21. YÜZYILA DOĞRU DENİZLİ SANAYİİ SEMPOZYUMU

Transkript

1 tmmob makina mühendisleri odası 21. YÜZYILA DOĞRU DENİZLİ SANAYİİ SEMPOZYUMU EKİM 1997 BİLDİRİLER Bildiriler kitabında yer alan her türlü görüş, fikir, bilimsel sav ve alıntılar, tablo ve şekiller bildiri yazar / yazarlarına aittir. Bunlardan ötürü düzenleme kurulu sorumlu tutulamaz. Bu kitaptan yapılacak alıntılarda kaynak göstermek zorunludur. EDİTÖR Cemalettin Çağdaş Yılmaz Arslan YAPIM Deha Ajans Ltd. Şti. Tel: BASKI Deha Mat Ltd. Şti. mmo yayın no: 199 ISBN

2 DÜZENLEME KURULU YÜRÜTME KURULU ÖmerGÜLEKEN Remzi ERİŞLER Süleyman EVCİLMEN Tarık DEMİRAY Cemal GENCER Uğurcan NAZLI T.Hikmet KARAKOÇ Turhan ONGEN Hasan CEBİROĞLU Dinçer METE Metin ALBEYOĞLU Selahattin SAPMAZ Hakkı ÖZÜTOK Prof.Dr. Mehmet ATILGAN Faruk İNCEOĞLU Fatih YAŞA Ö.Faruk YÜKSEL Servet TETİK Yaşar YIKICI Ahmet SİNKİL MMO Başkan Vekili MMO Bursa Şube Sekreteri MMO Antalya Şube Başkanı MMO Ankara Şube Sekreteri MMO Ankara Şube Y.K.Ü. MMO Adana Şube Y.K.Ü. MMO Eskişehir Şube YK.Ü. MMO İzmir Şube Y.K.Ü. MMO İstanbul Şube Bşk. Vekili MMO Edirne.Şube Bşk. Vekili MMO Aydın İl Temsilcisi MMO Muğla İl Temsilcisi MMO Fethiye İlçe Temsilcisi MMO Denizli Şube Y.K.Ü. MMO Denizli?ube Y.K.U. MMO Denizli; >ube Sekreteri MMO Denizli;!ube Saymanı MMO Denizli, iube Y.K.Ü. MMO Denizli İube Y.K.Ü. MMO Denizli iube Üyesi Ufuk ABALIOĞLU M.Gülşen GÜNGÖR İsmail ÇELİK İnci İLGAZ MevlütÇELİKBİLEK Erdoğan KİRİŞ Ali DENİZ Mehmet SARICA Fatih DİLBAZ Ali Rıza YAZGAN İskender ERBİL SEMPOZYUM SEKRETERYASI Fatih YAŞA Erkin PALAMUTÇU SEMPOZYUM YERİ Çatalçeşme Oda Tiyatrosu Denizli Belediyesi Meclis Salonu DANIŞMANLAR KURULU ABALIOĞLU Ali ABALIOĞLU İsmet ACAR Mehmet ADA H. Tekin AKŞAHİN Yalçın AKŞİT Prof. Dr. M. Arif AKYÜREK Faruk ALTUNTAŞ Turgay ALYANAK Prof. Dr. İbrahim ASLANOĞLU Doç.Dr. Mehmet ATICI Sait ATMACA Mehmet AYDEMİR Mehmet AYDINLI Osman BAŞÇİFTÇİ Feyzullah BAYSAL Ali BEŞTAŞ Tanju CEYLAN Yrd.Doç.Dr. Tülay CONTAY Gürol ÇELİKOK Bülent ÇETİŞLİ Prof. Dr. Halil ÇİZMECİ Hasan ÇOPUR Süleyman DEĞİRMENCİ İsmail DEMİREREN İbrahim DEVELİ Hilmi DOĞUAltan DURMAZ Prof. Dr.Ali DUYSAL Ömer DÜLGEROĞLU Prof. Dr. Ercan ECE İsmail EDEM Ali EMİR Cahit ERDUYAN Tamer EREN Prof. Dr. Aslan ERGUN Yaşar Oğuz ERHAN Ramazan ERTÜRK Necati ESEN Hasan EVRAN Vedat GERELİOĞLU İ. Hakkı GÖKALP Prof. Dr. Hüsnü Yusuf GÖKSU Yusuf Ziya GÖKŞİN Ahmet GÜLSÖZ Doç. Dr. Alper GÜN Yücel GÜNALP Sezai GÜRGÜN Ertan GÜVEN AL Ali HAZER Şeref İLGERİ Süleyman KALEMCİ Nail KARABACAK Doç. Dr. Rasim KARAMANLI A. İhsan KASAPOĞLU Kemal KATRANCI Zafer KAYA Ramazan KAYNAK Mustafa KEÇECİ Müjdat KIVANÇ Behçet KOCABAĞ Durali KOCAMAZ Hasan KONYALIOĞLU Hilmi KÖSEOĞLU Cevdet KUTLU R. Erhan MARIMAH NİZAMOĞLU İsmail OKTİK Prof. Dr. Şener ÖNCEL Abdi ÖZDEMİR Mehmet ÖZEK Doç Dr. Ziya ÖZEKMEKÇİ Nejdet ÖZPINAR Doç. Dr. Yahya PANAYIR İlter RENDE Prof. Dr. Hikmet SALGAR Gültekin Okay SARAÇOĞLU Önder ŞENEL Yavuz SİVRİ Esat SÖZKESEN Nuri SÜZÜK Lerzan TAŞKIRAN Cihan TERZİBAŞOĞLUA1İ TOSUN İsmail TOKER Emin TÜRKÖZ Hüseyin ÜLKÜ Turhan ULUKAYA Halil URGANLIOĞLU Bekir USLU M. Abdulkadir YALÇIN Cengiz YAVUZ Mehmet YILDIRIM Veli YUSUMUT Şah İsmail YÜKSEL Prof. Dr. Mehmet ZEYTİNCİ Cüneyt İRTİBAT BÜROSU: TMMOB Makimi Mühendisleri Alalürk Bulvarı SSK İshanı Kat:2 DHNİZLİ Tel & Fax: (258) '

3 EMAYE BOBİN TELİ ÜRETEN İMALAT ENDÜSTRİLERİ İÇİN GELİŞTİRİLMİŞ BİR MRP-H YAZILIMI Yrd. Doç.Dr. Tibet CEBESOY PAÜ Müh.Fak. Endüstri Müh. Bl. Yöneylem Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Arş. Gör. Çetin TAŞ Pamukkale Üniversitesi Mühendislik Fakültesi ÖZET Son yıllarda ülkeler arasında yaşanan ticari ve iktisadi rekabet ülke sınırlarının anlamını yitirmesi sonucu kalite ve müşteri odaklı üretim anlayışı üzerine yoğunlaşmıştır. Bu anlamda imalat endüstrilerinde uygulanacak etkin bir üretim sisteminin oynadığı rol oldukça büyüktür. Bilindiği gibi bir üretim sisteminin temeli, sistemi oluşturan elemanlar arasındaki bilgi alış-verişine bağlıdır. Sistem elemanlarının etkin bir biçimde kullanılabilmesi ancak doğru zaman, doğru yer ve doğru miktarda kullanılması ile mümkün olabilir. Bu ise üretim sistemine ait elemanların bir bilgisayar yazılımında hızlı değerlendirilmesiyle mümkündür. Son 30 yıldan bu yana imalat endüstrilerinde oldukça yoğun bir şekilde kullanılan bilgisayar destekli Malzeme ihtiyaç Planlaması(MRP I-II) programları, üretim sisteminin elemanları arasında mükemmel bir iletişim ağı oluşturmuştur. Bu bildiride Nesneye Dayalı programlama dili kullanılarak Denizli'de kurulu Emaye Bobin teli üreten bir fabrikanın üretim sistemine yönelik olarak geliştirilen prototip bir MRP-II programı anlatılmıştır. Bildiride Malzeme İhtiyaç Planlamasının teorisi ve geliştirilen programın akım şemaları detaylıca verilmiş olup, birde örnek uygulaması gösterilmiştir. 1. GİRİŞ Dünyada son yıllarda ticari ve iktisadi alanda yaşanan baş döndürücü gelişmeler işletmeleri yeni yönetim felsefeleri ve üretim teknikleri bulmaya zorlamıştır. Teknolojide meydana gelen yeni imkanlar bu yöntem ve tekniklerin adeta ateşleyicisi olmuştur. Özellikle 60'lı yıllarda bütün dünyada uygulanan seri(kütle) üretim sisteminin en temel sorunu, hammadde ve parçaların tedarik edilmesi ve etkin olarak yönetilmesi olmuştur. Bunu sorunu gidermek için bilgisayar destekli envanter yönetimi adı verilen Malzeme İhtiyaç Planlaması (MRP-I) felsefesi geliştirilmiştir. Ancak sadece işletmenin ana üretim programına göre hammadde ve parça ihtiyacını belirleyerek bunların satın alınması depolanması gibi yönetim faaliyetlerini sağlayan MRP-I, 80'li yıllara gelindiğinde müşteri odaklı ve yüksek kaliteli üretim felsefesinin gelişmesiyle birlikte yetersiz kalmıştır. Bundan dolayı MRP-I sistemindeki yetersizlikler gözden geçirilerek bu sistemin yerine, kapasite ve diğer üretim kaynaklarındaki kısıtları dikkate alan hammadde siparişlerini planlayan ve işletmenin fonksiyonlarını bir bütün olarak gören bir felsefe olan Üretim Kaynakları Planlaması (MRP-II) sistemi geliştirilmiştir.(sümen, Ekim 1993) Müşteri hizmetlerinin iyileştirilmesi, stok yatırımlarının azaltılması ve üretim kaynaklarının daha etkin kullanılması gibi amaçları hedefleyen etkin MRP-II sisteminin oluşturulabilmesi ancak işletme bilgilerinin tek bir merkezde toplanıp yönlendirilmesi ile mümkündür. Bu ise büyük veri havuzlarının oluşturulması, çeşitli bilgilerin işlenmesi ve çeşitli düzeydeki kullanıcıların isteklerine cevap verilmesi demektir. Bu 225

