TURGUT ÖZAL IN DIŞ POLİTİKASINI ANLAMAK

Transkript

1 Yakın Dostlarının Dilinden TURGUT ÖZAL IN DIŞ POLİTİKASINI ANLAMAK Editör Erkan ERTOSUN

2

3 Yakın Dostlarının Dilinden TURGUT ÖZAL IN DIŞ POLİTİKASINI ANLAMAK Editör Erkan ERTOSUN Proje Asistanları: Eyüp Ersoy, Semih Kılıç, Yunus Kuyumcu Katkıda Bulunanlar: M. Murat Arslan, Kaan Devecioğlu, M. Ertuğrul Yılmaz, Fatih Tahancı, Didem Tomaslar, Günay Yiğit, Bahriye Arslan, İskender Serdar (Bu çalışma, Turgut Özal Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Fonu tarafından proje numarası ile desteklenmiştir.)

4 Turgut Özal Üniversitesi Yayınları No: 23 ISBN: Bu eserin dil ve bilim bakımından sorumluluğu konuşmacılarına/yazarlarına aittir. Tüm hakları saklıdır. İzinsiz kopyalanamaz, aktarılamaz, çoğaltılamaz. Copyright Turgut Özal Üniversitesi Editör: Erkan Ertosun Kapak ve Sayfa Tasarımı: Veysel Cebe Baskı: Sincan Matbaası Zübeyde Hanım Mh., Büyük Sanayi 1. Cad. Elif Sk. Sütçü Kemal İş Merkezi No:7, İskitler/Ankara Tel: Baskı Tarihi: Baskı Adedi: 500

5 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... 5 Ali BOZER... 9 Özal, dış ilişkilerde insani boyuta birinci derecede önem veren bir kişiydi Ali COŞKUN Milli ve manevi değerlerine bağlı, yenilikçi, cesur, girişimci lider Andrew MANGO Turgut Özal Türkiye yi dünya ekonomisi ile bütünleştiren bir devlet adamıydı David BARCHARD Dış politikadaki temel farklılığı dış politikayı bir ticaret misyonu olarak ele almasıydı Edward MORTIMER Özal, Türklerin ve Kürtlerin birlikteliğine ve bu birlikteliğin Orta Doğu nun yeni güç merkezi olduğuna vurgu yapıyordu Ekmeleddin İHSANOĞLU Turgut Bey vatanperver ve Türkiye nin yüksek menfaatlerini düşünen bir insandı Engin GÜNER Ekonominiz güçlü değilse dış politikada hiçbir şey yapamazsınız Halil ŞIVGIN Statükocu anlayışı Özal değiştirdi Hasan Celal GÜZEL Dışişleri mensuplarını, büyükelçileri ekonomik işlerdeki başarılarıyla değerlendirirdi Kaya Güngör TOPERİ Türkiye deyince dışarıda ilk akla gelen Özal dır Mehmet KEÇECİLER Turgut Bey, Taha Yasin Ramazan a Bağdat a gelirim, seninle Saddam ı da Bağdat ın ortasında asmadan dönmem dedi

6 Namık Kemal ZEYBEK Özal ı anlamak için pragmatizmini iyi anlamak lazım Nevzat YALÇINTAŞ Turgut Özal deyince aklıma bir gerçekçi, iki barışçı, üç çok yönlü ve kalkınmaya odaklı başarılı bir devlet adamı ve dış politika uygulayıcısı geliyor Nüzhet KANDEMİR Sonuç itibarıyla, Özal dönemi Türk dış politikası başarılı olmuştur Özdem SANBERK Türk diplomasisi, dış politikanın ekonomik boyutunun önemi konusunda yeni bir bilinçlenmeye kavuştu Sencer İMER Rahmetli Atatürk ün en önemli politikası Yurtta sulh, cihanda sulh Turgut Özal tarafından aynen benimsenmiştir Timothy DAUNT Özal ve dış politika denince akla ilk önce Avrupa macerası geliyor Yalım ERALP Turgut Bey kendi öz yaşamında duygusaldı, ama dış politikada duygusal değildi, realist ve pratikti Yaşar YAKIŞ Özal, Türkiye nin önemini lafügüzaf, genel hatlarla falan değil de rakamlarla karşı tarafa anlatabilen bir insandı İNDEKS

7 ÖNSÖZ Türkiye de yakın dönem tarihi üzerine yapılan çalışmalarda karşılaşılan güçlüklerin başında resmi arşivlerin açık olmaması geliyor. Hele ki Turgut Özal ın Türkiye siyasetinde aktif rol aldığı dönemi üzerine çalışıyorsanız, bu zorluğu çok daha açık biçimde görüyorsunuz. Cumhurbaşkanlığı, Başbakanlık Basın Yayın Enformasyon Genel Müdürlüğü ve Anavatan Partisi nin bazı yayınları, Meclis tutanakları, dönemin gazeteleri ve eldeki bazı hatıratlar ile yetinmek zorundasınız. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi nde Özal dönemine ilişkin herhangi bir belgeye ulaşmanız mümkün değil; Dışişleri Bakanlığı Arşivi nin araştırmacılara açılması doğrultusunda bazı ümit vadedici çalışmalar yürütülse de o da sonuçlanmış değil. Turgut Özal ın Başbakanlığı Döneminde Türk Dış Politikası ( ) başlıklı projemizi planlarken bu zorlukların farkındaydık ve kaynak/bilgi temini sıkıntısını telafi etmenin bir yolu olarak Özal ı iyi tanıyan, Özal la mesai/ dava arkadaşlığı yapmış siyasetçi, bürokrat ve diplomatlarla ve onu yakından gözlemleme şansını yakalamış gazeteci ve akademisyenlerle mülakatlar yapmaya karar verdik. Bu, aynı zamanda, dönemin dış politikasıyla ilgili sonraki çalışmalar için de önemli bir kaynakça olacaktı. Pek çoğu ileri yaşlarda olan muhataplarımızın hayatta iken hatıralarının kayda geçirilmesi, akademik anlamda çok mühim bir görevin ifası anlamına geliyordu. Türkiye deki siyasetçi ya da diplomatların anılarını kitaplaştırmayı ihmal ettiklerini düşündüğümüzde bu kişilerle yapılan görüşmeler bu ihmalin telafisi bakımından da önem arz ediyordu. Bu düşüncelerle, mülakat sorularını hazırlarken projemizin öncelikli ilgi alanına giren Özal ın başbakanlığı dönemi ile sınırlı kalmadık, fırsatı yakalamış iken daha sonra farklı araştırmalar için kullanılabilecek nitelikte, Özal ın Türk siyasetinde aktif rol aldığı döneminin tamamını kapsayan sorular yönelttik. Bununla birlikte sorularımız dış politika odaklıydı ve dönemin dış politikasında Özal etkisini merkeze alacak biçimdeydi. Projenin resmi süresi olan bir yılda pek çok yazılı kaynağın taramasını yapmakla birlikte sekiz mülakat gerçekleştirdik. İlk bir yıl içinde ulaşamadığımız ya da ulaşıp da net bir karşılık alamadığımız 5

