp.crinitum (Schreber) Melderis - Step, çimenli dağ yamaçları - İRAN-TURAN Henrardia persica (boiss.) C.E. Hubbard Stepteki açık yamaçlar, gölgeli 150

151 var. persica - ve taşlı yerler, tarla kenarı Bromus japonicus Thunb. Ssp.japonnicus Brom Ekilen araziler, nadas arazi, çimenli yamaç, kuru yamaç Çorak yer, step, tepe ormanı kesilemiş yerler - İRAN-TURAN - & Bromus squarrosus L. Bromus tectorum L. Bromus inermis Leysser Brom Brom Brom Helictotrichon pubescens (Hudson) Besser ex schultes et Schultes Fill. Ssp.pubescens - Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. Ex J et C. Presl.ssp.elatius - Trisetum flavescens (L.) P. Beauv. - - & Kuru dağ yamaçları, step - İRAN-TURAN Tepe, ekilen araziler, dere kenarları, ıslak otlak, yol kenarları - & Çayırlı yamaç, volkanik kaya, otlak - AVRUPA- SİBİRYA Açık dağ yamaçları ve otlaklar - AVRUPA- SİBİRYA Otlaklar, yamaç, nadas arazileri, yol kenarı - AVRUPA- SİBİRYA Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDE MİZM RED DATA FTC. BÖLGE TÜR ADI Trisetum sibiricum Rupr. - Koeleria nitidula Velen. - Koeleria cristata (L.) Pers. - Deschampsia flexuosa (L.) P. Beauv. Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv. Calamagrostis stricta (Trimm) Koeler - Sarıçam ormanı kenarı AVRUPR- - SİBİRYA Bozkır, volkanik tepe yanları - & Bozkır, açık taşlık yerler, çayırlıklar, yamaçlar - AVRUPA- SİBİRYA Sarıçam ormanının kuru kenarı, volkanik yamaç - AVRUPA- SİBİRYA - Sulu çayırlar - & Islak çayır, kuru otlak, göl - yanları - & Apera interrupta (L.) P. Beauv. Apera intermedia Hackel Apud Zederbauer - - Kumlu toprak tarla - AVRUPA- SİBİRYA Kuru yamaç, açık yer, ormanlık - İRAN-TURA 151

152 Zingeria pisisdica (Boiss.) Tutin - Alopecurus arundinaceus Polret Alopecurus myosuroides Hudson var.myosuroides Tilki kuyruğu Tilki kuyruğu Phleum pratense L. - Phleum montanum C. Kroch. ssp.montanum - Phleum phleoides (L.) Karsten - Phleum exaratum Hochst. Ex Griseb. Ssp.exaratum - Festuca pratensis Hudson Yumak otu N Islak, çimenlik çayırlıklar, sarıçam ormanları - İRAN-TURA N Sulu çayırlık, işlenmiş arazi, yol kıyıları - AVRUPA- SİBİRYA Sulu çayırlık, işlenmiş alan, yol kıyıları - AVRUPA- SİBİRYA Sulu çayır, açık dağ yamaçları, işlenmiş toprak - AVRUPA- SİBİRYA Çimenlik, volkanik yamaçlar - & Kuru otlak tepe eteği AVRUPA- - SİBİRYA Açık yerler, çm ormanları - & Çayırlıklar, korudaki saluk yerler - & Festuca arundinacea Schreber ssp.arundinacea Yumak otu Çayır - & Festuca valesiaca Schleicher ex Gaudin Yumak otu Step, buğday tarlaları - & Festuca elwendiana Markgr.-Dannenb. Yumak otu Çayırlar - & Festuca karsiana E. Alaexeev Yumak otu Pinus sylves trıs ormanı - KARADENİZ Lolium perenne L. - Otlaklar, çayırlıklar - AVRUPA- SİBİRYA Vulpia ciliata Dumort ssp.ciliata - Yol kenarı, bozulmuş step - & Catapodium rigium (L.) C. E. Hubbard ex Dony ssp.rigidum var. Rigidum - Kuru yerler - & Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 TÜR ADI TÜRKÇE İSİM HABİTAT ENDE MİZM RED DATA FTC. BÖLGE Poa trivialis L. - Koruluk, mera, nemli yerler,çayırlık stepler Çam ormanının temiz işlenmiş alanları, dere kenarı Poa pratensis L. - Poa angustifolia L. - Islak çayırlık, kuru tepe, step - & - & 152

153 Poa bulbosa L. Eromopoa Persica (Trin.) Roshev. Eromopoa songarica (Schrenk) Roshev Step, kuru çayırlık, kayalık yamaç Volkanik yamaçlar Kayalık yamaç, yaylalar Catabrosella parviflora (Boiss. Et Buhse) Alexeev ex R. M.ll ssp.calvertii (Boiss.) Alexeev Ex R. Mill - Yol kenarı - Çam ormanı, tepelikler, tarlalar Dactylis glomerata L. ssp.glomerat - Dactylis glomerata L. ssp. Hispanica (Roth) Nyman - Step, yamaç tepelik tarlalar, yol kenarı - & - & - İRAN-TURA N - İRAN-TURA N İRAN-TURA N - AVRUPA- SİBİRYA - & - Tarla, orman kenarı, otlak Melica picta C. Koch - AVRUPA SİBİRYA Melica ciliata L.ssp.ciliata Step, nadas arazileri - - & Glyceria plicata (Fries) Fries Sarıçam orman içi açık çayırlık - - & Step, taşlık yamaçlar Stipa capillata L. - - & Stipa holosericea Trin. - Step, kuru yerler - İRAN-TURA N Stipa hohenackeriana Trin et Rupr. Var.hohenackeriana Palak Açık step - İRAN-TURA N Stipa lessingiana Trin. Et Rupr. - Step, taşlık yamaç - & Aristida Adscensionis L. - Step - & Cynodan dactylon (L.) Pers. Var. Dactylon Domuz ayrığı Kuru yamaç, dere kenarı, step - & Cynodan dactylon (L.) Pers. Var. Villosus Regel Domuz ayrığı Brachiaria eruciformis (Sm.) Griseb. - Setaria verticillata (L.) P. Beauv var. verticillata - Volkanik yamaçlar, step,mera Yabani ot, özellikle gölge, nemli yerlerde Bozulmuş arazi - & - & - & 153

154 Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 F.3.2. Türler ve Populasyonları F. 4. Fauna Bitki listesi içinde türlerin populasyonları belirtilmiştir. F.4.1. Habitat ve Toplulukları Habitat ve toplulukları ile Türler ve popülasyonlar listesinde bilgi verilmiştir. F.4.2. Türler ve Populasyonları Kars ilinde yaban yaşamına ait türler tarım alanlarında, bitki örtüsüne sahip dağlık alanlarda, su kaynaklarının bulunduğu bölgeler kuşlar, memeli hayvanlar, sürüngenler ve amfibili hayvanların yaşama alanlarıdır. Tablo 40: Kars ili yaygın memeli türleri (Kaynak : BTC Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu verileri, 2001) LATİNCE İSMİ TÜRKÇE İSMİ HABİTAT BER N SÖZ. MAMMALIA= MEMELİLER Erinaceus concolor Kirpi Kültür arazileri III (europaeus) Hemiechinus auritus Uzun Kulaklı Kirpi Step alanlar - Sorex caucasicus Kafkas sivriburunlu Karışık ve çam ormanları, III faresi çalılık alanlar Neomys fodiens Sivriburunlu sufaresi Su kenarları III Crocidura leucodon - Açık arazi, orman sınırı III Lepus europaeus Kır tavşanı, Yabani Her türlü habitat III tavşan Cricetulus migratorius - Yaylalar, kültür arazisi - Microtus daghestanicus - Dağ çayırları - Ellobius fuscocapillus - Kültür arazisi, çayır - Meriones tristrami Türkiye çölsıçanı Step ve kültür arazisi - 154

155 Spalax leucodon Körfare Mera, tarla,çayır ve yüksek - yayla Rattus rattus Ev sıçanı Meskun yer ve dere yakını - Allactaga elater Arap tavşanı Step, geniş tarım alanı - Allactaga williamsi - Yayla ve stepler - Canis lupus Kurt Step, yayla II Mustela nivalis Gelincik Çalılık ve açık alanlar III Sus scrofa Yaban domuzu Zengin bitki örtülü alanlar ve orman III Tablo 41: Kars ili Yaygın kuş türleri LATİNCE İSMİ TÜRKÇE İSMİ HABİTAT AVES= KUŞLAR Podiceps cristatus Bahri Göl III Podiceps grisegena Kızıl Boyunlu Batağan Göl II Podiceps nigricollis Kara Boyunlu Batağan Göl III Pelecanus onocrotalus Ak Pelikan Göl II Egretta garzetta Küçük Ak Balıkçıl Göl II Tadorna ferruginea Angıt Göl II Anas platyrhynchos Yeşilbaş Göl II Aythya fuligula Tepeli Pakta Göl III Haliaeetus albicilla Ak Kuyruklu Kartal Göl II Circus aeruginosus Saz Delicesi Göl II Buteo buteo Şahin Göl II Buteo rufinus Kızıl Şahin Ağaçsız düzlükler, bozkır ve II dağlar Buteo lagopus Paçalı Şahin Göl çevresindeki açık arazi II Pandion haliaetus Balık Kartalı Göl II Falco tinnunculus Kerkenez Göl çevresindeki kayalıklar II B S E R N Ö Z 155

156 Falco subbuteo Delice Doğan Tek tük ağaçlar bulunan açık II arazi Falco peregrinus Gökdoğan Kayalık dağlar, göl kıyısındaki II kayalıklar Alectoris chukar Kınalı keklik Taşlı ve otlu dağlar III Fulica atra Sakarmeke Göl III Grus grus Turna Göl II Larus ridibundus Karabaş Martı Göl III Larus fuscus Kara Sırtlı Martı Göl - Larus armanicus Van Gölü martısı Göl III Columba livia Kaya Güvercini Tarımsal alanlar,kayalıklar III Ptyonoprogne rupetris Kaya Kırlangıcı Dik Kayalıklar II Hirundo rustica Kır Kırlangıcı İnsan yerleşimleri II Pica pica Saksağan Tek tük ağaç ve çalılar olan açık - arazi, yerleşim yerleri Pyrrhocorax Kızıl gagalı dağkargası Yüksek dağlarda kayalık arazi II pyrrhocorax Corvus frugilegus Ekin Kargası Açık tarımsal arzi - Corvus corone Leş Kargası Tarım alanları, insan yerleşimleri - Corvus corax Kuzgun Açık arazi, dağlar III Passer domesticus Serçe İnsan yerleşimleri - Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 Tablo 42: Kars ili Yaygın Amfibia ve Sürüngenler LATİNCE İSMİ TÜRKÇE İSMİ HABİTAT REPTILIA= SÜRÜNGENLER Agama caucasica Kafkas keleri Kayalıklar ve taş duvarlar III Lacerta agilis Kars kertenkelesi Bol bitkili çayırlık ormanlık kısımlar II Lacerta armaniaca - Ormanlık veya açık arazide kayalık ve taşlıklar III B S E R N Ö Z. 156

157 Lacerta parva Cüce kertenkele Taşlık, topraklı ve az bitkili stepler II Lacerta raddei - Az bitkili taşlık ve kayalıklar III Lacerta trilineata İri yeşil kertenkele Sık çamlıklar ve dere kenarları II Lacerta uzelli - Seyrek bitkili taşlık ve kayalıklar III Lacerta valentini - Kayalık ve iri taşlık kısımlar III Eryx jaculus Mahmuzlu yılan Az bitkili taşlıklar III Coluber ravergieri Kocabaş yılan Az bitkili taşlık kısımlar III Coluber schmidti Kırmızı yılan Dere kenarları, taşlık yamaçlar III Elaphe quatuorlineata Sarı yılan Çalılık taşlı kısımlar II Malpolon monspessulana Çukurbaşlı yılan Az bitkili taşlık kuru yerler III Vipera lebetina Koca engerek Düz ova, ormansız ve taşlık II yamaçlar Vipera raddei Ağrı engereği Az bitkili taşlık ve kayalıklar III Vipera ursinii Küçük engerek Az bitkili iri taşlık ve kayalıklar II Vipera wagneri Vagner engereği Seyrek bitkili taşlık ve kayalık yamaçlar II Kaynak : Doğalgaz Boru Hattı ÇED Raporu 2001 F.4.3. Hayvan Yaşama Hakları F Evcil Hayvanlar F Sahipli Hayvanlar İl düzeyindeki sahipli hayvanların sayıları hakkında sağlıklı bir bilgi olmamış olup, Kars İlinin merkezinde her evde bulunmamasına rağmen Kars merkeze ve ilçelerine bağlı bütün köylerinde hemen hemen her evde sahipli hayvan ( Kedi, Köpek) bulunmaktadır. Bu hayvanların korunması için hayvan sahipleri her türlü tedbirlerini almaktadırlar. F Sahipsiz Hayvanlar Özelilikle kırsal kesimde ve ilçelerde sayıları kontrolsüz şekilde artan sahipsiz, başıboş köpekler İl merkezine getirilerek terk edilmektedir. Genellikle çöplerden beslenmeye çalışan bu hyvanların açlık çektiği ve aiırı soğuklardan etkilendiği hatta öldükleri gözlenmektedir. Ayrıca park, bahçe v.b. boş alanları sahiplenen bu hayvanlar svunma iç güdüsü ile saldırganlaşmakta insan sağlığı ve güvenliği açısından tehlike oluşturmaktadır. Sorunun çözümü amacıyla İlde tarih ve 5199 sayılı Hyvanları koruma Kurulu oluştur muştur. Kurul 2004 aralık ayı toplantısında aldığı karar doğrultusunda sahipsiz hayvanlarla ilgili olarak; hayvan barınağı kurulamsı, aşılama, kısırlantırma, sahiplendirme çalışmaları planmaktadır. Kars İli genelinde sahipsiz hayvanların Kafkas Üniversitesi Veteriner Fakültesi bünyesinde bulunan barınak dışında barınabilecekleri herhangi bir barınakları yoktur. 157

158 F Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Evcil ve Yaban Hayvanlar Kars ilinde nesli tehlike altında olan ve olması muhtemel evcil ve yaban hayvanları ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. F Hayvan Hakları İhlalleri İl genelinde bu konu hakkında çalışma yapılmamıştır. F Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliği Mahalli Çevre Kurulu Hayvanları koruma Kurulu çalışmaları kapsamınd bir raya gelen Belediye ve ilgili İl Müdürlükleri alınan karlar doğrultusunda iş birliği içerisinde sorunların tespiti ve çözümü çalışmaları alanlarında çalışmalar yürütülmektedir. F.5 HASSAS YÖRELER: F.5.1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar F Sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. Maddesinde Tanımlanan ve Bu Kanunun 3. Maddesi Uyarınca Belirlenen Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu nda tanımlanan şekliyle Milli Park; bilimsel ve estetik bakımdan, ulusal ve uluslararsı ender bulunan doğal ve kültürel kaynak değerleri ile koruma, dinlenme ve turizm alanlarına sahip doğa parçalarını ifade eder. Bu kapsamda İlimizde Sarıkamış Allahüekber Dağları Milli Parkı 19 Ekim 2004 tarihli Bakanlar Kurulu Kararı ile resmen ilan edildi. Yaklaşık hektarlık bir alanı kaplayan 34. Milli Parkımızla birlikte tüm Türkiye deki Milli Park alanları hektar dır. Söz konusu Milli Parkı da kapsayan ve WWF gibi uluslararası doğa koruma kuruluşları tarafından dünyanın en önemli biyolojik çeşitlilik merkezlerinden biri olarak kabul edilen Kafkasya Ekolojik Bölgesi nde doğanın korunması yönünde atılan her adım, WWF-Türkiye (Doğal Hayatı Koruma Vakfı) tarafından takdirle karşılanmaktadır. Bunu takiben, Önemli Kuş Alanı ve Önemli Bitki Alanı olan Ağrı Dağı nın Milli Park ilan edilecek olması, WWF-Türkiye nin Kafkasya Ekolojik Bölgesi nde bir korunan alanlar ağı oluşturulması çabalarına büyük katkı sağlayacaktır. Tabiat Parkları : Kars ilinde tabiat parkı statüsünde herhangi bir yer bulunmamaktadır. Tabiat Anıtı : 158

159 Kars ilinde tabiat anıtı statüsünde herhangi bir yer bulunmamaktadır. F Sayılı Kara Avcılığı Kanunu Uyarınca Çevre ve Orman Bakanlığı nca Belirlenen Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları Kars-Sarıkamış-Kağızman Yaban Hayatı Koruma Sahası : Erzurum-Sarıkamış-Kars yolundan Karakurt Nahiyesinden ayrılarak Kağızman-Tuzluca-Iğdır ve İran karayolları üzerinde Kuloğlu Köyü içerisinden akan ve Aras Nehrine karışan Kapul dere, Demirkapı dere, Gobud dere, Gavalık dere, Bulanıksuyu dere havzasını içine alan, Kuzeyi; Aras Nehri ve Erzurum-Kağızman karayolu, Batısı; Aras Nehrinden başlayarak Dokta köprüsünden mağdur dereyi takiben Han tepesi, 2512 rakımlı tepe, Heytekomları, 2614 rakımlı tepe, Kuru sırtı takiben 2702 rakımlı tepeye, Güneyi; bu tepeyi takiben Boz tepe, takiben Şah yolu, Kuş Göllerini takiben 2746 rakımlı tepe, 2637 rakımlı tepe ve onu takiben kuzeydoğuya uzanan sırtlardan Nişangah tepesini, güneydoğu sırtındaki Kuş gölleri, Pınarbaşı üzerindeki tepeleri takiben 2850 rakımlı tepe, Keseci tepeden kapu dağına, Doğusu; Kapu dağı ve oradan kuzey istikametinde Batur dağına, oradan Mamakan tepeye, oradan da 2646 rakımlı, 2570 rakımlı tepeleri takiben Altıngeldiği Mahallesi bitişiğinde Todanın dere, Bulanıksuyu dereye ulaşarak dere vadisi boyunca Aras nehrine ulaşan sınırlar arasında kalan saha. Kars-Kuyucuk Gölü Yaban Hayatı Koruma Sahası : Doğusu; Gölün güneydoğusundan başlayarak kuzeydoğusuna kadar Karakuzu dağı, Batısı; Kuyucak Köyü ile Gölçayı Mevkii, Kuzeyi; Taşkesen, Hamamlı ile Küçük Alamet tepesi, Güneyi; Küllükler Mevkii, Koyunöldüren ve Başgedikler tren istasyon sahası. 159

160 160

161 Kaynak: Kars İl Yıllığı 2003 Resim:15 Kuyucuk Gölü F Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu Kapsamında Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 2. Maddesinin a - Tanımlar Bendinin 1.,2.,3. ve 5. Alt Bentlerinde Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanı Olarak Tanımlanan ve Aynı Kanun İle 3386 Sayılı Kanunun (2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) İlgili Maddeleri Uyarınca Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar olarak; Kafakaslardan Anadoluya giriş kapısı olan KARS bölgenin en önemli yerleşim merkezlerinden birisidir.kars şehri binlerce yıldır devam eden kültürü simgeleyen Arkeolojik merkezdir. Şehir merkezindeki Kars Kalesi ve Kaleiçi Mahallesi ile Sukapı Mahallesinin bir bölümü ve Dereiçi mevki Selçuklu ve Osmanlı dönemi yapılarının bulunduğu Arkeolojik sit alanıdır.kars Kalesi 1. Derece Arkeolojik sit alanı olup, Kaleiçi mahallesi 2.Derece Arkeolojik sit alanıdır. Şehrin şimdiki Ortakapı, Yusufpaşa, Cumhuriyet ve İstasyon mahallelerindeki Batlık mimari tarzında yapılan 2003 adet taşınmaz bulunduğu alan ise Kentsel sit alanıdır. Erzurum Koruma Kurulunun tarih ve 1307 sayılı kararı ile Ortakapı, Yusufpaşa, Cumhuriyet Mahallesi ve İstasyon Mahallesinin bir kısmı Kentsel sit alanı olarak ilan edilmiştir. F Kentsel Sit Tablo 43: Sit Alanları Ve Te scilli Taşınmazlar Bulunduğu Yer Adet Kars Şehir Merkezi 203 Ani Örenyeri 22 Akyaka İlçesi 2 Digor İlçesi 5 Kağızman İlçesi 5 Sarıkamış İlçesi 38 Susuz İlçesi 6 TOPLAM 281 Kaynak : Kültür ve Turizm İl Müdürlüğü verileri

162 Kars ilinde bulunan kentsel sit alanları: A)KARS MERKEZ KALEİÇİ MAHALLESİ 1 Kars Kalesi 2 Havariler Kilisesi 3 Taş Köprü 4 Ulu Cami 5 Büyük Abdiağa Camii 6 Küçük Abdiağa Camii 7 Cuma Hamamı 8 Topçu Hamamı 9 Muradiye Hamamı 10 Beylerbeyi Sarayı 11 Aliağa Camii 12 Kilise Kalıntısı 13 Hacıseyfi Camii 14 Sur Kalıntısı 162

163 Resim 16: Kars Kalesi Kaynak: Kars Valiliği KARS İLİ MERKEZ VE İLÇELERDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR: SIRA NO: ADI 1- Nurettin AYYILMAZ a ait ev 2- Turgut DAŞDELEN e ait ev 3- Kemal AKBULUT a ait ev 4- Yahya TEKELLİ ye ait ev 5- İsmail BEYRİBEY e ait ev 6- Eski Ticaret Borsası 7- Nesip YILDIZ a ait ev 8- Nurettin KARAHANCIYA ait ev 9- İsmail KURAL a ait ev 163

164 10- Abbas GÜZEL e ait ev 11- Abdullah TAŞDEMİR e ait ev 12- Yaşar DEMİRAL a ait ev 13- Murat AKSU ya ait ev 14- Beşir KARAHAN a ait ev 15- Ağa ÇALIŞKAN a ait ev 16- İsmail GÜZELDEREN e ait ev 17- Ordu Evi 18- Belediye Binası 19- rettin DAĞHAN a ait ev 20- Mustafa TOPÇUOĞLU na ait ev 21- Dursun EKER e ait ev 22- İsmet OKUMUŞ a ait ev 23- Defterdarlık BİNASI 24- Eski Adliye Binası 25- İsmet Paşa İlkokulu 26- Adliye Binası 27- Beden Terbiyesi Binası 28- Polis Evi 29- Gazi Kars İlköğretim Okulu 30- Vali Konağı 31- Ticaret Odası Binası 32- Kütüphane Binası 33- Fevzi Paşa İlköğretim Okulu 34- Öğretmen Evi 35- Cuma Hamamı 36- Mazlumağa Hamamı 37- İlbeyioğlu Hamamı 38- Vaizoğlu Camii 39- Evliya Camii 40- Beşik Camii 41- Aliağa Camii 42- Yusuf Paşa Camii 43- Hacı Seyfi Camii 44- Büyük Abdiağa Camii 45- Laçin Bey Camii 46- Hasan-ı Harakan-i Türbesi 47- Ulu Camii 48- Celal Baba Türbesi 49- Kümbet Camii 50- Zirai Donatım Kurumu Binası 51- Kars Kalesi 164

165 52- Gümrük Binası 53- Anadolu Lisesi 54- Emniyet Müdürlüğü Binası 55- Beylerbeyi Sarayı 56- Paşa Konağı 57- Taş Köprü 58- Eski Hastane Binası 59- Gazi Ahmet Muhtar Paşa Konağı 60- Fethiye Camii 61- Dereiçi Köprü 62- Dereiçi Dekanlık Binası 63- Dereiçi Lojman Binası 64- Dereiçi Cephanelik Binası 65- Dereiçi Hamam 66- Kanlı Tabya 67- Karadağ Tabya 68- Çakmak Kışla Binaları ( 11 Adet ) AKYAKA İLÇESİNDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR 1- Gar Binası 2- Oğuzlar Kilisesi DİGOR İLÇESİNDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR 1- Küçük Kozluca Kilisesi 2- Büyük Kozluca Kilisesi 3- Muren Kilisesi 4- Mağazbert Kilisesi 5- Kilittaşı Kilisesi KAĞIZMAN İLÇESİNDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR 1- Keçivan Kalesi 2- Camuşlu Kaya Resimleri 3- Kağızman Feyzullah Camii 4- Çengilli Kilisesi SARIKAMIŞ İLÇESİNDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR 1- Yanık Sinema 2- İnkaya Köyü Kümbeti 3- İnkaya Kalesi 4- Eski Ortaokul Binası 5- Bölük Binası 6- Av Köşkü 7- Aydın Lojmanı 165

166 8- Güven Lojmanı 9- Aşkın Lojmanı 10- Yüksek Lojmanı 11- Uğurlu Lojmanı 12- Potuk Lojmanı 13- Unal Lojmanı 14- Erenler Lojmanı 15- Engin Lojmanı 16- Olgun Lojmanı 17- Yılmaz Lojmanı 18- Deniz Lojmanı 19- Kaya Lojmanı 20- Murat Lojmanı 21- Ceylan Lojmanı 22- Menekşe Lojmanı 23- Sincap Lojmanı 24- Eski İstasyon Binası 25- İpek Lojmanı 26- Tufan Lojmanı 27- Ünlü Lojmanı 28- Gül Lojmanı 29- Papatya Lojmanı 30- Özcan Lojmanı 31- Saffet Lojmanı 32- Oğuz Lojmanı 33- Şafak Lojmanı 34- Çetin Lojmanı 35- Yelgün Lojmanı SUSUZ İLÇESİNDE BULUNAN TESCİLLİ YAPILAR 1- Anadolu Öğretmen Lisesi Yıl İlköğretim Okulu 3- İlçe Halk Kütüphane Binası F Tarihi Sit: Kaynak: Kars İl Yıllığı 2003 İlimizde önemli Tarihi Yerlerin Geçtiği Alanların tescil envanter çalışması tamamlanmamıştır. F Arkeolojik Sit : Kars ilinde bulunan arkeolojik sit alanı ve ören yerleri aşağıda verilmiştir; A - ) Anı Ören Yeri : 166

167 Kars İli Merkezine 42 km uzaklıkta bulunan Anı ören yeri bir Orta Çağ Ticaret şehridir. Anı ören yerinde bulunan yapılar aşağıda belirtilmiştir. 1- Selçuklu Hamamı 2- Kervansaray 3- Ebul-Menucehr Camii 4- Kaya Kilisesi 5- Köprü 6- Gagik Kilisesi 7- Selçuklu Sarayı 8- Büyük Katedral 9- Yapı Kalıntıları 10- Kilise Kalıntısı 11- Genç Kızlar Kilisesi 12- Resimli Kilise 13- Rahibeler Manastırı 14- Büyük Hamam 15- Kecel Kilisesi 16- Yapı Kalıntısı 167