4 durum oldukça karmaşık kayıt tutmayı ve işlem zamanını gerektireceğinden, bu işlemleri bir bilgisayar yazılımı ile yürütülmesi daha uygundur. (Sümen,Eylül 1993) Bu bildiride emaye bobin teli üreten fabrikalar için geliştirilmiş etkin bir MRP-II paket programı tanıtılmış olup programın nasıl kullanılacağını göstermek üzere birde örnek uygulama verilmiştir. 2. MRP-H SİSTEMİNİN ÇATISI VE ÇALIŞMA PRENSİBİ MRP-II sisteminin çatısını işletmenin sahip olduğu üretim kaynaklarına ait veri tabanı oluşturur. Veri tabanı, işlem planları, ürün ağaç ve parça bilgileri, tezgahlara ilişkin bilgiler, stok durumları (ürün-hammadde), verilmiş siparişler ve hedeflenmiş üretim planları gibi işletme bilgilerini içeren bir yapıya sahiptir. Bu veri tabanına şekil-1'de görüldüğü gibi birbirleriyle etkileşim halinde olan çeşitli birimler bağlanmıştır. (Sumen, Ekim 1993) Bu birimler yardımıyla işletme faaliyetlerine ait kayıt ve işlemler tek kaynaklı verilerle yapılmakta olup böylece sonuçlar arasında birbiriyle tutarlılık sağlanmakta, işletmenin faaliyetlerinin takibi, planlanması ve yönlendirilmesi daha doğru bir şekilde yapılabilmekte ve geleceğe yönelik kararlar daha doğru şekilde verilebilmektedir. DEPO/ÜRÜN STOKU ENVANTER YÖNETİMİ " MAĞAZALAR TEDARİK YÖNETİMİ ANA ÜRETİM SİPARİŞ PROGRAMLAM YÖNETli n A SATIŞ YÖNETIMl ÜRETİM KONTROL T MALZEME" İHTİYAÇ PLANLAMA ÜRETİM ÖDENECEK BORÇLAR JL İŞÇİ TAKİBİ ALACAK YÖNETİMİ SABİT AKTİFLER PLANLAMA VE KONTROL BORDRO HAZİRLAMA BÜYÜK DEFTER Ş«kil-1. MRP-II Sisteminin YapısMSümen. Ekim 1993) MRP-II sisteminin çalışma prensibi şekil-2'de görüldüğü gibidir. Burada sistem işletme planlama adımı ile başlamaktadır. Bu adımda, satış hedefleri, satış tahminleri, müşteri siparişleri ve ürün stok politikası gibi amaçlar belirlenir. Bu amaçlar doğrultusunda üçüncü adımda üretim planlaması yapılır. Bu adımda kaynak yeterlilik testi yapılır. Eğer kaynak yeterlilik testinin sonucu olumlu değilse işletme planları gözden geçirilerek o andaki durum çerçevesinde ya işletme kaynaklarını arttırma ya da işlerin bir kısmını dışarıda yaptırmak gibi kararlar verilerek planlar revize edilir. Kaynak testinin ardından kullanılabilir kapasite ve müşteri siparişleri ve ürün stok politikaları ışığında bir üretim programı hazırlanır. Burada üretim bilgilerinde ve kapasitede zaman içinde oluşan değişiklikler üretim programına da yansıtılarak bilgilerin güncelleştirilmesi sağlanır. Üretim programı çerçevesinde işletmenin üretim için ihtiyaç duyduğu hammadde ve parça miktarı, malzeme ihtiyaç planlama adımında belirlenir. 226

5 ÜST YÖNETİM PLANLAMA İŞLETME PLANLAMA AMAÇLAR G SATIŞ PLANLAMA I ÜRETİM PLANLAMA E TALEP R- i KAYNAKLAR KAYNAKLAR ^YETERLİ Mi?. H ÜRÜN AĞAÇLARI ANA ÜRETİM PROGRAMI S ÜRÜNLER L ORTA KADEME PLANLAMA STOK DURUMU MALZEME İHTİYAÇ PLANI t E M HAMMAODE İŞ ROTALARI KAPASİTE PLANI E KAPASİTE T PLANLAR TAMAM MI? H SATIN ALMA PARÇALAR ORTA KADEME İCRAAT ÜRETİM KONTROL İŞ SAATLERİ PERFORMANS ÖLÇÜMÜ MUHASEBE Şekil-2. Genel Bir MRP-tl SJatomin Çalrşma Pren«ibi(Sam«n, Ekim 1993) Kapasite planlama adımında istenen üretim miktarı belirli termin planı çerçevesinde ayrıntılı olarak üretim kaynaklarına yüklenir. Bu yüklemeler gerçekleştirilirken geri beslemeli olarak planların tamamlanıp tamamlanmadığı kontrol edilir. MRP-II sisteminde kapasite planlama adımı oldukça önemli olduğun- 227