8 isimlerin peşini bırakmadık ve sonraki sekiz ay içinde bunun meyvesini alarak 11 mülakat daha yapmayı başardık. Böylece, Özal dönemi dış politikasına odaklı en kapsamlı sözlü kaynak ortaya çıkmış oldu. Mülakatlarımızın bir kısmından proje kapsamında hazırladığımız makale ve kitap bölümlerinde istifade ettik. Ne var ki elimizdeki veriler, hem genel okuyucunun Özal dönemi dış politikasını sohbet havasında anlayabilecekleri cazip bir içerikteydi hem de sonraki araştırmalara faydalı olacak zenginlikteydi. Bu nedenle 19 mülakatın tümünü bu kitap vesilesi ile okuyucular ve araştırmacılar ile paylaşmaya karar verdik. Elbette ki Özal dönemine ilişkin daha önceden gerçekleştirilmiş, mülakatlara dayanan çalışmalar mevcuttur. Bunlar arasında Mehmet Ali Birand ve Soner Yalçın ın The Özal: Bir Davanın Öyküsü ve Uğur Güzel in Özalcılık çalışması dikkat çekicidir. Elinizdeki kitap, önceki çalışmalardan şu açılardan ayrılmakta ve literatüre katkı sağlamaktadır: İlk olarak, önceki çalışmalar Özal ın hayatının genelini ele almakta ve Özal dönemi iç politikası, dış politikası ve ekonomisinin tümünü kapsamaktadır. Bu çalışma ise Özal dönemi dış politikasına odaklıdır ve dönemin dış politikasında özellikle Özal etkenini anlamaya yöneliktir. Bu yönüyle dönemin dış politikasının anlaşılması ve açıklanması için daha detaylı ve zengin veriler sunmaktadır. İkincisi, bu çalışmada mülakat soruları bilimsel usuller dâhilinde hazırlanmıştır. Bu çerçevede, yarı-yapılandırılmış sorulara dayalı mülakat yöntemini benimsedik. Yarı-yapılandırılmış yöntem ile hem tüm mülakatlar için soracağımız soruların ana çerçevesini belirlemiş olduk hem de muhataba göre ya da aldığımız cevapların gidişatına göre yeni sorular ekleme ve mevcut cevapları derinleştirici ilave sorular sorma şansımız oldu. Her muhataba yönelttiğimiz aynı ya da benzer içerikte sorular, mukayese edilebilir veriler elde etmemizi sağladı. Muhataba göre ya da görüşmenin gidişatına göre şekillenen sorular ise mülakat yapılan kişiye özel bilgileri almamızı ve bazı konulara derinlemesine girmemize imkan verdi. Bu çalışmada dikkat çekici üçüncü nokta ise, Özal ı tanıyan bazı yabancı diplomat ve gazetecilerle de görüşülmesidir. İngiltere nin eski Ankara Büyükelçisi Sir Timothy Daunt, meşhur Türkolog/yazar Andrew Mango ve eski gazeteci/ diplomat Edward Mortimer ile Londra da; araştırmacı-gazeteci David Barchard ile Nevşehir-Uçhisar da yaptığımız mülakatlar Özal a ve Özal dış politikasına dış gözle de bakmamızı sağladı. Özellikle, Andrew Mango ile vefatından birkaç ay önce görüşmemiz bu çalışma için çok anlamlı ve duygusal bir durum oluşturdu. Kendisini saygı ile anıyoruz. 6

9 Mülakatları mümkün olduğunca görüşme sırasındaki doğallığına dokunmadan aktarmaya çalıştık. Ne var ki konuşma sırasındaki anlatım bozuklukları, cümle düşüklüklerini ya da yanlış anlamaya meydan verebilecek bazı durumları küçük düzeltmelerle ortadan kaldırmaya çalıştık. Bu doğrultuda, editöryel tashih sürecinde ilave ettiğimiz kelimeleri köşeli parantez içinde belirttik. Bu çalışmanın ortaya çıkmasında proje asistanlarım doktora adayı Eyüp Ersoy ve yüksek lisans öğrencileri Semih Kılıç ve Yunus Kuyumcu nun çok değerli katkıları oldu, kendilerine çok teşekkür ediyorum. Ayrıca, bazı röportajların yapılmasında ya da deşifre edilmesinde aktif rol üstlenen lisansüstü programlarımızdaki öğrencilerimiz M. Murat Arslan, Kaan Devecioğlu, M. Ertuğrul Yılmaz, Fatih Tahancı, Didem Tomaslar, Günay Yiğit, Bahriye Arslan ve İskender Serdar a müteşekkirim. Son olarak, bu çalışmanın bir kitaba dönüşmesi doğrultusundaki destek ve teşviklerinden dolayı bilimsel araştırma ve yayınlardan sorumlu Rektör Yardımcımız Sayın Prof. Dr. Ramazan Yiğitoğlu na ve Rektörümüz Sayın Prof. Dr. Abdulkadir Şengün e şükranlarımı arz ederim. Erkan Ertosun 7