168 Kaynak: Kars Valiliği Resim 17:Selçuklu Sultan Sarayı ile Giriş Kapısı Ayrıntısı 168

169 169

170 Kaynak: Kars Valiliği Resim 18: Anı Güneydoğu Surları 170

171 Kaynak: Kars Valiliği Resim 19: Büyük Katedral ve Gagik Kilisesi 171

172 172 Kaynak: Kars Valiliği

173 Resim 20 : Ebu Menucehr Camii 173

174 174

175 Kayn ak : Kars Valiliği ars.gov.tr. Resim:21 Fethiye Camii B - ) Koşevenk Ören Yeri : Kars ilinde bulunan ören yeri, Ani ören yerine 5 km uzaklıkta yer almaktadır. F Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında Olan Su Ürünleri İstihsal ve Üreme Sahaları 1380 sayılı Su ürünleri Kanunu ve bu Kanunun bazı maddelerini tadil eden 3288 Sayılı Yönetmelik uyarınca su kaynaklarımızı, aşırı ve zararlı avcılıkla tahrip etmeden, verimli şekilde işletmek, ekonomik değere sahip olan su ürünlerimizi korumak ve stoklarımızı geliştirmek için su ürünleri koruma kontrol hizmetleri yürütülmektedir. Denizlerde ve iç sularda Ticari Amaçlı Su Ürünleri Avcılığını Düzenleyen Av dönemine ait 35/1 Numaraları Sirküleri e göre; 1-Arpaçay Baraj Gölü nde 15 Mayıs-31Temmuz tarihleri arasında; sazangillerin avlanması yasaktır; 2-Çıldır Göl nde 1 Haziran 15 Ağustos, Çengelli Gölü nde 15 Haziran-15 ağustos tarihleri arasında her türlü su ürünleri avcılığı yasaktır. 3-Bütün iç sularda 1 Mayıs-31 Temmuz tarihleri arasında kalabalıkların avlanması yasaktır. Avcılığın serbet olduğu dönemde ise karabalığın 35 cm den yılan balığının 50 cm den yılan balığının 50 cm den büyükleri avlanabilir. 4-Bütün iç sularda 24 aralık-15 Haziran tarihleri arasında kerevitlerin avlanması, nakli, pazarlanması, ihracatı ve işlenmesi yasaktır. 5-Tüm iç sularda 15 Aralık-30 Nisan tarihleri arasında turna avcılığı yasaktır. 6- Tüm iç sularda 15 Mart-30 Nisan tarihleri arasında her türlü istihsal vasıtasıyla sudaki avcılığı yasaktır. İlimiz sınırları içerisinde bulunan çengili Gölü, Aygır Gölü ve Arpaçay baraj Gölü nün stok tespitleri henüz yapılmamıştır.arpaçay Gölü nün stok tespitleri henüz yapılmamıştır.arpaçay Baraj Gölü nün stok tespiti Devlet Su İşleri Müdürlüğü tarafından yapılması gerekmektedir.aygır Gölü için Bakanlığımız ile yapmış olduğumuz görüşler sonucunda Elazığ Su Ürünleri Araştırma enstitüsü nden gelen ekibin hazırlamış olduğu stok tespit projesi İl Özel İdare Müdürlüğü ne onaylanmak üzere sunulmuştur.eğer proje kabul edilirse İlimiz sınırlarıo içerisindeki bir gölümüz daha kiralanabilecek ve kaçak avcılık özlenebilecektir. 175

176 F /12/2004 ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği nin 17.,18.,19. ve 20. Maddelerinde Tanımlanan Alanlar F Mutlak Koruma Alanı: Mutlak Koruma alanı, içme ve kullanma suyu temin edilen ve edilecek olan suni ve tabii göller etrafında en yüksek su seviyesinde su ile karanın meydana getirdiği çizgiden itibaren yatay 300 m. Genişliğinde kara alanıdır.bahis konusu alanın havza sınırını aşması halinde mutlak koruma alanı havza sınırında son bulur.ilde, mutlak koruma alanı ile ilgili bir çalışma yapılmamıştır. F Kısa Mesafeli Koruma Alanı: Kısa mesafeli koruma alnı, mutlak koruma alanı üst sınırından itibaren yatay 700 m genişliğindeki kara alanıdır. Bahis konusu alan sınırının su toplama havzası sınırını aşması halinde kısa mesafeli koruma alanı havza sınırında son bulur.ilde2 kısa mesafeli koruma alnı ile ilgili bir çalışma yapılmamıştır. F Orta Mesafeli Koruma Alanı: Orta mesafeli koruma alnı, kısa mesefali koruma alnını üst sırında itibaren yatay 1000 m genişliğindeki kara alnıdır. Bahis konusu alan su toplama hanzası sınırını aşması halinde orta mesafeli koruma alanı havza sınırında son bulur. İlde, orta mesafeli koruma alnı ile ilgili bir çalışma yapılmamıştır. F Uzun Mesafeli Koruma Alanı: Uzun msafeli koruma alanı, orta mesafeli koruma alanının üst sınırından başlamak üzere su toplama havzasının sonuna kadar uzanan bütün kara alanıdır. İlde, uzun mesafeli koruma alnı ile ilgili bir çalışma yapılmamıştır. F Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nde Belirlenen Hassas Kirlenme Bölgeleri: Kars ili hava kirliliği bakımıdan 2. decede iller arasındadır.ilimizde hava kirliliği ölçümleri 6 sabit istasyonda yapılmaktadır. İlimizde kışın ısınmadan Kaynaklı Hava kirliliği görülmektedir.ilde hassas kirlenme bölgelerinin tespiti ile ilgili herhangi bir çalışma yapılmamıştır. F Özel Çevre Koruma Bölgeleri Olarak Tespit ve İlan Edilen Alanlar. Kars İlinde Özel Çevre Koruma Bölgeleri Olarak Tespit ve İlan Edilen Alanlar bulunmamaktadır. F Sayılı Boğaziçi Kanunu na Göre Koruma Altına Alınan Alanlar Kars ili Boğaziçi Kanunu na Göre Koruma Altına Alınan Alanlar bölgesi dışındadır. 176

177 F Sayılı Orman Kanunu Gereğince Orman Alanı Sayılan Yerler Bölüm B.2.1 de Orman lar başlığı altında incelenmiştir. F Sayılı Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen Alanlar Kars ili Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen Alanlar bölgesi dışındadır. F Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanunda Belirtilen Alanlar Kars ili Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanunda Belirtilen Alanlar bölgesi dışındadır. F Sayılı Mera Kanununda Belirtilen Alanlar : Kars ilinde çayır ve mera alanlarının toplamı ha dır. Bu alanın alt bölgelere göre dağılımı grafikte verilmiştir. Mera alanı ha, çayır alanı ise hektardır. B Çayır ve Meralar başlığı altında bilgi verilmiştir. F Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nde Belirtilen Alanlar Kars İlinde Sulak alan olrak Çalı Gölü ve Kuyucuk Gölü bulunmaktadır. Kuyucuk Gölü Önemli Kuş Alanları (ÖKA) No: 89 Click to view this page in English 177

178 sitesi Kaynak:Türkiye Doğal hayatı Koruma Vakfı Web ÖKA No: 89 İl (ler): Kars İlçe (ler): Apaçay Yüzölçümü: 219 ha Koordinatlar: K D Rakım: 1627 m Genel Bilgi Şekil 10 : Kuyucuk Gölü Önemli Kuş Alanları Haritası Kars-Akyaka platosunda, hafif dalgalı açık bir arazinin ortasında yer alan küçük bir tatlısu gölüdür. Küçük pınarlar ve derelerle beslenir, en derin yeri 13 metredir. Sucul bitki örtüsü seyrek olup, küçük Potemogeton toplulukları ile sınırlıdır. Yüzey bitki örtüsü de seyrektir. Ancak,daha korunaklı küçük koyularda sazlıklar (Phragmites australis)bulunur. Göl çevresindeki başlıca insan kullanımları hububat tarımı ve hayvancılıktır. Kars-Akyaka karayolu gölün kuzeyini böler. Gölün ortasından geçecek ikinci bir yol inşaatı Orman Bakanlığı nın girişimleri sonucu durdurulmuştur. Kuşlar: ÖKA türleri: alanda üreyen en önemli tür dikkuyruktur (2 çift). Ek bilgi: Gölde üreyen diğer önemli türler arasında kızıl boyunlu batağan (20 çift), kara boyunlu batağan (330 çift), boz ördek ( 5 çift), sakarmeke (yüzlerce çift) ve uzunbacak sayılabilir. 178

179 Koruma ve Sorunlar Alan 1990 yılında 219 hektar yüzölçümü olan bir Yaban Hayatı Koruma Sahası ilan edilmiştir yılına ait bir raporda, Devlet Su İşleri gölün kurutularak alanın tarıma açılmasını önermektedir. Ancak, göl bugün DSİ nin herhangi bir kurutma ya da sulama projesinin parçası değildir. Buna karşın, gölün yakınlarında binlerce hektar tarım alanı, Kars Çayı üzerinde inşa edilecek Kars Barajı ndan alınacak Kaynak: Türki ye D o ğ a l h a y a t ı Koru ma V a k f ı W e b sitesi Resim 22: Kuyuc uk Gölü Çalı Gölü 179

180 Önemli Kuş Alanları (ÖKA) No: 90 Click to view this page in English Kaynak:Türkiye Doğal hayatı Koruma Vakfı Web sitesi Şekil 11: Çalı Gölü Önemli Kuş Alanları Haritası ÖKA No: 90 İ l ( l e r ) : K a r s İ l ç e ( l e r ) : K a r s M e r k e z Y ü z ö l ç ü m ü : 2 5 h a K o o r d i n a t l a r : K D R a k ı m : m Genel Bilgi: Kars ın 20 km doğusunda, Kars-Digor karayolunun kenarında, üzerinde hayvan otlatılan step çayırlıklarıyla kaplı yüksek bir platoda yer alan küçük bir göldür. Yol gölü ikiye böler. Güneyde kalan bölüm, 15 hektarlık zengin sualtı bitkileri (özellikle Potamogeton) ve su yüzeyinde bir mozaik oluşturan saz yatakları olan bir tatlısu gölüdür. Yolun kuzeyinde kalan yaklaşık 10 hektarlık alan ise, büyük ölçüde mevsimsel özellik taşıyan bataklık ve ıslak çayırlardan oluşur. Göl kıyısında küçük bir köy vardır. K u ş l a r : ÖKA türleri: Alan üreyen 10 çift dikkuyrukla ÖKA statüsükazanır. Ek bilgi: Alanda üreyen diğer önemli kuşlar arasında kara boyunlu batağan (75 çift), boz ördek (5 çift), çamurcun (5 çift), yeşilbaş (10 çift), elmabaş patka (10 çift), tepeki patka (20 çift), sakarmeke (30 çift), turna ( 1 çift) ve karabaş martı (400 çift) sayılabilir. Koruma ve Sorunlar Alanın koruma statüsü yoktur. Kars kentinin içme suyu göl yakınlarındaki bir kuyudan sağlanmaktadır. Ancak, bunun göle bir etkisinin olmadığı sanılmaktadır. 180

181 Kaynak:Türkiye Doğal hayatı Koruma Vakfı Web sitesi Resim 23: Çalı Gölü F.5.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar: Kars İlinde bu statüde harhangi bir alan bulunmamaktadır. F Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları F F Kars İlininde Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları bulunmamaktdır. Akdeniz in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barcelona Sözleşmesi) Uyarınca Korumaya Alınan Alanlar Kars İli bu alanların kapsamı dışındadır. Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol Gereği Ülkemizde Özel Koruma Alanı Olarak Belirlenmiş Alanlar Kars İli bu alanların kapsamı dışındadır. F Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit Listesinde Yer Alan Alanlar Kars İli bu alanların kapsamı dışındadır. F Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin Yaşama ve Beslenme Ortamı Olan Kıyısal Alanlar 181

182 Kars İli bu alanların kapsamı dışındadır. F Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından Koruma Altına Alınan Kültürel Miras ve Doğal Miras Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal Alanlar F bölüm başlığı altında konu ile ilgili bilgi verilmiştir. F RAMSAR Sözleşmesi Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlar F bölüm başlığı altında konu ile ilgili bilgi verilmiştir. F.5.3. Korunması Gereken Alanlar F Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak Alan Olarak Tesbit Edilen ve Yapılaşma Yasağı Getirilen Alanlar Kars İlinin Çevre Düzeni Planı İle ilgili bu güne kadar herhangi bir çalışma yapılmamıştır. F Tarım Alanları Bölüm H-1 tarımsal yapı başlığı altında kou ile ilgili bilgi verilmiştir. F Mesire Yerleri Kars İlinde mesire yeri olarak Sarıkamış soğuksu mevkkinde 8 hektar büyüklüğündeki alan B tipi günübirlik kullanım alanı olarak 1990 yılında tescil edilmiştir. Mesire yerinin kapasitesi kişi kanaklayabilir.sahada spor kompleksi, kır gazinosu, yağmur barınağı, büfe giriş kontrol ünitesi çocuk oyun alanı bulunduran rekraasyon alanı olarak kullanılmaktadır. (F) FLORA-FAUNA ve HASSAS YÖRELER KAYNAKLAR: 182

183 Kars İli Sarıkamış Orman İşletme Müdürlüğü,2002 Doğalgaz Boru Hatıt ÇED raporu,2001. İl Tarım Müdürlüğü 2004 yılı Türkiye Doğal hayatı Koruma Vakfı Web Sitesi, 2004 G.1 Yörenin Turistik Değerleri G.1.1 Yörenin Doğal Değerleri G Konum : (G )- TURİZM Kars İli 2000 yıllık tarihi geçmişi ile doğal değerleri ve kültürel yapısıyla zengin bir potansiyele sahiptir. İlimizde bulunan turistik kaynaklar; Merkez, Sarıkamış, Kağızman, Akyaka ve Susuz İlçelerinde bulunmaktadır. G Fiziki Özellikleri : İlimizde sanayi yatırımlarının az olması, nüfus yoğunluğunun düşük ve ekonomik imkanları sınırlı olması, temiz bir çevreye ve doğa yapısına sahip olunmasına neden olmuştur. İlin doğal değerleri oldukça az tahrip olmuştur. İlimiz şifalı sular bakımından da zengindir. Ancak ildeki bu değerlerden yeteri kadar yararlanılmamaktadır. İlimizde de irili ufaklı çok sayıda göl mevcuttur. G.1.2 Kültürel Değer : Kars ta Kültürün Tarihi ve Sosyal Gelişimi : Kars yöresinin kültür tarihi Alt Paleolitik Döneme değin uzanmaktadır. Coğrafi konum, burada çok değişik halkların yan yana yaşamaları sonucu doğurmuştur. Bu da özgün bir kültürel yapının oluşumuna yol açmıştır. Türklerden Önce : 183

184 Kılıç KÖKTEN tarafından yürütülen çalışmalar yörede ilk yerleşmenin Alt Paleolitik Dönemde başladığını göstermiştir. Buluntular Orta ve Üst Paleolitik dönemlerde de yerleşimin sürdüğünü ortaya koymaktadır. Aladağ ın doğu yamaçlarındaki Yazılıkaya da insan ve hayvan figürleri görülmektedir. Hayvan figürleri içinde dağ keçileri, geyikler ve eşekler büyük yer tutmaktadır. Üst Paleolitik Döneme ait cisimler, o dönemde doğa koşullarının avcılık ve toplayıcılığa elverişli olduğunu göstermektedir. Aras Vadisinde elde edilen mikrolitler yörede Mezolitik Dönem yerleşmesini göstermektedir. Akçakale Adasındaki taş anıtlar ve kaledeki duvar resimleri ise Neolitik Döneme aittir. Yöredeki yerleşme, Kakolitik dönemde ve İlk Tunç Çağında da sürmüştür. Kars yöresindeki Diauekhini, Abilihanikhi, Eriakhini, Ukhimeani, Etiuni adlı küçük beylikler M.Ö. IX. Yüzyıl sonlarında Urartu egemenliğini tanıdılar. Urartu Kralı Menua nın Yazılıtaş taki yazıtında Diauekhini ülkesini aldığı, başkenti Şaşuluni de bir Ekalu (saray) yaptırdığı belirtilmektedir. Menua dan başlayarak Urartu krallarının yazıtlarında rastlanan kent adları, yörede Urartular gelmeden önce yerleşik yaşama geçildiğini göstermektedir. Urartu dilinde buru denilen bu beylikler, daha çok hayvancılıkla uğraşıyor ve yıllık vergilerini hayvan olarak ödüyorlardı. Urartu yazıtlarından, M.Ö. IX, yüzyıldan başlayarak Aras boyunda da Urartu tanrısı Heldi ye tapınıldığı anlaşılmaktadır. Kimmerler in arkasından M.Ö. 680 de Aras boylarında görülen İskitler in kimi boyları yöreye yerleştiler. Atlı-göçebe İskitler, Aras boylarındaki yerli küçük beylikleri ortadan kaldırıp, yerleşik yaşama son verdiler. M.Ö de yöreden geçen Ksenephor Khalipler, Taoklar ve Phasianlar adlı ilkel yaşam süren kavimlerden söz etmektedir. M.Ö. 200 lerde kurulan Araks Krallığı idari ve sosyal yapısıyla Pers geleneğini sürdürmüştür. Küçük coğrafi alanlarda boylar, Araks (aras) Krallığına bağlı beylerin egemenliğinde kendi gelenek göreneklerine göre yaşıyorlardı. Krallık dış görünüşüyle Helenistlik devletlere benziyordu. Resmi dil Yunanca ydı. Kral I. Tigran dan Erota ya değin Araks Krallıkları Helenistik biçimli bastırdıkları paraların üstüne adlarını yunanca yazdırmışlardır. Araks Krallığının Kars ı da kapsayan Urartu bölgesinde toplumsal yaşam, göçebe kültürüne dayanıyordu. Araks Krallığı M.Ö. 66 da Roma İmparatorluğu na bağlı yasal krallık durumuna geldi. 184

185 Kaynak: Kars Valiliği Şekil 12: Kars Şehir Plan 185

186 Kaynak: Kars Valiliği Şekil 13: Kars Turizm Haritası 186

187 Aras bölgesi Romalılarla Partlar arasında bir çok kez el değiştirdikten sora, Partların Arsaklı kolu yöreye egemen oldu. Bu dönemde yörenin kül tür tarihini uzun yıllar etkileyecek, Hıristiyanlık olgu su ortaya çıktı. II. Tridat, Hıristiyanlığı resmen din olarak tanıdı. Tapınaklar ve putevleri yıkıldı, yerlerine kiliseler, manastırlar yaptırıldı. Baş rahip Krikor Lusavoriç Kafkaslardan Mardin e Karadeniz den Hazar Denizi ne dek Hıristiyanlığı yaymaya başladı. 310 larda tüm Arsaklılar Hıristiyan olmuştu. Arsaklı yönetimi sırasında Turan kökenli Kamsarakanlı ve Mamıkonlu oymakları yöreye yenleşti. 429 da buralara egemen olan Sasanilerle Hıristiyanlar arasında sürekli çatışmalara sahne oldu. 607 de toplanan Divin Konsili nde İsa da tanrı ve insan özellik gösteren ve adını Krikor Lusavoriç ten alan Gregoryenlik mezhebi ortaya çıktı ve Kars yöresi halkı Gregoryen oldu. VII. yüzyıl ortalarında Müslüman Araplar, Doğu Anadolu da, yeni bir siyasal güç olarak ortaya çıktı.ancak yöre halkının inanışı Selçukluların gelişine değin değişmedi. 772 de Araplar yörenin yönetimini Bagdatlılar a verdiler. Bagratlılar, Erasgavark, Bagaran kentlerini merkez edindiler.bagratlılar Döneminde Anı büyük bir ticaret ve kültür merkezi olarak gelişti, artan nüfusun bulunmasını sağlamak için Anı kentinin surları yeniden yaptırıldı. Daha sonraki yıllarda Gürcü Bagratlılar ın da yönetiminde kalan Anı, Ermeni ve Gürcü mimarilerinin ilginç ürünlerini barındırmaktadır. Bu mimari özellikleri kavramak ancak meydana geldikleri ortamın kültürel niteliklerini ortaya koymakla mümkün olabilir. Kafkasya hiçbir zaman Ortadoğu ya hakim olan büyük uygarlıkların etkisine tam olarak girmemiş bir bölgedir. Buradaki etnik kaynaşmaların tortuları, izole gruplar halinde yaşarlardı. Bunların kültürleri, çevrelerinde gelişen ve o sırada siyasi etkisi altında kaldıkları büyük merkezlerin kültürünün özel bir yorumudur. Yöre halkı Suriye den gelen misyonerlerin etkisiyle erken dönemde Hıristiyanlığı kabul etmiştir. Dah önceki kültürler ise Pers, Sasani ve Roma izlerini taşır. Müslümanların bu bölgeye hakim olmasından sonra da özellikle İslam kültürünün etkisi altında kalmışlardır. Bağımsızlıkları ve ekonomik güçleri sınırlı olan bu küçük Kafkasya toplumları, çevrelerindeki uygarlıkları yerli geleneklerle karıştırarak bölgesel Hıristiyan sanatını meydana getirmişlerdir. Özellikle Ermeni mimarisi ilginç bir Ortaçağ ürünü olup, teknik açıdan ileri bir taş mimarisidir. Kars-Bagratlı Kralı Gapig-Abbas ı ve ailesini İslam giysileriyle betimleyen bir minyatür, Müslümanların gelmesi sonrasında bölgedeki İslam etkisini göstermesi açısından ilgi çekicidir. Türklerden Sonra: Türkler XI. yüzyılın ortalarında yeni bir kültür öğesi olarak yörede görüntüler. Selçuklu sultanı Alparslan 1064 te Anı ve Kars ı ele geçirdi ve yöredeki Türk egemenliği, kısa süreli kesintiler günümüze değin sürdü. Alparslan, Anı yı ele geçirdikten sonra buradaki Büyük Katedrali Fethiye adıyla camiye çevirdi. Kentin yönetimini Şeddadlı Menuçehr, kentte imar faaliyetlerine girişti ve Anı yeniden canlanmaya, nüfusu kalabalıklaşmaya, fetih sonrası kentten ayrılan Hıristiyanlar da geri dönmeye başladı. 187

188 Kaynak: Kars Valiliği Resim 24: Selçuklu Sultan Sarayının Ön Kapı Süslemeleri ( Anı) XIII. yüzyıldaki Moğol istilası toplumsal yaşamı altüst etti. Müslümanlığın Şiilik mezhebini benimseyen İlhanlılar, yöre Hıristiyanlarına Müslümanlığı benimsetmek için zor kullandılar. XV. Yüzyılın ikinci yarısından sonra sürekli çatışmalar ve özellikle Akkoyunlu savaşları, kentlerin boşalmasına neden oldu. Halk çadıra çıkıp sık sık değişen efendilerin baskısından kurtulma yolunu seçti. Kentler, birer yıkıntı durumuna geldi. Ancak büyük sürüler besleyen Türkmenler, otlaklarda ve kışlaklarda kalabalıktılar. Şah İsmail, Safevi Devleti ni kurunca Kars yöresindeki göçebe Türkmenler, Safevilere bağlandılar. Osmanlı yönetiminde Kars yöresi daha çok Askerlik açısından önem kazandı. Osmanlı Devleti nin doğuda girdiği 188

189 savaşlar en çok bu yöredeki yaşamı etkiledi. Dolayısıyla kültürel yaşamda önemli sıçramalar ve gelişmeler görülmedi. Kent XVII. yüzyıl ortalarından XIX. Yüzyıla değin görece barış içinde yaşadı ve gelişti te Kars tan geçen Fransız gezgin Tavernier kentin büyük yiyecek-içeceğin bol, ancak nüfusun az olduğunu söylemektedir. 189

190 Kaynak: Kars Valiliği XX. Yüzyıla Girerken : Resim 25: Bir Kars Gravürü (Leipzig, 1882) Sınır kenti olması nedeniyle Kars XIX. Yüzyıl boyunca saldırı ve işgallere sahne oldu. 1807, 1828 ve 1855 de Rusların saldırılarına maruz kalan Kars, 1856 Paris Antlaşmasıyla Türkiye ye bırakıldı (93 Harbi) Osmanlı-Rus Savaşı ndan sonra, kent 40 yıl süreyle Rus işgalinde kaldı. Sürekli saldırılar ekonomik ve kültürel gelişmeyi olumsuz yönde etkiledi. Osmanlı Devleti nin Tanzimat la başlattığı çağdaşlaşma girişimi Kars ta etkisini pek az duyurdu işgalinden sonra Kars demiryoluyla Kafkas ulaşım ağına bağlandı. Kafkasya daki gelişmelere bağlı olarak tarımda Pazar için üretime geçilmesi, hayvancılık ve tarım teknolojisinde kimi değişikliklere yol açtı. Yaygın olarak ağır pulluk ve at kullanılmaya başlandı. Kars ta sütçülük bu dönemde gelişmiştir. Pazar ilişkileri, tarımsal teknolojideki değişiklikler, konuşulan Türkçe ye Rusça ya da Rusça dan bozma yeni sözcüklerin girmesine de yol açtı. ( Maşin-makine, kartop-patates, saldat-asker, çaynik-çaydanlık, rubaşka-gömlek, akuşka-pencere, ışkaf-dolap vb.) İşgal süresinde Rus yönetiminin kolonizasyon çalışmaları Müslüman halkın yöreden göç etmesine yol açtı. İşgali izleyen üç yılda Müslüman,z İmparatorluğun öbür bölgelerine göç etti. Müslümanların boşalttığı köylere Ermeni, Rum, Yezidi, Süryani, Estonyalı, Malakan gibi çeşitli etnik ve dinsel gruplar yerleştirildi. Kale dibindeki eski kent olduğu gibi bırakılarak, Kars Çayı nın kuzeyinde geniş caddeler, çağdaş yapılarla yeni bir garnizon kent kuruldu. Yapılar Orta Rusya ve Avrupa mimarisinin yanında yerli taş işçiliğinin de izlerini taşıyordu. Garnizon kentlerin, eski kenti geleneksel dokusuyla bırakıp ayrı bir yerde kurulması, çağın genel eğilimiydi. Bu eğilim, Kafmasya nın öbür merkezlerinde de görülmektedir. Kırsal bölgede kurulan yeni yerleşme merkezleri, çoğunlukla cadde boyunca sıralanmış konutlardan oluşuyordu. Kars yöresinde, Rus İmparatorluğunun taşra yaşamı izleri görülür. Kent aydınlarından batı kültürüne ve yaşama biçimine ilgi, herhangi bir küçük kenttekinden daha fazla olmuştur. Cumhuriyet dönemi : Kars ın kurtuluşundan sonra yabancı öğeler yöreden ayrıldı, yerlerine Kafkasya dan gelen Türk boyları yerleşti. Başlıca geçim kaynağı hayvancılığın gereklerine göre biçimlenen yaşam, geleneksel özelliklerini korumaktaydı. 190