6 dan burada bu adımın biraz daha detaylandırılması gereklidir. Sistemdeki ana üretim programının detaylı olarak üretim kaynaklarına zaman ve miktarlara göre yüklenmesi yapılırken kapasite kısıtı göz önüne alınması gerektiğinden işletmede kapasite ihtiyaç planlaması yapılması gereklidir. Kapasite ihtiyaç plan- j lama, makinelerin üretim kapasitesinin, çalışma saati ve verim oranı ile hesaplanır. Ana üretim progra- /. mından alınan üretim miktarı, termin tarihi, uygun makine ve diğer üretim bilgileri doğrultusunda iş yükleri belirlenir. İş yüklemesi yapılırken, kapasiteyi etkileyen çalışma süreleri, hazırlık zamanları, arıza durumları, işçi sayısı, bakım çalışmaları ve makine verimlilik oranları gibi bilgilerin sistemde gerekli veri tabanlarında güncelleştirilmesi gerekir. Bu noktada aynı zamanda daha önce verilmiş üretim emirleri de dikkate alınır. Neticede belirlenen iş yükleri ile kullanılabilir üretim kapasitesi karşılaştırılarak yeterlilik testi yapılır. Eğer mevcut kapasite yeterli ise, üretim programı kesinleştirilerek uygulamaya başlanır. Yetersizlik durumlarında ya üretim tarihleri kaydırılır ya da fazla mesai, vardiya sayısını arttırmak, üretimin bir kısmını dışary yaptırmak gibi üretim stratejileri uygulanır. Kısaca kapasite planlama, üretim kaynaklarına beraber olarak baktığından iş yüklerinin zaman bazın-, da izlenerek sıkışan ve boş kalan makinelerin tespit edilmesini sağlar. Böylece ileri yönelik kapasite de- j ğişikliklerine yol göstermiş olur. -'; Kapasite planlaması süreci ile kesin şeklini alan ana üretim programı çerçevesinde malzeme ihtiyaç planlama prosedürü tarafından belirlenen hammadde ve parçalar için satın alma emirleri verilir. MRP-II sistemi tarafından belirlenen üretim programı uygulamaya konularak üretim kontrol prosedürü tarafından, gerçekleşen üretim bilgileri sisteme dahil edilerek daha önce belirlenen üretim programına bu bilgilerin uygunluğu zaman, makine, hammadde ve parça bazında takip edilir. Bu aşamada yapılan yüklemeler ile bundan sonraki gerek üretim program çizelgeleme gerek üretim kontrol gerekse performans ölçüm işlemleri MRP-II sisteminin ilgili bileşenleri tarafından hesaplanır. Bunların yanı sıra işletmenin performans ölçümü için çeşitli verimlilik hesaplamaları performans ölçümü adımı ile gerçekleştirilir. Tüm bu prosedürlerin yanında MRP-II sistemine maliyet muhasebesi ve işgören takibi gibi prosedür- i ler de eklenerek üretim sisteminin maliyet, muhasebe ve bordro hazırlama gibi yönetime ait fonksiyon-.."; lar planlanan ve gerçekleşen üretim bilgileri yardımıyla takip edilebilmektedir. Özetle MRP-II sisteminde, üst yönetimin gerçekleştirmeyi hedeflediği iş planından başlayarak alt birimlerin işlem ve faaliyetleri belirlenmek suretiyle yukardan aşağı doğru bir işleyiş söz konusudur. Aynı zamanda departmanlar arasında işbirliği esasına dayanan bu sistemle, işletmede takım ruhu da gelişmektedir. Bu sayede işletmenin departmanları arasında koordinasyon sağlandığından, ortaya çıkan problemler daha doğru bir şekilde analiz edilerek gerekli çözümler hızlı bir şekilde getirilmektedir. 3. GELİŞTİRİLEN MRP-H MODELİNİN TANITILMASI MRP-II sistemleri genellikle her endüstri için farklı yapıda olmakla birlikte aynı çalışma prensibine gö- / re dizayn edilirler. Burada geliştirilen MRP-II modeli, elektronik endüstrisine emaye bobin teli üreten imalat endüstrileri için geliştirilmiştir. Henüz prototip olan model, genel olarak MRP-II sisteminin tüm fonksiyonlarını içermekle birlikte muhasebe ve işgören takibi gibi modülleri içermemekte, ancak model, ilerde bunların dahil edilebileceği bir yapıya sahiptir. MRP-II sistemini uygulayan bu modele ait paket program yeni kuşak bilgisayar dillerinden olan Nesneye Dayalı Görsel Programlama dili olan Delphi VI.0 (16 bit)'de yazılmıştır. Paket program, Windows 3.x ve daha üstü işletim sistemi altında çalışmaktadır. Programın kapasitesi yaklaşık 1.00 MB ve programın çalışmasını sağlayan yardımcı dosyalar ile toplam 4.00 MB uzunluğa sahiptir. Emaye bobin teli endüstrisinde bakır tel bir dizi inceltme işlemine tabi tutulmakta ve istenen çapa in-. dirgenen bakır tel, hazırlanmış özel vernik karışımı ile yüksek ısıda kaplanmaktadır. Emaye bobin teli ha- f lini alan ürün uygun büyüklükteki makaralara sarılarak piyasaya sevkıyatı yapılmaktadır. Bu tür endüst- V rileri genel olarak siparişe dayalı olarak üretim yapmaktadır, şekil-3'de görüldüğü gibi geliştirilen MRP-II modeli ile üretim akışının müşteri siparişi ile başlayan bölümünden siparişin uygun makinelere dağıtıl- 228

7 ması, planlanan üretimin uygulanması ve kontrolü aşamaları gerçekleştirilmektedir. Model ile, kaynak yeterlilik testi altında kapasite kısıtını dikkate alarak belirli tarihler arasında üretilmesi gereken net üretim miktarları tespit edilmekte, daha sonra bunlar uygun makinelere kapasitelerine göre dağıtılmaktadır. Ardından ürün çeşitlerine göre malzeme ihtiyaç planlama prosedürü ile malzeme ihtiyacı belirlenmektedir. Daha sonra belirlenen üretim programının uygulanması ve gerçekleşen üretimlerin takibi yapılmaktadır. Bu süreç kalite kontrol departmanından kalite testlerini geçen ürünlerin özelliklerinin bilgisayar programına girilmesinin ardından ürün deposunda bilgisayara bağlı elektronik tartıdan daraları düşülen net üretim miktarları otomatik olarak bilgisayara girilmektedir. Üretilen ürüne ait tüm bilgiler, network ağı ile geliştirilen MRP-II modelindeki daha önce üretim programı tarafından belirlenen bilgiler ile karşılaştırılarak gerçekleşen değerler tespit edilir. Gerçekleşen değerler ışığında günlük üretim gerçekleştirme oranı, günlük ve aylık makine verimi gibi performans hesaplamaları da MRP-II modeli tarafından yapılmaktadır. 4. GELİŞTİRİLEN MRP-H MODELİN ÇATISI Geliştirilen MRP-II modeli, diğer üretim kaynakları planlamalarında olduğu gibi bünyesinde birbiriyle bağlantılı çalışan alt birimlerden oluşmuştur. Bunlar; Ana Üretim Programlama Sipariş Yönetimi Envanter Yönetimi Malzeme İhtiyaç Planlama Kapasite Planlama Üretim Kontrol Günlük ve Aylık Makine Verimi birimleridir. Müşteriden gelen talepler sipariş yönetimi tarafından üretim planlama bölümüne bildirilir. Gelen siparişler ürün çapı, tipi sınıfı ve özel istekler gibi bilgileri içerir. Bu bilgilerin saklanacağı sipariş isimli bir veri tabanı dosyası oluşturularak modele bağlanmıştır. Üretim planlama tarafından kapasite kısıtı altında uygun makinelere dağıtılan üretim programı bilgileri ve malzeme ihtiyacı bilgilerinin kaydedilip saklandığı üretim planlama veri dosyası oluşturularak sipariş dosyası, malzeme ihtiyaç planlama, kapasite planlama, üretim kontrol ve diğer performans ölçüm birimleri ile birbirine bağlantı kurulmuştur. Ayrıca gerçekleşen üretimlerin kayıt edildiği ürün ambarı ile de network ağı vasıtasıyla bağlantı kurulmuştur. Daha önce belirtildiği gibi üretim kaynakları planlamasımn(mrp-ii) en önemli özelliği üretim programı yaparken kapasite kısıtını göz önüne alması idi. Bu noktada geliştirilen model de, üretim programı yapılırken makinelerin kapasitelerinin hesaplamasında kullanılan katsayıların, makinenin çalışabildiği çap aralığı, vernik tipi ve arıza durumları gibi bilgilerin kayıt edildiği makine bilgileri tablosu da modele eklenmiştir. Geliştirilen modelin uyarlandığı işletmede bakır tellerin inceltildiği kanal adı verilen yuvalara göre bir kapasite hesaplaması yapılmaktadır. Bu işlem, ürün çapı, kapasite katsayısı ve birim kanal üretim kapasitesinin(bunun takriben 10 olarak alındığı kabul edilmiştir) çarpılmasıyla bulunur. Malzeme ihtiyaç planlaması adımı, ana üretim programının tespit ettiği ihtiyaç miktarları ve envanter yönetimi birimi tarafından takip edilen hammadde-parça stoku arasında bağlantı kurarak net ihtiyaçları istenilen tarihler arasında hesaplayacak bir yapıda modele bağlanmıştır. Bu adımda hesaplanan değerler bakır, B yada H tipi vernik miktarları ile A,C,D,E,GJ,M,N tipindeki makara sayılarıdır. Üretim kontrol modülü ise ürün ambarının bilgisayarından aldığı gerçekleşen değerler ile planlanan üretim programı arasında bağlantı kurarak üretimin programa uygun gerçekleşip gerçekleşmediğini kontrol eder. Bu işlem üretim takip tablosu tarafından yapılır. 229