10

11 Yakın Dostlarının Dilinden TURGUT ÖZAL IN DIŞ POLİTİKASINI ANLAMAK Özal, dış ilişkilerde insani boyuta birinci derecede önem veren bir kişiydi Ali BOZER (Ankara, 28 Nisan 2014) Ali Bozer, 1925 yılında Ankara da doğmuştur. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi ni 1947 yılında bitirmiş, İsviçre Neuchatel Hukuk Fakültesi nden 1951 yılında hukuk doktoru ünvanını almıştır. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi nde 1951 yılında Ticaret Hukuku asistanı, 1956 yılında aynı alanda doçent ve 1965 yılında ise profesör olmuştur. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ve Lahey Adalet Divanı üyeliklerine seçilmiştir. 12 Eylül 1980 darbesinden sonra kurulan hükümette 1983 yılına kadar Gümrük ve Tekel Bakanı olarak görev yapmıştır. Milliyetçi Demokrasi Partisi kurucu üyesi ve aynı partinin Ankara milletvekili olmuştur. Daha sonra Anavatan Partisi ne geçmiş, yılları arasında AET den Sorumlu Devlet Bakanlığı, yılları arasında Başbakan Yardımcılığı ve 1990 da Dışişleri Bakanlığı yapmıştır yılında Dışişleri Bakanlığı sırasında görevinden istifa etmiştir. Halen, Çankaya Üniversitesi Hukuk Fakültesi nde öğretim üyesidir.

12

13 Ali BOZER (Ankara, 28 Nisan 2014) Turgut Özal adı sizin için ne ifade ediyor? Size göre, Özal ın sıra dışı karakter özellikleri nelerdir? Turgut Özal dediğiniz zaman ilk olarak onun takip ettiği ekonomiyi anımsarım. Rahmetli Özal ın takip ettiği dış politikadan, hatta eğitim politikasından, sosyal içerikli politikalardan önce Özal deyince benim aklıma ekonomi gelir. Enteresandır, bu ekonomi politikası o zamanın Batı ülkelerinin, hepsi olmasa da önemli bir kısmının takip ettiği dış politika ile tamamen uyuşur. Hatırlayacaksınız 2. Dünya Savaşı ndan sonra iki ekonomik ideoloji çarpışıyordu: Birisi liberal ekonomi, diğeri sosyalist ekonomi. O dönemlerin ekonomi politikasına simgesini vuran isimlerden biri de Madam Thatcher dı. Thatcher ın takip ettiği politika ile kafa yapısı ile Özal ın takip ettiği politika, kafa yapısı arasında çok büyük bir yakınlık görürüm. Birinci söyleyeceğim husus budur. Thatcher ın politikası da Avrupa ya damgasını vurmuştur. Bu itibarla, Özal da daha birçok özelliğiyle birlikte, bu yönüyle de Batı da benimsenmiş bir liderdir. Çünkü o zamanın deyimiyle söyleyeyim çağdaş bir insandır. Bu politikanın en önemli bir tarafı dogmalara saplanıp kalmamaktır. Yani sosyalizmin de liberalizmin de kalıpları içinde kalmamaktır. Akılcı bir politika gütmektir. Bu politikanın bir de evrensel boyutu var: Entegrasyon diyoruz, özelleştirme diyoruz, piyasa ekonomisi diyoruz. Bütün bu fikirler Özal ın fikirleridir. Bu itibarla Özal bana çağdaş ve ilerici bir ekonomi politikasının örneğini, işaretini verir. Bu sebeple, dört akımı birleştirmiştir. Özal ın en önemli vasıflarından bir tanesi de o zaman kadar

14 Ali BOZER (Ankara, 28 Nisan 2014) mevcut dogmatik çatışmalara son vermiş olmasıdır. Sosyalisti de liberali de diğer açılardan yapacağımız ayrım, bölüşmeleri de hep bir arada toplamıştır. Başka bir deyimle akılcı bir politikanın temsilcisidir. [Özal ın] Çok enteresan bir formasyonu vardır: Özel sektörde de kamuda da çalışmıştır, ABD de uluslararası kuruluşlarda da çalışmıştır. Bütün bunlar ona geniş görebilme imkânını vermiştir. Bu vesileyle benim için büyük bir devrim niteliği taşıyan 24 Ocak kararlarından bahsetmek isterim. Özal o zaman başbakan değildi, ama bu işin mimarıdır. O zaman bunu bir gecede geçirdiler. Türk Parasının Kıymetini Koruma Kanunu Türkiye de kökleşmişti ve adeta ona karşı olanları ihanet içinde gören bir görüş vardı. Bugün hala o görüş var sosyalist kesimde. Özal bunları yıktı, bir anlamda Özal tabuları yıktı. Peki, Özal ın bu ekonomi öncelikli anlayışı dönemin dış politikasını nasıl etkiledi? Özal ın bu tür düşünceye sahip ülkelerin liderleriyle son derece yakın ilişkileri vardı. Buna Bush u da dâhil edebilirsiniz. Özal, dış ilişkilerde insani boyuta birinci derecede önem veren bir kişiydi. Bu sebeple, o zamanın özellikle Batılı liderleriyle son derece yakın ilişkiler kurmuştu. Türkiye nin geleneksel bir dış politikası vardır. Bir, ta Atatürk ten kaynaklanır, kaynağında Yurtta Sulh, cihanda sulh vardır. Bu itibarla evvela Batı. Batı deyince bir ayağı Avrupa, bir ayağı Amerika. Komşularla çok iyi ilişkiler kuran ve sürdüren bir dış politika. Mütecaviz olmayan bir dış politika şeklinde dış politikamızı ifade edebilirim. Özal, bu dış politikaya sadık kalmıştır. Peki ayrıntısı nedir? Bu geleneksel politikada Özal, Batı ya ne kardar önem vermişse Orta Doğu ülkelerine de aynı önemi vermiştir. Özal dan evvelki dış politikaya baktığımız zaman Orta Doğu ülkelerinin biraz daha geride kaldığını görüyoruz. Özal, Orta Doğu yla, Arap ülkeleriyle yakın ilişkiler kurmuştur. Afrika boyutu yoktur, o boyut daha az dikkate alınmıştır, eksik kalmıştır diyebilirim. Batı ile ilişkilerin en önemli boyutu, küçümsenemeyecek bir olay AET ye tam üyelik başvurusudur. Tarihe ışık tutması için söyleyeceğim: Özal ın AET ye müracaatında samimi olduğuna İstanbul da bir kesim, iş kesimi inanmamıştır. Çünkü Özal ı kamuoyu daha ziyade İslam âlemine yönelmiş, Batı ya sırt çevirmiş bir insan olarak tanımıştır. İslam âlemiyle ilişkilerinin daha ağır bastığını düşünüp, Özal ın AET müracaatının bir oyalama olduğu ihtimali üzerinde durmuştur bu kesim. Benim samimi kanaatim Özal, Avrupa Birliği ne gönül [vermiş] bir insandı. Bunu dilimin döndüğü kadar da söyledim. İnandılar mı bilmiyorum. Benim ilişki içinde olduğum kamuoyunda Özal ın Orta Doğu, İslam âlemine yakın bir 12