191 Cılavuz Köy Enstitüsü yörenin kültürelgelişmesine önemli katkıları bulunan bir kültür kurumuydu. Enstitünün köylü ile ilişkiler bürosu hayvancılık, tavukçuluk vb. konularda halkı bilgilendiriyordu. Daha sonraki dönemlerde ulaşım olanaklarının Türkiye genelinde gelişmesi Kars yöresinide etkiledi. Canlı hayvanların daha geniş alanda pazarlanması, yörede bir zenginliğe yolaçtı. Barınma, beslenme, giyim-kuşam ve sağ lık alanlarında çağdaş değerler yaygınlaştı ten sonra başlayan kamu yatırımları ilde belli bir canlanma sağladı. Kentleşme eğilimi arttı. Günümüzde yöre, geleneksel ve çağdaş kültür öğelerini bir arada barındıran bir geçiş toplumu niteliğindedir. Yaşama Biçimi : Kırk yıl işgal altında kalan sınır kenti Kars ta sosyal yaşam, çeşitli ulusların kültürel gelenekleriyle biçimlenmiştir. Savaş olgusu kente garnizon yapısı kazandırmış, bu özellik Cumhuriyet Döneminde de sürmüştür. Merkezde askeri ve eşraf kökenli ailelerin oluşturduğu yarı seçkin yaşama karşın, kent bütününde geleneksel yaşama biçimi egemen olmuştur. Yörede 40 yıl kalan Ruslar beslenmeden, giyim-kuşama ve toprağı işlemeye dek etkili olmuşlardır. Toprağı derin sürmeye yarayan kotanı Ruslar getirmiştir. Kotanın yöre yaşamında, geleneklerinde ve sosyal ilişkilerde önemli bir yeri vardır. Örneğin, tek kotan koşmayla tarla sürmek zor olduğundan Temmuz ayında birkaç aile, insan ve hayvan güçlerini birleştirir, Modgam denen bu ortaklaşa çalışma geleneği, yöre yaşamında kışlık yiyecek hazırlamadan, hayvanların sürüye katılımına dek yaygınlaşmıştır. Kırsal kesim yaşamında önemli olgulardan biri de yaylacılıktır. Yörede Haziran başlarında yaylaya çıkılır, sonbaharda havaların soğumasıyla inilir. Yağ-peynir gibi kışlık yiyeceklerin hazırlanması, hayvanların otlatılması yanında yaylacılığın önemli nedenlerinden biride maraların korunmasıdır. Her ailenin düzenli yayla damları vardır. Köye inilirken damın kapı ve pencereleri sökülür. Yazın yeniden takılır. Barınılacak damların yanında, büyükbaş hayvanlar için yapılan ağıl ile buzağı ve danalar için yapılan danalık da yaylanın bitişiğinde bulunur. Yöre uğraşlarının geleneksel yapısı 1960 larda değişime uğramış ve ilkin pulluk, ardından traktör kullanımı yaygınlaşmıştır. Artan nüfus karşısında topraklar ve ürün yetersiz kalmış, göç belirgin boyutlara ulaşmıştır. Uğraşlardaki geleneksellik evlenmeden-doğuma, toplumsal ilişkilerden, yaşama biçimine dek yansımaktadır. Üretimin emeğe dayanması, geleneksel aile yapısının uzun süre ayakta kalmasını sağlamıştır. Bunun yanında çok eşlilik de yakın zamana kadar yörede oldukça yaygın idi. İnsan gücüne gereksinim ve erkek çocuk isteme bu olgunun belirgin nedenleri arasındadır. Hısım-akrabalık, kirvelik gibi kurumlara sosyal ilişkilerin belirleyici öğeleri arasındadır. İldeki en önemli sosyal problem batıya göç olgusudur. Bu göç olgusunun başlıca nedeni yörede geçim kaynaklarının sınırlılığıdır te duraklayan göç, 1980 li yıllarda yeniden hızlanmış ve göç kent yaşamına yeni etkiler getirmiştir larda başlayan göçle yurt dışına gidenlerin sayası da oldukça yüksektir. Kars ve Sarıkamış taki askeri birliklerde görevliler ve diğer memur ailelerince kente taşınan çağdaş değerler de, geleneksel yaşama biçimini etkileyen öğeler arasındadır. Giyim-Kuşam : İlin coğrafi konumu, iklimi ve etnik yapısı giyim-kuşamı da etkilemiştir. İlçeden ilçeye değişen giysilerde yerli halk, Türkmen, Kıpçak ve Azeri geleneklerinin izleri görülmektedir. İl merkezinde de giyim kuşam mevcut toplumsal yapı belirlemektedir. Kentteki askeri garnizon yaşama 191

192 biçimi yanında giysilerde de yöreye değişik etkilerde bulunmuştur. Bu etkinin kırsal kesime yansıması ise ancak 1960 lı yıllara rastlamaktadır. Kaynak: Kars Valiliği Resim 26: Kars Müzesinden Yöresel Kadın Giyimi Örnekleri Geleneksel Kadın Giyimi : Kars yöresinde anılan etkenlerin yanında, yaşlılık ve gençlik de geleneksel kadın giyiminin belirleyici özellikleri arasındadır. Yaşmak biçiminde başa örtülen tülbentin leçek denen türü ve vala yöredeki en yaygın baş örtüleri arasındadır. İlin güney kesimlerinde leçek yerine renkli ipekten kalağı denen bir örtü kullanılır. Kalağı, fes ya da dar kasnak üstüne örtülür. Evli kadınlarsa altın-gümüş paralar ya da boncuklarla süslenmiş taç biçiminde kasnaklar üstüne puşi bağlarlar. Buna dinge denir. Yerli Türkmenlerde tülbent tepeye bir sancak la (iğne ya da çengelli iğne ile) tutturulur. Kuman-Kıpçak kökenli genç kızlarda, ak leçeklerin arkadan dizlere dek sarkıtılması bekar olduklarının belirtisidir. Yaşlılarda da leçeğin ucu topuklara değin uzanır, üçgen biçiminde ve koyu renklidir. Buralara kalagey ya da kıygaç denir. Yeni gelinler ya da evliler bu başörtülerinin üstüne çalma denen bir atkı atarlar. Türkmenlerdeyse yünden dokuma bir şal kullanılır. Revan Türklerinde ise Azerbaycan giysilerinin izlerine rastlanmaktadır. Bunlar tarafından boylama denen uzun entariler giyilir. İlde en yaygın entari biçimi dayra denen, diz üzerinde kısa fistanlardır. Dayra daha çok genç kız giysisidir. Gelinlerde ise üçetek yaygındır. Kollarda ipek ya da 192

193 pamuklu kumaştan kolçak bulunur. Bu iş görürken, çalışırken giysinin yıpranmaması ve kirlenmemesi içindir. Göğüste de yine ayrı bir kumaştan önlük ya da döşlük bulunur. Üstten kopçayla giysiye tutturulan bir tür göğüslük de kullanılır. Bu giysilerin omuz ve eteklerinde potur denen süs öğesi kırmalar bulunur. Bunlar sırma, yedek, etek, püştek, yaragidek, heziran gibi adlarla anılır. Malakan köylerinde gofta denen önleri düğmeli gömlekler giyilmekteydi. Bu giyside sor yıllarda yaygınlaşmıştır. Gençler arasında özellikle plati denen düğmesiz, tek parça türü ilgi görmektedir. Yine Malakanlarda ak kumaştan pileli fastık lar (eteklik) günlük giysiler arasındaydı. Kuban Kazaklarında da bu giysilere rastlanmakla birlikte, yörük kadın giyimininetkisi daha belirgindir. Gelinler ve yaşlı kadınlar peştamal da kullanmaktadır. Yaşlılarda düz, gelinlerde ise desenli peştamallar yaygındır. Üçetek, yaşlılarda yerini tek eteğe bırakır. Yalın koyu renkli kumaşlardan dikilir, geniş kırmalar bulunur, potur konmaz. Önlüklerde koyu renklidir. Daha çok arkadan düğmeli olur. Gençlerde ketenden, pamuklu kumaştan koyu renkli peştamallar yaygındır. Koç boynuzu ya da çiçekli desenlerle süslüdür. Altına komşu çatlatan denen yanardöner renkli, geniş ağlı, ayak bileklerine dek uzanan tuman (bir tür şalvar)giyilir. Yerli Türkmenlerde astarlı tuman yaygıdır. Dizleme ya da kısa çorap, çarık, mest-galoş, kundura, yemeni yörenin ayakkabı türleridir. Elle örülen renkli yün çoraplar kış aylarında varlığını korurken naylon çoraplarda kırsal kesim kadın giyiminde ilgi görmektedir. Yörede yaşayan Rus kadınlarının jugetka denen kısa manto biçimli giysileri de kullanışlığı açısından yaygındır. Önceleri kırsal kesim giyiminde hiç rastlanmayan manto artık dışarılık giysiler arasında yer almaktadır. Kaynak: Kars Valiliği Resim 27: Mahalli Kıyafetli Öğrenciler 19 Mayıs Kutlamalarında 193

194 Geleneksel Erkek Giyimi : Kars yöresi geleneksel erkek giysileri kalpak, papak, çuha şalvar ve çivekidir. Şapka ve Kılık Kıyafet Devriminden sonra da yaygınlığını koruyan kalpak ve papakların çeşitli türleri vardır. Azerbaycan ve Dağıstan tipi kalpaklar daha kabarık ve sivricedir. Kalpaklar püsküllerin biçimine göre dalfes, dal, külah gibi adlar da alır. Kars, Arpaçay, Kağızman ve Sarıkamış yöresinde börk ve Ahmediye denen başlıklar vardır. Börk külah üzerine vala bağlanarak kullanılır. Ahmediye ise kırmızımtırak, mor ya da turuncu renkli olup, bunları daha çok yaşlılar kullanır. Sırta genellikle açık renkli kumaştan, uzun kollu, yakasız köynek giyilir. Üstte boyun bölümü sedef düğmeli olan üst köyneği giyilir. Bunun gazeki denen daha kısa eteklileri de yörenin yaygın giysilerindendir. Gazeki yakasızdır ve göğsü açıktır. Bu biçimdeki ceketi andıran giysilere arkalık denir. Kars ta üstte en çok çuha giyilir. Koyu renkli kumaş ya da çuhadan diktirilir ve kol ağızları geniştir, dizlere dek uzanır. Göğsün iki yanında gümüş süslemeli veznelikler bulunur. Bunların eskiden fişeklik olarak kullanıldığı da söylenmektedir. Geleneksel giysilerden varlığını koruyan kırk düğme denen yeleklerde oldukça yaygındır. Yörede şalvarın çeşitli biçimlerine rastlanır. Örneğin Azeri şalvarı dardır. Kadı biçim denen tür daha genişçedir. Ancak kule denen ağ bölümü güney bölgelerin şalvarlarındaki gibi torbalanmaz. Paçası ve ağı dar, baldırı geniş şalvarlara yörede zığva denir. Yaşlılar dizden aşağı geçirilen ve ayağın üstünü de örten kıldan paçalık kullanırlar. Kimi yörelerde de dolak geçirilmektedir. Yörenin geleneksel ayakkabısı ince deriden, bacağı ve ayağı iyice saracak biçimde dikilen çivekidir. Cızma denilen tür ise daha kalın deriden yapılır. Beslenme Biçimleri : Yörede kültür etkileşimlerinin en belirgin örnekleri beslenme biçiminde görülür. İşgal döneminde yöreye yeni tarım yöntemleri yanında, değişik bitki türleri de getirilmiştir. Bunların en önemlisi kartol ya da kartop denilen ak patatestir. Yine Malakanların kapusta dedikleri turşu türü yaygınlık kazanmıştır. Kete de bunlar arasındadır. Bir dönem yörede Ekim ayının şarap ayı diye anılmasına neden olacak düzeyde evlerde içki yapımı da yaygınlık kazanmış idi. Yöre beslenmesinde unlu yiyecekler önemli bir yer tutar. İklimin sert oluşu yazları komposto, ayran türü katıkları, kışın da turşu ve tatlıları öne çıkarmaktadır. Hemen her tür bitkiden turşu yapılır. Örneği gaz ayağı denen yabani bir bitki turşu malzemelerindendir. Kimi yerlerde ise pancar, lahana yaprağı tuza basılarak salamura biçiminde turşu yapılır. Bölgede hayvancılıkla uğraşıldığı halde et tüketimi azdır. Ancak yöreye özgü olarak bilinen yemeklerin hemen hepsinde et kullanılmaktadır. Kars yemeklerinde un, yağ, ayran ve mercimek genellikle bir arada kullanılır. Katık aşı, pancar aşı, gurut aşı, kuymak, mafiş,ilin yerel yemekleri arasındadır. Sarma ve dolmalar da Kars mutfağında önemli bir yer tutar. Pancar, lahana, kabak yanında yöreye özgü olarak elmadan da tatlı dolma yapılır. Kars köylerinde et kurutma da yaygın beslenme kültürü arasındaydı. Ördek ve özellikle kaz yetiştiriciliğin yaygınlığı bu ürünlere beslenmede özgün bir yer kazandırmıştır. Kesim zamanı denilen sonbaharda kesilip temizlenen kazlar tütsülendikten sonra kar altına gömülür. Kış aylarında çıkarılıp yenilir. Güzün turşular kurulur, erişteler kesilir. Herkes kendi turşusunu kurarken, erişte imece ile hazırlanır. Şehirli makarnası da denen eriştenin yörede iki türü vardır. Yumurta eriştesi ve gün eriştesi. Yumurta eriştesi hamuruna hemen hiç su katılmaz ve yumurta ile yoğrulur. Sindirimi güç olduğundan pek yapılmaz. Gün eriştesi yapımında akşam tüm komşu kızları çağrılır. Yemekten sonra ailenin nüfusuna 194

195 göre un kullanılarak hamur hazırlanır. Yoğrulan hamur genişçe taslar üzerine serilir. Taslar bu işte kullanılan bir tür kalın bezdir. Hamurun üstü de taslarla örtülür. Kızlar el ele tutuşarak hamuru hasıl edinceye kadar çiğnerler. Sabah yeniden toplanılır. Bu kez erişte kesmede ustalığı bilinenler tahtaların başına geçer. Çeşitli ekipler oluşturulur. Kimi künde hamurunun katlanıp bölünmesi işini yapar. Kimi merdaneler, kimi yufka açar, kimi bu yufkaları uygun biçimlerde katlayarak keser. Bir başka grup da lif denen kesilmiş erişteleri dışarıya taşıyarak bahçede gerilmiş iplere serer. Kuruyan erişteler ufalanarak küçük parçalara ayrılır. Kızgın saclarda ve tandırda kavrularak kaldırılır. Malakanların yaprak büyüklüğünde kesilen hamurun içine şeker, yağ ve yumurta karışımı koyarak kızarttıkları kete ildeki diğer kesimler arasında da yaygınlaşmıştır. Patatesli ya da pirinçli kete Türkler arasında en çok ilgi gören türleridir. İlin özgün yemeklerinden bazıları ise şunlardır: Gaz ayağı Turşusu : Çayırlardan toplanan gaz ayağı bitkisinin sert yaprakları ve kökleri ayıklanıp, bol suda iyice süzülür. Sonra büyükçe bir kaba dizi dizi yerleştirilip, araları tuzlanır ağzı iyice kapalı durumda iki gün süreyle suda bekletilir. Daha sonra üzerine tuzlu su aktarılarak ekşimeye bırakılır. Elma Dolması : Elmalar, kabak dolmasında olduğu gibi boylamasına ikiye ayrılır, oyulur, pudra şekeri ve ceviz içi ile doldurularak kapatılır. Kapalı bir kaba dizilen dolmaların üstüne bir kaşık tereyağı ve bir bardak su eklenerek hafif ateşte pişirmeye bırakılır. Taş Köftesi (Daş Kifftesi) : 1 kilo yağlı but eti büyük parçalara ayrılıp, dövülür, dört baş soğan ince ince kıyılarak etle yoğrulur. 1 çay bardağı pirinç lapası ya da nohut ezmesi ile karıştırılır. Hazırlanan karışım genişçe bir tabağa konur. Ekşilik verecek sarı kök, tuz ve biber eklenerek iyice yoğrulur. Sonra et dört parçaya ayrılır. Avuç içinde bastırılarak yassılaştırılan parçaların ortasına katı pişmiş yumurtalardan birer tane konur, kapatılıp yuvarlanır kara erik kurusu (tamas) da karışımla sarılır, bir litre suda orta derece sicaklıkta dakika pişirilir. Pişen köfteler dilimlenerek, yenir. İnançlar, Töresel ve Geleneksel Yapı :İlin tarihi ve sosyal evrimindeki çeşitli ulusal ve dinsel birleşimler güçlü bir töresel yapı oluşturmuştur. Etnik farklılıklar ve üretim ilişkilerinin özelliklerinin uzun süre korunması sonucu gelenekler günlük yaşamın belirleyici üyeleri olmuştur. Yörede yerli denen kesimin gelenekleri bunlar arasında en başta olanıdır. Azeriler ve Çerkezler günümüzde geleneklerini koruyan topluluklar arasındadır sonrasında ticaret ve ulaşım gelişmesi ile sosyal yaşam da hareketlilik kazanmıştır. Genç kuşağın eğitim ve öğretim görmesi geleneksel yapıya ve törelere çağdaş etkileri getirmiştir. Dinsel yapı, günlük yaşamın etkili kurumları arasındadır. Ramazan ayı kent bölümünde dinsel yapının öne çıktığı dönemdir. Yakın zamana kadar mahallelerde, köylerde iftar yemekleri geniş topluluklarla yenilmekte, teravih namazına hep birlikte gidilmekteydi. Namaz sonrasında da, köy odalarında, kahvelerde Ramazan Geceleri düzenlenmekteydi. Gece boyunca Kuran dan tefsirler(yorum) yapılmakta, Kısas-ı Enbiya dan peygamberlerin yaşamlarına ve kerametlerine ilişkin olaylar anlatılmaktaydı. Yörede gökyüzü olayları çeşitli şekilde yorumlanır. Örneğin gökyüzünde oluşarak aşağıya doğru inen hortumlara ejderha denilmektedir. Koca bir tilkinin kuyruğuna benzeyen ejderhanın güneyden sallanırsa bolluk, doğudan sallanırsa uğursuzluk getireceği inancı yaygındır. Çift ejderha sallanırsa o yıl her şeyi iyi olacaktır. Bulutlar sabah kızarsa akşamı hoş gör akşam kızarırsa sabahı hoş gör denir. Yazları bulutlar bol yağmur, ak bulutlar dolu yağacağına yorulur. Bu inançtan kaynaklanan Ağca bulut gelende/ Vay karanın başına/ Kara bulut gelende/ Vay sarının başına tekerlemesi yörede yaygındır. Tekerlemem ak bulutla gelecek dolunun kıtlık yaratacağı, kara bulutlarla gelecek yağmurlu havanın soğuyacağı ve soğuğa dayanıksız sarışınların üşüyeceği anlamını taşımaktadır. 195

196 Yurdun çeşitli yörelerinde rastlanan yağmur duası geleneğine Kars ta godu godu denilmektedir. Kuraklığın derecesine göre çocuklar ya da büyükler törene öncülük eder. Süpürge başına leçek bağlanarak yapılan bebek, uzun bir değneğin ortasına dik duracak biçimde bağlanır. Buna godu ya da dudu denir. Godu gezecek grup, erkeklerden oluşur. Godunun bağlandığı değneğin iki ucundan birer kişi tutar, öbürleri arkadan yürür. Her evin önünde bir ağızdan tekerleme ile dilek söylenir: Godu goduyu sordunuz mu? Goduya selam verdiniz mi? Godu kapıdan geçende Bir sulu yağmur gördünüz mü? Evdekiler gördük, gördük diye yanıtlar Godu geldi doduya Selam verdi orduya Yağ veren hatun olsun Un veren gotur(uyuz) olsun Amin Evlerden yağ, yumurta, peynir, bulgur verilir. Yiyecekler torbaya doldurulurken godunun ve onu taşıyanların başından su dökülür, topluluktakilerin de üstüne serpilir. Bütün köy dolaşıldıktan sonra toplanan yiyeceklerden yemek yapılı. Hep birlikte yenerek yağmur duası yapılır. Bu törene bazı yörelerde süpürge bezetme de denir. Korkutma İnancı: Kars taki bu inanca göre verimli düşen ağaç, tavuk gibi şeyler korkutularak tekrar verimli olması sağlanır. Bununla ilgili bir olay şu şekildedir: Bahçesinde bulunan ağacın kısırlıktan kurtulup meyve vermesi için seksen yaşlarındaki Kamil Dede yanında bulunan Ahmet Dedeye : -Oğul Emo, ben balayı alır bu alma ağacının üstüne hücum ederim, sen de yapma, kesme bu odun olmaz meyve ağacıdır, gelen sene meyve ağacıdır, gelen sene meyve verir diye beni tutarsın, der. Kamil Dede baltayı alıp ağaca doğru hücuma geçer ve zamanında güreşmiş pehlivan yapılı ihtiyar Ahmet Dede, Kamil Dedeyi birkaç defa sarılıp geri çevirmişse de coşan Kamil Dede, arkadaşını yanındaki ağaçlara vurarak sürükleyince canı yanan Ahmet Dede birden kenara çekilip: -Keseceksen kes kendi ağacını, beni öldürme baba, der. -Olan adamsın de gel bırakma. Vallahi keserim ben su ağacı. -Sen buna inanmadın ama benim Hasret Dedem de zamanında sara düşmeyen( meyve vermeyen) ağaçları böyle korkutur ve onlardan meyve alırdı. -Aradan bir süre geçtikten sonra Ahmet Dede bu olayı köy dükkanında Kamil dedenin yanında anlattığında, yine o inanca bağlı olan ihtiyar: -Üzü (yüzü) kara olsun, tutmadı bene, yoksa ağaç az korktuğu için ertesi yıl üzerinde birkaç tane alma vermişti, demiştir. Kars merkezi ve dolaylarında buna benzer bir inanış da tavuklardan korku ile yumurta almaktadır. Den (yem) yiyip yumurtlamayan tavuklara; bunlar den oldular, değirmene götürüp üyütelim( öğütelim) diyerek korku verirler. Yine yumurtlamada geç kalırsa bir çuvala koyarak değirmene götürür gibi yaparlar. Yolda karşısına çıkan başka biri olaydan haberi yokmuş gibi nedir o? diye sorunca, hiç, tavuklar yem yeni den oldular da değirmene götürüp üyütüp un edeceğim cevabını verir. Rastlayan adam da yapma bunlar den değil tavuktur, üğütme, yumurtlarlar deyip adamı geri çevirir. Böylece korkan tavukların yeniden yumurtlamaya başlayacağına inanılır. 196

197 Evlenme Gelenekleri: Yörede evlenme gelenekleri pek az değişme uğramıştır. Evlenme çağı kızlarda 15-19, erkeklerde yaşları arasındadır. Çoğunlukla görücü usulüyle evlenilir. Oldukça azalmış olmasına rağmen bazı yörelerde devam eden başlık parası geleneği, kız kaçırma olaylarını da artırmaktadır. Bu ise yakın zamana değin aileler arası istemlerini ev içinde çekingen, küskün tavırlarla belirtir. Aracılarla iletirler. Yanıtta aracılara verilir. Erkeğin istediği kızı ana-baba da uygun görürse, kızın evine elçi gönderilir. Erkeğin herhangi bir isteği olmasa da eğer oğlan evlenme çağına gelmişse boylamaya (beğenmeye) çıkılır. Elçi gönderme, doğrudan kız isteme anlamına geldiğinden, önce kadınlar gidip kızı görürler. Elçiler, yörenin saygın kişilerinden seçilir. Elçiler arasında en yaşlı kişi sözü açar, isteklerini bildirirler. Kız babası da evlenmeden yanaysa, Allahın emri varsa men ne diyecem? Bir de kızdan sorak, bahah ne der diye cevaplar. Karısı aracılığıyla kızın düşüncesini elçilere iletir. Evlenmeden yana değilse kocalık kızımız yok. Sizin yitiğiniz bizde değil, başka yerde arayın gibi yanıtlar verilir. Kız tarafından olumlu yanıtıyla şirni(tatlı) yeme günü kararlaştırılır. Erkek tarafından getirilen kolonya, şeker, meyve gibi şeyler konuklara sunulur. Bu aynı zamanda beh günü (söz kesme) olarak da değerlendirilir. Kız evine söz yüzüğü, kalağı( baş örtüsü) ve çeşitli hediyeler getirilir. Kalağının bir ucuna kararlaştırılan başlığın bir bölümü bağlanmıştır. Kadın ve erkekler ayrı odalarda toplanır. Güveyin yakınlarından biri kıza yüzüğü takar. Kimi zamanda kız, erkeklerin toplandığı odaya getirilerek, yüzük orada takılır. Sonra boy görmesi denen para verilir. Kız da bahşiş alır. Beh, nişan niteliğinde olmakla birlikte, ayrıca nişan töreni de düzenlenir. Nişan günü kararlaştırılır. Kız evinde yapılan nişana her iki tarafın yakınları çağrılır. Kız evine ve geline çeşitli armağanlar alınır. Güvey evi hazırlanacak yemeklerin gereçlerini ve birkaç koyunu kız evine gönderir. Evlenecekler ayrı köylerdeyse, ertesi gün karşı nişan anlamına gelen hon düzenlenir. Hon, güvey evinde yapılır, kız yanı kendilerine armağan getirenlerin her birine mendil, çorap götürür. Aynı bir sinide de kete ya da çörekle birlikte, güvey için giysilik iç çamaşırı, çorap, mendil ve nişan yüzüğü bulunur. Düğünün iki bayram arasına ya da Muharrem ayına rastlamamasına özen gösterilir. Nişanlılık süresi uzunsa kız yanı olayı yapılır. Damat, kız tarafınca iyi tanınan bir arkadaşı aracılığıyla, gizlice nişanlısını görmeye gider. Düğün öncesinde, belli bir günde çeyiz düzme için iki tarafın önde gelenleri çarşıya iner. Başlıkla birlikte alınacaklar saptanır. Çarşıya inenlere de armağan alınması adettendir. Oğlan evi, kız evinin bütün ihtiyaçlarını evine gönderir. Düğüne her iki taraf kendi konuklarını ayrı ayrı çağırır. Konuklara atlı denir. İlkin gelin ya da güveyin evine alınan konuklara atlı çayı verilir. Çayda çeyiz görme, kına ve düğün günleri bildirilir. Kimi köylerde atlı deyimi yalnız oğlan evinden kız evine giden konuklar için kullanılır. Konuklar köy halkınca paylaşılır. Her evde birkaç atlı misafir edilir. Kars yöresinde sağdıçlık geleneği yanında birde solduç geleneği vardır. Gelin ve güveyin en yakın arkadaşlarından biri sağ, öbürü sol koluna girer, düğün süresince yanlarından ayrılmazlar. Düğünden bir gün önce beş dallı ağaç dalları ya da birbirine tutturulmuş çatallardan oluşan kız şahı kaldırılır. Kız şahının çevresi ipe dizilmiş meyvelerle bezenir. Sağdıç evinden kalkan kız şahının tüm harcama ve sorumluluğu yine ondadır. Meyve kaçırıp sağdıça getirene bahşiş vermek zorunludur. Bunu önlemek için şahın önünde çubukçu yürür. Elleri mendille bağlanan güvey, sağdıçla solduçun ortasındadır. Şah gelin evine gelinceye dek yol boyunca dostun dostluğuna, düşmanın horluğuna, her bir Allah, bağrışlarıyla havaya ateş edilir. Şahın ardından genç kızlar gelirler,sağdıç ve solduç da gelin evine girer. 197

