Türkiye nin Marshall-Lerner Koşuluna İlişkin Parçalı Eşbütünleşme Analizi

Transkript

1 YÖNETİM VE EKONOMİ Yıl:2009 Cil:16 Sayı:1 Celal Bayar Üniversiesi İ.İ.B.F. MANİSA Türkiye nin Marshall-Lerner Koşuluna İlişkin Parçalı Eşbüünleşme Analizi Yrd. Doç. Dr. C. Erdem HEPAKTAN Celal Bayar Üniversiesi, İİBF, İkisa Bölümü, MANİSA ÖZET Devalüasyon uygulamalarının emel amacı, resmi döviz kurlarını yükselerek, dış icare dengesini sağlamakır. Devalüasyon neicesinde, değişen döviz kurlarına bağlı olarak, ihala pahalanıp ihraca ucuzlarken, dış açık veren bir ülke için daha fazla döviz girişi ve daha az döviz çıkışı ile dış icare dengesi hedeflenir. Faka bunun gerçekleşebilmesi için birincisi, Marshall- Lerner koşulu olarak anımlanan; ihraç mallarının yurdışı alep esnekliği ile ihal mallarının yuriçi alep esnekliğinin oplamının 1 den büyük olması koşulu sağlanmalıdır. Devalüasyonun başarısı, ihraç mallarının arz esnekliğinin yüksek olmasına da bağlıdır. Devalüasyonun başarısı açısından bir diğer önemli konu da, devalüasyon sonrasında ihal edilen hammadde, ara malı ve yaırım mallarının fiyalarında meydana gelecek olan arışların ekonomide maliye enflasyonuna yol açmasının önlenmesi zorunluluğudur. Çalışmada dönemine ilişkin Türkiye için Marshall-Lerner koşulunun sağlanıp sağlanmadığı parçalı eşbüünleşme analizi ile es edilmişir. Marshall-Lerner koşulu, Türkiye için uzun dönemde am olarak çalışmamakadır. Anahar Kelimeler : Marshall Lerner Koşulu, Parçalı Eş-Büünleşme Analizi The Analysis of Fracional Co-Inegraion Relaed o Marshall- Lerner Condiion of Turkey ABSTRACT Main reason of devaluaion pracises is o provide foreign rade balance by increasing official exchange raes.. As a resul of devaluaion when he impor becomes expensive and he expor cheap due o he flucuaing exchange raes, foreign rade balance is aimed wih more exchange in and less exchange ou for a counry which has a rade defici.bu o fulfill his in he firs place he oal of foreign demand elasiciy of expor goods wih domesic elasiciy of impor goods mus be more han 1 which is known o be Marshall condiion. The success of devaluaion depends on aliude of supply elasiciy of expor goods.in erms of he success of devaluaion anoher imporan opic is he absolue necessiy of prevenion of cos inflaion which will probably become a realiy in he increasing price of impored raw maerial,inermediae and capial goods afer dealuaion. In his sudy, pieced co-inegraion analyse esed beween period concerning wheher Marshall-Lerner condiion secured for Turkey. Marshall-Lerner condiion doesn work properly for Turkey in he long erm. Key Words: Marshall Lerner Condiion, Fracional Co-inegraion Analysis 1. Giriş Sabi kur rejimlerinde, hüküme kararı ile, resmi döviz kurlarının yükselilerek ulusal paranın değerinin düşürülmesine devalüasyon denmekedir. Tersine, sabi kur rejimlerinde, resmi döviz kurunun düşürülerek ulusal paranın değerinin yükselilmesine revalüasyon denmekedir. Serbes dalgalanan kur sisemlerinde piyasanın işleyişi dolayısıyla döviz kurunun yükselmesi yani ulusal

2 40 C.E.Hepakan / Türkiye nin Marshall-Lerner Koşuluna İlişkin Eşbüünleşme Analizi paranın değer yiirmesi, depresiasyon olarak anımlanırken, döviz kurunun düşmesi yani ulusal paranın değer kazanması apresiasyon olarak anımlanmakadır. Resmi döviz kurlarının yükselilerek ulusal paranın değerinin düşürülmesi, ekonomide ihala ve ihraca açısından iki yönlü eki yaraacakır. Depresiasyon durumunda, ihala açısından, ihal mallarının fiyaı yükselecekir. Bu durumda ihala giderleri açısından beklenen eki, pahalı duruma gelen ihal mallarının yuriçi alebinin kısılması ile, ülkenin döviz giderlerinin azalılmasıdır. Döviz giderlerinin azalılması da, ihal mallarının yur içi alep esnekliğine bağlı olacakır. Bu durum, depresiasyonun döviz asarrufu sağlayıcı ekisidir. Depresiasyonun ihraca açısından ekonomide yaraacağı diğer eki ise, döviz kazandırıcı ekidir. Depresiasyon sonucu, ihraç malları yabancı para cinsinden ucuzlarken, yabancı ükeicilerin bu mallara alepleri armakadır. Söz konusu döviz kazandırıcı eki ise, ihraç mallarının yurdışı alep esnekliğine bağlı olacakır. Dış açık sorunu bulunan ve sabi kur sisemi uygulayan ülkeler, paralarının dış değerini düşürüp; döviz asarrufu sağlayıcı ve döviz kazandırıcı ekiler ile, dış icare açığını giderici bir sonuç oluşmasını beklerler. Devalüasyon uygulamalarının emel amacı, resmi döviz kurlarını yükselerek, dış icare dengesini sağlamakır. Devalüasyon neicesinde, değişen döviz kurlarına bağlı olarak, ihala pahalanıp ihraca ucuzlarken, dış açık veren bir ülke için daha fazla döviz girişi ve daha az döviz çıkışı ile dış icare dengesi hedeflenir. Faka bunun gerçekleşebilmesi için birincisi, Marshall-Lerner koşulu olarak anımlanan; ihraç mallarının yurdışı alep esnekliği ile ihal mallarının yuriçi alep esnekliğinin oplamının 1 den büyük olması koşulu sağlanmalıdır. İkincisi, ihraç malları arz esnekliği yüksek olmalıdır. Devalüasyon sonrasında ihraç mallarının yabancı para cinsinden fiyaı ucuzladığında yabancıların alebinde önemli arış olsa dahi, eğer ülke üreimini arırarak bunu ihraç edemiyorsa, devalüasyondan beklenen fayda sağlanamayacakır. Üçüncüsü ise, devalüasyon sonrasında ihal edilen hammadde, ara malı ve yaırım mallarının fiyalarında meydana gelecek olan arışların ekonomide maliye enflasyonuna yol açmasının önlenmesi zorunluluğu önem kazanmakadır. Devalüasyonun ekonomi üzerinde yaraığı bir akım ekiler bulunmakadır. Devalüasyon, ülkenin milli gelirini ve iç fiyalar düzeyini ekiler. Devalüasyon sonucu, ihracaın arması ve ihalaın azalması, ülkenin ihraca ile ihalaa rakip üreim alanlarında oplam alebi yükselerek, reel milli geliri ve sonrasında fiyalar genel düzeyini arıracakır. Fiya arışları, oplam alebin yanı sıra, maliyelerdeki yükselmenin sonucu olarak da oraya çıkabilir. Çünkü devalüasyon sonucu, kullanılan ihal girdilerin fiyalarının arışı, ekonomide maliye enflasyonu yaraacakır. Devalüasyondan sonra oraya çıkan gelir ve fiya arışları, ihalaı özendirip ihraca üzerinde olumsuz bir eki de yaraabilir sonrasında Türkiye, ihal ikamesine dayalı sanayileşme sraejisinden, ihracaa yönelik sanayileşme sraejisine geçmişir den günümüze kadar olan dönemde, Türkiye nin dış icare yapısı değişmişir. İhracaın yapısı, yüksek oranda sanayi ürünleri lehine değişirken; ihalaın yapısı