15 Yakın Dostlarının Dilinden TURGUT ÖZAL IN DIŞ POLİTİKASINI ANLAMAK politika izlemesi gerektiği kanaati hâkimdi. Özal bunu yapmadı. Çok dengeli bir politika yürüttü. Bütün bunları samimiyetimle söylüyorum. Bu itibarla, Özal ın kamuoyunda bıraktığı izlenim ile Avrupa Birliği ne müracaatı bir çelişki olarak düşünüldü. Ama ben yakinen takip ettiğim için, nasıl bu işi heyecanla takip ettiğini bildiğim için Özal ın samimi olduğu görüşündeydim. Önceden bıraktığı izlenim ile başbakan olduktan sonraki politika farklıdır ve gerçek Özal odur. Belki Özal ın mazideki fikri farklıydı, ancak devlet sorumluluğuyla birlikte farklı bir politika izlemiştir. Batı deyince aklıma ABD ve Avrupa gelir. Avrupa ya o kadar önem vermezdi. Ama ABD ye karşı fevkalade yakındı. Bunu nasıl ifade ederdi biliyor musunuz? Ben de Avrupa ya biraz daha yakındım. Avrupa yla ilgili bir şey olduğunda Sizinkilere söyle derdi. Benim onlara [Avrupa ya] karşı daha mütemayil olduğumu hissettiği için Seninkilere söyle derdi. Başka bir şey daha söyleyeceğim. Özal, ezberleri bozdu. Mesleğim itibarıyla siyasete atılmadan önce dış ilişkilerim vardı, hakemlikler yapıyordum yurt dışında. Libya da bir olaya şahit oldum. O zaman sefarette perişan bir Türk bayrağı görmüştüm. Burada bu kadar Türk şirketi var. Niye yaptırmıyorlar bu bayrak direğini diye sordum. Sefaret onlarla temasa geçip onların oraya bir bayrak direği yaptırmasını istememiş, çekiniyormuş. Türkiye de bu vardı. İşadamlarıyla temas kurmanın sakıncalı olduğu görüşü vardı. Yurt dışına giderken ilk defa uçak dolusu işadamını yurt dışına [Özal] götürdü. Özal, siyasetle ticareti birleştirmiştir. Siyaseti ticarete yardımcı olacağını düşünüyordu. Bu dediğim işin filozofisi değil, uygulaması. Özal ın dış politikayı uygulamada kendinden öncekilerden çok farkı vardı. (Özetlemek gerekirse) Bir, resmi kalıplar içinde değildi. İki, uçak dolusu işadamını resmi temaslar için yurt dışına götürmek suretiyle. Bu, çok tenkit edildi. Ben şahsen bu tenkitleri anlamamışımdır. İşadamlarıyla iç içe olmanın mahsurları, bir takım suiistimaller olacağı düşünülüyordu. Dış politikayı uygulamada diğer bir özelliği telefon diplomasisi uygulamasıdır. Bu da çok tenkit edildi. Fakat o zaman bu iş yeni başlıyordu, çağdaş bir diplomasi uygulamasıydı. Özellikle Baba Bush ile çok sık telefon görüşmesi yapardı. Bush un üzerinde de etkisi vardı. Herkes ters düşünür, Bush un talimatlarını yerine getiriyordu diye. Evet, onun dediklerine de kulak verirdi. Ama Bush un üzerinde de çok etkisi vardı. Kişiliği itibarıyla etkisi vardı. Burada üçüncü husus, şahsiyeti itibarıyla etkileyiciydi. Bir örnek vereyim. Özal la beraber Avrupa Konseyi Asamblesi ne gittik. Orada Özal bir konuşma yapacaktı. 13