198 Gece gelinin evinde kına gecesi düzenlenir. Kına yakılmadan önce gelinin de güveyin de avucuna para konulur. Bu para yoksulluktan uzak kalmak inancıyla yoksul bir çocuk tarafından üç kez sayılarak alınır. Daha sonra odadaki tüm konuklara kına yakılır, oyunlar oynanır. Ertesi sabah gelin alma günüdür. Gelin hazırlanırken kapı önünde davul çalınır, oyunlar oynanır. Aşıklar türkü söyleyip, atışma yaparlar. Bu sırada ağlatma, ağır ağlatma ve yürük hava çalınır. Öğle saatlerinde gelin ata biner. Bu güvey evine hareket anlamına gelmektedir. Gelin ata binerken Köroğlu, Cezayir, Suvazıopol (sivastopol) havaları çalınır. Yengelerde gelinin yanındadır. Onlarla birlikte müjde yastığı da yola çıkar. Yastığı bundan önce güvey evine götürene çeşitli armağanlar verilir. Yol boyunca cirit oynanır. Akşam ezanından sonra güvey sağdıçın evinden de oğlan şahı kalkar. Bu da güvey evine gelir. Gece koyun kesilir, buna düş garı denir. Yemekten sonra konuklar hediye olarak para verirler, bu paralar kız yengesinindir. Konuklar dağılınca sağdıçlar gelin ve güveyi gerdek odasına götürür. Şah meyvesinin gerdek öncesinde yenmesi uğur sayılır. Doğum ve Çocukla İlgili Gelenekler : Yörede çocuk, kısmetbereket olarak nitelenmektedir. Kız bereket, oğlan devlet deyimi yaygındır. Bu anlayış ise çok çocukluğu ve çocuğa ilgiyi artırmaktadır. İlk çocuk erkekse baca sökme denen gelenek uygulanır. Komşu çocukları bacaya çıkarak kiremitleri kaldırır ya da toprak dökerler. Bu aile reisinin bahşiş vermesine değin sürer. Aşerme döneminde gebelerin istekleri karşılan Mazsa, çocuğun sağlıklı olmayacağına inanılır. Doğumun sancıları başlayınca ebe çağrılır. Doğumu kolay laştırdığına inanılarak bacadan silah atılır. Doğumdan sonra göbek bağı ninenin ayakkabısı üzerinden kesilir. Bu işte kullanılan çakı yıkamadan kapatılır ve annenin Yastığı altına konur. Çocuğun göbeği kuruduktan sonra çakı açılır ve yıkanır. İlk banyo suyuna teni güzel olsun diye yumurta kırılır. Terlemesini önlemek için tuz serpilir. Daha sağlıklı olacağı inancıyla kundağa ısıtılmış hölük (elenmiş toprak) konur. Yaşamının aydınlık olması için gündüz de olsa anasının ve çocuğun baş ucunda lamba yakılır. Bebek lamba ışığında anasının çevresinde üç kez dolandırılır. Bu sırada ebe sen mi ağır, yük mü ağır ana? diye sorar. Anne ne ben ağır, ne de yük ağır deyince kundak yanına bırakılır. Çocuk al yanaklı, al dudaklı olsun diye yüzüne ve dudaklarına kanı; kara kaşlı, kara gözlü olsun diye de ceviz kabuğu yakılıp külü kaşının, gözünün üzerine sürülür. Al basmasına karşı loğusanın baş ucuna Kur an asılır. Yatağın çevresine kıldan örme ip gerilir ve yalnız bırakılmaz. Doğumdan hemen sonra da aynı amaçla ilk lokmayı ebe alır, üç kez anaya uzatıp geri çekerek kendisi yer. Kırkı dolmadan loğusa çocuk dışarıya çıkarılmaz. Bezi dışarıya asılmaz, cinleri kaçırmak inancıyla yanlarına sürekli ateş yakılır. Geleneksel Şenlikler: Çok eski zamanlardan beri kutlanılan Nevruz yanında, hıdrellez, koyun yüzü, seyran gibi şenlikler yöre yaşantısında önemli bir yer tutar. Nevruz : Hem Hz Ali nin halifeliği, hem de bahar bayramı olarak kutlanılan nevruzun hazırlıkları bir hafta öncesinden başlar. Evlerde genel temizlik yapılır. Giysiler alınır ve hediye gönderilir. Kutlama Çarşamba akşamı ateş yakma töreni ile başlar. Toprak damlar üzerinde gecenin geç saatlerine değin bu ateş ile Hz. Ali nin halk ile savaşa çıkmayı duyurması canlandırılır. Ertesi gün (perşembe) ölü bayramıdır. Evlerde helvalar yapılır, yemişler alınır. Mezarlığa gidilip, mevlit ve kuran okunarak dualar edilir. Sonra da herkes yanında getirdiği helva ve yemişleri çocuklara, öksüzlere, yoksullara dağıtır. Artanlar ise mezarlar üzerine serpilir, nevruzdan önceki geceye yörede ihya gözleme denir. Bu Hz. Ali nin oğlu Hüseyin in Kerbela da şehit edilişinin taziyesi anlamındadır. Köy ya da mahalle halkı bir evde toplanır. Sabaha kadar dualar edilir, ağıtlar söylenir. Akşam ve sahurda ilk kez yemek yenir ve gün ağarırken dağılınır. 198

199 Gündüz yeniden bir araya gelinerek nevruz kutlanır. Bu günde hindi kızartmak gelenekselleşmiştir. Herkes birbirine mendil, çorap, iç çamaşırı, yemiş gibi armağanlar verir. Nevruz nişanlılarında görüşme günüdür. Hıdrellez : Baharı karşılama anlamındaki hıdrellez şenlikleri Ocak sonu ile Şubat başlarında yapılır. Hazırlıkları harman kaldırılırken sonbaharda başlar. Her ev son harmandan bir kısım buğdayını hıdrellez için eler ve saklar. İlk kar yağınca da bakalım mübarek hıdrellez nasıl geçecek? sözleri ortalığa yayılmaya başlar. Zemherinin (Ocak) 27 sinden, gücükün (Şubat) 3 üne değin iki Cuma arası hıdrellez olarak kutlanır. Bu cumada atladı, öbür cumaya inecek diyerek hıdrellezin gelmesi beklenir. Hıdrellez için saklanan buğday sac üzerinde kavrulur. Biraz kavurga yapılır, biraz da hafif kızartıldıktan sonra sacdan alınıp kir kire (el değirmeni) ile çekilir kağut yapılır. Bakır bir tasa alınan kağut, boş bir leğen, su dolu ibrik, kullanılmamış havlu, ayna, tarak, küçük bir maşrafa ve bir kaşık ile birlikte boş bir odaya bırakılır. Böylece hıdrellezin odaya gelip, leğende abdest alınacağına, tastaki kağuta elini basıp içine su dökerek karıştıracağına ve eve bereket getireceğine inanılır. Hafta boyunca odalarda toplanılarak kavurga, kağut yenilir. Hıdrelleze ilişkin öyküler anlatılır. Kavrulan hıdrellez buğdaylarından birkaç avuç bir torbada bahara saklanır. Ekilecek tohuma katıldığında ekilecek ürünün bereketli olacağına inanılır. Koyunun Yüzü : Yas başında koç katımından 100 gün sonra kutlanır. Sıkıntılı kış günlerinin geride kalışı, sürünün o yıl ki durumunun belirginleşmesi koyunun yüzü şenliklerinde kutlanır. Koç katımından sonra herkes 100 gün sayar. Çobanlar toplanarak eğlence düzenler. Aralarında ikisi kadın kılığına girerek köye iner. Çeşitli sazlar eşliğinde türküler söylenir, oyunlar oynanır. Bu sırada kadın kılığına giren çobanlar evin oğluna, eş ya da hanımının kulağına geldiklerini söyleyerek kilere dalarlar. Sandıkları açmaya çalışır, kimi zamanda evin erkeğine cilve, naz yaparak sezdirmeden ellerinde sakladıkları iğneleri batırırlar. Bu taşkınlıkları önlemek için erkekler para ve sigara, kadınlarda yağ, bulgur, çorap gibi armağanlar vererek çobanları ağırlamaya çalışır. Yüzüncü gün içinde hangi koyunun kısır, hangisinin gebe olduğu anlaşıldığından sürü sahipleri düzenlenen törenlerde çobanları ödüllendirirler. Seyran Şenliği : Yaz ortasında yapılan şenlik bir tür hasat öncesi eğlencesidir. Yaylaya çıkıldıktan 1,5-2 ay sonra yöre köyleri birbirine haber vererek belirlenen düzlük-suluk bir alanda toplanılır. Her köy kendi sazlarıyla yaylasından seyran yerine iner. Erkekler bir yanda olmak üzere, geniş halkalar oluşturulur. Bir davul-zurna ekibi kadınların, bir ekip de erkeklerin arasında çalarak halaylar tutulur, tek oyunlar oynanır. B u şenliklerin en büyük eğlencesi köyler arasında karşılaşma niteliğindeki güreşlerdir. Eleme yöntemiyle birinci olana çeşitli armağanlar verilir. İkindi zamanı her köy davul-zurnasıyla kendi yaylasına döner. Yemekten sonra ateş yakılır, eğlence burada da sürdürülür. Sabah yeniden seyran yerine inilir, şenlik bir hafta sürer. Kotan Sürme ve Modgamlık Geleneği : Kars köylerinde Temmuz ayının karşılığı kotan ayı dır. Kotan ayı yazın en hareketli dönemi ve yöre yaşamının mihenk taşı gibidir. Çocukların doğumu kotanla anımsanır. bıldır kotanda doğduydu ya ya da askere gidiş: kotan gelecek ki bir yıl ola. Rus köylülerinin yöreye getirdiği kotan, toprağın derinliğine işlenmesi ve döneme göre toprak sürmede kolaylık sağlayışı ile kısa zamanda benimsenip, yaygınlaşmıştır. Bir kotan koşumu 8-10 çift öküz ve bir o kadar insan gerektirir. Herkes ağır reçber (zengin) değil ki ha deyince kotan koşsun. Bu durumda birkaç kişi bir araya gelir, öküzüyle. Adamıyla modgam olur, yani kotan ortaklığı kurar. Gündönümü (22 Haziran) ile başlayan Modgamlık ot biçimine (Ağustosa) dek sürer. Modgamlıkta anlaşma gün hesabı üstüne kurulur. Kotan (araç) kiminse ilk hak onundur. Genellikle dört gün kotana (sahibine) ayrılır. Sonra kotanı sürenin majgal ın sırası gelir. Majgal adı, 199

200 kotanın tutulacak yerinden, yani mac dan kaynaklanmaktadır ki,majgalın hakkı da üç gündür. Öküz sahiplerinin payı ise iki gündür. Öküzlerin gözetimi, bakımıyla ilgilenen öküzcü lerden gece öküzcülerine de iki gün kotan sürülür. En düşük pay birer günle boyundurukta oturan ve öküzleri süren 8-10 yaşlarındaki çocuklarındır. Bu çocuklara da hodak denilir. Kars ta Halk Takvimi : Ocak - Karakış/ Zemheri Şubat - Gücük (kısa ay) Mart - Döl dökümü (Kuzuların Doğumu) Nisan - Yağmur ayı Mayıs - Çiçek ayı Haziran - Yayla ayı Temmuz Kotan ayı Ağustos - Ot biçimi Eylül - Bögürüm (Rüzgarın Böğürmesi) Ekim - Harmanay/ Şarabayı Kasım - Koç ayı (Koç Katımı) Aralık - Nahır ayı (Sığır sürüsünün otlaktan dönmesi) Mimarlık : Kars il merkezi eski ve yeni olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Eski Kars kuzeyde, tepeye kurulu kalenin içinde ve eteklerinde yer almaktadır. Kaleiçi Mahallesi bu bölümün çekirdeğidir. Burası dar ve eğri yollar boyunca düzensiz dizilmiş bakımsız evleriyle, sıkışık yapılar topluluğu görünümündedir. Evler çoğunlukla yığma taş ve kerpiçtir Rus işgali sonrasında bu kesim olduğu gibi bırakılarak, Eski Kars ın güneydoğusunda, Taht Düzü denilen ovaya yeni bir garnizon kent oluşturulmuştur. Kent, buraya yerleştirilen çoğu soylu sınıftan subay ailelerinin tüm gereksinimleri karşılayabilecek şekilde yapılmıştır. Geniş, düzgün taş kaldırımlı caddeleri, büyük parkları, düzenli ızgara planıyla zengin ve çağdaş bir kent görünümündedir. Kuzeyren Güneye uzanan dört ana caddeyi, doğudan batıya dört cadde dik kesmekte, böylece 16 blok oluşmaktadır. Avrupa tarzı bir mimariye sahip olan Kars ı gezen H. V. Velidedeoğlu: Yollar boyunca, çoğu iki katlı, büyük blok taştan, sağlam, yalın görünüşlü yapılar dizilidir. Ruslar dan kalma büyük yapıları gördüm yıllık işgal süresi içinde Ruslar bu kente epey bayındırlık getirmişler ve burasının dış görünüşünü tipik Rus kentlerine benzetmişler. Fakat Kars ın insanının ruhunu değiştirememişler demektedir. Yollar boyunca dizili, benzer mimaride, bir-iki katlı, büyük gri taştan villa tipi evler, kente düzenli bir görünüm kazandırmıştır. Bu evlerin çoğu cadde üstündedir, kimileride duvarla çevrili bahçenin gerisindedir. İki katlı evlerde ortada avlu bulunmakta, buradan basamaklarla sütunlu açık sofaya çıkılmaktadır. Odalar sofanın çevresine yerleştirilmiştir. Arkada geniş bir bahçe, ahır, kümes ve benzeri bölümler vardır. Kimi evlerde iki-üç basamakla çıkılan demir parmaklıklı kapı ortadadır. Kimilerindeyse yanda camekanlı bir bölümden ana yapıya geçilmektedir. Pencereler iklime bağlı olarak küçük ve çift camlıdır. Çatı kar tutmayacak biçimde dik, kiremit veya saç örtülüdür. Evlerin içi de yalındır. Odalar geniş ve yüksek tavanlıdır. Tavan ve taban tahtadır. Kışlar uzun ve soğuk geçtiğinden değişik bir ısınma yöntemi geliştirilmiştir. Odaları ayıran duvarın köşesinde bu odalara yarım daire biçiminde çıkıntılı galanka denilen büyük bir soba yerleştirilmiştir. Sobanın altı demir döküm, üstü tavana dek uzanan ve yukarı doğru daralan geniş saç boru biçimindedir. Böylece bir odada yanan bir sobayla iki ya da dört oda ısınabilmektedir. Mutfaklarda da peç denilen 200

201 fırın ve büyük kuzineler vardır. Fırının üstü, iki kişinin yatabileceği genişlikte çıkıntılıdır. Çok soğuk kış gecelerinde burada yatılabilmektedir. Mutfağın altında kiler bulunmaktadır. Kaynak: Kars Valiliği Resim 28: Vali Konağı Yöresel Halk Edebiyatı : Kars bir sınır kenti olarak bir çok kültürün etkileşim alanında kalmış, yöreye çeşitli zamanlarda bir çok Türk oymağı yerleşmiştir. Bu nedenle çok zengin ve renkli bir folkloru vardır. Türk oymaklarıyla gelen öğeler, yörede yaşanan savaşlar, kıyımlar, doğal olaylar, yaşam koşulları karşısındaki halkın duyguları halk edebiyatı ürünlerine yansımıştır. 201

202 Aşık edebiyatının yörede çok köklü bir geleneği vardır. XV. Yüzyıldan başlayarak yetişen pek çok ozan Doğu Anadolu Bölgesinde ve Azerbaycan da etkili olmuştur. Dede Korkut Hikayeleri günümüzde de yaşamakta, aşık toplantıları, atışmaları, halk öykücülüğü canlılığını korumaktadır. Yörenin Türk oymaklarından değişik renkler taşıyan çok zengin bir ortak ürünler dağarcığı vardır. Halk Şairi ve Aşıklar : Altay Türklerinin kam, Kırgızların baksı yada bakşi, Oğuzların ozan dedikleri, halk edebiyatının en eski temsilcileri zamanla değişikliklere uğrayarak, Dede Korkut hikayelerinde Korkut Ata kimliğinde ortaya çıkar. Daha sonra XV. Yüzyıl ortalarında Anadolu Türk Beylerinin saraylarında ozan-çalgıcıların yerini aşıkların aldığı görülür. Kars ta aşıklık geleneği tüm özellikleriyle günümüzde de sürmekte ve yörede pek çok halk ozanı yetişmektedir. Kars ta Ramazan da ve uzun kış gecelerinde ya da eğlence ve düğünde aşıklar, ustalardan ve kendilerinden deyişler çalıp söyler, halk öykülerini anlatır, atışmalar düzenler, muammalarla birbirlerini sınarlar. Bu toplantılarda Dede Korkut Hikayeleri yanında, Aliyar, Cihan Abdullah, Asuman ile Zeycan, Arzu ile Kamber, Kerem ile Aslı, Latifşah, Kiziroğlu, Saraçoğlu, Yaralı Yusuf gibi halk öyküleri anlatılır, dersler çıkartılır. Şiirleri günümüze ulaşabilmiş eski aşıklarımızdan bazıları şunlardır: Toruni (Deruni) XVII. Yüzyılda yaşamıştır. Dede Kasım XVII. Yüzyıl sonları ve XVIII. Yüzyıl başlarında yaşamıştır. Aşık Tüccari ( ), Aşık Şenlik ( ), Kağızmanlı Hıfzı ( ), Aşık Avasl (1886-?). Kars ın yetiştirdiği günümüz aşıklarında bazılarının doğum tarihleri ve mahlasları şöyledir: Şeref Taşlıova (1938-Taşlıova), Murat Çobanoğlu (1940-Çıbanoğlu), Mevlüt İhsani (1928-İhsani), Sefer Taşkıran (1942-Firgani), İsmail Cengiz (1928-Azeri), Nuri Çırağı (1848-Çırağı), İhsan Deniz (1930-Şahbazoğlu). Maniler : Kars ta mani söyleme geleneği günümüzde de tüm canlılığıyla yaşamaktadır. Düğünlerde, tarlada, çeşme başlarında, toplantılarda maniler söylenir. Atışmalar yapılır. Çeşitli Türk oyunlarının özelliklerini taşıyan maniler, tarlada çift sürerken söylenen kotanlamalar zengin bir dağarcık oluşturur. Karapapak oymağı ağzıyla söylenmiş birkaç mani: Bulağa yağdı biyan Islandı paltar çamaşır yuyan Mehlenize goymurdun Goynuna girdim uyan Bulah başı toz olar Üstü dolu kız olar Her ne desen gıza de Gelin hilebaz olar Kotanlama : Toprağı kabartmada kullanılan pullukların büyüğüne yörede kotan denilmektedir. Kotan sürerken söylenen manilere ise kotanlama, kotanı sürene majgal her boynu (çifti) yönetene de hodakh denir. Hodakhlar zevkle çalışmak ve gece uyumamak için kotanlama okurlar. Bu okumalar karşılıklı ve doğaçlama olur. Her dörtlükten sonra bir ağızdan hooooo diye bağırılır. Kotanlamaların konusu doğa-insan ilişkisidir. Herhangi bir olay karşısında söylenir. Hodakh tarladaki taşın altından yılan çıktığını gördüğünde: Şu ağ taşı kaldırırsam. İnce yılan öldürürsem. Yılan inceden öter. İncili dağda gül biter. 202

203 Hooooooo... Efsaneler : Kars efsanelerinde masalsı öğelerin ağır bastığı görülür. Yörede Orta Asya kökenli gök kültünden kaynaklanan pek çok söylenceye rastlanır. Bunların oluşması ve yaşamasında günümüzde de anlatılagelen Dede Korkut hikayelerinin etkili olduğu görüşü vardır. Kars ın 40 km doğusunda yer alan Anı ören yeri için de bir çok efsane anlatılır. Efsanelerde gök kültüne ilişkin motiflerle Anı kaynaşmış gibidir. Yöredeki efsanelere birkaç örnek şunlardır: Kar-su (Kars) Kalesi nin adına ilişkin efsane Ani kuyusunda kışlayan bulut ejderhası efsanesi Anı nın yıkılışına ilişkin efsane Urum Papa nın yedi olmaz işine ilişkin efsane Üç uğuz kardeşler efsanesi Halk Müziği ve Geleneksel Oyunlar : Kars ve yöresi, buraya yerleşen değişik etnik topluluklar nedeniyle halk müziği ve oyunları yönünden zengindir. Bar yöresidir ki, yerli halk yanında Azeriler ve Türkmenler de, bar oynar. Köylerde ise seyirlik oyunlar yaygındır. Halk Müziği : Kars, türküleri ve oyun havalarının ezgi yapısı ve ritim özellikleriyle çok renkli yörelerdendir. En önemli özelliği de aşıklık geleneğini yaşatan tek il olmasıdır. Halk Müziği Araçları : Yöre halk sazları yönünden de çeşitlilik gösterir. Aşıklar genellikle meydan sazı (Divan sazı) çalarlar. Bağlama ailesinin tüm sazları tezeneli ve tezenesiz çalınır. Tar, Azeri türkülerinde çalınır ve tel anlamındadır. Bağa ve boynuzdan yapılan mızrapla çalınır. Üflemeli sazlardan zurna, dilli ve dilsiz kaval, zil zurna denilen küçük boy zurnalar, meyi ve balaban da yaygındır. Yaylı sazlardan Azeri kemane, Anadolu nun öbür yörelerdeki kemanelerden çok büyüktür ve dizde çalınır. Vurmalı sazlardan davul, zilli sallama, tef, koltuk, davul, kasnak içinde küçük demir halkalar çakılmış değişik tefler, kaşık, zil, tongurdak başlıca sazlardır. Geleneksel Oyunlar : Kars, geleneksel oyunlar bakımından en zengin illerdendir. Bunun nedeni değişik kültür birikim olan insan topluluklarının yöreye yerleşmesidir. Türkmen boyları, Azeriler ve Doğu Anadolu yöresi insanlarının oyunları bir arada görülebilir. Halk Oyunları : Kars, halk oyunları yönünden, bar bölgesine girer. Halaylara ve samahlara da kimi ilçe ve köylerde rastlanır. Tek halkalı, çift halkalı oyunlar olduğu gibi, karşılama biçiminde oynanan oyunlar da vardır. Kars halk oyunları çoğunlukla kaçma (kadın-erkek) oynanır. Kars ın kimi ilçelerinde ki oyunlarda nitelikli bir görünüm açısından, Kafkas oyunlarıyla benzerlikler görülür. Orta oyunu özelliğinde konulu, öykülü danslarla da günlük olaylar, savaşlar ve olağanüstü konular simgelenir. Nanay denilen, çalgısız oyun havaları da yaygındır. Bara Artvin ve Kars yörelerinde yallı denilmektedir. Toplu barlara genellikle küçük yörelerde rastlanmaktadır. Dağlık yörelerdeki barlar çoğunlukla beceri gerektiren hızlı oyunlardır. Açık havada davul zurna, kapalı yerlerde ney ve davul eşliğinde oynanır. Kimileri öbür illerde de bir takım ayrılıklarla oynanan barlar şunlardır: Düz Bar a, Ağır Bar, Bar Sekmesi, Tütiye, Mahmudiye, Aşırma (Tek Ayak Bar), Üç Ayak Bar, Çember Sıçratma (Tik Bar), Bekir-Bengi, Karapürçek, Ters Bar, Tek Tamzara, Çift Tamzara, Sarhoş Barı, Daldalar, Tavuk Barı, Erzingan Deresi, Kars ın Önü, Durna Barı, Hoşbilezik (Altun Yüzük), Mustafa Barı, Kotan Barı, Can 203

204 Maral (Göçerdin Vurdum), Zencirli Köroğlu, Dur Yerinde (Şüreğel Barı), Ardahan Barı, Yayla Barı, Köroğlu Barı, Koçarı Barı, Temur Ağa, Deliloy, Laçın Barı, Papuri (Pağpuru), Sallama, Gülüm Oğlan, Ay Işığı, Bir Gül Ektim, Diz Kırma, Kır-Al, Boyakçının Gelini, Hey-Narı, Kundurayı Mor Boyarlar, Şerbeti Kaldı Tasta, Bu Gelen Nahır Mıdır, Şorul, Almalı Dağlar, Senalar, Bizim Bağda, İndim Derede Durdum, Dağdan Kestim Değnek; Karapapak denilen Türkmenlerin oynadığı Terekem, Ağır Terekeme, Tellice, Lezgi (Hengi), Koloş, Orta Çala, Süsen Sümbül, Kalender, Memmet Bağır, Alma Dere, Çil Horuz, Düz Yallı, Narı, Şanalım, Kesme; Azerbaycan asıllı toplulukların oynadığı Edilceben Senem, Ceylani, Askerani (Gence), Mirzayi, Kaşengi, Lezgi, Beşaçılar, Nez Beri (Naz Barı), Lale, Kuçeler (Köşeler), Enzeli, Karabağ, Uzun Dere. Arzuman, Iğdır Yallısı, Sincani (zengani), Gümürü Yallısı, Gulbi; Doğu Anadoludan gelen toplulukların oynadığı Delilo, Koççeri, Gölenin Düzü, Hay Molo, Nare, Lorke, Gaçke Barı, Kule, Hey Narı, Berzini, Çepik, Hekari gibi halk oyunları oynanmaktadır. Resim 29: Kafkas Oyun Ekibi 204

205 esel Halk Oyunları Ekibi (Kaynak: Kars 2003 İl Yıllığı) Çocuk Oyunları : Yörenin çocuk oyunları, diğer yörelerdeki oyunlara benzer. R es im :3 6 Y ör Kaynak: Kars Valiliği Resim 30: Turizm Oyun Ekibi Kars El Sanatları : Her sanat eseri, onun hammaddesinin en bol bulunduğu yerde üretilir. Halı, kilim ve benzeri dokumalar da bu kaidenin dışında kalamaz. Bir hayvancılık bölgesi olan, koyun yetiştirilen Kars ve çevresinde de, bu kaideye uygun olarak, yıllar boyu halı, kilim, cecim, zili, sumak ve çiği kilimi gibi çeşitli kirkitli (Dokunurken kirkit olarak bilinen tarak kullanılan dokumalar) dokumalar yapılmıştır. 205

206 Kaynak: Kars Valiliği Resim-31: Geve adı verilen post taklidi tüylü dokuma, Çevresi zili tekniği ile süslü Arkeolojik ve tarihi vesikalara göre, dünyanın en eski kavimlerinden olan Türkler, halı, kilim ve benzeri dokumaların da mucitlerdir. Düğümlü halının vatanı, Türklerin Anayurdu Batı Türkistan dır. Araştırmalar burada yaşayan kavimlerin, hayvanlarından elde ettikleri yünlerle, hayvan postunu taklit ederek, suni post elde ettiklerini ortaya koymuştur. İşte bu suni post görünüşündeki dokuma ile, halının en iptidai şekli ortaya çıkmış ve bu dokuma, halının öncüsü olmuştur. Bu suni post, ilk defa çul dokuma üzerine, saçak yünleri düğümlemek suretiyle elde edilmiş; bu dokuma giderek çeşitli aşamalar geçirmiş, saçak yün yerine eğrilip bükülmüş iplik kullanılarak, halı meydana gelmiştir. Halının ilkel örneği olan, suni post görünüşündeki dokumanın ortaya konuluşundan bu yana, yüzyıllar geçmesine rağmen, bu dokumanın benzerini, günümüzde de görmek mümkündür (resim-1). Dokumada yenilikler yapılmış, ters tarafı zili yanğışları (motifleri) ile süslenmiştir (resim-2). Bu dokumaya Kars ta ve Doğu Anadolu nun öteki illerinde, genellikle geve denilmekte iken; Azerbaycan ve Kağızman da hırsek orta ve batı Anadolu da tülü, tülüce ve filikli denilmektedir. Bu dokuma da, aynen halı gibi dokunur. Aradaki fark, geve de tüylü yüzey için boyanmış ve boyanmamış saçak yün, halı da ise eğrilip bükülmüş yün iplik kullanılır. Bu dokuma, düğümlü halının yani Türk halıcılığının öncülüğünü temsil eden bir örnek olarak, çok önemlidir. Ne yazık ki, önemi bilinmediği için müzelerde bunlara yer verilmemiştir. Halıcılığın öncüsüne örnek olan bu dokumanın mutlak suretle müzelerimize alınıp korunması ve tanıtılması gerekir. 206