3 Yöneim ve Ekonomi 16/1 (2009) ise, ara malı ağırlıklı bir yapı gösermekedir. Günümüzde, Türkiye nin ihracaının %94 ünü sanayi ürünleri, ihalaının ise %70 ini ara malı oluşurmakadır. Türkiye nin dış icare yapısını değerlendirdiğimizde, Türkiye nin ihracaının ihalaa bağımlı bir yapı aşıdığını söyleyebiliriz. Türkiye nin ihracaının ihalaa bağımlılığının nedeni, ihracaın ara malı ihalaına olan bağımlılığıdır. Yüksek oranda ara malı ihalaına dayalı bir dış icare yapısına sahip olan Türkiye nin gerçekleşirilecek bir devalüasyon sonucunda ihal eiği girdi fiyaları yükselecekir. Bu da maliyee dayalı enflasyon arışı ile sonuçlanabilecekir. Ya da girdi fiyalarındaki arış, ihraç mallarının fiyalarına yansıılacak olursa, Türkiye nin ihraç mallarının alep esnekliğinin düşük olması nedeniyle (Burhan, 1993: 58), ihraç mallarının fiyalarındaki küçük bir arış bile, Türkiye nin uluslararası piyasalarda pazar kaybına neden olabilecekir. Ayrıca Avrupa Birliği nin, Türkiye nin dış icareinin bölgesel yapısında, gerek ihraca gerekse ihalaa %50 lik bir paya sahip olduğu görülmekedir (D.T.M, 2002: 53). Türkiye nin bölgesel anlamdaki olası Pazar kaybı %50 oranındaki dış icareen kaybı anlamına gelecekir ki, bu oran da oldukça yüksekir. Çalışmada, öncelikli olarak Marshall-Lerner koşuluna ilişkin lieraür araması yapılmışır. Konu ile ilgili eorik açıklamalar yapıldıkan sonra, çalışmada kullanılan ekonomerik yönemler ile veri seleri anımlanmışır. Çalışmanın, lieraüre kakısı, parçalı eşbüünleşme yönemi kullanılarak Marshall-Lerner koşulunun uzun dönemdeki yapısal kararlılığının es edilmiş olmasıdır dönemine ilişkin veriler kullanılarak, Genişleilmiş Dickey Fuller Tesi, Phillips Perron Tesi, Kwiakowski Phillips Schmid Shin esi ve Parçalı Birim Kök Tesi uygulanmış ve serilerin durağanlığı es edilmişir. Ayrıca, Türkiye için, ihala ve ihraca alep fonksiyonları kurularak, Marshall- Lerner koşulunu oluşuran, ihracaın yurdışı alep esnekliği ile ihalaın yuriçi alep esneklikleri hesaplanmışır. Ve parçalı eşbüünleşme analizi kullanılarak, Türkiye için Marshall-Lerner koşulunun uzun dönemdeki yapısal kararlılığı es edilmişir. 2. Marshall-Lerner Koşulu ve Lieraür Taraması Bir ekonomide kur ayarlamaları, sabi kur rejiminde veya isikrarlı kur rejiminde uygulanabilir. Hükümeler, bir ekonomi poliikası gereği, döviz piyasalarına müdahale ederek kurları değişirebilirler. Ancak, gelişmeke olan ülkelerde, uzun vadeli dış açık olması durumunda, piyasada sınırsız biçimde döviz samak imkanı olmadığı için, ülke resmi döviz kurlarını yükselerek ulusal parasını devalüe edebilecekir. Söz konusu uygulamalar, sabi veya isikrarlı kur sisemlerinde geçerli iken, hüküme kararı ile döviz kurlarında yapılan ayarlamalar için kullanılmakadır. Sabi kurların bulunmadığı, kurların piyasaya bırakıldığı sisemlerde de benzer uygulamalarla karşılaşılabilir. Örneğin, kurların piyasaya bırakıldığı, ancak Merkez Bankasının yapığı sürekli müdahaleler ile piyasa kurunu denge değerinin alında umakadır (Ağcaer, 2003: 23). Aşırı değerlenmiş kur poliikası dediğimiz bu durum, kısa sürekli yabancı sermayeyi ülkeye çekmek için de uygulanabilmekedir. Türkiye de de olduğu gibi, kısa 41

4 42 C.E.Hepakan / Türkiye nin Marshall-Lerner Koşuluna İlişkin Eşbüünleşme Analizi süreli yabancı sermayeyi ülkeye çekmek için düşük kur poliikaları ile yüksek faiz poliikaları birlike uygulanmakadır. Faka burada karşılaşılabilecek sorun, ihracaın gerilemesine bağlı olarak ilgili ülkenin dış ödeme açığının daha da ciddileşebileceğidir. Bir ekonomide, devalüasyonun dış icare dengesini iyileşirici bir sonuç doğurması, Marshall-Lerner koşuluna bağlıdır. Arz esnekliklerinin sonsuz olması varsayımı alında, Marshall-Lerner koşulu ihal mallarının yuriçi alep esnekliği (e m ) ile ihraç malları dış alep esnekliği (e x ) oplamının 1 e eşi veya 1 den büyük olması şeklinde ifade edilir: e m +e x 1 dir. Söz konusu ifadenin geçerliliği ve anlamlılığı açısından, söz konusu esneklikler oplamının anlamlı ölçüde 1 den büyük olması gereklidir. Marshall-Lerner koşulu, döviz piyasalarındaki isikrar açısından da önemlidir. Değişken kur siseminde, döviz arz ve alep esnekliklerinin yüksek olması durumunda, arz ve alep kurlardaki bir değişmeye hızlı epkide bulunacakır. Böylece, kurdaki ufak bir değişme, arz-alep dengesini sağlamaya yeerli olacakır. Bu nedenle de, değişken kur sisemlerinde, kurlardaki değişme isikrarlı olacakır. Ancak, döviz arz ve alep esnekliklerinin düşük olduğu durumlarda, dış icaree belirli bir değişme sağlayabilmek için döviz kurlarının önemli ölçüde değişmesi gerekir. Değişken kur sisemine karşı görüşe olanlar, esnekliklerin değerinin düşük olduğu yani Marshall-Lerner koşulunun sağlanamadığı, bu yüzden de döviz piyasasının isikrarsız olacağını savunmakadır. Diğer bir deyişle, bu görüşe olanlara göre, döviz arz ve alebindeki bir değişme, kurların giderek küçülen dalgalar halinde dengeye yönelmesine değil, giderek büyüyen dalgalanmalarla dengeden uzaklaşmasına neden olmakadır. Bir ülkenin gerçekleşireceği devalüasyon için çeşili başarı şarları mevcuur. Bu şarların başında, ülkenin ihraç mallarının yurdışı alep esnekliği ile ihal mallarının yuriçi alep esnekliklerinin yüksek olması gelmekedir. Burada önem kazanan bir diğer konu da, ülkenin ihraç mallarının arz esnekliği ile ihal mallarının yabancı arz esnekliğinin yüksek olması gerekliliğidir. Ülkenin ihracaını arıracağı ürünlerin, dış alep arışına cevap verebilmesi açısından, arz esnekliklerinin yüksek olması gereklidir. Bir diğer başarı şarı da, ihal malların arz esnekliğinin yüksek olması gerekliliğidir. Devalüasyonun başarıya ulaşması için en önemli koşullardan birisi de, devalüasyonun arkasından gelecek fiya arışlarının önlenmesidir. Yaırım malı, ara malı ve emel gıda maddelerinin önemli bir bölümünü yurdışından ihal eden bir ülkede devalüasyon; üreim maliyelerinin ve haya pahalılığı indekslerinin yükselmesine neden olur. Bu da ülkede, ücre-fiya çekişmesi başlaabilir. Çünkü, gerçekleşirilecek devalüasyonun emel amacı, döviz kuru ile ulusal fiyalar arasında bozulan dengeyi yeniden kurmak ve ülkenin dış rekabe gücünü yükselmekedir. Kur değişmelerinin ek yönlü fiya arışı sonucunu doğurması, ancak merkez bankası yekililerinin iç para arzını genişlemesi ile gerçekleşir. Döviz kurunun sabi uulması, kurlarda bir değişme yerine döviz rezervlerinin bundan ekilenmesi sonucunu doğurur (T.C.M.B., 2008: 5). Sabi kur sisemlerinde bir dış