16 Ali BOZER (Ankara, 28 Nisan 2014) Orada tabi Ermeni taraftarı var, Kürt tarafının politikasını çok daha aşırı biçimde benimseyen milletvekilleri var. Orada bir konuşma yaptı. Fevkalade güzeldi, etkileyiciydi. Konuşma bitti sorular soruldu, çok kritik sorular. O sorulara irticalen -Kürt cereyanına, Ermeni cereyanına dair- cevap verdi. Aksi fikirde olanlar dahi masalara vurarak alkışladılar. Çünkü konuşması hamasi değildi, belgelere dayalıydı. Özal la çok anılarım var. Avrupa Birliği yle ilişkilerde samimiyetini gösteriyor o anılar. Ama onları çok anlattım, her yerde var, bulabilirsiniz. Türkiye nin AET müracaatı rasyonel bir zeminde mi yapıldı, gerçekçi miydi? Başvuru öncesi gerekli hazırlık yapılmış mıydı? Yoksa nasıl olsa kabul edilmeyecek düşüncesiyle mi yapıldı? Özal biz müracaatı yapıp da talebimiz Konsey den Komisyon a intikal ettiği zaman Önümüzde çok uzun bir yol olduğunu söylemişti: Uzun ince bir yol. Başvuru hazırlıksızdı, ama samimiydi. Bunu hemen olacak zannetmeyin, uzun ince bir yoldur dedi. Almayacaklarını biliyordu demeyelim, ama uzun bir dönem içereceğini ve ilerideki konjonktüre meselenin bağlı olduğunu biliyordu. Bu yola girmiş olmanın dahi Türkiye nin demokratikleşmesinde, Batı ile ilişkilerin gelişmesinde çok büyük yararı olacağına kani idi. Aynı görüşü taşıyorum. Müracaatlar sonrasında karşımıza çıkarılan engeller samimiyetten uzaktı. Ama Özal gerçekçiydi, ayağı yerde bir politikacıydı. Bu konu sizin bakanlık döneminizle ilgili olduğu için açmak istiyorum. Türkiye müracaatla tam olarak ne hedefliyordu? Bir kere Türkiye Batıcı ydı. Ama askeri darbeden çıkmıştık. Türkiye Batı da çok kredi kaybetmişti. Brüksel deki Büyükelçimiz e bırakın bir genel müdür falan, lanetayin bir memur dahi randevu vermiyordu. Peki, biz nasıl cesaret ettik buna? Bir, yerel ve genel seçimleri yapmıştık. Demokrasiye şekil itibarıyla geçmiştik. İkincisi, 24 Ocak kararlarından itibaren Türkiye nin ekonomisinin veçhesi değişmişti. Çok büyük hamle yapmıştık. Enflasyonu indirmiştik. İstikrarlı bir ekonomi yoluna girmiştik. Yani gerek siyasi gerek ekonomik yönden AB nin istediği şartları tam elde etmiş değildik, ama o yönde ciddi adımlar atmıştık ve samimiyetimizi ortaya koymuştuk. Bu cesaret verdi bize başvurmak için. Türkiye nin yaptığı işleri anlatmak için tüm AB üyesi ülkeleri teker teker ziyaret ettik. İsabetli oldu bu temaslar. Çok büyük bir anlayışla ayrıldım. Bizim beklentimiz askeri dönemden sonraki kötü izlenimi yenmekti. Müspet düşünmeler başladı. Biz de bu cesaretle müracaat ettik. Hiç kimse bize Sizi üye alırız demedi. Realisttik. En çok muhalefet eden Almanya, Yunanistan. Bizim 14

17 Yakın Dostlarının Dilinden TURGUT ÖZAL IN DIŞ POLİTİKASINI ANLAMAK için Konsey den Komisyon a geçirmekti önemli olan. Tam üyelik beklemiyoruz hemen. Konsey, şunu diyebilirdi: Demokrasi itibarıyla gerekli şartlarınız yok, müracaatınızı reddediyorum. Fas a yaptığı gibi [yapabilirlerdi.] Bu etabı aşmak istiyorduk ve aştık. Komisyon incelemeye aldı. Nihai hedefimiz tam üyelik. Bunun da çok uzun süre alacağını biliyorduk. Adım adım gidelim diyorduk. Aslında Komisyon un verdiği rapor çok enteresandır. Bazı arkadaşlarımız reddedildi bu dediler. Bir kısmı AB yi istemiyordu, bir kısmı günlük politika yapıyordu. Reddedilmedi. Şu, şu eksikleriniz var, gelin beraber çalışalım, telafi edelim dendi, buna askıya alma da diyebilirsiniz ya da geliştirmek için karşılıklı çaba sergileyelim olarak da anlayabilirsiniz. İkisi de olumsuz değil. Dur bakalım demedi, Sen kendi başına yap demedi, Gel beraber yapalım dedi. Komisyon un incelediği iki yıllık süreçte yapılan ziyaretler, lobicilik haricinde istenen kriterleri sağlama amaçlı olarak da bir ajanda takip edildi mi? Tabi ki. Biz içeride teşkilatlandık. Fonksiyonumuz sadece müracaatı yapmakla sınırlı değildi. Bir kere ayrı bir bakanlık kuralım mı, kurmayalım mı diye mukayeseli çalışmalar yaptık. Hazine-Dış Ticaret in yayınlarında vardır bunlar. Masrafsız bir teşkilatla çok iş gördük. Bütün müktesebatı aldık, tercüme ettirdik. Sanki tam üye oluyormuş gibi gerekli tüm çalışmaları takip ederek Türkiye ye intikal ettirdik. İki, demokrasi alanında da en büyük adım [olarak] İnsan Hakları Mahkemesi ni tanıdık. Komisyon un yetkisini tanımıştık, ama mahkemeyi tanımıyorduk. Ben yaptım bu işi Özal ın talimatı ile desteğiyle çünkü bizim içimizde de karşı olanlar vardı. Demokrasiyle ilgili uluslararası anlamda yargısal denetimi kabul ettik. Demokrasinin gelişmesi için elimizden geleni yaptık. Kavga ederek değil Yunanistan o tarihte AET ye üyeydi. O dönem itibarıyla bir çifte standart uygulandığına dair kanaat var mıydı? Niye Yunanistan üye de biz değiliz dediğinizde ne diyorlardı? Her zaman vardı çifte standart. Bu konulara hiç girmezler. Bu bir niyet meselesidir. Kriterler meselesi ikinci derecededir. Bulgaristan ı aldıklarında kriterler tamam mıydı, bırakın Yunanistan ı? Batı kendi niyetine göre hareket eder. Seni almaya niyet etmişse bu kriterlerle ilgili eksiklerin çoğunu görmezlikten gelir. Bizi AB ye almak için gereken siyasi irade oluşmamıştı. Çabamız bu siyasi iradeyi oluşturmaktı, daha somut söylüyorum size. Yani hiç müracaat etmeyeceğiz, nasıl olsa almayacaklar yerine müracaat edip gerekli iradeyi oluşturmaya çalışmak bizim politikamızın esasıdır. 15