8 Ayrıca gerçekleşen değerlerin üretim kontrol modülü tarafından güncelleştirilmesinin ardından modele bağlanmış olan sipariş yönetimi içerisinde yer alan sipariş takibi ile gerçekleşen üretime göre kalan sipariş değerleri gösterilmekte ve işletmenin müşteri siparişlerini sipariş yönetimi departmanı tarafından zamanında teslim etmesine yardımcı olunmaktadır. Günlük ve aylık makine verimi gibi performans ölçümü yapan verimlilik tabloları da makine bazında gerçekleşen değerleri dikkate alarak verimlilik ölçmektedir. 5. GELİŞ GELİŞTİRİLEN MRP-H MODELİNİN ÇALIŞMA PRENSİBİ Geliştirilen sistem, şekil-3'deki akım şemasına uygun olarak müşteriden gelen sipariş bilgilerinin sipariş formuna girilmesi aşaması ile başlar. Eğer kapasite bilgilerinde bir değişiklik varsa (kapasite katsayısı, çalışılabilen çap aralığı, vernik ve makara tipi, arıza durumları ve öncelik sırası gibi bilgiler için) veri tabanında gerekli değişiklikler yapılır. İşletmenin ürün stoku politikası gereği bazı ürünler için limit stok adı verilen emniyet stoklarının bulunması istenmektedir. Bu amaçla limit stok bilgileri bir veri tabanına kayıt edilmekte ve net üretim ihtiyacı hesaplanırken dikkate alınmaktadır. Bu kayıtlarda kontrol edilip güncelleştirildikten sonra müşteriden gelen siparişler, ürün çapı, tipi ve sınıfı, özel kod, müşteri adı, sipariş miktarı, ürün stoku, başlama ve bitiş tarihleri olarak sipariş formuna girilir. Sipariş formuna girilen bu bilgiler ile ana üretim programı prosedürü başlatılır. Bu noktada girilen sipariş bilgileri", kapasite bilgileri ve limit stok bilgileri dikkate alınarak uygun makine kanallarına kaynak yeterlilik testi altında iş yüklenmesi yapılır. Bu işlemler şu sırayla gerçekleşmektedir. Ürüne ilişkin çap, tip, sınıf, makara tipi ve varsa özel kod bilgileri birleştirilerek ürün kodu tespit edilmektedir. Başlangıçta girilen ürün stok değeri ve ürün koduna göre limit stok veri tabanından taranarak elde edilen değerler, Net Üretilecek Miktar = Sipariş Miktarı +Limit Stok - Ürün Stoku formülünden net üretilecek miktar bulunur. Bu değer üretim planlama prosedürünün girdisini oluşturur. Daha sonra ürün çapı, tipi, sınıfı ve makara tipine göre uygun makine-kanal, makine bilgileri veri tabanından aranır. Uygun makine-kanal arızalı değilse(arıza durumu makine özel kodunda "0" ile belirtilmektedir), daha önce verilen üretim emirlerinin bulunduğu üretim planlama veri tabanından daha önce aynı tarih de bu makine-kanala bir iş yüklemesi yapılıp yapılmadığını sorgular. Eğer herhangi bir atama yoksa kapasite formülünden üretilebilecek maksimum miktar hesaplanır. Bu değerde işletmenin belirlediği makine verim oranı ile çarpılır. Ardından vernik miktarı, vernik miktarı hesaplamaya ilişkin bilgilerinin bulunduğu veri tabanından aldığı değerlerle hesaplanır daha önce bulunan üretim miktarından çıkarılarak bakır ihtiyacı belirlenir. Üretim miktarı makara tipine göre makara kapasitesine(kg) bölünerek de ihtiyaç duyulan makara sayısı belirlenir. 230

9 «KAÇLAR İŞLETME PLANLAMA ralep MÜŞTERİ SİPARİŞİ =»- SATIŞ PLANLAMA E R STOK POLİTİKASI LİMİT STOK i ÜRETİM PLANLAMA t KAYNAKLAR YETERLİMİ? H B i E V E ÜRÜN AĞAÇLARI ANA ÜRETİM PROGRAMI R i 1 L T A MALZEME İHTİYAÇ PLANI E S M A M 1 MAKİNE BİLGİLERİ»» KAPASİTE PLANI E H PLANLAR TAMAM MI? *- GERÇEK ÜRETİM DEĞERLERİ STOK DURUMU SATIN ALMA RAPORU R A>? 0 R L A R AMBAR ÜRETİM BİLGİLERİ (Ambar İle NetworK Ağı) m» ÜRETİM TAKİBİ f GÜNLÜK MAKİNE VERİMİ t AYUK MAKİNE VERİMİ Şekil-3. Geliştirilen MRP-II Modelinin Akış Şeması 231

10 Bu adımda son olarak üretim miktarı net üretilecek miktardan çıkarılarak kalan üretim miktarı hesaplanır. Hesaplanan teorik üretim ve verim oranıyla çarpılarak bulunan üretim miktarı, ürün kodu bakır, vernik ve makara ihtiyaçları uygun makine-kanal, müşteri adına ait bilgiler üretim tarihi bilgisiyle birlik- j te üretim programı veri tabanına kayıt edilir. Bu işlemler yapıldıktan sonra üretilecek miktarın kalıp kal- / madiği araştırılarak üretim planlama aşamasının tamamlanıp tamamlanmadığı kontrol edilir. Eğer tamam değilse aynı işlemler bir sonraki tarih için tekrarlanır. Üretilecek miktar bitinceye yada verilen tarihler arası iş yüklemeler tamamlanıncaya kadar tekrarlanır. İşlemin tamamlanması ile üretim programı oluşturulmuş olur. Bundan sonraki aşama bu üretim programına göre malzeme ihtiyacı planlaması aşamasıdır. Malzeme ihtiyaç planlaması aşamasında ana üretim programı prosedürü ile hesaplanarak üretim programı veri tabanına kayıt edilen bakır, türüne göre vernik(b,h) kilogram olarak miktarları ile tipine göre makara(a,c,d,e,gj,m,n) sayıları ile bu hammadde ve parçalara ilişkin stok giriş/çıkışının kayıt edildiği envanter yönetimi dosyası karşılaştırılarak net ihtiyaçlar belirlenir ve satın alma emirleri oluşturulur. t Programlanan üretim tablo şeklinde makine kanallarına tarihlere göre ürün kodu ve müşterileri bilgi- / leriyle birlikte dolu/boş şeklinde gösterilerek bir üretim çizelgesi oluşturulur ve ilgili departmanlara rapor edilir. Üretim programı uygulanmaya başlandıktan sonra günlük olarak gerçekleşen üretim değerleri, istenen kalite özelliklerini sağlayan ürünlere kalite kontrol bölümü tarafından onay verilerek ürüne ait tanıtıcı bilgiler(üretim tarihi, çapı, tipi, sınıfı, makara tipi, üretildiği makine-kanal gibi) bilgisayara girilir ve bunlara ilişkin bar kodlar yazılarak makaralara iliştirilir. Ürün ambarındaki bilgisayar bar kod sistemi ile hızlı bir şekilde bu bilgileri alır ve yine bilgisayara bağlanmış olan elektronik tartı ile makara daralarını düşerek net üretim değerlerini daha önceki bilgilere ekleyerek veri tabanına girer. Daha sonra bu bilgiler MRP-II sistemi tarafından bilgisayar şebekesi(network ağı) ile ambardaki bilgisayardan üretim programındaki planlanan ürün bilgileriyle karşılaştırılarak gerçekleşen net üretim miktarları güncelleştirilir. Bu noktada üretim takip tablosunda planlanan ve gerçekleşen üretim değerleri kıyaslanarak bir tablo ile yönetime rapor edilir. Genel toplamlar sayesinde işletmenin günlük olarak verimliliği de izlenmiş olur. i. *; Güncelleştirilen bilgilerle birlikte üretim programı veri tabanındaki planlanan ve gerçekleşen üretim değerleri makinelere göre gruplandırılarak günlük ve aylık makine verimleri bir tablo şeklinde yönetime rapor edilmektedir. Yönetim tarafından makine verimlilikleri izlenebilmekte ve ileri yönelik bakım, yenileme ve ek yatırım gibi stratejiler için karar vermede yönetime bir fikir vermektedir. Ayrıca üretim gerçekleştikçe gerçekleşen değerler net üretilecek değerlerden hemen çıkarılarak kalan siparişlerin takibi yapılmakta ve gecikmeler önlenmektedir. Böylece müşteri memnuniyeti sağlanabilmektedir, î 6. UYGULAMA Geliştirilen MRP-II yazılımı Denizli'de kurulu emaye bobin teli üreten ELSAN A.ş.'de uygulanmıştır. Uygulamada kullanılan veriler yine aynı fabrikadan sağlanmış olup Tablo-1'de verilmiştir. 232

11 Tablo-1 Uygulamada Kullanılan Veriler MÜŞTERİ ÇAP(mm TİP SINIF MAKARA ÖZEL KOD SİPARİŞ MIKTARI(Kg) STOK MİKTARI(Kg) ÜMİT STOK(Kg) BAŞLAMA TARİHİ TERMİN TARİHİ FAS FAS FAS SEKMA PİYASA EMEÇ TELESET SENNUR MISIR MISIR 0.07 İ 8 0,20 H 0.20 H H H 0.70 H 0.8 H i A C D C D 0 J D D J W W w w w l0.0a S.Û8.1S S S97 :S.O8 1S l\ Tablo-l'deki veriler geliştirilen MRP-II yazılımının sipariş formuna şekil-4'de görüldüğü gibi işlenir. Bu işleme esnasında yazılımın veri tabanında var olan makine bilgileri, limit stok bilgileri ve vernik hesaplama katsayılarında herhangi bir değişiklik varsa buradan kapasite bilgileri tablosundan geçilerek bilgiler güncelleştirilir. SİPARİŞ FORMU Şekil-4 Geliştirilen MRP-II Programı Sipariş Formu Bu veriler yardımıyla daha önce belirtildiği gibi makinelere dağıtımlar yapılmaktadır. Dağıtım işleminden sonra şekil-5'de görüldüğü gibi ürün kodu ve müşteri adı ile birlikte makinelerin dolulukları üretim çizelgeleme tablosundan izlenir. 233