5 Yöneim ve Ekonomi 16/1 (2009) ödeme fazlası oluşmuşsa, bu fazlalık ulusal para arzını arırarak ekonomide genişleici eki yapar. Eğer hüküme yekilileri ekonominin daralmasına olduğu kadar, genişlemesine de aynı güç ve kararlılıkla karşı koymazlarsa ne eki, iç fiya arışları biçiminde kendini göserir. Paranın değer kaybı ile birlike, sanayide kullanılan yabancı hammadde ve yarı mamul malların fiyaları da yükselir. Böylece bir yandan ücreler, öbür yandan da ihal malı girdilerin fiyalarındaki arışlar, yuriçi üreim maliyelerini yukarı doğru ier. Diğer bir ifade ile bu durum, iç maliyeler üzerinde Rache ekisi ile yuriçi enflasyonu körükleyeceği belirilir (Seyidoğlu, 2007: 739). Bu durumda, maliye enflasyonunu körükleyici poliikalardan kaçınılmalıdır. Tablo-1: Marshall-Lerner Koşulu ile İlgili Lieraür Taraması Çalışmanın Adı Yayın Bilgisi Çalışmada Ulaşılan Sonuç A Noe on Teaching he Marshall-Lerner Condiion Marshall-Lerner Condiion, Expeced Marke Change and Exchange Rae Deerminaion Marshall, Lerner & Boha: Canada s Economic Sancions on Souh Africa Exchange Raes, Pricing o Marke Sraegies, and he Marshall-Lerner Condiion Long-run price elasiciies and he Marshall-Lerner condiion revisied Marshall-Lerner Koşulu Yeerli Olabilir mi? Tesing Marshall-Lerner Condiion : A Non-Parameric Approach Dennis R. Appleyard and Alfred J. Field, Journal of Economic Educaion vol.17(1), 1986, Naci H. Mocan, Alanic Economic Journal, vol.15(1), Ciy Universiy of NewYork, USA, March 1987, 121. Jon Harkness, Canadian Public Policy-Analyse de Poliiques, vol.xvi(2), Canada, 1990, Jacques Rene Jean Bughin, Review of Inernaional Economics, vol.4(2), 1996, Mohsen Bahmani Oskooee and Farhang Niroomand, Economics Leers, vol.61(1), Ocober 1998, Mura Doğanlar, İkisa İşleme Finans Dergisi, Cil: 14, Sayı: 162, Yıl: 1999, Syed F. Mahmud, Aman Ullahy and Eray M. Yucel, Applied Economics Leers, vol. 11(4), March 2004, Bu çalışma, özellikle uluslararası ekonomi alanındaki öğreicilere yönelikir. Bir ülkenin icari dengesi üzerindeki devalüasyonun ekisini, biçim olarak bozulmadan sadeleşirilmiş şekilde öğreme ekniği sağlamakadır. Marshall-Lerner koşulunu lieraürden araşırma oramına aşımaya yardımcı olmakadır. Bu çalışmada, parasal icare modelinde Marshall-Lerner koşulu geçerli iken devalüasyon yapıldığında icari dengelerin olumlu yönde gelişmesi kaçınılmaz olacakır. Marshall-Lerner koşulunun çalışmadaki uygulaması, ihraca pazarı ile opimal değişim oranı arasındaki değişim beklenisine ilişkin kılınmışır. İhraç pazarı ile döviz kuru arasındaki ilişki kurularak, Marshall-Lerner koşulunun geçerliliği vurgulanmışır yılının Temmuz ayında ırk ayırımı ile savaşmak için Kanada, Güney Afrika ile yapığı icaree bir dizi önlem almışır. Faka son icari rakamlar, oldukça şaşırıcı olmuşur. Kanada nın G.Afrika dan yapığı ihala düşmek yerine arış gösermişir. Bu yüzden, önlem poliikası başarısız kabul edilmişir. Bu çalışmada da görüldüğü üzere, verilere bakıldığında, önlemlerin hayaa geçirilmesiyle Kanada nın ihracaı azalmışır. Bu, zaen bilinmeke olan, icaree hacimden çok değere önem verilmesinin yanlış yönlendirici olduğu gerçeğini gözler önüne sermekedir. Bu çalışma, eorik olarak, alınan önlemlerin Kanada-G.Afrika kambiyo oranını değişirdiğini gösermekedir. Değişen kambiyo oranı, farklı yönlerdeki icare hacmi harekelerini ekilemekedir. Marshall-Lerner koşulunun beliriği gibi üm bunlar esnekliğe bağlıdır. Sonuç olarak, Marshall-Lerner koşulunda amaçlandığı üzere, Kanada nın Güney Afrika dan ihalaı, değeri armasına rağmen düşmüşür. Bu çalışma, Marshall-Lerner koşulu ile icare dengesi üzerindeki döviz kuru harekelerinin ekileri arasındaki ilişkiyi, ürün piyasası yapısının rolü ile icare fiyaları ve uluslararası dalgalanmaların sraejik ekileşimini büünleşirmesini incelemekedir. Yapılan çalışmada, bir para biriminin değer kaybemesi sonucunda, cari işlemler açığında bir iyileşirme için (örneğin azalmada), ihraca ve ihala fiya esnekliği oplamının mulak değeri 1 veya 1 den daha büyük olmalıdır. Örneğin, ihraca ve ihala alep esnekliklerinin oplamının 1 den küçük kalması durumunda, para birimindeki bir devalüasyon cari işlemleri daha da köüleşecekir. Ampirik olarak kanılanan örneklerde ise, kısa dönemde ihraca ve ihala alep esnekliklerinin inelasik olduğu faka uzun dönemde daha elasik olduğu oraya konmuşur. Bu nedenle, gerçekleşirilen bir devalüasyon, cari işlemler bilançosunda kısa dönemde olumsuz ekiler doğurmasına karşın uzun vadede para biriminin değer kaybemesi cari işlemler açıklarının azalması sonucunu doğurmakadır. Bu çalışma, Marshall- Lerner koşulunun emel formunda geçerliliğini kabul ederek, yapılacak bir devalüasyonun başarılı olamayacağını ve ekonominin gelişmişlik durumu, üreimin yapısı, ihal girdilere olan bağımlılık ve mal bileşimi gibi unsurların göz önüne alınarak yeniden değerlendirilmesi gerekiğinin önemini vurgulamakadır. Bu çalışmada, alı gelişmiş ülkenin ihala ve ihraca fiyalarının esnekliğini ahmin emek için paramerik olmayan emel ahmin ekniğine yer verilmişir. Bu esneklik ahminlerine dayalı olarak Marshall-Lerner koşulu ele alınmışır. Genel olarak bu koşul, sadece al örnekleme dönemlerinde kısmi olarak gerçekleşmekedir. Sonuçlar aynı zamanda, bu koşulun sabi döviz kuru rejiminde geçerli olduğunu gösermekedir. 43