18 Ali BOZER (Ankara, 28 Nisan 2014) Özal iktidara geldikten sonraki ilk birkaç yıl Türkiye-ABD ilişkilerinde Ermeni soykırımı yasası, Türkiye ye yapılan Amerikan yardımı miktarının düşürülmesi gibi konular Türk-Amerikan ilişkilerini olumsuz etkiliyordu. Özal ın bu süreçte izlediği siyaset nasıldı? Özal siyasete insani boyutu katmıştı. Cumhuriyetçilerle, Bush la çok eski ilişkileri vardı. İkincisi, Özal ın yumuşak bir yaklaşımı vardı. Bu her zaman müspet tesir yapmıştır. Uzlaşma arayan bir yaklaşımı vardı, dediğim dedik demezdi. Bu tutum Amerika yla ilişkilerimizde çok olumlu netice verdi. Nasyonalist hislerle hareket etmeyen, gerçekçi bir tutum içindeydi. Nitekim Özal zamanında Amerika yla ilişkilerimiz hiçbir zaman kötü değildi. Bu tabiat meselesidir. Özal ın yapıcı karakteri sorunlara çözüm bulmuştur. Özal ın uzlaşmacı kimliğinden yola çıkarak, Özal Türkiye nin Doğulu ve Batılı kimliğini bağdaştırmak konusunda ciddi bir gayret göstermekteydi diyebiliriz. Geleneksel Türk dış politikasına göre ise Batıcılığın modernleştirici hali, Türkiye yi Doğu dan özellikle İslami kimliğinden soyutlamaktaydı. Bu çerçevede, Özal ın Türkiye nin çoklu kimliği üzerinden gösterdiği çabanın sebep ve sonuçları nelerdir? Özal Orta Doğu ülkeleriyle, komşu ülkelerle gerçek anlamda Yurtta sulh, cihanda sulh ilkesine uygun ilişkiler kurdu. Bunu başta da söyledim. O zamana kadar ihmal ettiğimiz İslam dünyasına, Orta Doğu ya önem verdi. Nasıl önem verdi? Yatırımlarla, işadamlarıyla Şimdi iftihar ediyoruz, bunlar ilk defa Özal zamanında başladı. Siyasetle sanayiyi, ticareti beraber götürdü. Türkiye nin genelde sorun yaşadığı ülkelerden olan Yunanistan ile ilişkilerde, Özal ekonomik karşılıklı bağımlılığın barışçıl ilişkilere yol açacağı görüşüne vurgu yaparak anlaşmazlıklara siyasi diyalog ve barışçıl uzlaşı yolu açmaya çalışmaktaydı. Buna göre Özal ın liberal yaklaşımı nasıl değerlendirilmeli? Bu yaklaşımın özellikle Türk-Yunan ilişkilerine beklenen katkıyı yapamamasının nedenleri sizce nelerdir? İlke itibarıyla bu komşularla iyi ilişkilere dayanıyordu. Özal Yunanistan la iyi ilişkilerin iki ülke için mutlaka da, aynı zamanda bölge için, Avrupa için çok hayırlı olacağı inancı içindeydi. Özal ın Yunanistan la barış için vermeyi düşündüğü tavizler var mıydı? Benimle paylaştığı bir husus yok. Benim tahminim hayır. Uluslararası alanda birçok konuda uzlaşmadan uzak duran taraf biz değiliz, karşı 16

19 Yakın Dostlarının Dilinden TURGUT ÖZAL IN DIŞ POLİTİKASINI ANLAMAK taraf. Yunanistan ı [ele] alın. Makarios u ben devirmedim ki, Rumlar devirdi. Londra ve Zürih antlaşmaları oraya bir statü vermişti, ben bozmadım ki o statüyü, onlar bozdu. Şimdi ben ne istiyorum? Federatif yapı, değişimli cumhurbaşkanlığı, vs. O ne diyor? Hayır, ben yapacağım her şeyi diyor. Megali Idea denen bir fikr-i sabit var. Ben size bir misal vereceğim. Özal, o kadar barışçıydı ki vizeyi kaldırdı. Benim AB ye müracaatıma karşı çıkan bir Dışişleri vardı. Özal ı da bir anlamda etkilemişler. Yunanistan a gideceğim onlara da anlatacağım. Özal bana bıraktı, Git, hallet dedi. Gittim ben. Yunanistan da değil de başka bir ülkede yaptık görüşmeyi. Pangalos da muhatabımdı benim. Baş başa konuşuyoruz. Ben yumuşak konuşurdum her zaman: İyi ilişkiler olsun diyorsunuz, ama ben her yaz Ayvalık a gidiyorum. 10 mil uzakta Midilli var karşımda, ama ben Midilli ye gidemiyorum. Benden pasaport, vize istiyorsun. Bizim Ayvalık taki pazardan alışveriş yapıyor Yunanlılar, bazen paraları yetişmiyor, esnaf diyor ki Olsun, haftaya geldiğinde ödersin. Halklar arasında böyle bir ilişki var. Ama sen hala bize vize uyguluyorsun. Bırakın büyük işleri, küçükten başlayalım. Evvela kaldırın şu vizeyi. Bizden çekinmeyin. Biz sizi işgal etme temayülünde değiliz. Misak ı Milli sınırlarıyla yetiniyoruz. Uzlaşmacı olmayan karşı taraf çoğu zaman [Yunan tarafıydı.] Ben bu nasyonalist hislerle söylemiyorum. Tecrübelerimle söylüyorum. Biz uzlaşmacıyız, bizim kimsenin toprağında gözümüz olduğunu söyleyebilir misiniz? Yeter ki başkalarının bizim toprağımızda gözü olmasın. Evet, sizin söylediğiniz barış için taviz verme konusu doğru. Ama karşı taraftan taviz alamıyorsun ki. Ermeni meselesi de böyle değil mi? Özal ın 1. Körfez Savaşı nda toprak kazanımı yönünde bir amacı var mıydı? Ben böyle birşeyi Özal ın ağzından hiç duymadım. Biz o dönemde Özal la Başbakan Yıldırım Akbulut, ben, Milli Savunma Bakanı Sefa Giray, Genelkurmay Başkanı Necip Torumtay hemen her hafta toplanıyorduk. Özal ın bu toplantılarda üzerinde ısrarla durduğu husus kendisine gerektiğinde müdahale imkânının, yetkisinin verilmesiydi. Komitede de ben buna şahsen karşıydım. Maksadı Irak tan toprak alacağından, vs. değildi. Çünkü öyle bir konu [gündeme] gelmiyordu. Bakın siz Bush la konuşuyorsunuz telefonda. Sizden öyle bir talepte bulunur ki siz onu reddedemezsiniz, o yetkiyi verirsek. Hâlbuki yetkiyi vermediğimiz takdirde siz dersiniz ki bu mesele Meclis in işidir. Kimseyi kırmadan meselenin içinden çıkma imkânınız olur. İkincisi, biz [ANAP] ekseriyetteyiz. Ne zaman isterseniz Meclis i toplarız ve bu yetkiyi size veririz [dedim Özal a.] Ama bu 17