12 Şekil-5 İJretim Çizcli>eleme Tablosu Şekil-5 Üretim Çizelgeleme Tablosu Planlanan ve gerçekleşen üretimleri takip edebilmek için şekil-6'da görülen üretim takip tablosuna bakılır. 50 «7 5* 67 SS S? *% f.7 «O 67 SS 6* Sî S? jso S 12S 110 4* 33 O O 0 0 O a I) O fio i «2 i'siü' T as 6 o "o "ö a a o "o d- ö n 3S tif S9 1Ü «S «ö "o ö! t!»îî55n*» r Sr has îtos o *n *ö" "ö j İî iso Sİ8 ; Tüİİİİİ«İSTİSOS ;şj7""j"".ş«a"î * iy Şekil-6 Üretim Takip Tablosu Üretim için gereken malzeme ihtiyacının hesaplanması ve satın alma emirlerinin oluşturulması şekil- 7'de görülen malzeme ihtiyaç tablosu kullanılır. 234

13 7. SONUÇLAR MRP-II sistemi bir işletmenin etkin envanter yönetiminin yanında, işletme kaynaklarını daha etkin kullanmaya, daha esnek olmaya, daha küçük miktarlarda da ekonomik üretim yapabilir bir yapı alması sağlanmaktadır. Satış mağazası, atölye, ambar, yönetim merkezleri gibi dağınık haldeki birimlerin faaliyetlerinin bilgisayar şebekesi üzerinden izlenmesi, bilgilerin doğru ve gerçek zamanly olarak elde edilebilmesi, daha hızlı işlenmesi ve denetim etkinliğinin artması MRP-II uygulamalarının başarısını arttıracaktır. Elle taşınabilir bilgisayar, bar kod sistemleri, radyo frekansı gibi ileri teknoloji ürünleri ile gerçek zamanlı olarak daha çok ve çabuk bilginin sisteme girilmesi ve değerlendirilmesi sistemin etkinliğini çok iyi derecede arttıracaktır. Geliştirilen MRP-II modeli ile uygulandığı işletmenin otomasyon yönü arttırılmış üretim bilgilerinin daha doğru, daha hızlı bir şekilde planlanması, yönetilmesi ve kontrol edilmesi sağlanmıştır. İşletmede daha önce yapılandırılmış olan bilgisayar şebekesi ve bar kod sistemi gibi ileri teknoloji ürünleri sistemin hızını daha da arttırmıştır. Toplam Kalite anlayışını işletmeye yerleştirme bileşenlerinden biri olan MRP- II sistemi dünya pazarlarında gerçekten rekabet etmek isteyen Türkiye'nin ve özellikle de ülkemizin ihracatında önemli bir yere sahip Denizli sanayisi için son derece önemli bir konuma sahiptir. Sisteme maliyet, muhasebe ve işgören takibi gibi rutinler ilerki zamanlarda eklenecektir. TEŞEKKÜR Bu projeye maddi, manevi her türlü desteği sağlayan tüm ELSAN A.ş. yetkililerine özellikle Sayın Mehmet Akif GÜL ve Sayın Hüseyin YANMAZ beyefendilere teşekkür ederiz. KAYNAKLAR 1. Sumen H. Halefşan "Bilgisayar Destekli Üretim Yönetim Sistemleri I - MRP" Otomasyon Eylül 1993 p Sumen H. Halefşan "Bilgisayar Destekli Üretim Yönetimi; MRP II ve Ötesi" Otomasyon Ekim 1993 p ELSAN A.ş Yetkilileri ile Kişisel Görüşme,1997 (*) Yard. Doç. Dr., PAÜ Müh. Fak. Endüstri Müh. Bl. Yöneylem Anabilim Daly Ö3retim Üyesi (* ) Ara_. Gör., PAÜ Müh. Fak. Endüstri Müh. Bl. Endüstri Anabilim Daly Arajyrma Görevlisi 235

14 "DENİZLİ'NİN KENTSEL GELİŞİMİ" Mehmet ACAR TMMOB İMO Denizli Şubesi Başkanı M.Ö yılları arasında, Denizli kent merkezinin 6 km kuzeyinde, Bergama Kralı Antiochus, karısı Laodicea adına bir kent kurmuş. Yer kabuğunun Güney-Batı Anadolu kırık çizgisinde bulunan bu bölgede bütün antik kentler gibi Laodicea' da birçok depremi yaşadıktan sonra 1366 yılında yıkılmış. Kent halkı bugünkü "Kaleiçi" ne yerleşmiş. Türklerin 1070 yılında bu yöreye geldikleri, 1071 yılında tam hakim oldukları söyleniyor yılına kadar iki kez el değiştiren ve adı "Ladik" olarak değişen kenti Türkler beş kez fethetmişler. Kaleiçi' ndeki yerleşim, yıllarında kişinin öldüğü depremde yıkılınca halk, bugünkü Musa Mahallesi' ne göçmüş. Bu tarihten sonra Tengizli-Donguzlu ve en son Denizli adını almış. Daha sonraki depremlerde buradan çevreye göçen küçük gruplar olmuş. Çal' a bağlı Denizler beldesi, Denizli' den giden insanlarca kurulduğu için Denizlililer Köyü dendiği söylencesi vardır. Denizli ve Yöresinde Yaşanan Depremler Tarihi: M.O. M.Ö. M.S. " " « Şiddeti: VIII IX VIII VIII VIII VII 4,6 3, yılında sadece Buldan İlçesi düşman tarafından işgal edilmiş, 4 Eylül 1922' de kurtulmuş. Merkez ile birlikte 19 ilçesi var. Denizli' den 170m yükseklikte Sarayköy, 1350m yükseklikte Çameli ilçesi, 354m yükseklikte il merkezi bulunuyor. Bu farklılık, ekonomiye de yansımakta, refah düzeyi en iyi ilçe Sarayköy, en zayıf Çameli' dir km2 yüzölçümü olan ilimiz, ülke alanının %1,5' nu, bölge alanının %18,5' nu kaplar. Büyük Menderes ve Çürüksu vadilerinde bulunan Denizli ve Sarayköy ovalarında pamuk yetişir. Diğer Hanbat ( ha), Tavas ( ha), Acıpayam ( ha), Baklan ( ha) alanlı yüksek ovalarda su kaynağı ve sulama şebekesi olmadığı için, kuru tarım yapılmaktadır. Sadece Çivril ovasında ( ha) sulu tarıma geçilmiştir. 236

15 Arazi Kullanımı: Dağları: Honaz Akdağ Bozdağ Babadağ Karcı Eşeler Çökelez Beşbarmak Orman alanı Tarım alanı Mera Verimsiz toprak Denizden yüksekliği: 2571 m 2449 m 2421 m 2308 m 2308 m 2254 m 1840 m 1307 m : % 40 : %35 : %10 : %15 Denizli Ege ile İç Anadolu arasında geçiş iklimine sahip.en yüksek sıcaklık 400C, en düşük -100C dir. İl'in 80 günü yağışlı geçer. İl hudutlarında, 1939' da yapılan ve rusubatlar dolmuş Işıklı Barajı dışında, sulama artı enerji amaçlı Adıgüzel Barajı' nda yeterli su toplanamadığı için sürekli enerji üretimine geçilemedi. İhalesi yapılmış, yeterli para ayrılamadığı için, yapımı yavaş giden Gökpınar, Tavas Yenidere, Cindere Barajları ile Çardak Beylerli ve Tavas Göletleri programdadır. Projesi hazır ihale edilemeyen Akbaş Barajı bulunuyor. İşte Denizli İl merkezine dinamizm kazandıran ilin bu koşullarıdır. Yukarıda adı geçen yüksek ovalarda, bir dekar (1000 m2) arazinin iki yıllık kirası (1 yıl nadas ), 30 ile 50 kg buğdaydır. Yılda ortalama birmilyonu bulmuyor. Doğduğu yerde beslenemeyen insanlar, il merkezine göçmeye başladı. Ne zaman? arası en büyük oranda. ( % 63-6 ) Nüfus Artış Tablosu Ydlar İl Merkezi Artış ( % ) İl Toplam Artış ( % ) Yıllar İl Merkezi Artış ( % ) İl Toplam Artış ( % )