6 C.E.Hepakan / Türkiye nin Marshall-Lerner Koşuluna İlişkin Eşbüünleşme Analizi Türkiye nin İhala Talebi Fonksiyonunun Sınır Tesi Yaklaşımı ile Eşbüünleşme Analizi: Reel Döviz Kuru ve Dış Ticare Dengesi İlişkisi: Kriik Elasikiyeler (Marshall-Lerner) Şarı Döviz Kuru Dış Ticare İlişkisi: Türkiye Örneği Muammer Şimşek ve Cem Kadılar, Doğuş Üniversiesi Dergisi, Sayı:5(1), 2004, Rahmi Yamak ve Abdurrahman Korkmaz, İsanbul Üniversiesi Ekonomeri ve İsaisik Dergisi, Sayı:2, İsanbul, 2005, Mura Karagöz ve Çein Doğan, Fıra Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi Cil: 15, Sayı: 2, Elazığ, 2005, Çalışma, Türkiye nin 1970 den 2002 ye kadar olan 32 yıllık dönemini kapsayan yıllık verileri kullanılarak, ihraca alebinin ekonomerik analizini içermekedir. Çalışmada, ihraca alebi ile ihraca alebini belirleyen ekenler olan gelir ve nispi fiyalar arasındaki uzun dönemli ilişkiyi incelemek amacıyla sınır esi yönemi uygulanmışır. Ampirik analizin sonucunda, ihraca ile gelir ve nispi fiyaların eşbüünleşik oldukları, ve Marshall-Lerner koşulunun sağlandığı belirilmişir. Bu çalışmada, reel döviz kuru değişimlerinin Türk dış icare dengesi üzerindeki ekileri, farklı mal grupları dikkae alınarak belirlenmeye çalışılmışır. 1995:1-2004:4 dönemini kapsayan bir veri sei ile modern zaman serisi eknikleri kullanılarak, şu sonuçlara ulaşılmışır; 1) Değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişki yokur. 2) Kısa döneme gelince; reel döviz kuru ve icari denge arasındaki ilişki, emel olarak sermaye malları icarei arafından belirlenmekedir. Bu çalışmada, ihraca ve ihala değişkenlerinin her birinin döviz kuru ile olan ilişkisi, ekonomerik zaman serileri meodolojisi çerçevesinde incelenmişir. Ocak 1995-Haziran 2004 dönemine ai aylık verilerin kullanıldığı çalışmada eş-büünleşme analizi yapılmışır. Bu durumda sahe regresyon sorunu yaşanmamakla birlike, özellikle döviz kuru ile, ihraca ve ihalaın her biri ile bire bir ekonomerik bir ilişki kurulamamış, ancak 2001 devalüasyon ekisi anlamlı bulunmuşur. Marshall-Lerner Koşulu Çerçevesinde Döviz Kuru ve Ticare Dengesi Arasındaki İlişki: Türkiye Örneği Reel Döviz Kurunun Dış Ticare Dengesi Üzerindeki Kısa ve Uzun Dönem Ekilerinin Ekonomerik Analizi: Türkiye Örneği Examining Exchange Raes Exposure, J-Curve and he Marshall-Lerner Condiion for High Frequency Trade Series beween China and Malaysia Osman Peker, Adnan Menderes Üniversiesi İİBF İkisa Bölümü ve Avrupa Araşırmalar Merkezi, Güncel Ekonomik Sorunlar Kongresi, Kuşadası, 2007, Osman Peker, 8.Türkiye Ekonomeri ve İsaisik Kongresi, İnönü Üniversiesi, Malaya, Mayıs Chee-Wooi Hooy and Tze- Haw Chan, MPRA Paper 10916, Universiy Library of Munich, Germany, Bu çalışmada, döviz kuru değişkenliğiyle, icare dengesi arasındaki ilişki, Türkiye nin 1992:I-2006:IV dönemi üç aylık verileri kullanılarak araşırılmışır. Çalışmada, eş-büünleşme ve haa düzelme modelleri kullanılarak, uzun dönemde devalüasyonun icare dengesini iyileşireceği yönündeki Marshall-Lerner koşulunun ampirik olarak deseklenmediği bulgusu elde edilmişir. Çalışmada; Türkiye de uzun dönemde döviz kurundaki %1 lik değişme, icare dengesini negaif yönde ekilediği, yani icare dengesini iyileşirmediği, dolayısıyla Marshall-Lerner koşulunun deseklenmediği sonucuna ulaşılmışır. Bu çalışmada, reel döviz kuru değişkenliğiyle, icare dengesindeki uzun ve kısa dönem ilişkileri, Türkiye nin dönemi verileri kullanılarak araşırılmışır. Uzun dönemde, devalüasyonun icare dengesini iyileşireceği yönündeki Marshall-Lerner koşulunun ampirik olarak deseklenmediği bulgusu elde edilmişir. Reel döviz kuru değişkenliğinin icare dengesi üzerindeki kısa dönem ekileri ise, anlamlı bulunmamışır. Çalışmada, Ocak 1990 ile Ocak 2008 arası aylık veriler kullanılarak, Ooregresiv Sınır Tesi Yaklaşımı (ARDL) ve genelleşmiş eki-epki analizi uygulanmışır. Çalışmadaki bulgular çerçevesinde, Marshall-Lerner koşulunun sağlanmasıyla icari büyüme, uzun dönemde reel değer kaybını hızlandırırken kısa dönemde ihala alebi poansiyel J eğrisi şeklinde gerçekleşmekedir. Çin ve Malezya ihraca ve ihalaı, alebin yan ekileri arafından belirlenmekedir. Yani, Çin in amamlayıcı rolü yerine, Çin ve Malezya nın karşılıklı icareinde göze çarpan nokalarla çalışma deseklenmekedir. Çalışmada uygulanan ekonomerik çalışma kapsamında, ooregresiv sınır esi yaklaşımı analizi, reel döviz kurları, ulusal üreim ve gelir düzeyi, Çin ve Malezya arasındaki iki yönlü ihraç ve ihal malları aleplerini açıklamada önemli bulunmuşur. Ve Marshall-Lerner koşulu doğrulanıp deseklenmekedir. Kaynak: Lieraürde konu ile ilgili yapılmış çalışmalar araşırılarak arafımdan hazırlanmışır. 3. Ekonomerik Analiz Yönemleri Bir ekonomideki yapısal değişimin incelenmesine yönelik ekonomerik araçlar, son birkaç yılda önemli gelişmeler gösermişir. Bu bölümde, çalışmanın amacına uygun olarak yapısal değişim meodolojisi özelenmekedir. Birim kök esi, zaman serilerinin durağan olup olmadığını belirlemek için kullanılır. Zaman serilerinde birim kök, durağan olmayan anlamına gelmekedir. Diğer bir anlaımla, eğer bir zaman serisinde birim kök varsa, o zaman serisi durağan değildir. Çok sayıda farklı birim kök esi arasından yaygın kullanımı olan Genişleilmiş Dickey-Fuller (ADF) esidir. Çalışmada kullanılan birim kök esleri; Genişleilmiş Dickey-Fuller (ADF) esi, Phillips- Perron (PP) esi, Kwiakowski Phillips Schmid Shin (KPSS) esi ve Parçalı (Fracional) Birim Kök esidir. 44

7 Yöneim ve Ekonomi 16/1 (2009) Birim Kök Tesleri Bir ikisadi zaman serisinde yapısal değişim, belirli bir zaman nokasında rendin kesme erimi veya eğiminde isaisiksel olarak anlamlı bir değişikliğin olması demekir. Zaman serisi analizinde, yapısal değişim içeren birim kök esi veya müdahale analizi çerçevesinde meodolojik esler yapılabilir. Bu iki yaklaşım da genel olarak, Box ve Jenkins arafından popüler hale geirilen ARIMA modellerine dayanmakadır (Box ve Jenkins, 1976: ). Bu nedenle, bu araşırmanın meodolojisinden söz ederken, öncelikle bu modeller üzerinde durulacakır. Son yirmi yılda, birim kök üzerine önemli bir lieraür gelişmişir. Birinci merebeden ooregresif süreçlerde ooregresif paramerenin 1 olması kararsız durumu (unsable), 1 den büyük olması ise palayıcı (explosive) durum olarak adlandırılmakadır. Birim kök üzerine, öncü çalışmalar; Anderson (1959), Whie (1958, 1959) ve Rao (1961) sayılabilirse de asıl gelişme, Nelson ve Plosser (1982) ile başlamışır. Bu son çalışmada, bir çok makro ekonomik serinin birim köke sahip olduğu ve bu durumun makro ekonomik poliika analizlerinde önemli sonuçlar doğurduğuna dikka çekilmişir (Nelson ve Plosser, 1982: ). Dickey (1976), Fuller (1976) ve Dickey&Fuller (1979) arafından gelişirilen ve kısa adıyla DF eslerinde deerminisik rendin hiç olmaması, sürükleme biçiminde olması veya doğrusal rend biçiminde olması hallerine göre, üç değişik DF-esi regresyonu denenmekedir. Y = γ Y 1 + u, Y = a0 + γ Y 1 + u, Y = a0 + γ Y 1 + a2 + u Maddala-Kim, sıfır hipoezi ile alernaif hipoezler arasındaki kısıları daha uarlı olması nedeniyle, Bhargava-ipi formülasyonun daha üsün olduğunu belirmekedir (Maddala ve Kim, 1998: 39) Genişleilmiş Dickey-Fuller Tesi (Augmened Dickey-Fuller Tesi) Veri üreen süreç, DF esinde olduğu gibi 1. merebeden ooregresif değil de genel olarak herhangi bir p. merebeden ise, ADF esi uygulanmakadır. Yükselilmiş DF modeli ile, ADF elde edilir. Sürüklenme erimi eklenirse, p = a0 + Y 1 + a2 + Σ βi Y i+ 1 i= 2 Y γ + u yükselilmiş modelleri elde edilir. Her bir durumda kriik değerler yine sırasıyla τ, τ µ, τ sandar değerleri aracılığı ile bulunur Phillips-Perron (PP) Tesi DF esindeki haa erimi ile ilgili sabi varyans ve serisel bağımsızlık gibi kaı varsayımlar bu ese gevşek uulmakadır (Enders, 1995: ). Phillips Perron esinde, H 0 : Y = Y 1 + µ biçimindeki sıfır hipoezine alernaif olarak * * iki değişik model kurulmakadır. Y = a0 + a1y 1 + µ, Y = a~ + a~ Y + a~ ( T / 2) + µ Bu modellerde, µ haa eriminin beklenen değeri, sıfır olmakla birlike serisel bağımsızlık ve sabi varyans şarı τ 45