20 Ali BOZER (Ankara, 28 Nisan 2014) yetkiyi isteyişinin nedeni neydi? Sizin sorduğunuz sebepler olup olmadığını bilmiyorum. Fakat bir Musul meselesi vardı. Bizim partide, gruptaki arkadaşların bir kısmı Bu politikayı cesaretsiz götürüyoruz diyorlardı. Niye? Musul u almıyoruz diye. Meclis Komisyonu nda ben bunu anlatmaya çalıştım. Benim politikam o değildi. Ben Misak-ı Milli hudutları içindeyim. Musul la başıma ayrı bir dert almak istemiyordum. Ama Özal dan böyle bir şey gelmedi. Acaba Özal da böyle bir şey düşünüyor muydu, onu bilmiyorum. Benim görevde bulunduğum dönemde mesele buydu: Özal a yetki verip vermemek. Bunu Meclis e götürdük sonunda, ısrar etti çok. Meclis ten çıkaramadık. Bizim arkadaşlar bile aksi oy kullandılar. İkinci seferde çıkardık ancak. Ondan sonra da ben ayrıldım. Sizin üzerine çok spekülasyon yapılan bir istifa olayınız var. ABD ziyaretinde Bush la görüşmesinde içeriye alınmadığınız dolayı istifa ettiğiniz söyleniyor. Konuya tam bir açıklama getirebilir misiniz? Çok açık. Bakın, bir işin ne olduğunu anlayabilmek için seyrine bakmak lazım. Ben BM ye gidecektim. O döneme tesadüf etmiş, rahmetli Özal da Bush tan randevu istemişti. Ben de bizim müsteşara söyledim. Müsteşar temasa geçti, Bush tan cevap geldi, Memnuniyetle dedi. Karar beraber gideceğimiz şeklindeydi. Bana dedi ki Sen de BM deki programını değiştir. Ben de BM deki ikili temaslarının günlerini değiştirdim. Özal bana başka bir toplantıda dedi ki Geliyor musun, değiştirdin mi? [Ben de] Evet dedim. Sonra ABD ye gitmeden önce vedaya gittim. Geliyorsun, değil mi? dedi. Ben de Emrettiniz, geliyorum dedim. Bunlar [Özal ve Bush] konuşuyorlar. Biz de bekliyoruz, ikili görüşmeden sonra bizi [dışişleri bakanlarını] çağıracaklar diye. Ancak uzadı bu iş. O arada Baker [dönemin ABD Dışişleri Bakanı] girmiş. Bush çağırmış onu. Bundan sonrasını bilmiyorum, sormadım da. Bir konu hakkında bilgi almak için. Nabi Şensoy da not tutan arkadaşımız, ona dahi hiçbir şey sormadım. Ben girmedim. Ondan sonra yemek oldu, beraberiz, konuşmalar devam etti, beraberiz. Basında bir kıyamet koptu. Öyle bir kıyamet koptu ki hemen benim istifa etmem isteniyor. Düşünebiliyor musunuz, aşağı yukarı ülkenin dışişleri bakanıyla randevu almışım, böyle bir işi bırakıyorum, istifa ediyorum, böyle bir şey olmaz. Fakat bu basının tutumu beni rahatsız etti. Bir, benim hakkımda bir hüküm vereceklerdi. Diyeceklerdi ki Bu herif ne yaparsan yap, makamdan vazgeçemez. İki, Bu adam haysiyetli adamdır, bunu yemez. Ben bu ikisinden birini tercih etmek konumundaydım, ikinciyi tercih ettim. Özal ın beni [Bush la görüşmeye] çağırıp çağırmaması ikinci plandaydı. Bunu bilmiyordum ve bilmediğim bir şeyden 18