16 1955 yılına kadar kent ve köy nüfusunun çoğunu kadınlar oluşturmuş sayımından başlayarak, kent nüfusunda erkek sayısı kadınları aşmış Sayımında Kentlerde E K %52 %48 Köylerde E K % sayımında hane başına 5.82 kişi düşerken, 1990 sayımında hane başına 4.42 kişiye düşmüş. Okur Yazarlık Oranı 1935 ' de % ' de % ' de % ' da % 90 İktisadi Faaliyete Katılma Toplam: E K 1970 ' de 1990 ' da Çocuk Ölüm Hızı 1970 ' de % ' da % Doğurganlık Hızı 1980 ' de % ' da % 2.32 Denizli İl nüfusunu oluşturan insanların doğumyerleri: ( bin sayısının üstünde olanlar alınmıştır.) arel kan çiğdem çiloğlu Toplam: Denizli Afyon Burdur Aydın Erzurum Uşak Ağrı Almanya Muğla Konya İstanbul Muş Ankara Manisa Malatya İsparta Kars Sivas Van Siirt 1028 İl merkezinde belediye 1876 yılında kurulmuş ' de Aydın' a bağlı olan mutasarrıflık, 1910 ' da müstakil olmuş. 6 ilçesi ile nüfusu imiş. Kendi halinde sakin yaşamını sürdüren Denizli ' de, arasındaki kent merkezine göç sonucu, yöneticiler kişi için ilk kez 1960 yılında ha alanda bir nazım imar planı yaptırmışlar. O günlerde " Yeşil Denizli " tanımı bu kent için çok uygundu. Bu adla birde dergi yayınlanıyordu. Nazım planın 1/1000 uygulama planlan 1967 ' de tamamlanmış. Merkezde nüfus yığılması, girişimciliği zorladı.çünkü insanlar geldiği yerde tutunabilmek için, yaratıcı yeteneğini sonuna kadar kullanmak zorundadır. Ne var ki Denizli, kendine koşan bu insanları barındırmaya hazır değildi. Apartman yöntemi bilinmiyor, herkes bahçelievlerde yaşamak istiyordu, feodal kökenin gereği Denizli' de yapılaşmayı imar planı değil, rantiyeciler ( arsa tüccarları ) yönlendirmeye başladı. Köyden kente göç olayı, kolayca kontrol edilebilecek, şırıl şırıl akan dereye değil, afet sonucu oluşan sele, feyezana benziyordu. Kent yöneticileri şok geçirmişti. 238

17 İstanbul' un % 70 'i, Ankara' nın % 60 'ı kaçak yapılardan oluşuyor, Denizli' de onlara yaklaştı. Eski Denizli' lilerin anlattığı her evin bahçesinden geçen içilebilir temizlikteki su arkları, pis su kanalına dönüştü. Bu önlenemeyen gelişme karşısında yöneticiler boş durmadı kuşkusuz. Ama hep geç kaldılar yılynda hazırlanan imar planındaki 1.Sanayi Sitesi ihtiyacı karşılamadığı için, 1971 ' de 2.Sanayi Sitesi kurulmuş. İki sitede toplam kadar işyeri de yetmeyince, Denizli' nin en verimli toprakları üstüne Sümerbank ve çevresindeki 3-Sanayi Sitesi' nin 220 ha alanlı planı yapıldı. Kamu oyunun karşı çıkması sonucu değiştirmedi. Bu arada haddehane, boyahane gibi tesislerde gelişigüzel yayılmış. Bazıları hakim rüzgar yönünde bulunduğundan, kirliliği önemli ölçüde etkilemektedir yılında, Kocabaş yakınında Organize Sanayi Bölgesi faaliyete geçti. Arıtma tesisine alt yapı ile birlikte başlanmadığı için 12 yıldır, asitli sular Denizli ovasını kirletmektedir yılında arıtma tesisi yapımına başlanması, gecikmiş bile olsa sevindiricidir. İnşasına başlanan Çardak Organize Sanayi Bölgesi, Çal-Denizler' de ve Acıpayam-Yumurtaş' ta organize sanayi bölgeleri için yapılan seçimler bizce doğrudur. Dileriz alt yapıları arıtma tesisi dahil, tamamlandıktan sonra faaliyete geçsin. Dokuzkavaklar, Deliktaş, Kirişhane, Sümer, Bakirli mahalleleri " insanı diksen bitecek " deyimine uygun arazilerdi. 1970' li yıllarda, daha buralar boş iken yerleşimin Göveçlik-Karcı yönüne götürülmesi konusundaki önerileri basında açıklayanlar arasında biz de varız ' de ilave imar planı yapılarak gelişme yönlendirilebilseydi, Denizli daha güzel bir kent olurdu. Mülkiyet hakkı kutsal sayılır ama bu hak, toplumun zararına kullanılmamalı. Plansız kentleşme, sadece alt yapı, estetik eksikliği gibi fiziksel çarpıklığı getirmesi yanında, alt kültüründen kopmuş, bir üst kültüre geçememiş insanların depolandığı varoşlarda, sosyal sorunların doğmasına, sağlıksız bir toplum kesiminin oluşmasına neden olmaktadır. Denizli Kent Kimliği Taşıyor Mu? 1960 yılında nüfus için hazırlanan ha' lık plan, kısım kısım büyümüş ve 1994 yılında nüfus için ha alanda 1/25.000' lik çevre düzeni planı yapılmıştır. Kabına syğamayan Denizli, bu planı da zorlamaya başladı. Belediye' ce Yapılan İmar Planı Çalışmalarında Bir Karşılaştırma: Denizli Belediyesi; Mücavir Alanı Mevcut Planlı Alanı Mevcut Konut Alanı ( 1990 yılı ) ha ha ha Öneri Konut Alanı ( 2020 yılı ) ha Mevcut Ticaret Alanı ( 1990 yılı ) 216 ha Öneri Ticaret Alanı ( 2020 yılı ) 644 ha Mevcut Ağır Sanayi Alanı ( 1990 yılı ) ha Öneri Ağır Sanayi Alanı ( 2020 yılı ) ha Mevcut Küçük Sanayi Alanı ( 1990 yılı ) 137 ha Öneri Küçük Sanayi Alanı ( 2020 yılı ) 606 ha Mevcut Kamu Alanları ( 1990 yılı ) ha Öneri kamu Alanları ( 2020 yılı ) ha Mevcut Yeşil Alanlar ( 1990 yılı ) 24 ha Öneri Yeşil Alanlar ( 2020 yılı ) ha 239

18 1/ ölçekli plan şartlan gerçekleştiğinde kişi başına 1.18 m2 olan yeşil alan miktarı, kişi başına 43m2' ye çıkarılacaktır. İmar planına göre su şebekesinin % 40 ' 1 i kanalizasyonun % 70 ' i ; yolun % 70 ' i yapılmış görünüyor. Gayrimenkul yatırımının en karlı iş olmaktan çıkarılıp, insanları üretime yöneltmedikçe, çarpık gelişmenin önüne geçilmiyor. Rant' in önünde yasalar ve plan aciz kalıyor. Bir- iki milyon TL emlak ve çevre temizlik vergisi ödeyerek belediyeden hizmet beklemek haksızlık. Belediyeler yasası değişmelidir. Kentler, insanların toplu halde yaşadıkları ve ürettikleri, uygarlığın gelişmesine ortam oluşturan yerleşme birimleri olmalıdır. Çevremizde çok sayıdaki antik kentlerin hepsinde birden fazla tiyatro yapısı, kanalizasyonu ve halkın toplandığı alanları var. Kentler için "meydanınız yoksa, tarihiniz yoktur." diyor- j lar. / Denizli' de ilk açıkhava tiyatrosu 1989 ' da, çağdaş anlamda bir oda tiyatrosu 1997' de açıldı. Yapanlara teşekkür ederiz. Ama Denizli' nin bir tören alanı yok, ulusal bayramlar, tek ana caddesi trafiğe kapatılarak kutlanıyor. Vilayet Konağı, Adalet Binası, Kültür Sitesi, müzesi yok. Yağmur suyu şebekesi olmadığı için, yağmur suları yollarda göl oluşturuyor. Kentlerin fiziksel planlaması her ne kadar kent plancıları-sosyologların konusu ise de kentler, içinde yaşayan insanların ürünüdür. Büyük şehir olmayı isteyen bizler, yukarıdaki konulara ihtiyaç duymuyorsak, otoparkları başka amaçla kullanıp, arabalarımız yolları, kaldırımları geçilmez hale getiriyorsa, çöpler akşam toplanıyor da biz sabah ıslak-kokmuş çöpleri yola bırakıyorsak, nişan-düğün, mevlüt, sünnet, törenlerinde, hoperlörü bahçedeki davetlilere yönelik değil, mahallelere yönelik caddelere çevirip sonu- f na kadar açıyorsak, düğün alayı ve benzer araç konvoyları klakson sesi ile kenti inletiyorsa ve bütün bu V manzaralara, rahatsız olmasına karşın kimse ses çıkarmıyorsa, biz kentli değiliz!.. Londra da tiyatroya gidenlerin sayısı, futbol karşılaşmasına gidenlerden fazla olduğu söyleniyor. Denizli' nin yerleşik tiyatrosu yok. Alman başbakanlarından ADENAUER "Alman ulusunun bu uygarlık düzeyine gelmesinde tiyatronun önemli rolü var" demiş. Denizli kentinde yılda bir kez tiyatroya gidenlerin orany ne ola ki? Japonya-Türkiye karşılaştırması yapan bir bilim adamı diyor ki : " Japonya da önce su, elektrik, yol, sosyal tesisler gibi alt yapı tamamlanır, sonra yerleşim olur. Türkiye de önce yerleşim olur, sonra su, yol, elektrik temin edilmeye çalışılır. " Plan disiplindir, herkesin uyması için yapılır. Bireyin yararı toplumun yararı içinde yer almalıdır. Türkiye ' de plan kararları uygulanamıyor. Kent bir kültür olayıdır. Onu da içinde yaşayanlar yaratır. i 240