207 Kaynak: Kars Valiliği Resim 32: Bir Geve nin tersten görünüşlü tersi, zili dokuma Vaktiyle Kars ın özellikle kırsal kesiminde, yaylakçı ve yerleşik hayatta devamlı dokunmuş olan bu dokumaya geve denilmesinin yanında, Kars ta ayrıca büyük halılara da geve denilmektedir. Önceleri pek çok dokunmuş olmasına rağmen, ne yazık ki, bu gün ancak eskiden dokunmuş olanlara, ender olarak evlerde veya halı dükkanlarında rastlanmaktadır. Bu tür dokumalar artık yapılmamaktadır. Kars ta gevenin yanı sıra, dokuma teknikleri ve görünüşleri birbirinden çok farklı olan; zili, sumak, kilim, cecim ve çeşitleri ile çiği kilimi gibi kirkitli dokumaların hemen hepsi dokunmuştur. Kars ta çok değişik ve geometrik desenli (resim-3), çeşitli kilimler dokunmuş, kilimler üzerine ayetler yazılmış, ayrıca kilimler ve halılar üzerinde Göktürk harfleri ve eski Türk damgaları işlenmiştir (resim-4). Vaktiyle Sarıkamış a bağlı olan Bardız Nahiyesinde kufi yazılı tarihi belge niteliğinde kilimler dokunmuştur. Bunlardan biride Enver Paşaya hediye edilmek üzere dokunmuş ve bugün Ankara Etnoğrafya Müzesinde bulunan kufi yazılı Bardız kilimidir. Kilimde yılları arasındaki tarihi olaylar, kufi yazılarla yazılmıştır. Çok ince bir sanat eseri olan bu kilimin ortasında 12 mısralık bir kahramanlık şiiri yazılıdır Kilimin ortasındaki dikdörtgen içindeki şiir şu şekildedir: Yine çıktı asümana nam (ü) şanı Türklerin; Titredi düştü lerze can evine düşmenin, Kılıcımız Oğuzidir, yetiştir murada, Binler yaşasun sevgülü Hakan ı Türklerin. Vatanın mübarek uzvu Kars, (Ardahan), Batum El uzadup maderi ne kılmakta hücum, 207

208 Kahramanlar yolu açtı, Türkistan a gidelim, Yaşasun şeci ordu, merdaneleri Türklerin. Bugün güzel Bayram içre, Alem-i İslamiyan Terennümde ruhlarımız, Millet oldu kamyab Düşmenimiz melül (mahzun) cümle dostlar şadüman Yaşasun muhterem vüzerası, vükelası Türklerin. Kaynak: Kars Valiliği Resim-33: Bir ucunda yaba, öteki ucunda deveboynu motifleri işlenmiş kilim. Kars Orijinal

209 Kaynak: Kars Valiliği Resim 34: 1918 de Kars, Ardahan ve Batum un (Üç Sancağın) kırk yıllık Rus işgalinden kurtuluşunu anlatankufi yazılar bulunan Bardız Kilimi. (Kilim o yıllarda Kars ın Sarıkamış Kazasına bağlı bulunan Bardız ınhamas Köyünde dokunmuştur.) Gelenksel yemekler: Yörede kültür etkileşimlerinin en belirgin örnekleri beslenme biçiminde görülür. İşgal döneminde yöreye yeni tarım yöntemleri yanında, değişik bitki türleri de getirilmiştir. Bunların en önemlisi "kartol" ya da "kartop" denilen ak patatestir. Yine malakanların "kapusta" dedikleri turşu türü yaygınlık kazanmıştır. Kete de bunlar arasındadır. Bir dönem yörede Ekim ayının "şarap diye anılmasına neden olacak düzeyde evlerde içki yapımıda yaygınlık kazan, idi. Yöre beslenmesinde unlu yiyecekler önemli bir yer tutar. İklimin seri oluşu yazları komposto, ayran türü katıkları, kışın da turşu ve tatlıları (ine çıkarmaktadır. Hemen her tür bitkiden turşu yapılır. Örneğin "gaz ayağı" denen yabani bir bitki turşu malzemelerindendir. Kimi yerlerde ise pancar, lahana yaprağı tuza basılarak salamura biçiminde turşu yapılır. Bölgede hayvancılıkla uğraşıldığı halde et tüketimi azdır. Ancak yöreye özgü olarak bilinen yemeklerin hemen hepsinde el kullanılmaktadır. Kars yemeklerinde un, yağ, ayran ve mercimek genelikle birarada kullanılır. Kalık aşı, pancar aşı, ğurut aşı, kuymak, mafiş ilin yerel yemekleri arasındadır. Sarma 209

210 ve dolmalar da Kars mutfağında önemli bir yer tutar. Pancar, lahana, kabak yanında yöreye özgü olarak elmadan da tatlı dolma yapılır. Kars köylerinde et kurutma da yaygın beslenme kültürü arasındaydı. Ördek ve özellikle kaz yetiştiriciliğin yaygınlığı bu ürünlere beslenmede özgün bir yer kazandırmıştır. "Kesim zamanı" denilen sonbaharda kesilip temizlenen kazlar tütsülendikten sonra kar altına gömülür. Kış aylarında çıkarılıp yenilir. Güzün turşular kurulur, erişteler kesilir. Herkes kendi turşusunu kurarken, erişte imece ile hazırlanır. "Şehirli makarnası" da denen eriştenin yörede iki türü vardır. Yumurta eriştesi ve gün eriştesi. Yumurta eriştesi hamuruna hemen hiç su katılmaz ve yumurta ile yoğrulur. Sindirimi güç olduğundan pek yapılmaz. Gün eriştesi yapımında akşam tüm komşu kızları çağrılır. Yemekten sonra ailenin nüfusuna göre un kullanılarak hamur hazırlanır. Yoğrulan hamur genişçe "taslar" üzerine serilir. Taslar bu işte kullanılan bir tür kalın bezdir. Hamurun üstü de bir dastarla örtülür. Kızlar el ele tutuşarak hamuru hasıl edinceye kadar çiğnerler. Sabah yeniden toplanılır. Bu kez erişte kesmede ustalığı bilinenler tahtaların başına geçer. Çeşitli ekipler oluşturulur. Kimi kimde hamurunun katlanıp bölünmesi işini yapar. Kimi merdaneler, kimi yufka açar, kimi hu yufkaları uygun biçimlerde katlayarak keser. Bir başka grup da lif denen kesilmiş erişteleri dışarıya taşıyarak bahçede gerilmiş iplere serer. Kuruyan erişteler ufalanarak küçük parçalara ayrılır. Kızgın saçlarda ve tandırda kavrularak kaldırılır. Malakanların yaprak büyüklüğünde kesilen hamurun içine şeker, yağ ve yumurta karışımı koyarak kızarttıkları "kete" ildeki diğer kesimler arasında da yaygınlaşmıştır. Patatesli ya da pirinçli kele Türkler arasında en çok ilgi gören türleridir. İlin özgün yemeklerinden bazıları ise şunlardır: Kars mutfağı, yurdumuzun diğer yörelerinde olduğu gibi oldukça zengindir. Kars hayvancılık bölgesi olması nedeniyle et ve süt mamullerinin bol olması mutfak için oldukça zengin malzemeler elde edilmektedir. Kars a özgü yemeklerden bazıları aşağıda belirtilmiştir. HELVA (Umaç Helvası) Malzemeleri : 250 gr. un, 250 gr. şeker, 250 gr. yağ. Yapılışı : Önce bir kap içerisine unu koyup üzerine hafifçe su serperek el içinde umaç haline getirilir. (Tarhana görünümünde). Sonra ocak üzerine konmuş olan kızgın yağın içerisine dökülür. Rengi pembeleşinceye kadar karıştırılır. Sonra ateşten alınarak önceden hazırlanmış, az suyla ısıtılarak karıştırılmış şeker üzerine dökülerek yine karıştırılır. Normal kıvamına gelince servise sunulur. Çabuk hazırlanan, vitamin verici güzel bir tatlıdır. ELMA DOLMASI Malzemeleri : 1 kg. elma, biraz ceviz içi, pudra şekeri, 1 yemek kaşığı dolusu sarıyağ (tereyağı) ve 1 su bardağı kadar su. 210

211 Yapılışı : Elmalar boyuna, ortadan ikiye kesilerek ayrılır. Sebze dolmalarında olduğu gibi elmaların içleri iyice oyulur. Elmaların oyulan kısmına ezilmiş ceviz içi ve pudra şekerinden alabildiği kadar konur. Elma yarımları tekrar düz olacak şekilde yüz yüze konarak kapatılır. Bu şekilde hazırlanan elmalar ağzı küçük ve kapalı bir kaba sıra ile ve üst üste konur. Bunların üzerine bir kaşık yağ ve bir bardak su ilave edilip tencerenin kapağı iyice kapatılır. Tencere hafif ateş üzerine konup elmalar yumuşayıncaya kadar iyice pişirilir. Ancak su zamanından evvel az gelecek olursa biraz daha su ilave edilir. Pişirilen tencere ile birlikte sofraya konur. İsteğe göre sıcak veya soğuk servis yapılır. BOZBAŞ (PİTİ) Malzemeleri : (6 Kişilik) 1 kg. dömaca veya yağlı koyun budu yarması, 250 gr. nohut, yarım kilo baş soğan, iki büyük patates, yeteri kadar tuz, biber ve sarıkök. Yapılışı : Nohut bir akşam evvelinden ılık suya konur. Ertesi sabah kabuktan çıkarılır. Et 8-10 parçaya ayrılır. Her ikisi de (nohut ve et) yıkandıktan sonra tencereye konur. Eğer düdüklü tencere kullanılıyorsa soğanlarda temizlenip dörde bölünür. Patateslerde aynı şekilde doğranıp, tuzu, biberi ve sarıkök tozu bunlara ilave edilir. Bütün bunların üzerini tam örtmeyecek kadar su ilave edilir. Tencerenin kapağı kapatıldıktan sonra sıcak ateşe konur. İlk düdük çaldıktan 20 dakika sonra tencere ateşten alınır. Şayet normal bir yemek tenceresinde pişirilecek ise, nohut, et vs. bir saat kaynatıldıktan sonra soğanı ve patatesi ilave edilir. Bundan sonra da iki saat hafif ateş üzerinde pişmesi devam ettirilir. Bazı yerlerde mesela Iğdır ilinde bozbaş yemeği güveçte pişirilir. Arzu edenler bu yemeğe tane ikiye ayrılmış yeşil fasulye ve iki tane de dolmalık biberi doğrayıp koyarlar. Servisi : Yemeğin suyu evvela tabaklara alınır. Ekmek (bilhassa lavaş dediğimiz yufka ekmek) buna doğranıp çatalla yenilecek kadar ıslatılıp yenir. İkinci olarak da eti, nohudu ile beraber alıp ezerek ve birbirleriyle karıştırılarak yenilir. Patates nişasta olduğu için pişme esnasında eridiğinden ezilen nohut ve ete daha hoş bir lezzet verir. Yemeğin yanında yeşil veya baş soğan muhakkak bulundurulur. HÖRRE (UN ÇORBASI) Hafif ateşin üzerine tencerede bir miktar un ile yağ konur. Bu un pembeleşinceye kadar devamlı karıştırılarak tutulur. Sonra içerisine bir miktar su konur ve bir süre kaynatılır. Koyu bir kıvama gelinceye kadar karıştırılır. Kıvamına gelince ateşten indirilip servise sunulur. Çorba ılıkken tuz ilave edilir. KARS BÖREĞİ Malzemeleri : 250 gr. un, 150 gr. tereyağı, ½ litre süt, 250 gr. gravyer peyniri, 5 yumurta ve bir tutam tuz. Yapılışı : 250 gr. un bir kaba konulur. 5 yumurta kırılıp yumurta teli ile iyice karıştırıldıktan sonra ½ litre süt ve 75 gr. tereyağı ve tuz ilave edilir. Biraz daha karıştırılır. kalan tereyağı bir kapta eritilir, fırçayla bir tepsiye sürülür. Tepsi ateşte hafifçe kızarınca bulamaçtan ½ kepçe dökülür, ateşte yalnız alt kızardıktan sonra 250 gr. rendelenmiş gravyer peynir biraz sütle yumuşatılıp maydanoz atılır. Pişirilen hamurların yarısının kızaran yerlerine sürülür. Diğer hamurların kızaran baş yönleri peynirin üzerine kapatılır. Sıcakken servis yapılır. 211

212 G.2 Turizm Çeşitleri : İlimizde bulunan turizm türleri aşağıya çıkarılmıştır. 1- İş turizmi (Kongre turizmi vb.) 2- Sağlık turizmi 3- Rekreasyon turizmi (Boş zamanları değerlendirme, eğlenme, dinlenme vb.) a- Dini turizm b- Kültür turizmi c- Dağ turizmi d- Yayla turizmi e- Av turizmi f- Kış turizmi g- Eko turizmi G.3 Turistik Altyapı : Tablo 44: Turizm İşletme Belgeli Konaklama Tesisleri Tesisin Adı Belge Türü Sınıfı Kapasitesi Sim-Er Oteli İşletme Belgeli 3 Yıldız 154 Oda, 308 Yatak Kara bağ Oteli 3 Yıldız 60 Oda, 102 Yatak Güngören Oteli 2 Yıldız 29 Oda, 58 Yatak Halitoğulları Oteli 3 Yıldız 20 Oda, 24 Yatak Çamkar Oteli Günübirlik 55 Oda, 120 Yatak Tablo 45: Turizm Yatırım Belgeli Tesisler Kaynak:İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2004 Tesisin Adı Belge Türü Sınıfı Kapasitesi Toprak Sarı Çam Oteli Yatırım Belgeli 5 Yıldız 226 Oda, 488 Yatak Dedeman Oteli 3 Yıldız 78 Oda, 174 Yatak Kaynak:İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü,

213 İlimizdeki Yatırım Belgeli Konaklama Tesisileri Tablo 46: Belediye Belgeli Konaklama Tesisleri Tesisin Adı Belge Türü Sınıfı Kapasitesi Temel Oteli Belediye Belgeli 1. Sınıf 21 Oda, 33 Yatak Kent Oteli Oda, 41 Yatak Kervansaray Oteli Oda, 70 Yatak Asya Oteli Oda, 53 Yatak Akgül Oteli Oda, 32 Yatak Nursaray Oteli Oda, 40 Yatak Polat Oteli Kağızman Oda, 77 Yatak Sarıkamış Oteli Oda, 105 Yatak Kaynak:İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2004 G.3.1 İklim Özellikleri : Yöre genel olarak karasal iklimin etkisi altındadır. Gerek yaz ve kış ayları, gerekse gece ve gündüz arasında açık farklar vardır. Yörede, kış mevsiminde yağışın büyük çoğunluğunu kar oluşturmaktadır. En yüksek kar örtüsü kalınlığı ise 200 cm ile Mart ayında görülmektedir. Ortalama kar yağışlı günler sayısı yıl içinde 56 olmasına rağmen, yerde kalma süresi 142 gündür. G.3.2 Gelişme Potansiyeli : Sarıkamış ve çevresi; Alp disiplini, Kuzey disiplini ve Tur kayağı etkinlikleri için çok uygun koşullara sahiptir. 2 adet telesiyej, 1 adet teleski tesese hizmet vermektedir. Diplomalı kayak öğretmeni ve kiralık kayak malzemesi temini mümkündür. İlkyardım, güvenlik ve sağlık hizmetleri verilmektedir. Sarıkamış kayak merkezi; hızlı bir gelişme içindedir. Toplam 1040 yatak kapasiteli 4 otel inşaat halindedir. Sarıkamış çevresinde, hem kış sporları hem de kış turizmi bakımından en çekici alanları Cıbıl Tepe (2634 m.) ve Süphan Dağı (2909 m.) teşkil etmektedir. Ulaşım, elektrik, haberleşme, içme ve kullanma suyu gibi alt yapı sorunları bulunmayan bu alanlar, çevre ve doğal güzellikler bakımından, çok üstün değerlere sahip sarıçam ormanları içinde yer almaktadır. G.3.3 Yer Seçilme Nedenleri ve Kriterleri : 1- Alp ve kuzey disiplini kış sporları uygulamaları için elverişli koşulları sağlamış bulunması 2- Kıristaliye diye tabir edilen kar kalitesinin çok iyi olması sarıçam ormanlık alanını içinde yer alması, 3- Kış Turizmi ve Kış sporlarına uygun olması ve Türkiye nin sayılı kayak merkezlerinden birinin olması, 213

214 4- Yörenin genel olarak karasal iklimin etkisi altında bulunması, normal kış koşullarında 1,5 m dolayında kar kalınlığının bulunması 120 gün/yıl süreli kayak mevsimine sahip olması, 5- Sarıkamış yöresinde araştırma kapsamına giren yerlerde içme ve kullanma suyu temininde herhangi bir sorunla karşılaşılmayacağından, 6- Av turizmi bakımından da zengin kaynaklara sahip bulunması, 7- Sarıkamış Türkiye nin sayılı kayak merkezlerinden birisi olarak seçilmiştir. 8- Ulaşım Kars ve Erzurum a yakın olması, 9- Kars ta tarihi ve kültürel eserlerin bulunması gibi nedenlerle yer seçimi yapılmıştır. Kış sporları ve kış turizmi bakımından Türkiye nin birinci derecede öncelikli beş merkezinden biri olan Kars-Sarıkamış; metre yükseklik gösteren bir plato üzerinde yer almaktadır. Tüm çevresi sarıçam ormanlarıyla kaplı bulunan Kars-Sarıkamış İlçe merkezi, Kars a 60 km, Erzurum a 156 km, Kars havaalanına ise 40 dakika süreli ulaşım mesafesi içinde bulunmaktadır. G.4 Turist Sayısı : Tablo 47: İlimizin Tarihi ve Turistik Yerleri olan Müze ve Ani Ören Yerini Ziyaret Eden Yerli ve yabancı Turist Sayısı YILI YERLİ YABANCI0 TOPLAM Kaynak:İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2004 Tablo 48: İlimizin Turizm İşle tme Be lge li Te sisle rde Konaklayan Ye rli ve Yabancı Turist Sayısı YILI YERLİ YABANCI TOPLAM Kaynak:İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2004 Tablo 49: Belediye Belgeli Tesislerde Konaklayan Yerli ve Yabancı Turist Sayısı YILI YERLİ YABANCI TOPLAM

215 Kaynak:İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2004 Tablo 50: Kars İline Ge le n Aylar İtibariyle Ge le n Turist AYLAR OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK Kaynak:İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü,

216 Kayn ak : Kars Valiliği ars.gov.tr Resim:35 Sarıkamış Kayak Merkezi 216

217 Kaynak: Kars Valiliği Görünümü Re sim 36:Sarıkamış Kayak Me rke zi nin Zirve si Cıbıl Te pe de n Çe vre nin 217

218 Kayn ak : Kars Valiliği ars.gov.tr Re sim 37 : Sarıkamış Kayak Me rke zi nin Zirve si Cıbıl Te pe de n Çe vre nin Görünümü 218

219 Kayn ak : Kars Valiliği ars.gov.tr 219

220 Resim 38: Sarıkamış İlçesi ve Ormanlarından bir görünüş Kayn ak : Kars Valiliği ars.gov.tr Resim 39: Sarıkamış Kayak Merkezi nden Bir Görünüm 220

221 Kayn ak : Kars Valiliği ars.gov.tr Resim 40: Sarıkamış Sarıçam Ormanlarından Görünüm Nazım imar planları, Turizm Bakanlığınca hazırlanmış bulunan Sarıkamış Kayak Merkezi toplam olarak kayakçı/gün potansiyel kullanım kapasitesi sunmaktadır. İlçe merkezinin güneydoğusunda Cıbıl Tepe m, batısında Süphan Dağı m, doğusunda ise Ağbaba Dağı m kayak alanları yer almaktadır. Bu üç yer arasında birinci geliş bölgesi olarak saptanmış ve öncü-örnek yatırımlara açılmış olan Cıbıl Tepe kayak alanı, yaklaşık 5000 kayakçı/gün büyüklüğünde bir kapasite sunmaktadır. İmar planı ve alt yapı yatırımları Turim Bakanlığınca gerçekleştirilmiş olan Cıbıl Tepe kayak alanında 2 adet telesiyej tesisi bulunmaktadır. 1. Etap telesiyej tesisinin uzunluğu 1437 m. 2. Etap telesiyej tesisinin uzunluğu ise 1807 m. dir. Sarıçam ormanları ile ünlü olan Sarıkamış çevresi özellikle Alp ve Kuzey disiplini kayak uygulamaları ile Kayak Safari ve kızakla geziler için uygun ortamlar sunmaktadır. G.4.1 Alt Yapının İmar Durumu : Kars-Sarıkamış kayak merkezinin 1/1000 ölçekli imar planı tarihinde ve tarihinde de tadilat yapılarak uygulamaya konulmuştur. İman planları kararları 221

222 doğrultusunda, İmar Kanununun 18. Madde uygulaması yapılarak imar planında öngörülen yol, yeşil alan ve otoparklar bedelsiz olarak kamuya intikali sağlamak üzere tapu tescil işlemleri tamamlanmıştır. Planlanan Sahada: m 2 Orman Mülkiyeti, m 2 Belediye Arazisi, m 2 Hazine Mülkiyeti, m 2 Özel Mülkiyet bulunmaktadır. Orman ve hazine arazilerinin Turizm Bakanlığına tahsisi ile ilgili işlemler tamamlanmıştır. Planlanan kayak merkezi, değişik büyüklükte 16 adet konaklama tesis alanı, 15 adet pansiyon alanı, 5 adet günübirlik, 1 adet ticaret merkezi, 1 adet sağlık merkezi teknik alanı, idari merkez ve Resmi kurum dinlenme alanı bulunmaktadır. Konaklama alanlarında 2250 yatak otel, 375 yatak pansiyon kapasitesi olmak üzere toplam 2625 yatak öngörülmüştür. Bunun 680 yatağı ormana, 460 yatağı hazineye, 360 yatağı Belediyeye ve1125 yatağı da şahıslara ait arsalar üzerindedir. Kayak Merkezinde, ihtiyaç duyulan alt yapılarda, elektrik hattı TEK çe tamamlanmış ve Kayak Merkezine elektrik verilmiştir. Karayolu bağlantısı ve iç yolların yapımı, Karayolları Erzurum Bölge Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilmiştir. Güzergah çalışması ve sanat yapıları inşaatı ile yolların stabilize ve asfaltlama çalışmaları tamamlanmıştır. Planlama sahasında öngörülen konaklama ve günübirlik alanların ihtiyacı için 500 m3 lük depo tamamlanmış ve gerekli su Sarıkamış ana deposundan temin edilmiştir. G.5 Turizm Ekonomisi : Kars İlinin Ekonomisi çok büyük oranda tarıma ve hayvancılığa dayanmaktadır.bu ekonomik yapının sonucu olarak İl nüfusunun ağırlığı kırsal kesimde yaşamaktadır.200 yılı nüfus sayımına göre il nüfusunun % 56,38 i kırsal kesimde yaşarken, kentlerde yaşayan halkın önemli bir bölümü de tarla tarım ve geleneksel mera hayvancılığıyla uğraşmaktadır. İlde geçimini tarım ve hayvancılıkla sağlayanların oranı % 80 civarındadır. Bu oran Türkiye ve Doğu Anadolu Bölgesi ortalamasının da üstündedir. Zira Osmanlı Rus Svaşı sonrasında Kars ın Ruslarca işgal edilmesinin ardından Ruslar, o güne kadr kendisine yetrli özellikler gösteren, ticarileşmemiş Kars tarımsal yapısında bir takım değişikliklere gitmiştir.tahıl, baklagil ve meyve üretiminde yoğunlaşan Kars tarımı işgal sonrasında sanyi bitkileri üretimine doğru bir yönelme göstermiştir. Ayçiceği ekiminin yaygınlaşması ile bitkisel yağ üretimi gelişmiş, tütün ekimi syesinde küçük ölçekli imalat haneleri kurulmaya başlamıştır. Turizm sektörü açısından Kars, tarihi ve doğal kaynaklar yönünden oldukça zengin bir potansiyele sahiptir. Ancak, özellikle kırsal kesilmede yeterli altyapının olmamamsı bu konuda da gelişimi engellemiştir.bu nedenle, turizm sektörünün kırsal kesimlerdeki sosyo-ekonomik yapıya olumlu katkısını sağlamak amacıyşla doğal ve tarihi kaynakların çevresindeki yerleşimlerle bütünleşecek şekilde ele alınması gerekli görülmektedir. Bu faaliyetlerden oteller, restoranlar, eğlence yerleri, otobüs işletmeleri, taksiciler, her türlü esnaf, rehberler, seyahat acentaları, hatta ayakkabı boyacıları ve seyyar satıcıları kadar herkes para kazanır. Otel, tatil köyü, eğlence merkezi, işyeri gibi yatırımlar çoğaldıkça ekonomi canlılık kazanır. Gerek bu yatırımları gerçekleştirmede ve gerekse yapılan tesisleri işletmek için insan gücü gerekir dolayısıyla da insanlarımız için geniş iş alanları açılmış olur. Turistlerin yabancı paralarla yaptıkları harcamalar Ülkemize döviz kazandıracaktır. Böylece kalkınmamız için gerekli olan dövizi elde etmiş oluruz. 222

223 G.6- Turizm Çevre İlişkisi: Turizm ve çevrenin olumlu ilişkisinin kurulması halinde turizmin, ulusal parkların korunmasına, düzenlenmesine, tarihi sitlerin restorasyonuna, turizm amaçlı işlevsel kullanımlara yardımı olabilir. Başarılı bir turizm planlaması doğal ve insan yapısı kaynakların, özellikle tarihi mirasın korunmasını gerektirir. Doğal çevrenin, tarihi ve arkeolojik sitlerin, anıtların korunması turizmin olumlu yan etkisidir. Kars açısından da turizm ve çevre ilişkisi olarak olaya bakıldığında; genel yaklaşımlar il için de aynıdır. Fakat ilde turizm faaliyetleri gelişmediğinden insan kaynakları ve bunların etkilendiği bir etkinlik söz konusu değildir. G - TURİZM KAYNAKLAR Kars İl Yıllığı, 2003 İlKültür ve Turizm Müdürlüğü, 2004 Kars Valiliği resmi web stesi Kars Valiliği (H) TARIM 223