8 C.E.Hepakan / Türkiye nin Marshall-Lerner Koşuluna İlişkin Eşbüünleşme Analizi yokur. T, oplam gözlem sayısıdır. (-T/2) erimi, rend değişkenini sıfır erafında normalize emekedir. Tahmin edilen paramerelerin örneklem dağılımlarının oluşurulması oldukça karmaşıkır. H : ~ 0 a0 = 0 için es isaisiği Z( a~ 0 ) kriik değer τ ατ Görüldüğü gibi, es isaisiği hesabı farklı olsa da kriik değerler DF esi ile aynıdır Kwiakowski Phillips Schmid Shin (KPSS) Tesi KPSS esinin yapılmasındaki amaç, deerminisik rendden kaynaklanan ekinin birim kök varlığı üzerinde oraya çıkarmış olduğu sorunu, deerminisik rendin arındırılması yoluyla orada kaldırmasıdır. KPSS esi boş hipoezinin, serinin durağan olduğunu belirir. Bu açıdan, diğer klasik birim kök eslerinden farklılık göserir. KPSS esinin diğer önemli bir yanı, H 0 hipoezinin rend durağanlığı belirmesinden dolayı, rassal yürüyüş hipoezinin varyansının sıfır olmasıdır (Kwiakowski v.d., 1992: ). KPSS esi, LM esi ile benzerlik gösermekedir. Bunun sonucu olarak da, LM isaisiğinin elde edilmesindeki süreç, önemlidir. Çünkü, LM esinde boş hipoez, bir serinin rassal yürüyüşünün sıfır varyansa sahip olmasına dayalıdır. Böylece, LM esi, bir serinin deerminisik rendinin ve rassal yürüyüşü ile bu bileşenlerin dışında kalan haaların oplamı ile açıklanmakadır. KPSS esinde, haa erimlerinin (e ), oplamı alınır. Eğer analizi yapılan serilerde rend yoksa, rassal yürüyüş üzerine analiz yapılır. Burada LM isaisiği, haaların oplamının karesini, varyansa oranlanmasıyla bulunacak değerlerin oplamı alınarak hesaplanmakadır. KPSS esinin es isaisiği, LM es isaisiğinin normalize edilmiş halidir Parçalı (Fracional) Birim Kök Tesi Çalışmada uygulanan ve paramere ahminlerinin güvenirliliği açısından öncelikli olarak dayanılan analiz sonucu, parçalı birim kök ve eşbüünleşme analizidir. Bu analiz Geweke ve Porer-Hudak (1983), Cheung ve Lai (1993) ve Sephon (2002) ın çalışmalarına dayanarak uygulanmışır. Klasik eşbüünleşme ekniği (Engle ve Granger (1987) ve VAR modelleme ekniğine dayalı olarak gelişirilen Johansen Sisem Yaklaşımı (Johansen 1988)), haa düzelme mekanizmasının kararlı bir yapıya sahip olmasını sınırlar. Parçalı birim kök ve eşbüünleşme analizlerinde bir ikisadi değişkenin kararlı yapıya sahip olması, ikisadi şoklara ya da ekonomideki ani değişikliklere karşı epkisinin daha yavaş olmasıdır. Eğer bir değişken parçalı birim kök özelliğine sahipse, yani enegrasyon derecesi (d), birden küçükse, değişken uzun bellek özelliğine sahipir. Bu durumu parçalı eşbüünleşme açısından değerlendirecek olursak, haa düzelme mekanizmasının değişkeni olan veya onu emsil eden serinin enegrasyon derecesi, modelin değişkenlerinin enegrasyon derecelerinin farkından küçük olması gereklidir. Genel olarak parçalı birim köke sahip değişkenlerin enegrasyon derecesi birden küçükür. Bu nedenle de, bu serilerin orak bileşenini emsil eden değişkenlerin enegrasyon dercesi, 0.5 den küçükür (Charemza ve Deadman, 1977: ). 46

9 Yöneim ve Ekonomi 16/1 (2009) Geweke ve Porer-Hudak meodu, d parameresini ahminleyen yarı paramerik bir esir. Bu es, d enegrasyon seviyesini 2 1 log I ( λ j) = α d[log(sin ( λ j )] denkleminden sağlar. Bu regresyon, d 2 parameresini ahminleyebilmek için J=1,2,,m defa çalışırılır. T, m / T 0 olduğu durumda, m değeri T nin bir fonksiyonudur. I ( λ j ) bağımlı değişkeni, dönemsel bir fonksiyondur. Bu değişkenin fonksiyonel yapısı: 2 iλ T 1 j I ( λ j ) = Y e şeklinde anımlanır. Geweke ve Porer-Hudak 2πT 2πj (1983) ilgili çalışmasında, λ j = ve j=1,,m, hen if d ( 0.5,0) olduğu T 2 durumda, T iken [(logt ) / m] 0 olduğunu göseren bir serinin varlığını oraya çıkarmaya çalışmışlardır. Bu nedenle, Geweke ve Porer-Hudak esi prosedüründe m parameresinin seçimi önem aşımakadır. Geweke ve Porer-Hudak (1983), m parameresinin ahmininde m=t 0.5 alınmasını önermekedir. Ancak, Hurvich, Deo ve Brodsky (1998) m parameresinin ahminine en uygun olan değerin T 0.8 olduğunu hesaplamışlardır. m parameresinin değeri arıkça, d ahminleyicisi gerçek değerine daha çok yaklaşır. Sowell (1992), m parameresinin yanlış seçimi ile kısa dönem içerisinde dinamiklerin amamlanmamasına neden olacağı üzerinde durmakadır. Bu durumda aldanma yani ersinme oraya çıkar. Bunu engellemek için, alernaif λ değerlerine izin vererek sapması az ahminler elde edilebilir (Ukulu v.d., 2005:5). Enegrasyon seviyesi 0.5 en büyükse (örneğin d>0.5), karşılık gelen seri sonsuz varyansa sahipir ki ani değişimlerin seri üzerinde sürekli bir ekisi olduğu anlamı oraya çıkar. 0.5<d<1 arasında seri oralama değere döner (Granger ve Joyeux, 1980: 15-30). Yani 0.5<d<1 olması durumunda, ani değişimin ekisi sonsuza kadar devam emeyecekir ki denklik haası da oralama değerine dönecekir. Bir başka deyişle, bu ip seriler genelde doğrusal kombinasyona sahipir. 0<d<0.5 olması durumunda, serinin kararlı yapıda olduğu söylenebilir. d>1 olması halinde seri oralama değerine dönmeyecekir Parçalı EşBüünleşme (Fracional Co-inegraion) Analizi Parçalı eşbüünleşmede, en önemli özellik, haa eriminin parçalı birim kök esinin durağan çıkması, yani enegrasyon derecesinin sıfır olması gerekliliğidir. Bununla birlike, d ve b gibi enegrasyon derecesine sahip iki değişkenin orak bileşenin enegrasyon derecesi, bu iki değişkenin enegrasyon derecesinin farkına eşi olmalı ya da enegrasyon derecesi sıfır olmalıdır (Charemza ve Deadman, 1977: ). Parçalı Birim Kök Analizinde, hesaplanan d değerinin 1 den büyük olması ya da olmaması durumu es edilerek, serilerin durağanlığının analizi yapılmakadır. Parçalı Analizde; H 0 hipoezi: d < 1, Seri durağandır. H 1 hipoezi: d > 1, Seri birim kök içermekedir, durağan değildir. Dolayısıyla yapılması 47