19 DENİZLİ İLİNDEKİ SÜT İŞLETMELERİNİN TEKNİK, HİJYENİK VE YÖNETİMLE İLGİLİ SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Ramazan GÖKÇE ve Hata URKMEZ Pamukkale Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Gıda Mühendisliği Bölümü ÖZET Süt, insan beslenmesinde şart olan en temel gıdalardan biridir. Hatta insan hayatını belli bir dönem için tek başına idame ettiren yegane gıdadır. Bu yüzden dünyanın her yerinde insan beslenmesinde sütün özel bir yeri vardır. Kemik gelişiminin hızlı olduğu çocukluk ve gençlik dönemlerinde, kemik deformasyonlannm ortaya çıktığı yaşlılık dönemlerinde ve her yaşta dengeli beslenmede, sütün mutlaka diyette bulunması gereklidir. Önemine rağmen Türk toplumu olarak süt ve süt ürünlerini yeterince tükettiğimiz söylenemez. Denizli için de durum farklı değildir. Ülke geneline kıyasla, ilimizde oldukça iyi düzeyde hayvancılık yapılmasına ve yüksek miktarda süt üretilmesine rağmen, süt ve süt ürünleri tüketimimiz yeterli değildir. Özellikle, modern işletmelerde üretilen süt ürünleri açısından, Denizli hiç de haketmediği bir konumdadır. Bu araştırmada, Denizli merkez ve ilçelerinde kurulu süt işletmeleri bizzat yerinde incelenip anketler uygulanarak, istatistiki ve teknolojik bilgiler elde edilmiştir. Sonuçlar il hayvancılığı ve gıda sanayii dikkate alınarak değerlendirilmiştir. Sektörün önemli sorunları, ülke hayvancılığı ve tarıma dayalı sanayileşme politikası sorunları ile doğrudan ilgilidir. Bununla beraber, çalışmada, il bazında üretici, sanayici ve bazı meslek gruplarının ortaklaşa çalışmaları ile birçok sorunun çözülebileceği ve Denizli'nin gelecekte süt ürünleri sanayii açısından önemli bir merkez olabileceği görülmüştür 1. GİRİŞ Denizli, 1996 yılı rakamlarıyla toplam sığır, koyun ve keçi varlığı ile önemli bir hayvan potansiyeline sahiptir. Bu hayvanlardan elde edilen yıllık ton süt ile de, önemli bir süt üretim merkezidir. Üretilen bu sütün % 23'ü ( ton/yıl) il dahilindeki 14 ayrı işletmede çeşitli süt ürünlerine işlenmekte veya çiğ süt olarak diğer illere pazarlanmaktadır (Anon., 1997 b). Ürün çeşitliliği fazla olmayan bu işletmelerde yoğurt (kase ve torba), peynir, ayran ve az miktarda da tereyağı üretilmektedir. Denizli'nin günlük şehir nüfusu 'i geçtiği halde, bu işletmelerden hiçbirinde pastörize içme sütü üretim ünitesi bulunmamaktadyr. Bu yüzden şehirde tamamen sağlıksız şartlarda yapılan "sokak sütçülüğü" önemli bir pazar payına sahiptir. Ayrıca, üreticilerin çiğ sütten yaptıkları ve taze olarak pazarladıkları peynirler de özellikle bruselloz ve tüberküloz açısından önemli bir sağlık riski oluşturmaktadır. Sütün ekonomik bir şekilde değerlendirilebilmesi ve sağlıksız süt ürünleri tüketiminden kaynaklanabilecek hastalıkların önlenebilmesi için sütün bazı teknik işlemlerden geçmesi gerekmektedir. Bu da ancak uygun teknoloji ile donatılmış tesislerle mümkündür. Bugün, yurdumuzda süt tesisleri yeterli olmadığından üretilen sütün yaklaşık %78'i evlerde basit yöntemlerle değerlendirilmektedir (Anon., 1995 b). Bunun sonucunda çok önemli bir milli servet, gereği gibi değerlendirilemediğinden önemli kayıplar oluşmaktadır. İlimiz için de aynı durum geçerlidir. 241

20 Sütün sağımdan sonra işleme tesislerine doğru yola çıkması, ürüne işlenmesi, depolanması ve ürün olarak pazarlanması aşamalarındaki sorunların ortaya konulması amacıyla yapılan bu çalışma ile Denizlili süt üreticisi ve sanayicisinin sorunlarının çözümüne ve diğer taraftan da toplumun sağlıklı beslenmesine katkıda bulunulması amaçlanmıştır. 2. ANKET SORULARI VE DEĞERLENDİRİLMESİ Denizli merkez ve ilçelerinde kurulu 12 ayrı süt işletmesine bizzat gidilerek önce tanıtıcı bilgiler verilmiş ve akabinde 16 ayrı başlık altında 85 soruluk anket uygulanmıştır. Bu sorular genel olarak; 3.1. Bina ve ekipman 3.2. Hammadde 3-3- Personel 3-4. Üretim ve ürün kontrolü 3.5. Ambalajlama ve pazarlama 3-6. Mevzuat ve yayın takibi ile ilgili bilgiler edinmeye yönelik olarak sorulmuştur. Anket esnasında tesisler de gezilerek verilen bilgilerin doğruluğu imkanlar ölçüsünde kontrol edilmiştir. Çalışmada ortaya çıkan önemli sonuçlar kısaca özetlenmiştir: 2.1. Bina ve Ekipman ile İlgili Hususlar İncelemeye alınan işletmelerden % 67'si müstakil bina olarak, % 25'i sanayi sitesinde ve % 8'i de apartman zemin katında faaliyetini sürdürmektedir. Bunlardan sadece % 8'i çevre düzenlemesi yaparken, % 92'sinde böyle bir çalışmanın yapılmadığı görülmüştür. Bundan daha önemlisi işletmelerin % 8'i ahır ve % 8'i de yem deposu ile aynı yerde faaliyet göstermektedir. İşletmelerden hiçbirinde atık suların arıtılmasına yönelik bir yapılanma mevcut değildir. Atık sular ya kanalizasyona (% 75), yada septik çukuruna (% 25) verilmektedir. İncelenen üretim yerlerinin % 92'sinde sinek ve diğer haşerelere yönelik ilaçlama yapılmaktadır. Bununla beraber % 42'sinde sineklerin üretim alanına girişini engelleyici bir önlem alınmamıştır. Üretim alanında sinek öldürücüler kullanan işletmelerin oranı ise sadece % 33'dür. Çoğu işletmelerde (% 58), daha çok kuruluşunda bir gıda işletmesi olarak düşünülmediğinden, zemin ve duvar kaplamaları süt işletmeleri için uygun materyallerden oluşmamaktadır. Aynı şekilde işletmelerin % 33'ünde havalandırma yetersizliği, % 50'sinde ise aydınlatma yetersizliği tespit edilen diğer olumsuzluklardır. İşletmelerdeki soğuk depoların kullanımıyla ilgili de pek çok yanlış uygulamalar bulunmaktadır. Bunların başında depolarda her türden süt ürününün birlikte depolanması (% 75), depoların ızgarasız olması (% 75) ve ürünlerin rasgele yığılması (% 8) gelmektedir. Ekipman açısından da işletmelerin genelde yetersiz olduğu bir gerçektir. İşletmelerden ancak % 8'inde kapalı sistem kontinue üretim yapılmaktadır. Hiçbir işletmede pastörize içme sütü üretim ünitesi yoktur. Bu yüzden, il merkezinde sokak sütçülüğü büyük bir sektör haline gelmiş durumdadır. İşletmelerden ancak yarısında süt soğutma işlemi kapalı sistemle yapılmakta, diğerlerinde ise süt açıkta soğutulmaktadır Hammadde Temini ile İlgili Hususlar İşletmeler sütü köy ve kasabalardan kendileri veya aracıları vasıtasıyla toplamaktadırlar. Genelde, süt toplamada ve sütü alınan hayvanların sağlık problemleri için uzman eleman istihdamı yapılmamaktadır (% 92). Hiçbir işletme, sütün işletmeye naklinde soğutmalı araç kullanmamaktadır. Bu durum özellikle 242