224 H.1 Genel Tarımsal Yapı : Kars İlinin 9444 km 2 olan toplam yüzölçümünün hektarı (% 34,75) tarım arazisi, hektarı (% 39,11) çayır-mera arazisi, hektarı (% 3,72) orman arazisi, hektarı (% 22,42) ise yerleşim alanı ve kullanılmayan arazi olarak kullanılmaktadır. İlin tarım arazisinin yaklaşık % 99,88 i tarla alanı olarak kullanılmaktadır. Geriye kalan yaklaşık % 0,12 lik tarım arazisini ise bağ ve bahçeler oluşturmaktadır. Sebze bahçeleri 208 hektarlık bir alan oluştururken, meyve ağaçlarının alanı 207 hektardır hektar olan tarla arazisinin yaklaşık % 70 i ekilmekte, % 30 unda nadas uygulanmaktadır. Kars ta çayır ve mera alanlarının oranı yüksek (% 34,7), orman alanlarının oranı ise düşüktür (% 4). Türkiye genelinde ise mera alanlarının oranı ile orman alanlarının oranı birbirine eşit olup % 26 dır. Kars ilinde çayır ve mera alanlarının fazlalığı hayvancılık için bir potansiyel oluşturmaktadır. H.1.1 Tarımsal Üretim : Kars İlinin genel yapısı gibi tarımsal arazilerin de yüksek rakımda olması, mevsimsel ve gece-gündüz ısı farklılıklarının yüksek oluşu, bitki yetiştirme periyodunun kısa oluşu, kısaca ekolojik yapının uygun olmayışı nedeniyle tarımda ürün çeşitliği görülmediği gibi, ilde kuru tarım sistemi hakimdir. Bitkisel üretim büyük oranda tahıllar üzerinde yoğunlaşmıştır. Hububat üretiminde; hububat + nadas + hububat veya hububat + tek yıllık yem bitkileri (fiğ) + hububat sistemi uygulanmaktadır. Ardahan da toplam ,hektar tarım arazisi mevcut olup bunun %65,3 sinde hububat (tahıl) tarımı yapılmaktadır. %1.2 Endüstri bitkileri, % 6,7 yem bitkileri, % 0.4 Bağ- Bahçe, % 0,01 Bakliyat ve % 26,2 nadas yapılmaktadır.ilin iklim koşullarından dolayı meyvecilik sadece Kağızman yöresinde yapılmakta olup, İl gnelinde çok düşük seviyededir. Kars İlinde yapılan tarımsal üretimde yetiştirilen ürünler, kapladıkları alanlar ve şu şekildedir; Tablo 51: İlimizdeki Tarımsal Üretim Ürünleri Üretimin Cinsi Yüzdesi (%) Arazi Miktarı (ha.) Hububat ,286 Endüstri Bitkileri Bağ-Bahçe ,2 Yem Bitkileri Bakliyat Nadas TOPLAM Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü

225 Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Kars İli Tarım Arazilerinin Sulama Durumu Grafik 7: İlimizde Tarımsal Üre tim Ürünle ri D.S.İ.24 Bölge Müüdrlüğü tarfından yapılan araştırmlara göre tarım arazilerinin ( ha) ha ekonemik olarak sulanabilecek lndır. Bunun İl tarım alanına oranı % 43,9 dur. K.H.G.M. etütlerine göre ise ha sula,nabilecek alan vardır. Bu arazi İlin toplam arazisinin % 79 una denk gelmektedir. Buna rağmen bugün sulamaya açık olan alan ha da kalmıştır./% 12,6) Sulanan arazilerin ha ı (%3.2) Köy Hizmetleri ha ı (%2.7) DSİ tarafından ha ı (%6.) da halk sulamaları şeklinde sulanmaktadır ha ın (%5.2) ise sulamaya açılmak üzere çalışmaları sürmektedir. Tablo 52: Kars İli Tarım Arazilerinin Sulama Durumu 225

226 Alt Bölgeler Sulanabilecek Alan (ha) Sulanan Alan (ha) Sulamaya Açılacak Alan(ha) I.alt bölge II.alt bölge III.alt bölge TOPLAM Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Grafik 8:Alt Bölgeler Bazında Kars İli Sulama Durumu Alan(ha) I.alt II.alt III.alt Sulanabilecek Alan Sulanan Alan Sulamaya Alan(ha) Bölgeler I.alt bölgede sulanabilir alanların % 9.5 i sulanabilmekte, % 90,5 i ise sulamaya açılmayı beklemektedir. II.alt bölgede sulanabilir alanların % 16 6 sı sulanabilirken, % 83,4 ü sulamaya açılmayı beklemektedir. II.alt bölgede sulanabilir % 16,9 u sulanabilirken % 83,1 i sulamaya açılmayı beklemektedir. H.2.1 Bitkisel Üretim H Tarla Bitkileri H Buğdaygiller : Kars genelinde hububat olarak sadece arpa ve buğday üretilmekte olup, diğerleri yok denecek kadar azdır. Üretim içinde ekim alanı daha fazla olan arpadır. İlimizde üretilen hububat ürünlerinin ekim alanı ve üretim miktarı aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 53: İlimizdeki hububat ürünleri ekim alanı 226

227 Bitki Adı Ekiliş Alanı (ha.) Üretim (ton) Buğday Arpa Çavdar Yulaf TOPLAM Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Grafik 9:İlimizdeki Hububat Ürünleri Ekim Alanı H Baklagiller İl T a r ı m s a l yapısında en Ekiliş Alanı(ha) az yer tutan Üretim(Ton) b a k l i y a t ü r e t i m i tarımsal yapı 0 iç e r is in d e Buğday Arpa Çavdar Yulaf 0,01 oranında Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü y e r tutmaktadır.ü retim genelde Kağızman ilçesinde yoğunlaşmıştır. İlimizde üretilen baklagil ürünlerinin ekim alanı ve üretim miktarı aşağıdaki tabloda verilmiştir Tablo 54: İlimizdeki Baklagil ürünlerin ekim alanı Bitki Adı Ekiliş Alanı (ha.) Üretim (ton) Fasulye Y.Mercimek 5 35 TOPLAM Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 H Yem Bitkileri Kars İlinde hayvancılığa dayalı tarım yapılan ilimizde yem bitkileri üretimi oldukça düşüktür. Hayvansal üretimin yaygın olduğu ülkelerde yem bitkileri üretimi % iken, ülkemizde bu oran oldukça düşüktür.son yıllarda tarım İl Müdürlüğü personelince yürütülen değişik projelerle ilimizde yem bitkileri ekimleri yaygınlaştırılmaya çalışılmaktadır.il genelinde en fazla üretilen yem bitkisi korunga olup, bunu fiğ ve yonca takip etmektedir. genelinde yem bitkileri üretimi olarak yonca, korunga ve fiğ üretimi 227

228 yapılmaktadır. İlimizde üretilen yem bitkilerinin ekim alanı ve üretim miktarları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 55: İlimizdeki yem bitkileri ekim alanı Bitki Adı Ekiliş Alanı (ha.) Kuru Ot Üretimi (ton) Yonca Korunga Fiğ ,308 S.Mısır 67 TOPLAM Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 H Endüstriyel Bitkiler : Kars İlinin bitkisel üretiminde, üretim değeri açısından tahıllar ve tahıllar da arpa ilk sırayı almakta, bunu buğday izlemektedir.endüstri bitkilerinden şeker pancarı ve pattesin de üretim değeri açısından önemli olduğu görülmektedir. Şeker pancarı üretimi en fazla Arpaçay havzasında yapılmaktadır.2005 yılı içerisinde ayçiçeği ekiminde büyük artışlar olmuştur. Özel şirketler ile bölge çifçisi arasında anlaşmalı olarak üretimler başlamıştır. Tablo 56: İlimizdeki endüstriyel ekim alanı Bitki Adı Ekiliş Alanı (ha.) Üretim (ton) Şekerpancarı Patates Ayçiçeği 3 15 TOPLAM H Bahçe Bitkileri H Meyve Üretimi Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Türkiye genelinde meyve üretimi yapılan alanlar tarım alanlarının % 5 ini oluşturmaktadır. Kars ta ise bu oran % 0,06 dır. Aşağıdaki tablodan da izleneceği gibi meyve üretimi elma ve kayısı haricinde daha çok öz tüketime yönelik olarak yapılmaktadır. Üretilen elmalar tamamen mahalli pazarlarda satılmasına rağmen kayısının önemli bir bölümü kurutularak dış pazarlara da gönderilmektedir. İl genelinde meyve üretimi ile ilgili veriler aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 57: İlimizdeki Meyve üretimi 228

229 Meyve Türü Toplu Meyve Ağaç Sayısı Ort. Verim Üretim (ton) Alanı (ha.) (kg/ağ.) Armut , Ayva Elma , Erik ,4 İğde Kayısı Zerdali Kiraz Şeftali Vişne 3, Ceviz ,9 938,5 Dut TOPLAM 1200, , ,2 H Sebze Üretimi Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Türkiye genelinde tarım alanlarının % 3 ün de sebze üretimi yapılırken, Kars ta sebze tarımı yapılan alan % 0,06 da kalmaktadır. Sebze tarımının gelişmesini engelleyen en büyük faktör iklim kısıtıdır. Ancak Kağızman ve Digor bölgeleri nispeten daha yumuşak iklime sahip olması nedeni ile birçok sebzenin üretimine son derece uygundur. Bu bölgedeki sebze üretimi daha çok öz tüketime yönelik yapılmaktadır. Kars ın diğer bölgelerinde özellikle Karadeniz yöresinden gelen çiftçiler tarafından lahana, havuç gibi kışlık sebzelerin üretimi yapılmaktadır yılı verilerine göre il genelinde 281,2 hektar sebze ekim alanında 2131,75 ton sebze üretimi gerçekleştirilmiştir. Sebze üretimi de meyve üretimi gibi yöre halkının çoğunluğu tarafından bilinmemektedir. Kars ilindeki sebze üretimi ilgili veriler aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 58: İlimizdeki Sebze Üretimi Sebze Türü Üretim Alanı (ha.) Üretim (ton) Lahana (beyaz) 6, Marul - - Ispanak Tere Dereotu Maydanoz Fasulye (taze) Bal Kabağı Kavun Karpuz

230 Hıyar Patlıcan - - Domates Biber Soğan (taze) Havuç Turp Şalgam - - Pancar(Kırmızı) TOPLAM H Süs Bitkileri Kars İlinde süs bitkiler üretimi yapılmamaktadır. H.2.2. Hayvansal Üretim H Büyükbaş Hayvancılık 230 Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Kars ilinde 2000 yılı itibariyle büyükbaş hayvan varlığı adettir. Türkiye genelinde mevcut büyükbaş hayvan sayısı adet olup bu rakamın %2,3 ü Kars ta bulunmaktadır yılı verilerine göre ise adet büyükbaş hayvan mevcuttur. Bu nedenle hayvancılık Kars için önemli bir ekonomik güçtür. Kars Merkez, Sarıkamış, Selim ve Susuz İlçelerini içine alan Kars Platosunda hayvan yetiştiriciliği yüksek oranda yapılmaktadır. Bu bölge, Kars ilinin en büyük yüzölçümüne (5134 ha.) ve geniş çayır-mera alanlarına sahip bölgesidir. Bu bölgeyi Kağızman, Digor bölgesi ile Arpaçay, Akyaka bölgeleri izlemektedir. Kars ilinde saf ve kültür melezi ırkının en yüksek olduğu bölge Kars Platosunun olduğu bölgedir. Kars ili sığır populasyonu genetik kalitesinin yükseltilmesi amacıyla Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İl Müdürlüğü personeli tarafından bedelsiz olarak yürütülen suni tohumlama çalışmaları 1995 yılında yapılan yasal değişiklik sonucunda bedelli hale dönüştürülmüş, böylece özel sektör kuruluşları için de çekici hale getirilmiştir yılı tabi tohumlama çalışmaları 23 adet boğa ile sürdürülmekte iken Özel İdare Müdürlüğünün kaynakları ile 50 adet tabi tohumlama boğası alınarak köy muhtarlarımıza dağıtılmıştır yılları arasında Kars ilinde yürütülen hayvan ıslahı çalışmalarının % 71 inde tabi tohumlama, % 29 unda ise suni tohumlama yöntemi kullanılmıştır. Yıllar itibariyle yapılan hayvan ıslahı çalışmalarının doğrultusunda Kars ilinin büyükbaş hayvan populasyonun da ki genotip değişimin sağlanmasında yeterince başarı sağlanamamıştır. Kars ilinde manda sayısı 2004 yılı verilerine göre 212 adet olup. Türkiye genelinde olduğu gibi Kars ta da manda sayısında düşüş görülmektedir. Kars ilinde bulunan büyükbaş hayvan sayılarını gösteren tablo altta verilmiştir. Tablo 59: İlimizde ki Büyükbaş ve Küçükbaş hayvan sayısı

231 Hayvan Türü Hayvan Sayısı (Baş) Sığır Manda 212 Koyun Keçi Tek Tırnaklılar Toplam Büyükbaş (sığır,manda) Toplam Küçükbaş (koyun,keçi) Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 İl ekonomisinin temel taşlarından biri hayvancılıktır.ilimizde özellikle büyükbaş hayvancılık yapılmaktaolup, 2004 yılı itibari ile toplam adet büyükbaş hayvan vardır.2004 yılı sonu itibariyle belediye mezbahalarında ve özel kombinda Veteriner Hekim kontrolünde kesilen büyükbaş hayvan sayısı 495 ve elde edilen et miktarı tür. Hyvanlarda elde edilen süt ve süt ürünleri bölgede bulunan özel süt işleme tesisleri tarafından alınmaktadır yılında , 2002 yılında , 2003 yılında ve 2004 yılında ise adet büyükbaş hayvan sevki yapılmıştır. Son yıllarda ilimizde ıslah edilen hayvan sayısı nda büyük artışlar olmuştur.2004 yılı itibari ile İlimizde büyükbaş hayvanlardan toplam ,5 ton/yıl süt elde edilmiştir. Grafik 10:İlimizde ki Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvan Sayısı Dağılımı Sığır n Hayvan (Baş ) Manda Koyun Keçi Tek Toplam (sığır,manda ) Toplam (koyun,keçi ) Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü Tablo 60: Hayva Varlığı mızın İlçeler e Göre Dağılı mı İlçe Adı Koyun Keçi Sığır Tek Tırnaklı Merkez Akyaka Arpaçay

232 Digor Kağızman Sarıkamış Selim Susuz TOPLAM Kars ilinde büyükbaş hayvanlardan elde edilen süt üretimi aşağıdaki tabloda verilmiştir. Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Tablo 61: İlimizdeki Süt Üretimi Hayvan Irkı Populas yondaki Oranı (%) Populasyondaki Hayvan Sayısı Sağmal Sayısı Verim (kğ/yıl) Süt Üretimi (ton/yıl) Sığır Kültür 4, ,5 Sığır Melez 21, ,5 Sığır Yerli 74, ,7 Toplam Sığır ,7 K. Baş Hayvan ,550 TOPLAM ,250 H Küçükbaş Hayvancılık Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 İl genelinde toplam küçükbaş hayvan varlığı 2004 yılından dir.Küçükbaş hayvanlardan elde edilen süt üretimi ise 7.779,5 ton/yıl dır.ilimizde 2004 yılı sonu itibariyle belediye mezbahalarında ve özel kombinada veteriner hekim kontrolünde kesilen küçükbaş hayvan ayısı 1329 olup elde edilen et miktarı ise kg dır yılında ilimizden diğer illere adet küçükbaş hayvan nakli yapılmıştır. Tablo 62:Ke sile n Hayvanlar ve Elde Edile n Et Miktarı Kesilen Hayvan Adeti Ortalama Karkas Ağ.(Kg.) Et Miktarı (ton) Cinsi Koyun ,100 Kuzu ,635 Keçi ,518 Oğlak ,155 Sığır 9, ,00 TOPLAM ,408 Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü

233 H Kümes Hayvancılığı : Kars ilinde kanatlılardan tavuk ve kaz sayı olarak en önemli türlerdir. İlde tavukçuluk Pazar için üretim yapacak kadar gelişmemiştir. Bunun başlıca nedenleri; iklim şartlarının olumsuzluğu, büyük tüketim merkezlerine uzaklığı ve ulaşım imkanlarının kısıtlı olması yananda, uzun yıllardır devam eden göç nedeniyle iç tüketimin ticari amaçlı üretimi teşvik edecek boyutlarda olmamasıdır. Son yıllarda küçük çaplı ticari üretimler başlamıştır. Fakat Kars Türkiye de tavuk eti üretiminin % 0,0036, yumurta üretiminin % 0,13 gibi çok küçük bir dilimini üreten bir il olduğundan bu ürünlerin pazarlanmasından elde edilen gelir sıralamasında Türkiye de son sıralarda bulunmaktadır. Kars ilinde ticari olarak et ve yumurta üretimi yapan işletmelerin sayısı ve kapasiteleri yok denecek kadar düşük olup son birkaç yıldır özellikle merkez, Sarıkamış, Selim ve Kağızman bölgelerinde yumurtacı kanatlı sayısında az da olsa bir artış izlenmiştir. Kars ilindeki tavuk, kaz ve hindi sayısı ile yumurta üretimi hakkındaki veriler aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 63: İlimizde Tavuk Yumurta Üretimi İlçe Adı Tavuk Sayısı Yumurta Üretimi (ad/yıl) Kaz Sayısı Hindi Sayısı Merkez Akyaka Arpaçay Digor Kağızman ,500 Sarıkamış Selim Susuz TOPLAM H Su Ürünleri 233 Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü yılı itibariyle 56 adet gerçek kişilere ait Ruhsat Tezkeresi gemilere ait 2 adet ruhsat tezkeresi mevcuttur.amatör balıkçılarımıza da 23 adet ruhsat tezkeresi dzenlenmiştir yılı içerisnde Çıldır Gölünde yapılan stok tespiti ile göl artık istenildiği zaman kiralanabilecek ve yeni ruhsat tezkereleri kiralama işlemi sonucunda verilecektir. İlimiz sınırları içerisind bulunan Çengili Gölü, Aygır Gölü v Arpaçay Baraj Gölü nün stok tespitleri henüz yapılmamıştır. Arpaçay baraj gölünün stok tespitinin D.S.İ. 24 Bölge Müdürlüğü tarafından yapılması gerekmektedir.aygır Gölü için Elazığ Su Ürünleri Araştırma Enstütisinden gelen ekibin hazırlamış olduğu stok tespiti projesi İl Özel İdare Müdürlüğü ne onaylanmak üzere sunulmnuştur.

234 Proje kabul edilirse İlimiz sınırları içerisinde bir gölümüz daha kiralanabilecek ve kaçak avcılık önlenebilecektir. İlimiz Merkez başgedikler Köyü nde 10 ton7yıl kapasiteli Alabalik tesisinin rusatı işletmenin üretim yapmaktan vazgeçmesi sebebiyle Bakanlığımız tarafından iptal edilmiştir. Arpaçay İlçesi Doğruyol Köyü Çıldır Gölü Karagüney MevkiindeSelami ŞARAN a ait 25 ton/yıl Kapasiteli Ağ Kafeste Alabalık Yetiştirme Tesisi Kurulmuş ve TÜGEM tarafından Su Ürünleri Yetiştiricilik Belgesi verilmiştir.tesis şu an halen faal olarak çalışmaktadır yılı Balıklandırma faaliyetlei sonucunda İlimizdeki su kaynaklarımızın balıklandırılması için toplam adet yavru balık talebinde bulunulmuştur.henüz faal olarak hiçbir su kaynağına balıklandırma çalışması yapılmamıştır. H Kürk Hayvancılığı İlimizde kürk hayvanı işletmeciliği yoktur. H Arıcılık ve İpekböcekçiliği İlimizde ipekböceği üretimi yapılmamktadır. Arıcılık ise daha çok Kağızman, Sarıkamış ve Selim ilçeleri ile Merkez ilçede yoğunlaşmıştır.tarım İl Müdürlüğü bünyesinde belirli periyotlarla arıcılık kursları açılarak üreticilrimize teknik bilgiler bünyesinde belirli periyotlarla arıcılık kursları açılarak üreticilerimize teknişk bilgiler verilmekte ve kurs sonunda başarı gösteren katılımcılar sertifika almaya hak kazanmaktadır.il genelinde arıcılık hakkındaki istatistiki bilgiler aşağıdaki gibidir. Tablo 64: Kovan Mevcudu ve Bal Üretimi İlçe Adı Kovan Sayısı Üretim Arıcılık Yapan Köy Sayısı Merkez Akyaka 710 1,5 13 Arpaçay 320 9,4 9 Digor Kağızman Sarıkamış Selim , mah. Susuz TOPLAM ,735 Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü

235 H. 3. O rg a ni k T ar ı m T a r ım sa l üretimde kullanılan kimyasalların (ilaç, gübre gibi) olumsuz etkilerinin insan ve toplum sağlığı üzerindeki zararları artarak kendini hissettirmeye başlamıştır. Tüm bu olumsuz etkilerin ortadan kaldırılması amacıyla kimyasal gübre ve tarımsal savaş ilaçlarının hiç ya da mümkün olduğu kadar az kullanılması, bunların yerini aynı görevi yapan organik gübre ve biyolojik savaş yöntemlerinin alması temeline dayanan Ekolojik Tarım Sistemi geliştirilmiştir. FAO ve Avrupa Birliği tarafından konvansiyonel tarıma alternatif olarak da kabul edilen bu üretim şekli değişik ülkelerde farklı isimlerle anılmaktadır. Almanca ve Kuzey Avrupa dillerinde Ekolojik Tarım, Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca da Biyolojik Tarım, İngilizce de Organik Tarım Türkiye de ise "Ekolojik veya Organik Tarım" eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Organik Tarım, ekolojik sistemde hatalı uygulamalar sonucu kaybolan doğal dengeyi yeniden kurmaya yönelik, insana ve çevreye dost üretim sistemlerini içermekte olup, esas olarak sentetik kimyasal tarım ilaçları, hormonlar ve mineral gübrelerin kullanımını yasaklaması yanında, organik ve yeşil gübreleme, münavebe, toprağın muhafazası, bitkinin direncini artırma, doğal düşmanlardan faydalanmayı tavsiye eden, bütün bu olanakların kapalı bir sistemde oluşturulmasını öneren, üretimde sadece miktar artışının değil aynı zamanda ürün kalitesinin de yükselmesini amaçlayan alternatif bir üretim şeklidir. Tarım İl Müdürlüğü bünyesinde teknik elemanlarından İl organik tarım timi kurulmuştur.fakat İlimizde herhangi bir organik tarım uygulaması yapılmamktadır. H.4. Tarımsal İşletmeler H.4.1. Kamu İşletmeleri Kars İlinde tarımsal amaçlı kamu işletmesi bulunmamktadır. H.4.2. Özel İşletmeler 235

236 Kars İlinde Büyük ölçekli işletme bulunmamkla birlikte genellikle küçük aile tipi işletmeler mevcuttur. H.5. Tarımsal Faaliyetler H.5.1. Pestisit Kullanımı Tarım İl Müdürlüğü nce 2003 yılı programında ton mahsul m2 bş hacim dekar saha ve ağaç tekerrürlü olarakhastalık ve zararlarına karşı ilaçlanmıştır. Toplam olarak KG VE 2729 Lt zirai mücadele ilacı kullanılmıştır yılı programında ise ton mahsul, m2 boş hacim, dekar saha ve ağaç tekerrürlü olark hastalık zararlarına karşı ilaçlanmıştır.toplam olarak kg ve lt zirai mücadeleilacı kullanılmıştır. Ayrıca 8 kg Çinko-fosfor kullanılşarak 400 kg zehirli buğday hazırlanmıştır. Tablo 65: İlimizde Kullanılan Zirai Mücadele İlaçları Pestisitler Kullanılan Toplam Miktarı (kg) İnsektisitler Fugusitler Herbisitler Rodesdisit ve molisitler 34 Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 NOT: Tarımla ilgili faaliyetlerde kullanılan pestisitlerin cinsleri kullanım miktarları yukarıda tablo halinde verilmiştir. Bakanlığımız teknik talimatına göre ruhsatlandırılmış zirai mücadele ilaçları kullanımı çiftçilerimize tavsiye edilmiş olup, ilaç satış bayilerine peryodik kontrolleri yapılarak gerekli ilaçları bulundurmaları sağlanmıştır. Kaçak ilaç satışları engellenmiştir. Bakanlıktan ruhsat almış tarım ilaçları arazide kısa zamanda ayrışarak toksitisite oluşturmamaktadır. Tablo 68: 2004 yılı Zirai Mücadele Programı Çerçevesinde Yapılan Çalışmalar Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2004 İlimizde Merkezde bulunan 1 adet ilaç bayisi ile Kağızman da bulunan 2 adet ilaç bayisinin kontrolleri yapılmış olup, bu ilaç bayilerinde, ilaç bulundurma yeri ve şekli ile ilgili Tarım ve Köyişleri Bakanlığı mevzuatları çerçevesinde dikkat edilmesi gereken hususlar doğrultusunda ilaç satışı yapılmakta olduğu tespit edilmiştir. İlimize dışardan getirilen fidanlar kontrol edilerek hastalıklı olanlar imha edilip sertifikası olmayanlar hakkında işlem yapılmıştır.2004 yılında patates kanseri ile ilgili Güvenlik güçlerine ve kaymakamlıklarla gerekli yazışmalar yapılarak iç ve dış karantina listesine ait olan patates kanserinin İlimize girişi engellenmiştir. Tarım İl Müdürlüğü Çifçi Eğitim ve Yayım Şube Müdürlüğü tarafından hazırlanan program dahilinde çiftçimize eğitimler verilmektedir. 236

237 H.5.2 Gübre Kullanımı : 2004 yılı içerisnde il genelinde toplam ton kimyevi gübre tüketimi yapıldığı, bu gübreler içerisinden sırasıyla en fazla Diamonyum fosfat (DAP) gübresi 9 bin 150 ton % 26 Azot içeren Amonyum Nitart gübresi 5 bin 600 ton ve % 33 Azot içeren Amonyum Nitrat günresininde 2 bin 900 ton olarak tüketildiği, kullanılan diğer gübrelerin ise toplam 2 bin 490 ton olduğu tespit edilmişitir. Son üç yıla bakıldığında kimyevi gübre tüketiminde önemli artışların olduğu gözlemlanmiştir yılında 15 bin 187 ton 2002 yılında ton ve 2003 yılında ton kimyevi gübre tüketimi yapılmıştır.tarım İl Müdürlüğü Çifçi Eğitimi ve Yayım Şube Müdürlüğü tarfından hazırlanan program dahilinde çifçimize eğitimler verilmktedir. Kars ilinde tarım amacıyla en çok kullanılan gübre ticari gübrelerdir. Çiftlik gübresi tarım amacıyla pek kullanılmamaktadır. Ticari gübrelerden de en çok kullanılanları ve gübreler hakkındaki bilgiler aşağıda verilmiştir. Tablo 66: İlimizde kullanılan gübre türleri GÜBRE ÇEŞİDİ MİKTARI (Ton) KULLANILAN ALAN (da) Amonyum Sülfat (%21 N) Amonyum Nitrat (%26) Amonyum Nitrat(% 33 N) ÜRE (%46N) DAP (% 18-46N ) KOMPOZE ( %1Zn) KOMPOZE ( ) KOMPOZE ( ) TOPLAM Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 H.5.3. Toprak Kullanımı Tarımsal faaliyetlerde toprak kaybını önlemek amacıyla İlimizde mera islahı çalışmalrı halen devam etmekte olup 2005 yılında dekar alanın ıslah çalışması tamamlanmıştır. H TARIM KAYNAKLAR 237