10 48 C.E.Hepakan / Türkiye nin Marshall-Lerner Koşuluna İlişkin Eşbüünleşme Analizi gereken, modeldeki değişkenlere ai olmak üzere parçalı es sınamalarını yaparak söz konusu d değerlerinin 1 den küçük olup olmaması durumlarının es edilmesidir. Eğer değişkenlere ilişkin hesaplanan d değerleri, 1 den küçük değerler alırsa, serilerin düzeyde durağan olduğu söylenebilir. Parçalı birim kök analizinde, karşılaşırılacak değerine ( değeri; d değerinin, EKK sandar haasına oranlanması ile hesaplanmakadır) ilişkin, kriik değerler için, P.S. Sephon un, Fracional Coinegraion: Mone Carlo esimaes of criical values, wih an applicaion makalesindeki ablo değerleri esas alınmışır. 4. Türkiye İçin Marshall-Lerner Koşuluna İlişkin Ekonomerik Analiz Çalışmada kullanılan veri sei, dönemini kapsayan çeyrekli serilerdir. Türkiye nin ihracaı, ihalaı, ihraç ve ihal mallarının fiya endeksi, Türkiye nin GSMH sı, Dünya GSMH sına ilişkin veriler, Türkiye İsaisik Kurumu ile Türkiye Cumhuriye Merkez Bankası web siesinden emin edilmişir. Seriler logarimik değerlerle ele alınmış ve mevsimselliken arındırılmışır. Çalışmada serilere, Genişleilmiş Dickey-Fuller (ADF), Phillips-Perron (PP), Kwiakowski-Philips-Schmid-Shin (KPSS) ve Parçalı Birim Kök Tesleri uygulanmışır. Ve Parçalı Eş-Büünleşme analizi yapılmışır. Çalışmada Eviews 5.0 ve WinRATS 6.0 programları kullanılmışır. Çalışmada, Mohsen Bahmani-Oskooee ile Farhang Niroomand ın 1998 yılında yayınlanan Uzun dönem fiya elasikiyeleri ve Marshall-Lerner koşulunun geçerliliği adlı çalışmasında kullanılan ve daha sonraki yıllarda yapılan çalışmalarda da emel alınan, ihraca ve ihala fonksiyonları (Bahmani- Oskooee ve Niroomand, 1998: 102) esas alınarak aşağıdaki modeller oluşurulmuşur. Çalışmada birer uzun dönem fonksiyonu ifade eden, ihala alep fonksiyonu ile ihraca alep fonksiyonu aşağıdaki şekilde anımlanmışır: İhala Talep Fonksiyonu; LogM = α 0 + α1logy + ε (1) Yukarıdaki ihala alep fonksiyonunda; M, ihala mikarını; Y, ülkeiçi gelir düzeyini; ε ise, haa erimini ifade emekedir. İhraca Talep Fonksiyonu; ' LogX = β 0 + β1logyw + ε (2) Yukarıdaki ihraca alep fonksiyonunda; X, ihraca mikarını; Yw, dünya gelir düzeyini; ε ise haa erimini ifade emekedir. Dünya gelirindeki bir arış, veri ülkenin ihracaını arıracak, ihracaaki bu arış ise keynesyen çarpan mekanizması yardımı ile milli geliri arıracakır. Milli gelir arışı, marjinal ihala eğiliminin büyüklüğüne bağlı olarak ihalaı yükselecekir. Niekim, Sen ve Turnovsky (1989) deerminisik bir model içerisinde opimizasyon davranışlarını varsayarak, ihracaın nispi fiyaında (icare haddinde) meydana gelen değişimlerin dış icare dengesi üzerindeki ekisinin, gelir veya ikame ekilerinden hangisinin baskın olduğuna bağlı olacağını

11 Yöneim ve Ekonomi 16/1 (2009) gösermişlerdir (Yamak ve Korkmaz, 2005: 3). Bu bağlamda, Bahmani_Oskoe- Niroomand (1998) arafından önerilen model yardımı ile kriik elasikiyeler konusunda karar vermek için, α1 ve β1 paramerelerinin değerlendirilmesi gerekmekedir. Bu bağlamda, α1 ve β1 paramerelerinin mulak büyüklükleri oplamının birden büyük olması durumunda kriik elasikiyelerin sağlandığını söylemek daha doğru olacakır. Böylece ihal malların yuriçi alep esnekliğini ifade eden α 1 ile ihraç malların yurdışı alep esnekliğini ifade eden β 1 mulak değerleri oplamının 1 den büyük olup olmadığı analiz edilecekir. Sözkonusu esneklik değerleri oplamlarının 1 den büyük olması, gerçekleşecek olası bir devalüasyonun dış icare dengesi üzerindeki ekisinin olumlu olacağını oraya koyacakır. Aksi akdirde, yani esneklik değerleri oplamlarının 1 den küçük olması durumunda ise, gerçekleşecek olası bir devalüasyonun dış icare dengesi üzerinde olumlu bir ekisinin sözkonusu olmayacağını ifade edebiliriz dönemini kapsayan analizde, Dünya GSMH sı büyürken, Türkiye nin ihracaı da armakadır. Türkiye nin ihracaındaki arış, dış icare yapısına bağlı olarak ihalaaki arışa bağlı olmakadır (Sönmez, 2005: 52-59). Türkiye dış icare yapısı gereği, sanayi ürünü ihracaını gerçekleşirebilmesi, ara malı ihal edebilmesine bağlıdır. Yani Türkiye dış icaree, aran ara malı ihalaına bağlı olarak sanayi ürünü ihraç edebilir durumdadır. Türkiye nin yuriçi gelir düzeyindeki arış, poziif gelir esnekliğine bağlı olarak ihala mikarının armasını sağlamakadır. Türkiye nin ağırlıklı ihalaını oluşuran ara malı ihalaının yapılabilirliği de, ihracaın armasını sağlamakadır. Diğer bir ifade ile, Türkiye nin ihracaını ekileyen en önemli değişken, dünya gelirindeki arışır. Yine benzer şekilde, Türkiye nin ihalaını ekileyen en önemli değişken, Türkiye nin gelir düzeyindeki arış olmakadır. Şekil-1: Modelde Kullanılan Değişkenler Modelde Kullanılan Değişkenler 20,0 15,0 logx_sa log 10,0 5,0 0, Yıllar logm_sa logytr_sa logyw_sa 49

12 C.E.Hepakan / Türkiye nin Marshall-Lerner Koşuluna İlişkin Eşbüünleşme Analizi logx_sa: Türkiye nin İhracaına İlişkin Logarimik Değerleri, logm_sa: Türkiye nin İhalaına İlişkin Logarimik Değerleri logytr_sa: Türkiye nin GSMH na İlişkin Logarimik Değerleri, logyw_sa: Dünya GSMH na İlişkin Logarimik Değerleri emsil emekedir. Çalışmada kullanılan değişkenlere ilişkin olarak sırasıyla, ADF, PP ve KPSS birim kök esleri yapılmışır. Serilerin ADF(Gelişirilmiş Dickey-Fuler) birim kök es sonuçları Tablo-2 de verilmişir. Değişkenler Sabi Terimli Tablo -2: ADF Tes Sınaması Sonuçları DÜZEYDE I(0) BİRİNCİ FARKTA I(1) Sabi Terim Sabi Sabi Sabi Terim Sabi ve Trendli Terimsiz ve Terimli ve Trendli Terimsiz ve Trendsiz Trendsiz logm_sa * * * logx_sa * * logytr_sa * * * logyw_sa * : %1 anlamlıdır. ** : %5 anlamlıdır. ADF Tesi Kriik Değerler (MacKinnon Kriik Değerleri): logm_sa, logx_sa, logytr_sa ve logyw_sa için; % % % Serilere ilişkin PP(Phillips Perron) birim kök es sonuçları, Tablo-3 e verilmişir. Tablo -3: Phillips Peron Tes Sınaması Sonuçları Değişkenler Sabi Terimli DÜZEYDE I(0) Sabi Terim ve Trendli Sabi Terimsiz ve Trendsiz Sabi Terimli BİRİNCİ FARKTA I(1) Sabi Terim ve Trendli Sabi Terimsiz ve Trendsiz logm_sa * * * logx_sa * * * logytr_sa * * * logyw_sa * : %1 anlamlıdır. ** : %5 anlamlıdır. PHILLIPS PERON Tesi Kriik Değerler: logm_sa, logx_sa, logytr_sa ve logyw_sa için; % % %