21 yaz aylarında büyük sorunlara neden olmaktadır. Süt işletmelerinin ancak yarısı çiğ süt alımlarında bazı analizleri (% 8i sadece yağ, % 25'i yoğunluk, yağ ve asitlik, %l6'sı ise gerekli kimyasal ve bazı mikrobiyolojik analizleri) yapmaktadır. Sağlıklı ve sürekli bir üretim için hammadde kalitesi çok önemli olmakla beraber, işletmelerin hammadde kalitesini genelde ihmal ettikleri görülmektedir Personel ile İlgili Hususlar Süt işletmelerinden ancak % 25'inde konunun uzmanı işletme müdürü çalışmaktadır. Yine işletmelerin ancak % 40'ında personelin sağlık karnesi bulunmaktadır. Bu durumda, bulaşıcı bir hastalığı olanların da bu tür yerlerde çalışabilmeleri mümkündür. Çalışanların işletme içinde eğitilmeleri yasal bir zorunluluk olmasına rağmen (Anon., 1996) işletmelerden ancak % 8'i bu yükümlülüğü yerine getirmektedir Üretim ve Ürün Kontrolü ile İlgili Hususlar İşletmelerde yoğurt (kase ve süzme), ayran, beyaz peynir, tereyağı, lor, örgü, tulum ve kaşar peyniri üretilmektedir. En fazla üretilen ürün yoğurt ve yoğurt olarak da süzme yoğurttur (% 61). İşletmelerin % 42'si üretimlerinde starter kültür kullanmaktadır. Bu uygulama daha dayanıklı ve kaliteli ürünler üretilmesi açısından oldukça olumlu bir gelişmedir. İşletmelerden ancak % 42'si ürettiği ürünü çeşitli kalite kriterleri açısından incelemekte veya resmi bir laboratuvarda incelettirmektedir. Laboratuvar incelemelerinde uygun olmayan ürünler bir başka ürüne dönüştürülmektedir (% 66). İşletmelerde kullanılan suyun, işletmelerin ancak yarısında kimyasal ve mikrobiyolojik analizi yapılmaktadır. Bu eksik kontrol % 37 oranında artezyen ve kaynak suyu kullanan işletmeler için suyun önemli bir kirletici kaynağı olabilme ihtimalini de düşündürmelidir Ürün Ambalaj ve Pazarlamasıyla İlgili Hususlar İncelenen işletmelerin yarıdan fazlasında, gerek satış reyonlarında ve gerekse bazı marketlere koydukları soğutucularla, poşet içerisinde çiğ süt satışı yapmaktadırlar. Yasal olmayan bu durum sokak sütçülüğüne özentinin bir sonucudur. İşletmelerin tamamında üretilen süzme yoğurdun perakende satışında herhangi bir özel ambalaj uygulaması yapılmamakta, yoğurt polietilen torbalar içerisine çok iptidai şartlarda, el ile bulaşarak tartılıp satılmaktadır. Ürün pazarlamada işletmelerin ancak % 25'i soğutmalı araç kullanmaktadır. Buna rağmen, ürün pazarlama yelpazesi çevre iller hatta büyük şehirlere kadar ulaşmaktadır. Bu ise, nakliye esnasında kalitede olumsuz değişimlerin oluşmasına etkin bir şekilde neden olmaktadır Mevzuat ve Yayın Takibi ile İlgili Hususlar İşletmelerden % 92'sinde ilgili mevzuat takibi yapılmamaktadır. Sadece denetim mekanizmasının kendilerine tebliğ ettiği prosedürleri dosyalamayı kendileri için yeterli görmektedirler. Gıda ile ilgili bilimsel yayınlara çok sınırlı bir şekilde ulaşım sadece işletmelerin % 25'inde vardır. Bunlar da genel gıda konulu dergiler olup, sadece süt ve ürünleri konusunda yayınlanan bilimsel ve pratik uygulamalı yayınlara abonelik yoktur. İşletmeye gelen dergiler de genelde pek incelenmemektedir. 3- SONUÇ ve ÖNERİLER İlimizde kurulu süt işletmelerinin teknik, hijyenik ve yönetimle ilgili sorunlarının ele alındığı çalışmada, işletmelerin büyük bir bölümünün bu açılardan önemli sorunları olduğu dikkati çekmektedir. Bu yüzden, süt işletmeleri kapasitelerinin yarısını dahi kullanamazken, Denizli piyasasında sokak sütçülüğü ve sağlıksız şartlarda yapılan ilkel süt ürünleri üretimi önemli bir pazar payına sahiptir. Bu ise halk sağlığı açısından bir risk faktörü olduğu gibi, değerlendirilemeyen yan ürünler nedeniyle büyük ekonomik kayıplara da sebep olmaktadır. Nitekim Denizli'de brusella olaylarının önüne geçilememektedir. Son 5 yı- 243

22 la ait brusella vakaları Tablo l'de verilmiştir. Tablo 1. Denizli'de Son 5 Yıla Ait Brusella Vaka Sayısı (Anon., 1997 a). Yıl Vaka sayısı (Kişi) (İlk 6 ay) Daha çok gıdalarla bulaşan bağırsak tüberkülozu hakkında ise sağlıklı bir kayıt mevcut değildir. Ancak, ciddi bir çalışma yapılması halinde bu hastalığın da önemli boyutlarda tespit edilmesi mümkündür. Gerek sağlıklı ve dengeli beslenme açısından ve gerekse toplum sağlığının korunmasında, süt işletmelerinin, en azından Denizli'nin ihtiyacını göz önünde bulundurarak yeni bir yapılanmaya gitmeleri gereklidir. Yeni yapılanmada şu hususlar göz önünde bulundurulmalıdır: 1. Mümkün olduğunca işletmeler gerek kendi aralarında, gerekse üreticilerle, ekonomik ve çeşitli hizmetlerin yerine getirilmesi açısından birliktelikler oluşturmalıdırlar. Örneğin, "Denizli Süt Üreticileri ve Sanayicileri Birliği" gibi. Böylece hem daha fazla miktarda, devamlı ve sağlıklı hammadde temin edilmiş olacak, hem de serbest piyasa şartlarında daha güçlü olarak rekabet edilebilecektir. 2. Süt ürünleri işleme tesisleri kurulmadan önce gerçekçi fizibilite çalışmaları yapılmalıdır. Üretim günün teknolojik şartlarına göre modernize edilmelidir. 3. Üretimin bütün aşamaları, istihdam edilecek teknik personelin direktiflerine göre yönlendirilmelidir. Bu yasal bir yükümlülük olduğu gibi (Anon., 1995 a) bilinçli bir üretim için de gereklidir. 4. Bina ve ekipman ile ilgili eksiklikler standartlara uygun bir şekilde tamamlanmalı, özellikle pastörize içme sütü üretimine bir an önce başlanmalıdır. Ürün çeşitlendirilmesi yapılmalı, modern pazarlama ağı kurulmalıdır. 5. Gerek çiğ süt naklinde ve gerekse ürünlerin pazarlanmasında mutlaka soğutmalı araçlar kullanılmalıdır. Çünkü, süt ve süt ürünleri çevre koşullarından kolaylıkla etkilenebilmektedir. 6. Daha sağlıklı bir üretim için işletmede çalışan işçilerin ve süt üreticilerinin eğitimine gereken önem verilmelidir. Böylelikle hammadde kalitesi ve dolayısıyla da ürün kalitesi belirli ölçüde yükseltilebilecektir. 7. Süt ve süt ürünleriyle ilgili mevzuat ve bilimsel yayınlar takip edilerek değişiklik ve gelişmelere zamanında uyum sağlanmalıdır. 8. Sağlıklı ve dengeli beslenmede vazgeçilmez olan süt ve süt ürünlerinin beslenmedeki öneminin ve gerekli teknolojik işlemlerden geçmediği takdirde oluşturabileceği risklerin işlendiği, tüketiciyi aydınlatıcı ve eğitici programlar hazırlanmalı ve reklamlar yapılmalıdır. Böylece Denizli'deki süt ve süt ürünleri üretimini daha sağlıklı ve bilinçli bir yapıya kavuşturabilmek mümkün olacaktır. Bu sayede, ürettiği ürününü istikrarlı bir pazarda satabilen üretici, daha kaliteli hammadde alıp bunu daha iyi şartlarda işleyen sanayici ve sonuçta daha sağlıklı ve kaliteli ürünler tü- 244