238 İl Tarım Müdürlüğü 2004 yılı 238

239 (I ) MADENCİLİK I.1 Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler I.1.1 Sanayi Madenleri : İlimizde bulunan alçı taşı müteahhit firma tarafından işletilmektedir. Kil taşı üretimi delme patlatma yöntemiyle yapılmaktadır, ton muhtemel rezervi bulunmaktadır, 16/1 sayılı taşocağı ruhsatlı olan işletmede 12 işçi çalışmaktadır, çimento hammaddesi olarak kullanılmaktadır. Kireçtaşı galeri ve delme-patlatma yöntemiyle üretilmekte, görünür rezervi tondur, 6951 sayılı maden işletme ruhsatlı olan galeride 30 işçi çalışmaktadır, çimento hammaddesi olarak kullanılmaktadır. Tras (traki andezit) galeri ve delme-patlatma yöntemiyle üretimi yapılmaktadır, görünür rezervi tondur, galeride 12 tane işçi çalışmaktadır, çimento katkı hammaddesi olarak kullanılmaktadır. I.1.2 Metalik Madenler : Kars ilinde yer altı zenginliği olarak Altın (Au); Kağızman- Darphane yatağı, Tenör : 0.1 gr/m³ Rezerv : ton. Yatak geçmiş yıllarda işletilmiştir.cıva, kalay, demir, kurşun, alüminyum gibi metalik madenler bulunmakta fakat rezerv yönünden fakir olduklarından bunlarla ilgili işletmeler bulunmamaktadır. I.1.3 Enerji Madenleri : Kars ilinde yer altı zenginliği olarak enerji madenlerinden bulunmamaktadır. I.1.4 Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler : Kars İlinde nizamnameye tabi olan taş ve kum ocaklarının yerleri, ruhsat süreleri ve çıkarttıkları malzemeler hakkındaki bilgiler Tablo 58 de verilmiştir. I.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri İl genelinde işletilen ruhsatlı sahalar genellikle taş ocağı ve kum ocağı olarak işletilmektedir. İşletmeler genellikle VII. Ve VIII. sınıf tarım arazilerinde orman vasfı olmayan devletin hüküm ve 239

240 tasarrufu altında bulunan arazilerde bulunmaktadır. Nehir kıyısında yapılan kum ocağı işletmeciliğinde, kıyı çizgisi bozulmayacak şekilde koruma bandı bırakılmaktadır. I.3. Cevher Zenginleştirme İlde, Maden Kanununa tabi madenler ile Taş Ocakları Nizamnamesine tabi doğal malzemelerin çıkarılmasını müteakiben yapılan cevher zenginleştirme yöntemleri bulunmamaktadır. Tablo 67: İlimizdeki malzeme ocağı işletmeleri Sıra No Faaliyet Türü Faaliyet Sahibi Faaliyet Adresi ÇED Gerekli Değildir Karar Tarihi ve Açıklama 1 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. M. Boğazköy Kayalık Mevkii Kum Ocağı Nihat SALDUZ Selim Çaybaşı Köyü Hamzalar Mevkii 3 Stabilize Malzeme Necip SANĞU M. Akbaba Köyü Çayır Mevkii Ocağı 4 Stabilize Malzeme Ahmet SANĞU M. Dikme Köyü Karsçayı ile Ocağı demiryolu arası mevkii 5 Kum-Çakıl Ocağı İsmet AKTÜRK Selim Cumhuriyet Mah. Cala Mevkii 6 Tras Ocağı Kars Çimento San. AŞ M. Kümbetli Köyü Çivilikaya Mevkii 7 Kum Ocağı Nurullah KARACA Kağızman Şahindere Mah. Iğdır Erzurum yolu üzeri mevkii 8 Stabilize Malzeme Mirza TOPTAŞ Susuz İncesu Köyü Çamçavuş Ocağı Mevkii 9 Kum-Çakıl Ocağı Yılmaz KÖSE Sarıkamış Karakurt Köyü Ras yolu mevkii 10 Kum-Çakıl Ocağı İsmail Medet Arpaçay Kümbet Köyü ALİBEYOĞLU Koltuklar mevkii 11 Kum-Çakıl Ocağı İmran SAMANCI M. Dikme Köyü Karsçayı ile Hasan SAÇU demiryolu arası mevkii 12 Kil Ocağı Ertaç DEVRİM M. Bozkale Köyü Çifte Tüneller altı mevkii 13 Kum Ocağı Kerem KARAKOÇ Kağızman Devebük Köyü Büklük mevkii 14 Kum Ocağı Kazım TOPTAŞ Susuz Çamçavuş Köyü Şorak mevkii 15 Taş Ocağı Sıdık EREN Selim Yolgeçmez Köyü Yenigazi

241 yolu mevkii 16 Stabilize Malzeme Atalay SANĞU Selim Oluklu Köyü Tilkitepe Ocağı mevkii 17 Kum-Çakıl Ocağı Rıfat TOPTAŞ Susuz İncesu Köyü Çamçavuş mevkii 18 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. Digor Karayokuş Mevkii İşletilmiyor 19 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. Arpaçay Doğruyol Çıldır Gölü İşletilmiyor yöresi 20 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. Kağızman Akçay Kırmızıtaş ÇED Yön. Muaf Mevkii 21 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. Kağızman Akçay Darazıntepe ÇED Yön. Muaf Mevkii 22 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. Kağızman Akçay Sığınaktepe ÇED Yön. Muaf Mevkii 23 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. Kağızman Akçay Büyükgüney ÇED Yön. Muaf tepe Mevkii 24 Taş Ocağı Karayolları 12. Böl. Müd. Kağızman Akçay Karakol ÇED Yön. Muaf karşısı Mevkii 25 Taş Ocağı Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü M. Bozkale Köyü Ziyarettepe İşletilmiyor Mevkii 26 Taş Ocağı DDY 45. Şube Şefliği Akyaka Şahnalar Camuşlu Köyü Ergene Boğazı Mevkii ÇED Yön. Muaf I.4. Madencilik Faaliyetlerinini Çevre Üzerindeki Etkileri Kaynak: :İl Çevre ve O rman Müdürlüğü 2005 Madencilik faaliyetleri, Müdürlüğümüz tarafından 2872 sayılı Çevre Kanunu nun 10 uncu maddesine dayanılarak hazırlanmış olan ÇED Yönetmeliği kapsamında denetimler yapılmaktadır. I.5.Madencik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan Rehabilitasyon Çalışmaları Madencilik faaliyetlerinin, çevre olabilecek olumsuz etkileri Çevresel Etki Değerlendirme sürecinde kontrol altına alınmaktadır. ÇED Gerekli Değildir Kararı verilen madencilik faaliyetlerinde aşağıda belirtilen kriterler çerçevesinde denetimler yapılmaktadır. - Ocaklarda ayna yüksekliği, şev açıları arazi yapısına göre belirlenerek, hafriyat malzemeleri gerekli yükseklik ve şev açıları ile depolanması, meydana gelen atıkların düzenli olarak toplanması, malzeme alımının kademeli yapılması, ocaklarda kayma ve çökme riskini azaltacak miktarda malzeme alınmasının sağlanması, - Ruhsatlandırma aşamasında, ruhsat verilecek sahaların koordinatları belirlenmesi, çalışma alanlarını belirten yerlere görülebilir nirengi noktaları konması ve denetimlerde belirlenen koordinatlarda çalışıp çalışmadığı sürekli kontrol edilmesi, - Nakliye aşamasında tarım alanları, bağ- bahçe, mevcut su kaynakları ve yerleşim yerlerinin etkilenmemesi için kamyonlara taşıma sınırı üstünde yükleme yapılmayıp, malzemenin düşmeyecek, 241

242 akmayacak, sızmayacak, tozmayacak ve gürültü çıkarmayacak şekilde taşınması amacıyla tüm tedbirlerin alınmasının sağlanması, - Arazilerin tekrar eski haline getirilerek yeniden kullanıma kazandırılması amacıyla yapılması düşünülen gerekli rehabilitasyon çalışmaları, faaliyet sona ermesini beklemeden işletme aşamasındayken başlatılması, - İşletme aşamasında ve sonrasında can ve mal kaybını önlemek için taşkın, yangın, kayma, göçük vb. olumsuz etkilerin oluşmaması için sağlık koruma bandı bıraktırılması, gerekli tüm güvenlik önlemlerinin alınması, uyarıcı tabelaların asılması, - İçme suyu kaynaklarına ve yer altı sularına muhtemel olumsuz etkileri önlemek için, arazi şekli ve malzeme cinsine göre gerekli hallerde Tabii malzeme ocaklarında drenaj kanalları açtırması, çöktürme havuzları ve foseptikler standartlara uygun şekilde projelendirilmesi, İşletme sahiplerinden ve Özel İdare Müdürlüğünden istenmektedir. I MADENCİLİK KAYNAKLAR Kars İl Yıllığı, 2004 Kars İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2004 M T A Genel Müdürlüğü Doğu Anadolu Bölge Müdürlüğü,

243 İli Made n Haritası Kaynak: Şekil 14: Kars 243

244 J ENERJİ J.1. Birincil Enerji Kaynakları J.1.1. Taşkömürü Kars ilinde taş kömürü rezevi bulunmamaktadır. J.1.2. Linyit İlimiz sınırları içinde Linyit rezervi aşağıdaki tablodaki gibidir. Tablo 68: Kars İli Linyit Rezervleri Saha Adı Digor Kilittş T O P L A M REZERV (1000 TON) G ö r ü n ü r M u h t e m e l M ü m k ü n T op l a m K a y n a k P o t a s i y el G en el T op l a m İ ş l e n e b i l i r S u ( % ) A N A L İ Z SONUÇLARI K ü l ( % ) S ( % ) A I D K C a l/ k g Eşdeğeri ( Ton) P e t r o l Ta ş k ö m ü r ü K u ll a n ı m Y e ri Kaynak: İ ş l e t m e Ş e k l i J.1.3. Asfaltit Kars ili sınırları içinde asfaltit rezervi bulunmamaktadır. J.1.4. Bitümlü Şist Kars ili sınırları içinde bitümlü şist rezervi bulunmamaktadır.. J.1.5. Hampetrol 244

245 Kars İli sınırları içinde Hampetrol rezervi bulunmamaktadır. J.1.6 Doğalgaz Kars İli sınırları içinde Doğalgaz rezervi bulunmamaktadır J.1.7 Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum) J.1.8. Orman Kars İli sınırları içinde Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum) rezervi bulunmamaktadır. İlimizde yakacak odun üretimi Sarıkamış İlçesinde bulunan ormanlardan ortalama yıllık 5000 ster olarak üretilmektedir. Bu odunların büyük çoğunluğu meskenlerde tüketilmektedir. J.1.9. Hidrolik Kars ili sınırları içerisnde hidrolik potansiyele sahip havzaların dağılımı, kullanım amaçları ve sonucunda çevreye olan etkileri hakkında genel olarak herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. Ayrıca, Kars ilinin denize sınırı olmadığından, dalga enerjisinden yararlanılamamktadır. J.1.10 Jeotermal İlimiz sınırları içinde Akyaka Kaplıcaları haricinde jeotermal enerji üretimi yoktur. Akyaka Kaplıcaları ilçenin 1 km doğusunda bulunmakta ve açık havuz şeklinde olduğundan dolayı ancak yaz aylarında kullanılmaktadır. J Güneş Giderek pahalılaşan ve tükenmeye mahkum olan enerji kaynaklarının yerine daha ekonomik olup herhangi bir kirlilik yaratmayan bu enerji türünden yararlanmak kaçınılmazdır. İlimizde son yıllarda güneş enerjisinden su ısıtmada yararlanılmaktadır. Bu amaç dışında ilimizde güneş enerjisinden herhangi bir şekilde yararlanılmamaktadır. J Rüzgar İlimizde ortalama rüzgar hızının 2.0 m/sn dir. İlimizde egemen rüzgar yönü, yıl içinde toplam 2559 kez esen güneybatıdır. İlimizde rüzgar enerjisi kuyulardan su çıkarmak amacıyla az da olsa kullanılmaktadır. Rüzgar enerjisinden yararlanmaya yönelik geniş çaplı herhangi bir çalışma yapılmamaktadır. J Biyokütle 245

246 İlimizde biyogaz enerjisi üretimi ve tüketimine yönelik olarak yapılmış olan bir çalışma yoktur. J.2. İkincil Enerji Kaynakları J.2.1. Termik Enerji İlimizde kömür, motorin, doğalgaz, fuel-oil ve jeotermal enerji kaynakları kullanılarak elektrik üretimi yapılan termik santral bulunmamaktadır. J.2.2. Hidrolik Enerji İlimiz sınırları içinde suyunu Çıldır Gölünden alan ve işletme halinde olan Çıldır I Hidroelektrik Santrali adında bir tesisimiz bulunmaktadır. Bu tesisimizin kurulu gücü 15,4 MW olup yıllık enerji üretimi 67 GWh dir. J.2.3. Nükleer Enerji İlimiz sınırları içinde radyoaktif rezervler ve nükleer enerji santralleri bulunmamaktadır. J.2.4. Yenilenebilir Elektrik Enerjisi Üretimi Rüzgar, jeotermal, güneş ve biyokütle enerji üretimleri hakkında yukarıdaki bölümlerde bilgi verilmişitr. J.3. Enerji Tüketiminin Sektörlere Dağılımı Tablo 69: İlimizdeki Enerji Tüketimi Abone Sayısı Abone % Sanayi 962 1,3 Ticarethane ,1 Resmi Daire 949 1,3 Tarımsal Sulama 47 0,1 İçme Kullanma Suyu 57 0,1 Şantiye ve Geçici AB ,2 Hayır Kurumları 324 0,4 Mesken ,6 Bedelsiz 84 0,1 TOPLAM Kaynak:TEDAŞ Müessese Müdürlüğü

247 J.4. Enerji Tasarrufu İle İlgili Yapılan Çalışmalar İlimizde enerji tasarrufu ile ilgili Resmi Dairelerin Bakanlıklarınca gönderilen genelgeleri doğrultusunda kendi bünyelerinde uyguladıkları programları haricinde herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. J ENERJİ KAYNAKLAR: Kars İl Yıllığı, 2003 Kars İl TEDAŞ Müessesi 2004 MTA Resmi web sitesi K. SANAYİ VE TEKNOLOJİ K.1. İl Sanayinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler Kars İlinde geçmiş yıllarda Çimento Fabrikası, Sarıkamış Ayakkabı Fabrikası ve Kağızman Tuzla Tekel Fabrikası olmak üzere büyük ölçekli 3 fabrika kurulmuştur. Sanayi yatırımlarının yer seçimi süreçlerinde etkili olan etkenler yerin jeolojik, jeoteknik ve diğer analiz sonuçları ile üretilen ürünlerin hammadde kaynaklarının bol miktarda oluşu, yapılan sanayi yatırımlarında Devletin Kalkınmada birinci derecede öncelikli illere tanıdığı teşvik edici unsurlardan ilimizdeki yatırımcıların faydalanması girişimcileri teşvik eden unsurlardır. Kars İlinde Sanayi Kuruluşları Belediye sınırları içerisinde küçük işletmeler halinde faaliyetlerini sürdürmekte iken daha sonra 1976 yılında Organize Sanayi Bölgeinin kurulması ile genellikle burada toplanmıştır. Organize Sanayi Bölgesindeki yatırımlarda 5084 sayılı Teşvik yasası kapsamına alınmasıyla Organize Sanayi Bölgesinin yol, su, kanalizasyon, elektrik ve haberleşme gibi altyapı çalışmalarına yıllarında hız vererek 2004 yılında bu eksikler tamamlanarak özel girişimcilere yatırım amacıyla tahsisler yapılmış ve fabrikalar O.S.B. de toplanmaya başlanmıştır. Buna rağmen İlimizin cografi konumu sebebi ile nüfusun yoğun olduğu bölgelere uzak oluşu, sınır kapılarının kapalı oluşu, ile sanayi sektöründe beklenen düzeyde gelişme olmamış başka illerderden yatırımcı transferi sağlanamamıştır. İlimizdeki hammadde türleri ve miktarı yer altı ve yer üstü zenginlik kaynakları, madenlerimiz hakkında bilimsel verilere dayalı araştırma-inceleme yapılarak bu sektörde master planlanlar yapılarak 247

248 ilimizde gelişme göstermesinin sağlanması istihtamı İl ekonomisi ve ülke ekonomisi bakımından önem arz etmektedir. İlimizde geçmiş yıllarda Çimento Fabrikası, Sarıkamış Ayakkabı Fabrikası ve Kağızman Tuzla Tekel Fabrikası olmak üzere büyük ölçekli 3 fabrika kurulmuştur. Bununla birlikte İl Merkezinde Organize Sanayi Bölgesinde küçük ölçekli 42 fabrikanın temeli atılmış olup, bu fabrikalardan 19 tanesi üretime geçmiş diğer fabrikalar da süreç içerisinde tamamlanarak faaliyete geçecektir. Sanayi yatırımlarının yer seçimi süreçlerinde etkili olan etkenler yerin jeolojik, jeoteknik ve diğer analiz sonuçları ile üretilen ürünlerin hammadde kaynaklarının bol miktarda oluşu, yapılan sanayi yatırımlarında Devletin Kalkınmada birinci derecede öncelikli illere tanıdığı teşvik edici unsurlardan ilimizdeki yatırımcıların faydalanması girişimcileri teşvik eden unsurlardır. Kars Şeker Fabrikası A.Ş. Tarıma dayalı endüstrinin ve çiftçi-sanayici işbirliğinin en güzel örneğini teşkil eden Kars Şeker Fabrikası 1990 yılında proje kapsamına alınmıştır. Erzurum-Kars-Ardahan karayolu üzerinde şehir merkezine 5,5 km mesafede dekar arazi üzerinde kurulan fabrika 1993 yılında tamamlanarak işletmeye açılmıştır. Projeye göre günlük pancar işleme kapasitesi,3.000 tona tevsii mümkün olmak üzere, tondur. Yani normal kampanya süresince ton pancar işlenerek ton şeker, ton melas, ton yaş küspe üretilecek ve tam kapasite ile çalıştığında fabrikada kişiye iş imkanı sağlanmış olacaktır. Açılan bu fabrika ile ilde sulanabilen tarım arazisinde şeker pancarı ekimi büyük bir gelişme göstermiştir. Fabrikanın Kars ili sınırları içerisinde Kars-Merkez ve Akyaka'da, Iğdır ili sınırları içerisinde ise Tuzluca'da Bölge Şeflikleri vardır. Ayrıca Kars-Merkez Bölge Şefliğine bağlı olarak Arpaçay ve Selim ilçelerinde tesellüm kantarları mevcuttur yılında fabrika sahasında yer alan Kars ilinde ve Iğdır ili Tuzluca ilçesinde toplam dekar alana ekim yapılarak, ton pancar tesellüm edilmiştir. Söz konusu yerlerde toplam 66 köyde çiftçi pancar ekimi yapmaktadır. Fabrikada 1998 yılında toplam ton pancar işlenmiştir. İşlenen pancarın sadece tonu kendi ekim sahasında üretilen pancar olup, ton pancar ise Ağrı Şeker Fabrikası sorumluluğundaki ekim alanlarından getirilmiştir. Toplam kampanya süresi 102 gündür. Günlük işlenen pancar miktarı ise ortalama tondur. Fabrika 1998 yılında toplam ton kristal şeker üretmiştir. İlde yapımı devam eden Selim-Bayburt Barajı ve Arpaçay II.Kısım Sulama Projesi tamamlandığında daha fazla tarım arazisinde sulu tarım yapılabilecek, bu durum ise pancar üretimini artıracaktır. Böylece diğer illerden ve başka fabrika sahalarından şeker pancarı getirilmesi uygulaması azalacaktır. Kars Şeker Fabrikasında halen 267 işçi, 105 memur ve 196 geçici işçi olmak üzere toplam 578 kişinin istihdam edilmektedir. Sarıkamış Ayakkabı Fabrikası (Sümer Holding A.Ş.) İlin en önemli yatırımlarından olan Sarıkamış Ayakkabı Fabrikasının yapımına 1976'da başlanmış, 1982'de deneme üretimine geçilerek, 1983'te işletmeye alınmıştır. Yatırımın finansmanında %39 dış kredi, %24 iç kredi kullanılmış geri kalan %37'lik kısım ise Sümerbank'ın öz kaynaklarınca karşılanmıştır. 248

249 Fabrikanın kuruluş amacı askeri bot ve muhtelif resmi ayakkabı üretimi yapmaktır. Toplam m2'lik kuruluş alanının m2'lik bölümü üretim alanı olarak kullanılmaktadır. Kapasite, üretilecek tiplere ve modellere bağlı olarak değişmekle birlikte tek vardiya esasına göre yılda ortalama çifttir. Çift vardiya çalışılması durumunda ise çift askeri bot üretimi yapılabilmektedir. Fabrikada yılları arasında %12 ile %53 arasında değişen oranlarda kapasite kullanımı söz konusudur. Bu güne kadar ki en düşük üretim ise 1998 yılında çift ile gerçekleşmiştir. Bu yıldaki üretim mevcut kapasitenin sadece %1,69'una tekabül etmektedir yılında fabrikaya önemli bir yatırım yapılmış, yaklaşık 401 milyar TL ödenerek kauçuk enjekte makineleri ve yardımcı ekipmanları alınmıştır. Fabrikanın 1999 yılı üretim programında ise çift bot üretimi öngörülmektedir. Bunun çifti enjekte tabanlı bot, geri kalan çifti ise muhtelif bot kılıfı ve diğer ayakkabı çeşitleridir. Fabrikada 35 memur, 295 işçi olmak üzere toplam 330 kişi istihdam edilmektedir. Tam kapasiteyle çalışılması durumunda ise işçi sayısı 617 kişi olacaktır. Kars Yem Sanayi Ticaret A.Ş. İl merkezinde 1969 yılında kurulan fabrika 1975'te işletmeye alınmıştır yılına kadar bir Kamu İktisadi Teşekkülü olarak faaliyet gösteren fabrika bu yılda özelleştirilmiştir. İlk kuruluşunda ton/yıl olan kapasite 1994 yılında ton/yıla çıkarılmıştır. Fabrika özelleştirildikten sonra, %48 hissesine Kars İl Özel İdaresinin, %40 hissesine fabrika çalışanlarının ve kalan %12'lik hisseye ise yöre halkından gerçek ve tüzel kişilerin sahip olduğu halka açık bir anonim şirket haline gelmiştir. Kars Yem Fabrikası kurulduğu günden bugüne alıcı-satıcı ve kamu kurumları ile uyumlu bir şekilde ve verimli bir biçimde faaliyetlerini sürdürmektedir. Özelleştirme sonrasında geçmişten beri kullanılan ve eskimiş olan makine ve teçhizat 1993 yılında %50 oranında yenilenmiş ve günün teknolojisine uygun bir üretim tesisi oluşturulmuştur. Hasat mevsiminde yöre halkının mahsulü fabrika tarafından en uygun fiyatlarla alınarak değerlendirilmekte, yine yöre halkına kaliteli ve ucuz yem temin edilmektedir. 249

250 Fabrika s o n yıllarda ilde en yüksek kuruml a r vergisin i ödeyer e k v e r g i birincili ğ i n i elde etmektedir. Yörede sağlam temellere oturmayan besicilik konusunda ilgili kuruluşlarla ortak çalışmalar yürüten Kars Yem Fabrikasının hedefi şirket sermayesini ve kapasiteyi artırmak böylelikle ihracata da yönelmektedir.fabrikada 6'sı idari görevlerde olmak üzere toplam 21 kişi istihdam edilmektedir. Kaynak: Kars Valiliği Resim 41: Kars Yem Fabrikası Kars Çimento Sanayi Ticaret A.Ş. Kars Çimento Fabrikası Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin çimento ihtiyacını karşılamak ve bölge kalkınmasına katkıda bulunmak üzere Çitosan tarafından 1969 yılında temeli atılarak; 1976'da işletmeye alınmıştır tarihinde T.Çimento Sanayi T.A.Ş.'nin bir işletmesi olarak kurulan şirket 1985'te müesseseye, 1987 yılı itibariyle de bağlı ortaklık haline getirilmiştir. 1996'da özelleştirilen fabrika, Çimentaş İzmir Çimento Fabrikası T.A.Ş. tarafından satın alınmıştır. Re sim 42: Çime nto Fabrikası Kars Valiliği 250

251 Kars-Erzurum karayolunun 11. km'sinde m2 üniteler, m2 idare ve işletme binalarını kapsayan kapalı alanı bulunan Kars Çimento Fabrikası m2'lik bir alana kuruludur. Fabrikanın yıllık üretim kapasitesi ton klinker ve ton çimentodur. Kars, Iğdır, Ardahan, Artvin, Rize, Ağrı ve Erzurum illeri fabrikanın pazar alanını oluşturmaktadır. Fabrikanın 1998 yılı itibariyle pazar payı Doğu Anadolu Bölgesinde %19,6, Türkiye genelinde %0,71'dir. Konkasör, farin değirmeni, döner fırın, çimento değirmeni ve ambalaj gibi ünitelere sahip olan fabrikada, döner fırın kapasitesinin yılda tondan tona çıkarılmasına yönelik yatırımlar devam etmektedir. Şu anda fabrikada 110 işçi ve 85 idari personel (güvenlik görevlisi, mühendis vb dahil) olmak üzere toplam 195 kişi çalışmaktadır. Çelikler Turizm Gıda Sanayi Ticaret A.Ş. (Kars Et Kombinası) 1972 yılında Et ve Balık Kurumuna bağlı olarak kurulan Kars Et Kombinası 1995 yılına kadar bir Kamu İktisadi Teşekkülü olarak işletilmiş ve 1995 yılında özelleştirilmiştir. Tesis Kars şehir sınırları içerisindedir. 110 dönümü kullanım alanı olmak üzere toplam 700 dönüm arazi üzerine kuruludur. K.2. Genel Anlamda Sanayi Gruplandırılması KarRe sim 43 : Kars Et Kombinası Valiliği İlimizde bulunan sanayi gruplandırılması şu şekildedir; Sanayi Grupları : İstihdamı : 1 Tarım Sektörü a Yem Fabrikası 18 b Şeker Fabrikası 293 Sanayi Grupları : İstihdamı : 2 Hayvancılık Sektörü a Süt ve Süt Ürünleri İşleme Fabrikaları 255 b Ayakkabı Fabrikası 279 c Et Entegre Tesisleri 30 d Tekstil