13 Yöneim ve Ekonomi 16/1 (2009) Serilerin KPSS (Kwiakowski-Phillips-Schmid-Shin) birim kök es sonuçları, Tablo-4 e verilmişir. Tablo -4: KPSS Tes Sınaması Sonuçları DÜZEYDE I(0) BİRİNCİ FARKTA I(1) Değişkenler Sabi Terimli Sabi Terim ve Trendli Sabi Terimli Sabi Terim ve Trendli logm_sa ** logx_sa * ** logytr_sa ** logyw_sa ** ** KPSS Tesi, Değişkenler için kriik değerler; % % % KPSS esindeki boş hipoez, ADF ve PP eslerindeki boş hipoezlerin ersine, birim kökün olmadığını ileri sürmekedir. Bu bağlamda KPSS esi, ADF ve PP eslerinin sağlamasını yapmak için kullanılmakadır. ADF ve PP eslerinin sonuçları gecikmelere karşı duyarlıdır. Bu nedenle KPSS esinin uygulanması, bu eksikliği dikkae alması açısından önem aşımakadır. ADF ve PP eslerinde birim kökün varlığı kabul edilmişken, KPSS esinde birim kökün olmadığı yönünde bir sonucun bulunması, bu serilerin parçalı özellik aşıdığı konusunda ön bilgi vermekedir (Kahyaoğlu ve Duygulu, 2005: 67). Bu sonuçlar bize, serilerin parçalı özellik aşıyabileceği konusunda ön bilgi sağlamakadır. KPSS esinin sonuçlarının ADF ve PP eslerinin sonuçları ile çelişmesi durumunda parçalı birim kök esi yapılması gerekmekedir (Pehlivan ve Ukulu, 2007: 52). Yukarıda logx_sa, logm_sa, logytr_sa ve logyw_sa değişkenlerine ilişkin olarak yapılan birim kök eslerinde ADF (Gelişirilmiş Dickey-Fuller) ve PP (Phillips Perron) sonuçları ile KPSS es sonuçları arasında uarsızlık mevcuur. ADF, PP ile KPSS sonuçlarının farklı sonuçlar gösermesinden dolayı parçalı eşbüünleşme analizine gidilmesi gerekmişir. Çünkü KPSS esi serilerin parçalı özellik aşıdığına dair ön bilgi vermekle birlike, enegrasyon derecelerini vermemekedir. Bu nedenle serilere parçalı birim kök esi uygulanmışır. Parçalı eş büünleşme ile hesaplanan birim kök esi sonuçları, Tablo-5 e verilmişir. Tablo-5 e görüldüğü gibi, modelde yer alan değişkenlere ilişkin parçalı eş-büünleşme analizi ile hesaplanan d değerlerinin *, λ=0.40, λ=0.45, λ=0.50, λ=0.55, λ=0.60 derecelerinde, 1 e yakın ve 1 den büyük değerler alması, serilerin uzun dönemdeki yapısal kararsızlığını gösermekedir. Ayrıca hesaplanan d değerinin EKK Sandar Haa değerine oranlanması sonucu hesaplanan değerleri de anlamlıdır. Çalışmada, Türkiye için Marshall-Lerner koşulunun sağlanıp * Çalışmada, parçalı analizde WinRATS 6.0 programı kullanılmışır. 51

14 52 C.E.Hepakan / Türkiye nin Marshall-Lerner Koşuluna İlişkin Eşbüünleşme Analizi sağlanmadığı, parçalı eşbüünleşme analizi ile es edilmiş, ve sözkonusu koşulun Türkiye için uzun dönemde am olarak çalışmadığı belirlenmişir. Tablo-5: Parçalı Birim Kök Tesi Sonuçları Değişkenler λ =0.40 λ =0.45 λ =0.50 λ =0.55 λ =0.60 logm_sa Hesaplanan d Değeri hesap değeri logx_sa Hesaplanan d Değeri hesap değeri logytr_sa Hesaplanan d Değeri hesap değeri logyw_sa Hesaplanan d Değeri hesap değeri Kaynak: Çalışmada, parçalı Birim kök analizde WinRATS 6.0 programı kullanılmışır. Çalışma içerisinde (1) ve (2) no lu denklemlerle anımlanan ihala ve ihraca alep fonksiyonları emel alınarak, Türkiye için oluşurulan fonksiyonlar aşağıda verilmekedir. Türkiye nin yur dışı alebine bağlı uzun dönem ihraca fonksiyonu şöyledir: logx_sa = logyw_sa (3) ( ) ( ) R 2 = 0.94 RSS = F = (Probabiliy 0.000) Türkiye nin ihraca fonksiyonundaki; 1.58 değeri, Türkiye nin ihraç mallarının yur dışı alep esnekliğini gösermekedir. Diğer bir deyişle, e x = 1.58 dir. Türkiye nin yur içi alebine bağlı uzun dönem ihala fonksiyonu ise şöyledir: logm_sa = logytr_sa (4) ( ) ( ) R 2 = 0.96 RSS = 1.04 F = (Probabiliy 0.000) Türkiye nin ihala fonksiyonundaki; 1.14 değeri, Türkiye nin ihal mallarının yur içi alep esnekliğini gösermekedir. Diğer bir deyişle, e m = 1.14 ür. Türkiye nin uzun dönem ihraca ve ihala fonksiyonlarına ilişkin olarak hesaplanan; e x = 1.58 ve e m = 1.14 değerleri oplamı, e x + e m = 2.72 > 1 dir dönemine ai olmak üzere, Türkiye nin Marshall-Lerner koşulunu ifade eden, ihraç ürünlerinin yurdışı alep esnekliği (e x ) ile Türkiye nin ihal ürünlerinin yuriçi alep esnekliği (e m ) değerlerinin oplamının 1 den büyük olup olmadığının analizi önem kazanmakadır dönemine ilişkin sözkonusu esneklik değerleri, yukarıdaki denklemlere göre hesaplanmış ve bulunan değerler, Tablo-6 da verilmişir.

15 Yöneim ve Ekonomi 16/1 (2009) Tablo- 6: Türkiye nin Dönemine Ai Marshall-Lerner Koşuluna İlişkin Esneklik Değerleri ex+em YILLAR Kaynak: Mein içerisinde ifade edilen (3) ve (4) nolu denklemlerden hesaplanmışır. Tablo-6 nın ikinci saırında, Türkiye için yılları arasındaki döneme ai olmak üzere hesaplanan Marshall-Lerner koşuluna ilişkin değerler bulunmakadır. Sözkonusu değerler incelendiğinde, özellikle 1990 sonrası dönemde çok büyük dalgalanmalar olduğu görülmekedir. SONUÇ Türkiye, uygulanan kur poliikası, dış icareinin yapısı ve ihraç mallarının yurdışı alep esnekliğinin düşüklüğü nedeniyle, olası bir devalüasyonda ekonomik açıdan bazı problemlerle karşı karşıya kalabilir. Gerçekleşirilecek devalüasyon neicesinde, ihal girdilerin fiya arışı üreimde bir daralmaya yol açabileceği gibi, maliye enflasyonu ekisiyle enflasyon arışı da yaraabilir. Pahalanan ara malı sonucunda, ihala yapılamayacak ya da önemli ölçüde azalacak olursa, ihracaın ara malı ihalaına bağımlılığı gereği, ihraca da önemli ölçüde düşeceğinden mevcu dış icare açığı daha da büyüyebilir. Çalışmada belirildiği üzere, ihraca ve ihala değerlerine ilişkin parçalı birim kök analizi ile hesaplanan d değerlerinin 1 e yakın ve 1 den büyük değerler alması, serilerin uzun dönemdeki kararsızlığını gösermekedir. Dolayısıyla, Türkiye için Marshall-Lerner koşulunun uzun dönemde am olarak çalışmadığını göz önünde bulunduracak olursak, devalüasyon konusunun üzerinde dikkale düşünülmesi gerekmekedir. KAYNAKÇA AĞCAER, Arzu. Dalgalı Kur Rejimi Alında Merkez Bankası Müdahalelerinin Ekinliği: Türkiye Üzerine Bir Çalışma, TCMB Uzmanlık Yeerlilik Tezi, Ankara, Aralık ANDERSON, T.W. On Asympoic Disribuion of Esimaes of Parameers of Sochasic Difference Equaions, Annals of Mahemaical Saisics, Vol.30, APPLEYARD, R. Dennis. & FIELD, J. Alfred. A Noe on Teaching he Marshall-Lerner Condiion, Journal of Economic Educaion, Vol.17(1), 1986, BAHMANI-OSKOOEE, Mohsen. & NIROOMAND, Farhang. Long-run price elasiciies and he Marshall-Lerner condiion revisied, Economics Leers, vol.61(1), Ocober 1998, BOX, George. & JENKINS Gwilym M. Time Series Analysis, Forecasing and Conrol, Second Ediion, San Fransisco, Holden Day, BUGHIN, Jacques Rene Jean. Exchange Raes, Pricing o Marke Sraegies, and he Marshall- Lerner Condiion, Rewiev of Inernaional Economics, vol.4(2), 1996,