252 3 Madencilik Sektörü a Tuzla, Obsidiyen, Ponza ve Andezit Taşı İşleme Fabrikaları 43 b Metal Fitinks Fabrikası 36 c Çivi Fabrikası 20 d Çimento Fabrikası Orman Ürünleri a Kereste İşleme ve Mobilya Fabrikası 80 5 Kimya Sanayi a Kolonya ve Deterjan Fabrikası 10 b Boya Fabrikası 10 6 Plastik Sanayi a Plastik Sanayi (PVC Boru ve Mutfak Malzemeleri) 20 K.3. Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı İlimizdeki sanayinin ilçelere göre dağılımı aşağıda verilmiştir. İlçe Adı Fabrika Adı Adedi Akyaka Arpaçay Digor Kağızman Tuz Fabrikası Kapalı Sarıkamış Ayakkabı Fabrikası Kapalı Selim Susuz K.4 Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumu : İlimizdeki sanayi gruplarına göre işyeri sayıları ve istihdam durumları aşağıda verilmiştir. Sanayi Grupları İstihdamı 1 Tarım Sektörü Hayvancılık Sektörü Madencilik Sektörü Kimya Sektörü 40 5 Plastik Sektörü

253 6 Orman Sektörü 170 K.5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı İlimizde bulunan sanayi gruplarının hepsinde enerji tüketiminde elektrik enerjisi tüketilmektedir. K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler K.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği Kars İlinde kirletici vasfı yüksek tesis olarak HKKY EK-8 Liste A da yer kalan Çimento Fabrikası San. Tic.A.Ş bulunmaktadır.kars Çimento Fabrikasında elektrofiltre ile toz emisyonlarının atmosfere verilmesi engellenmekte olup, baca filtresi bulundurmakta, Organize Sanayi Bölgesindeki sanayi yatırımları ön a tarih ve 3 nolu mahlli çevre kurulu kararı ile A Grubu Emisyon İzni verilmesi uygun görülmüştür. Söz konusu tesisin toz konsantrasyon ölçüm değerleri aylık olarak İl Müdürlüğümüze gönderilmektedir. HKKY EK-8 Liste A da yer alan Kars Şeker Fabrikası üretim amacıyla 2004 yılı kampanya döneminden itibaren % 1.5 kükürt içeren KAL-YAK kullanmaya başlamış veemisyon izni almak için başvuruda bulunmuştur. Kars İlinde küçük ölçekli Sanayi tesilerinin bir kısmı elektrik enerjisi, bir kısmıda Fuel-Oil kullanmaktadır. Fuel-Oil kullanan sanayi tesislerimiz apartmanlardan farklı olarak, sadece yanma süreleri ile orantılı olarak hava kirliliğine neden olmaktadır. K.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği Kars İlinin Organize Sanayi Bölgesinde faaliyet gösteren Sanayi tesislerinin hiçbirinde arıtma tesisi mevcut değildir. Burada oluşan atıksular Kanalizasyona deşarj edilmektedir. SKKY göre Deşarj İzin Belgesi Kars Çimento Fabrikasının ve BTC Petrol Boru Hattının şantiyesinin Evsel Nitelikli Biyolojik Arıtma Tesisi bulunmaktadır. SKKY tablo 21.1 de verilen alıcı ortam standartlarını sağlamaktadır. Kars İlinde bir çok küçük ölçekli mandıralar ve Süt ve Süt Ürünleri tesisleri bulunmaktadır. Ancak bunlar yılın sadece iki ayı faaliyet göstermektedir. Mandıraların üretiminden kaynaklanan peynir altı suları arıtılamadığından, bunlara Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği Teknik Usuller Tebliği gereğince sızdırmaz foseptik yaptırılarak atıksularının burada toplandıktan sonra belediye vidanjörleri ile çektirilip bertaraf edilmesi sağlanmaktadır. K.6.3. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği Tesislerin, toprak kirliliğine neden olup-olmadıkları konusunda herhangi bir çalışma yapılmamıştır. K.6.4. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği 253

254 Gürültü ölçümü için yapılan müracaatlara istinaden ölçümler yapılmaktadır.yapılan ölçümler sonucunda İş Güvenliği Yasasına göre gerekli tedbirlerin alınması istenmektedir. K.6.5. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar Sanayi tesislerinden kaynaklanan atıkların, çevreye zarar vermeyecek hale getirilmesi konusunda ilimizde Sanayi tesisleri bazında bugüne kadar çalışma yapılmamıştır.arıtma tesisi olarak sanayi amaçlı arıtma tesisi bulunmamaktadır.evsel Arıtma Tesisi olar iki adet arıtma tesisi bulunmaktadır. K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı İldeki Sanayi tesislerinin Acil Durum Palnları ile ilgili herhangi bir çalışma bulunmamktadır. K SANAYİ VE TEKNOLOJİ KAYNAKLAR: Kars İl Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü, 2004 İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2004 L.1. Altyapı L. ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME 254

255 L.1.1. Temiz Su Sistemi Kars ilinin içme suyu ihtiyacını ilin 18 km güneydoğusunda bulunan Borluk Tepesinin eteklerinden çıkan borluk kaynakları, 7 km güneyinde yer alan Kars Çayı kenarındaki 10 adet keson kuyular ile Paşaçayırı mevkiinde bulunan derin kuyulardan çıkan sular Çakmak Kışla Mevkiinde bulunan depolarda depolanarak şehir içine dağıtılmaktadır. Kars merkez içme suyu şebekesi, Çelik Aspest(AÇB), PVC(CTB) çam yakviyeli borularla döşenmiş olup toplam uzunluk yaklaşık 450 km dir. İçme suyu ayrıca Alabalık deresi Alabalık kaynağından temin edilmektedir. ÇERME İÇME SUYU PROJESİ Şehrin belirli bölgelerde günde 1-2 saat su verilmekteydi ve birçok mahalleye de su verilmekteydi. Belediyemiz döneminde ilk etapta m 3 lük su deposu Eylül 1999 yılı içerisinde tamamen faal duruma getirilerek şehre basınçlı su verilmiştir. Atatürk mahallesi su tüketimi karşılamak amacıyla 700 m 3 lük su deposu ile besleme hattı yapılmıştır. Ayrıca Cumhuriyet köyünde 2 adet derin kuyu açılmıştır ve bir çok mahalleye de yeni ishale hattı çekilmiştir. Çerme suyunu ilimize getirecek olan ishale hattının temel atma töreni eski Enerji Bakanımız Zeki ÇAKAN ın teşrifleri ile 12 ekim 2002 günü saa12:00 da Çerme köyünde atılmıştır. Keşif bedeli 8 trilyon olan proje 29 ekim 2003 tarihinde Kars'ın kurtuluşunun 83. yıl dönümünde törenle çifte bayramla tamamlanacaktır. Çerme sulama tesisi 10yıl boyunca şehrimizin içime suyu ihtiyacını karşılayacaktır. Bu 10 yıllık süreç Bayburt barajının tamamlanması dönemine denk getirilmiştir. Bunun anlamı Kars ilinin su sorununu artık çözüme ula Proje Kriterleri: Cebri boru tipi : CTP Cebri boru boyutu İshale hattı kapasitesi :300 1/s Kente iletilecek su :9,5 hm 3 /yıl Toplama deposu :350 m 3 : m Q 700 (ana ishale hattı) 2800 Q 400 (kaynak bağlantıları) 255

256 KarsBelediye Başkanlığı Resim 44:Kars İli Çerme İçme Suyu Boru Döşeme Çalışmaları 256

257 TABLO 69: SUYU YETERSİZ OLAN KÖYLER SIRA MEVCUT DURUM NO İLÇE KÖY NÜFUS ŞEBEKELİ ÇEŞMELİ DÜŞÜNCELER 35 Karapınar Kozan Köroğlu Odalar Ortakale Topkaya yı 41 Yenigazi SELİM Çavlak Laloğlu Mollamustafa Tozluca Yamaçlı Selim- Baykara içme suyu grubun 47 Yeşiltepe SUSUZ Harmanlı yılında sondaj kuyusu 49 Taşlıca Memba SUYU YETERSİZ OLAN BAĞLILARIN DURUMU 50 KAĞIZMAN Aktaş Mah Boğatepe Elmalı Yk. Tut Afetevleri Aktaş Mah Dere Mah Topyayla Akdilek Çavuşlar Yolüstü Gül Mah SARIKAMIŞ Şamilkomu Çiçekli Sünnetçi Afetevleri SUSUZ Afetevleri KÖY VE 17 ÜNİTE TOPLAM NÜFÜS Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü, 2004 Tablo 71: Köy İçme Suları Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü 2003 İŞİN ADI KÖY Adet ÜNİTE Adet TOPLAM ÜNİTE NÜFUS KÖY İÇME S U L ARI SULU YETERSİZ SUSUZ

258 S I R A N O TOPLAM Tablo 72: KARS MERKEZ İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARI İÇMESUYU DURUMU YOL DURUMU Köy Adı K a p a l ı Şebeke Ye te rli Çeşme 258 Yetersiz Yok Asfalt Stabilize 1 Ağadeve Akbaba Akdere Alaca Arazoğlu Aslanizi (Sano) Ataköy (Mağaracık) Atayurdu (Sögütlü + + Türksögütlü) 1 Aydınlı (Cindi) Güllüce Ayakgedikler Aydınalan (İslamsor) Azat Başgedikler Başkaya(Karahaç) Bayraktar Bekler (Mervenk) B o ğ a z k ö y + + (Melikköy) 17 Borluk Bozkale Bulanık By. Aküzüm By.Boğa tepe Çağlayan Çakmak Masat Doğankaya (Çalgavur) Çamurlu Çemre Davulköy Derecik (Galo) + +

259 Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü 2003 KARS MERKEZ İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARI 31 Esenyazı(Tikoş) Eşmeyazı(Görhane) Gelirli (Kani) Hacıhalil Hacıveli Halefoğlu Hamzagerek Hapanlı Hasçiftlik Karacaören Karaçoban(Haram + vatan) + 42 Karakale (Merkez) Karakaş Kç. Boğatepe Kç. Pirveli Kç.Yusuf Kocabahçe(Alo) Kozluca Külveren Kümbetli(Ladikars) M a k s u t c u k + + (Merkez) 52 Mezra Ocaklı(Anı) Oğuzlu Ortagedik Ölçülü (Vezin) Çorak Soylu(Daynalik) Şemşi + 59 Güdeli Söğütlü(Merkez) Subatan Tazekent Tekneli Üçbölük

260 65 Yolaçan(Komasor) Yalınkaya (Taşkof) + 67 Yücelen Verimli(Hacımaho) Yağkesen(Kızılvenk) Yılanlı Yalçınlar(Kinegi) + + Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü 2003 S I R A N O Köy Adı Tablo 73:AKYAKA İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARI İÇMESUYU DURUMU YOL DURUMU Kapal ı Şebeke Yeterli Çeşme Yetersiz Yok Asfalt Stabiliz e 1 Akbulak Aslanhane Boyuntaş(Dalaver) By. Durduran (By. + + Kımılı) 5 By. Pirveli Cebeci Camuşlu(Arşini) Çetindurak (Başşöregel) Demirkent(Yeniergine) Duraklı(Peldırvan) Esenyayla (Uzunkilise) Geçitköy Hacıpiri İbişköy İncedere Kalkankale(Tiknis) Baytariye + 17 Kayadöven Karahan Kayaköprü(İslamergine) Çalabaş

261 20 Kç. Aküzüm Kç.Durduran (Kç.Kımılı) Kürekdere Sulakbahçe(Dilan) Süngüderesi(Kızıltaş) Şahnalar Üçpınar (Möküz) Yerlikavak (Seydi) + + Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü 2003 S I R A N O Tablo 74:ARPAÇAY İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARI İÇMESUYU DURUMU YOL DURUMU Köy Adı Kapalı Ye te rli Ye te rsiz Yok Asfalt Stabilize Şe be k Çeşme e 1 Akçe kale Akçalar(Ke çe börk) Akmazdam (Zöhrapyayla) Aslanoğlu (Kürdo) Atçılar Bacığolu Bardaklı Burçalı By. Çatma(By.Pe rgit) Carcı Carcıoğlu

262 12 Dağköy Değirmenköprü(Cedere) Ge diksatılmış Gönülalan/(İğne zor) Güve rcin Hasacçavuş Karakale Karaurgan Karde şte pe Kıraç Koçköyü Kuyucuk Kuzgunlu Kç.Boğaz (Seydican) Kç.Çatma (K.Pirgit) Kümbe t Me likköy Babahasan Me scitli Me ydancık Okçuoğlu Polatköy Söğütlü Taşbaşı Taşde re (Sosge rt) Taşlıağıl (Kurt) Telek Te pe cik Te pe köy Tomarlı(Vanaza) Yalınçayır(Zöhrap) Be le diye lik Hizme t Dışı 42 Aydıngün Bozyiğit Çanaksu + 45 Doğruyol + 46 Göldalı Gülyüzü Kakaç Taşköprü + + Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü 2003 Tablo 75: DİGOR İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARI 262

263 S I R A N O Köy Adı İÇMESUYU DURUMU YOL DURUMU Kapalı Şe be k e Ye te rli Çeşme Ye te rsiz Yok Asfalt Stabilize 1 Ale m Arpalı Bacalı Başköy Aş. Başköy B a y ı r b a ğ ı (Ardavutsöğütlü) 7 Boatankale(Abuşaban) Ce lal + 9 Çatak Dağpınar (Pazarcık(Bl.)) 1 Han (TCK) De rinöz(ekre k) + 12 Dolaylı (Me vre k) Çuk urca + 3 Zihni 13 Düzge çit Ere n (Harbe taşnik Gülhe yran + 16 Halıkışlak Halimcan + 17 Hasancan Hisarönü(Kızılkule) Karabağ Karakale Kırdamı(Türkme şe n) Kilittaşı (Bakran) Kocaköy (Nahcivan) Köse le r (Köse söğütlü) Mahirbey (Sinco) Oluklu(Siçan) Saklıca (Harabesusuz) S o r g u c k a v a k + + (Ke skokavaklı) 29 Sorkunlu Nebiyurdu Şatıroğlu Şe nol (Türktaşnik) Şirinköy

264 33 Uzunkaya (Harabedigor) Varlı Yağlıca (Zıhçı) Yaylacık(Kotur) Ye me nçayır Ye niköy + + Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü 2003 Tablo 76:KAĞIZMAN İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARI S İÇMESUYU DURUMU YOL DURUMU I Köy Adı Kapalı Yeterli Ye te rsiz Yok Asfalt Stabilize R A N O Şe be k e Çeşme 1 Akçakale Akçay Köprübaşı + 3 Akdam + 2 Ak taş + 3 Boğatepe Aköre n (Ağve re n) + 5 Akyayla(Kızıl Özüz) Altınge dik(cınamıc) 4 Elmalı + 7 As. Çığrıklı Yk.Çığrık lı As.Karagüne y As.Tut Yk.Tut

265 10 Aydınkavak (As.pifik) Azathan + 8 Yeşil + 9 Köyaltı + 11 Böcüklü Bulanık + + Ak taş As. Kaldırım + + Yk.Kaldırım Camuslu Hastas Pınargöze + 15 Tarihitas + 14 Callı (Har) Afetevleri + 17 Bavam Cavarası(Zaraphane) Cavbük(Basdam) Ce ngilli Çe pe rli(kızılve re n) Çiçe kli(bahçe cik) 18 Bahçecik + 20 Çile hane Çukurayva (Purut) De nizgölü(samile r) De ğirme nde re (Körpınar) De ve bük Dibekkava (Hasasor) Ak taş + 26 Donandı (Tilik) Duranlar (Mestan) Esenkır (Todan) + + Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü Evyapan (Vank) 30 Göre ce k (Manavas) Gümüşte pe Günindi (Ke rs) Yeni Mah + 33 Günindiyaylası(Karsyaylası) Güve ndik (Kürtaktaş)

266 35 Karabağ Bağlar + 36 Karaboncuk Karacaöre n (Karacave ran) Karakale Topyayla + 24 Ak dilek + 39 Karakus Ke şişikıran Yeşil + 41 Kozlu Kömürlü Körpınar 44 Köte k<<bc. Mr.>> Kuloğlu Kuruyayla (Ebruşlu) Çavuşlar(Kabak om) + 27 Çiftlik + 28 Yeşilburç Sağbaş (Dirape ne k) Görecek + 48 Se sve re n (Ge llihacı) Taşburun(Karave nk) Yolüstü + 50 Tomruktaş(Be roi) Yağlıca (Yk.Pifik) Yankıpınar(Kızılhava) Gözlüce + 32 Haznedar + 53 Ye llikıran(komik) Kavak lık + 54 Ye nice Yolkorur(Panavas) Yk. Karagüne y Deliler + 35 Gülo + 57 Oluklu Ortaköy Paslı Hanlar + 60 Şabanköy Sek sen Taşbile k (Köte kkarakale Tunçkaya (Gecivan)

267 63 Ülke r Yalnızağaç + + Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü 2003 S I R A N O Tablo 77: SARIKAMIŞ İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARI Köy Adı İÇMESUYU DURUMU YOL DURUMU Kapalı Şe be k e Ye te rli Çeşme Ye te rsiz Yok Asfalt Stabilize 1 Akkozyaylası Akkoz Mah Akören( Akveren) Altınbulak Alisofu Armutlu Asboğa (Tansuk) Aş. Sallıpınar (Aş.Salut) Balabantaş (Ke çe zor) Balıklı Şamil <<Kom>> + 10 Başköy Be le ncik (Şadırvan) Be şyol (Gülante p) Boyalı Bozat Çamyazı (Yk. Micingirt) Çatak Hamamlı Hande re Kızılçubuk + 20 Yağbasan Yayıkılı (Divik) Ye nigazi Yk. Sallıpınar Yk.Sarıkamış + + (Eski Sarıkamış) 25 Karakurt <<Bc. Mr.>> Çardakçatı (Çürük) Çiçekli Sünnetçi 4 27 Çolaklı + 267

268 28 Eşmeçayır (Sıthan) Ge cikme z (Hopve re n) Güllüce (Güllüce le r) Hoş geldin + 6 Yk. Güllece + 31 Isısu (İssisu) İnkaya (Aş.Migingirt) Afetevleri + 33 Karaurgan<<Bc. Mr. + + PT.>> 34 Kale başı Kalebaşı Mah Karaköse Karapınar Kayallıboğaz (Çe rme li) Kazantaş (Mamaç) + + Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü 2003 SARIKAMIŞ İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARI 9 Buğak ale + 39 Kazıkkaya Koçoğlu Kozan Köroğlu Kurbançayırı Me sçitli Odalar Ortakale Sırataşlar( Ze k) Sırbasan Süngütaşı (Zivin) Parmakde re (Kısmasor) Şe hite min Şe hithalit Taşlıgüney (İslamsor) Mak sutcuk Sonveren + 54 Topkaya (Saat) Uzungazi Yarkaya (Şorlu) Ye niköy + + Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü

269 S I R A N O Köy Adı Tablo 78: SELİM İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARI Kapal ı Şebeke İÇMESUYU DURUMU Ye te r l i Çeşme 269 YOL DURUMU Yetersiz Yok Asfalt Stabilize 1 Aş.Damlapınar (Aş. Çepik) Akçakale Akpınar Aykar Alisofu Aş.Kotanlı Başköy Bayburt Baykara + +

270 10 Be nliahme t Be yköy Bozkuş Bölükbaşı By. De re (Tiknis) Çaylak Çaybaşı (Süphanazat) Çıplaklı Darboğaz Dölbe ntli Eskigazi Eskige çit (Be zirgange çit) Ge linalan (Karakilise) Gürbüzle r (Ve rişan) Hasbe y Iğdır Kamışlı Karaçayır Karahamza Karakale Katranlı Kaynarlı (Ge me li) Kekeç Kırkpınar Koşpınar Koyunyurdu Laloğlu Mollamustafa Oluklu Ortakale Sarıgün Söğütlü Tozluca Tuygun Yamaçlı Yalnızçam Yassıca Yaylacık Ye nice Ye şilte pe Yolge çme z + + Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü 2004 Tablo 79: SUSUZ İLÇE KÖYLERİNİN İÇMESUYU VE YOL DURUMLARI 270

271 S I R A N O Köy Adı İÇMESUYU DURUMU YOL DURUMU Kapalı Şe be k e Ye te rli Çeşme Ye te rsiz Yok Asfalt Stabilize 1 Ağzıaçık Alçılı Aynalı By.Çatak Afetevleri + 5 Çamçavuş Çıyrıklı Doyumlu (Çamik) Fahrettin Mah. + 8 Erdağı (Kızılkilise) Ermişler (Maksutcuk) Gölbaşı Gölbaşı Yayla + 11 Hamamlı (Kç.Zaim) İnce su İncilipınar Kale cik Karapınar Kayadibi (Kızılçakçak) Kayalık Beşevler + 5 Esk iyayla + 6 Tazeyayala + 7 Yk.Mah. + 8 Tepe Mah Keçeli (Geçili) Kırçiçe ği Kırkpınar Gözepınar + 10 Afetevleri + 21 Kiziroğlu Kurugöl (Gölve re n) Dere Mah Kç. Mah Afetevleri Ortalar (Ortakilise) Değitrmen Mah Porsuklu Taşlıca

272 14 Karatavuk + 27 Yaylacık (Pe rtik) + + Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü

273 Tablo 80: SAĞLIKLI SUYU OLMAYAN KÖYLER 2002 yılında sondaj kuyusu açıldı, 2003 yılında yapımına başl Karakoluna götürmüştür. Köylüye bu suyu vermemektedir. alınmış ve ihaleye çıkarılmıştır.ancak terfi hattı kayalık oldu S I R A İLÇE KÖYÜN ADI NÜFUS DÜŞÜNCELER NO 1 MERKEZ Çorak 97 2 AKYAKA Kayadöven 68 Köyün içerisinde mevcut kaynak bulunmaktadır.bu kay 3 ARPAÇAY Kıraç 262 Köyün yakınında mevcut kaynak olup Etüt ve projesi yap 4 ARPAÇAY Akçalar yılında sondaj kuyusu açıldı, 2003 de yapımına başlanac 5 DİGOR Arpalı 534 Köyün metre mesafesinde kaynak mevcut olup, su ço çeşmeden akıyor 6 DİGOR Bayırbağ 224 Köyün metre mesafesinde çok yetersiz bir kayna şeklinde akıyor 7 DİGOR Aşağı Başköy 160 Kaynak bulunamıyor.sondaj programına teklif edildi. Böl köylüler sondaj istememiştir. 8 KAĞIZMAN Çiçekli 227 Köy güvenlik nedeniyle boşaltıldı bulunmuş ve etüdü yapılmıştır. Ancak Çengili köyü tarafında 9 KAĞIZMAN Altıngedik 370 Köy güvenlik nedeniyle boşaltıldı 10 KAĞIZMAN Körpınar Köy güvenlik nedeniyle boşaltıldı 11 KAGIZMAN Evyapan Köy güvenlik nedeniyle boşaltıldı 12 SARIKAMIŞ Yarkaya 61 Heyelan nedeniyle köyün yeri değiştirildi. Kağızman Ç 13 SELİM Aykar 203 Selim- Baykara grubu içme suyu projesi kapsamına alınarak Kaynak: Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü

274 L.1.2. Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi Kars ilinde evsel atık suların ve yağmur sularının toplanarak tekrar kullanıma sunulması amacıyla kullanılan her hangi bir sistem bulunmamaktadır. İlimizde sadece kanalizasyon sistemi bulunmaktadır. Atıksuların ve yağmur sularının geri dönüşümünün sağlanıp tekrar kullanıma hazır hale getirecek arıtma tesisi projesi Beledyemizce gündemde olup, proje ile ilgili yer tespiti ve Avan proje hakkında İller bankası Müdürlüğü İle Kars Belediyesi arasında müşterek çalışmalar devam etmektedir. Kaynak:KarsBelediye Başkanlığı Resim 45:İlimizde Kanalizasyon boru döşeme çalışmaları 274

275 Kaynak:KarsBelediye Başkanlığı Resim 46: Yağmur Izgaraları L.1.3. Yeşil Alanlar Kent yeşil alan kullanımı açısından yetersiz durumdadır. Kent genelindeki alanın ancak % 0,55 i yeşil alandır. Bu da 6,08 ha yapmaktadır. Kent genelinde ise kişi başına 0,96 m2 yeşil alan düşmektedir. 1 m2 den daha küçük olan bu standart ın geliştirilmesi gerekmektedir. Mevcut yeşil alanın kent içinde dağılımı da kötüdür. Merkezde 1 nolu bölgecikte 2,08 ha ve 6 nolu bölgecikte 4 ha yeşil alan yer alırken diğer bölgeciklerde yeşil alan yoktur.kent merkezinde veya ticari alan içinde ihtiyacı hissedilmesine rağmen bir park yoktur. 1 nolu bölgecikte yer alan yeşil alanlarda gerçek anlamda halkın dinlenme ihtiyacına cevap verecek tesisler değildir. 2 anıt ve çevre yeşili, 1 istasyon girişi park düzenlemesi ile 5 adette küçük yol kenarı veya refüj ortası düzenlemesi yeşil alan bulunur. Bunlara birkaç oturma bankı yerleştirilerek park haline getirilmiştir. 1 nolu bölgecikte 2 adette çocuk bahçesi faal durumdadır. 6 nolu bölgecikte kentin önemli dinlenme parkını içinde bulundurur. Kars Çayı kenarında 3,2 ha lık bir alan park ve mesire alanıdır. Mesut Yılamz parkı olarak adlandırılan yeşil alan İçinde birde gazinosu bulunan tesis kentlinin tek dinlence noktasıdır. Bölgede bir çocuk bahçesi, 2 küçük park ve yaz aylarında açık olan 1 lunapark bulunur, Santraç onama alanı ve kışın buz pisti olarak kullanılan 1 adet havuz bulunmaktadır. KARS İLİNİNDEKİ PARK VE BAHÇELER Mesut Yılmaz Dinlenme Parkı 275

276 Resim 47: Mesut Yılmaz Parkı Kaynak: Kars Valiliği 276

277 Kaynak:KarsBelediye Başkanlığı Resim 48: Mesut YILMAZ parkında bulunan havuz kışın yapılan buz pateni pisti haline getirildi 277

278 Kaynak:KarsBelediye Başkanlığı Resim 49: Mesut YILMAZ parkında yapılan 25 m 2 'lik Satranç alanı 278

279 279 Kaynak:KarsBelediye Başkanlığı

280 Resim 50: Haydar ALİYEV parkında Leyla ile Mecnun Heykeli İstihkam Çay Bahçesi Kaynak:KarsBelediye Başkanlığı Atatürk Çay Bahçesi Resim 51: Fıskiyeli Heykel 280

281 Kaynak:KarsBelediye Başkanlığı Resim 52: Mantarlı Havuz Tablo 81:Kars İli Yeşil Alan Envanteri YEŞİL ALAN (M²) ALAN SAYISI Kişi Başına Düşen Yeşil Alan (m²) Okul Alanları ,67 69 Pln. 30 Mev Cami Alanları , Kamu Kuruluşları Alanları , Mahalle Parkları+Çoçuk Oyun lanları ,29 566(Pln) Spor Alanları , Mezarlıklar ,00 4 Dinlenme Tesisleri , Ağaçlık-Koruluklar , Fidanlıklar Caddeler , Kent Parkları , Kaynak:Orman İşletme Şefliği 2005 L.1.4 Elektrik İletim Hatları : 281