16 C.E.Hepakan / Türkiye nin Marshall-Lerner Koşuluna İlişkin Eşbüünleşme Analizi BURHAN, Vildan. Türkiye de İmala Sanayi Ürünleri İhracaı ( ) Haa Düzelme Modellerinin Bir Uygulaması. D.P.T. Yayın No:2335, İPGM(439), Ankara, CHAREMZA, W. Wojciech. & DEADMAN, F. Derek. New Direcions in Economeric Pracice (General o Specific Modelling, Coinegraion and Vecor Auoregression). Second Ediion, Edward Elgar UK, DICKEY, David. & FULLER, Wayne A. Disribuion of he Esimaes for Auoregressive Time Series wih a Uni Roo, Journal of American Saisical Associaion, Vol.74, DOĞANLAR, Mura. Marshall-Lerner Koşulu Yeerli Olabilir mi?, İkisa İşleme Finans Dergisi, Cil:14, Sayı:162, Yıl:1999, D.T.M Faaliye Raporu. Ankara, Kasım D.T.M. Dış Ticarein Görünümü: 2006-I. D.T.M. Ekonomik Araşırmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü Ekonomik Raporu, ISSN , Ankara, D.T.M. Türkiye Ekonomisi ve Dış Ticarei (Türkiye Dış Ticare Sraejisi). D.T.M. Yayınlanmış Raporlar, Ankara, ENDERS, Waler. Applied Economeric Time Series. John Wiley, New York, ENGLE, Rober. E. & GRANGER, W.J. Clive. Coinegraion and Error Correcion: Represenaion, Esimaion, and Tesing. Economerica, Vol.55, March GRANGER, W. J. Clive. & Joyeux, R. "An inroducion o long-memory ime series models and fracional differencing", Journal of Time Series Analysis 1, 1980, GRAUPE, Daniel. Time Series Analysis, Idenificaion and Adapive Filering, R.E. Krieger Pub. Com., Malabar, Florida, USA, HARKNESS, Jon. Marshall, Lerner & Boha: Canada s Economic Sancions on Souh Africa, Canadian Public Policy-Analyse de Poliiques, vol.xvi(2), Canada, 1990, HOOY, Chee-Wooi. & CHAN, Tze-Haw. Examining Exchange Raes Exposure, J-Curve and he Marshall-Lerner Condiion for High Frequency Trade Series beween China and Malaysia, MPRA Paper 10916, Universiy Library of Munich, Germany, KAHYAOĞLU, Hakan. & UTKULU, Uku. Euro-Dolar Pariesindeki Oynaklığın İhraca Üzerine Ekisi: Türkiye Örneği, İkisa İşleme ve Finans Dergisi, Mayıs 2006, KAHYAOĞLU, Hakan. & DUYGULU Aylin Abuk. Finansal Varlık Fiyalarındaki Değişme- TCMB Bilançosu Ekileşimi, Dokuz Eylül Üniversiesi İkisadî ve İdarî Bilimler Fakülesi Dergisi, Cil: 20. Sayı:1, 2005, KARAGÖZ, Mura. ve DOĞAN, Çein. Döviz Kuru Dış Ticare İlişkisi: Türkiye Örneği, Fıra Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cil: 15, Sayı: 2, Elazığ, 2005, KARLUK, Rıdvan. Türkiye Ekonomisinde Yapısal Değişim. Gözden Geçirilmiş 10. Baskı, Bea Basım, ISBN , İsanbul, Eylül KOUTSOYIANNIS, Anna. Theory of Economerics. Second Ediion, Mac Million Educaion, London, KWIATKOWSKI, D., P.C.B. Phillips, P.Schmid and Y.Shin. Tesing he Null Hypohesis of Sanionariy Agains he Alernaive of a Uni Roo, Journal of Economerics, 54, LUTKEPOHL, Helmu. Inroducion o Muliple Time Series Analysis. Second Ediion, Springer-Verlag, Berlin, MADDALA, G.S. & KIM, I.M. Uni Roos, Coinegraon and Srucural Change. New York: Cambridge Universiy Press, MAHMUD, F. Syed., ULLAHY, Aman. & YUCEL, M. Eray. Tesing Marshall-Lerner Condiion: A Non-Parameric Approach, Applied Economics Leers, Vol. 11, March 2004, MALİYE BAKANLIĞI Yıllık Ekonomik Rapor. T.C. Başbakanlık Basımevi, Ankara, MOCAN, Naci H. Marshall-Lerner Condiion, Expeced Marke Change and Exchange Rae Deerminaion, Alanic Economic Journal, vol.15(1), Ciy Universiy of NewYork, USA, March 1987, 121. NELSON, Charles R. & PLOSSER, Charles I. Trends and Random Walks in Macroeconomic Time-series, Journal of Moneary Economics, Vol.10, PEHLİVAN, Gülçin. & UTKULU, Uku. Türkiye nin Tükeim Fonksiyonu:Parçalı Haa Düzelme Modeli Bulguları, Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi (14) 2007,

17 Yöneim ve Ekonomi 16/1 (2009) PEKER, Osman. Marshall-Lerner Koşulu Çerçevesinde Döviz Kuru ve Ticare Dengesi Arasındaki İlişki: Türkiye Örneği, Adnan Menderes Üniversiesi İİBF İkisa Bölümü ve Avrupa Araşırmalar Merkezi, Güncel Ekonomik Sorunlar Kongresi, Kuşadası, 2007, PEKER, Osman. Reel Döviz Kurunun Dış Ticare Dengesi Üzerindeki Kısa ve Uzun Dönem Ekilerinin Ekonomerik Analizi: Türkiye Örneği, 8.Türkiye Ekonomeri ve İsaisik Kongresi, İnönü Üniversiesi, Malaya, Mayıs PESERAN, M. Hashem. ve diğerleri. Bounds Tesing Approaches o he Analysis of Level Relaionships. DAE Working Paper, WP Series Nos.9622 and 9907 Universiy of Cambridge, RAO, M.M. Consisency and Limi Disribuions of Esimaors of Parameers in Explosive Sochasic Difference Equaions, Annals of Mahemaical Saisics, Vol.29, SALVATORE, Dominick. Inernaional Economics. ISBN , Fordham Unv.Press, New-York, USA, SEPHTON, P.S. Fracional Coinegraion: Mone Carlo esimaes of criical values, wih an applicaion. Applied Financial Economics, Vol.12, School of Business Queen s Universiy, Kingson Onario, Canada, SEYİDOĞLU, Halil. Uluslararası İkisa. Güzem Yayınları 16.Baskı, İsanbul, SÖNMEZ, Musafa. Türkiye nin İhracaının İhalaa Bağımlılığı. Ege Bölgesi Sanayi Odası Yayını, Ekim ŞİMŞEK, Muammer. & KADILAR, Cem. Türkiye nin İhala Talebi Fonksiyonunun Sınır Tesi Yaklaşımı ile Eşbüünleşme Analizi: , Doğuş Üniversiesi Dergisi, Sayı:5(1), 2004, T.C.M.B. Üç Aylık Ekonomik Bülen 2008-I Ocak-Mar. TCMB Yayınları ISSN , Ankara, Temmuz TÜİK, T.C. Başbakanlık Türkiye İsaisik Kurumu, hp:// Erişim Tarihi: 30 Ocak T.Ü.İ.K. Türkiye İsaisik Yıllığı D.İ.E. ISSN X ISBN , Yayın No: 3009, Ankara, Mayıs T.Ü.İ.K. Aylık Dış Ticare İsaisikleri Aralık D.İ.E. Ankara, T.Ü.İ.K. Aylık İsaisik Bülen Ekim D.İ.E. ISSN , Ankara, Aralık T.Ü.İ.K. İsaisik Gösergeler ISSN 1300 Yayın No:0535, Ankara, UTKULU, Uku. E al. The Exernal Deb, Prıvae Invesmen And Growh: The Long-Run Evıdence Wıh Fracıonal Coınegraıon. Inernaional Conference on Business, Economics and Managemen, Yasar Universiy, Izmir Turkey, June VINER, Jacob. Sudies in The Theory of Inernaional Trade. George Allen Unwin Ld., London, WHITE, J.S. The Limiing Disirbuion of he Serial Correlaion Coefficien in he Explosive Case, Annals of Mahemaical Saisics, Vol.29, YAMAK, Rahmi. & KORKMAZ, Abdurrahman. Reel Döviz Kuru ve Dış Ticare İlişkisi: Kriik Elasikiyeler (Marshall-Lerner Şarı), İsanbul Üniversiesi Ekonomeri ve İsaisik Dergisi, Sayı:2, İsanbul, 2005,