21 Yakın Dostlarının Dilinden TURGUT ÖZAL IN DIŞ POLİTİKASINI ANLAMAK dolayı istifa edemezdim. Ama bildiğim bir şey vardı, istifa etmezsem haysiyetime gölge düşecekti. Ben buna razı olamazdım. Bunun üzerine istifa ettim. Ben bunu Özal a da çok açık söyledim. Bir saati geçen görüşme yaptık. Ya, işte böyle olur mu? [dedi.] Benim için kendi haysiyetim önemliydi. Nabi Şensoy işin içinde, o daha iyi biliyor, ama sormadım ona. Baştan beri Baker ın görüşmede olmadığı muhakkak, sonradan çağırmışlar ve kalmış orada. Niçin kaldı orada, unutuldu mu, adam mı çıkmadı bir takım meçhul sorular. Özal ın Sovyet bakiyesi Türki cumhuriyetlerle ilişkileri geliştirme noktasındaki bakışı, politikası nasıldı? Buna çok önem veriyordu, özellikle Azerbaycan a. Mesela, Azerbaycan, Süleyman Bey e bu konuda ödül falan vermiştir ilişkileri çok iyiydi diye. Özal da ondan aşağı Azerbaycan a önem vermedi. Bu tarafa çok açıktı Özal. Özal ın bu politikasını Yeni Osmanlıcılık diye tabir edenler oldu? Ben bu tabirleri sevmiyorum. Herkes kendine göre uyduruyor, bazıları da sempatik buluyor, benimsiyor. Ne kadar uydurma şeyler var. Osmanlıcılık la hiç alakası yok. Osmanlı biliyorsunuz askeri yönden yayılmacıydı. Böyle bir şey mi söylemek istiyorlar. Ne söylemek istiyorlar bu kavramla? Önce ekonomik ve kültürel ilişkileri geliştirme, sonra belki Bağımsız Devletler Topluluğu gibi gevşek bir siyasi bağ? Belki. Bunlar çok uzun vadeli şeyler. Bunlar tam bir spekülasyon. Bir devlet adamı bunu düşünebilir de. Karadeniz Ekonomik İşbirliği gibi somut adımlar da var? Karadeniz Ekonomik İşbirliği biraz da Avrupa Birliği ne karşı bir oluşumdur. Bizim B planımız var mesajını vermek midir? Biraz öyle. O bölgeyle de bir işbirliği yapmak istedi, ama çok fazla ileri gitmedi o. Çin e, Uzakdoğu ya önem verilmesi de Özal zamanındadır. Özetle, Özal ın liderliği ile Erdoğan ın liderliğini kıyasladığınızda nasıl bir tablo ile karşılaşıyorsunuz? Hiç benzerlik yok. Öyle söyleyeyim. Farklılıklar neler? Evvela üsluptan başlıyor. Siz de biliyorsunuz Özal ın böyle bir üslubu var mıydı konuşmalarında? Oradan başlayın. Özal, yumuşak insandı, uzlaştırıcıydı. 19

22

23 Yakın Dostlarının Dilinden TURGUT ÖZAL IN DIŞ POLİTİKASINI ANLAMAK Milli ve manevi değerlerine bağlı, yenilikçi, cesur, girişimci lider Ali COŞKUN (Ankara, 12 Ocak 2015) Ali Coşkun, 1939 yılında Erzincan da doğdu yılında Yıldız Üniversitesi Mühendislik Fakültesi ni bitiren Coşkun, yüksek lisansını İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi nde tamamladı. Birçok özel şirkette kurucu olarak görev alan Coşkun, bir dönem TOBB Yönetim Kurulu Başkanlığı, İslam Ülkeleri Odalar Birliği Başkan Vekilliği yaptı. Mali Müşavir olarak da çalışan Coşkun, İhlas Finans Kurumu A.Ş. ve Bisan Bisiklet Sanayi ve Ticaret A.Ş. Yönetim Kurulu Başkanı, İSO Yön. Kur. Bşk. Yrd., Milletlerarası Ticaret Odası Türk Milli Komitesi Başkanı, DEİK Kurucu Başkanlığı görevlerinde bulundu. ANAP tan 20. dönem İstanbul milletvekili olarak parlamentoya giren Coşkun, daha sonra Refah Partisi ne ardından da Fazilet Partisi ne geçti. 58. ve 59. hükümetlerde Sanayi ve Ticaret Bakanlığı yaptı. Coşkun, AK Parti nin kuruluşunda da kurucu üye olarak görev aldı.

24

25 Ali COŞKUN (Ankara, 12 Ocak 2015) Turgut Özal adı sizin için ne ifade ediyor? Size göre, Özal ın sıra dışı karakter özellikleri nelerdir? Turgut Özal milli ve manevi değerlerine bağlı fakat o derecede yenilikçi, evrensel değerlere saygılı, cesur, girişimci bir insandır. Özal ın liderliği ve bakış açısının geleneksel statükocu dış politika geleneğinden sapmaya yatkın olduğu doğrultusunda genel bir kanı mevcut. Bu konu hakkında ne düşünüyorsunuz? Ayrıca kanaatinizce Türk dış politikası bu liderlik anlayışından nasıl ve ne ölçüde etkilenmiştir? Öncelikle Cumhuriyet in kuruluş yıllarına dönmemiz gerekiyor. Yanmış yakılmış bir cihan devletinde, savaşlar sonrası cumhuriyet kurulurken büyük sıkıntılar çekildiğini biliyoruz. Yetişmiş insan gücü, sermaye birikimi ve teknik birikim yoktu. Cumhuriyet, Mustafa Kemal Atatürk öncülüğünde kurulduktan sonra hedef demokratik cumhuriyet olarak belirlenmiş, cumhuriyetin demokrasiyle taçlanması hedeflenmişti. Fakat o yıllardaki dünyadaki gelişmeler, Türkiye deki imkânsızlıklar, iç ve dış çekişmeler dolayısıyla ne yazık ki özellikle 1940 lı yıllarda devlet ağırlıklı bürokratik cumhuriyet oluşmuştur de Demokrat Parti nin iktidara gelmesiyle devletçi zihniyetten özel sektör öncülüğünde bir kalkınma modeli belirlenmişse de ihtilaller ve karma ekonomik modelinin Türkiye ye seçilmesiyle 60 lı yıllarda bu kez sadece sanayileşme hareketinin, ithalatı ikame şeklinde gelişmeye başladığını görüyoruz. Ama kapalı ekonomi olduğu için, üretilen malda kalite, ambalaj, servis gibi sorunların önde tutulmadığını görüyoruz. Ve satıcı piyasası hâkim. Neyi imal ederse maliyetinin üstüne karı koyuyor ve piyasaya sürüyor. Özal ın iktidar olmasıyla en büyük değişiklik bu zihniyette oldu. Yani Türkiye dışa açılma kararı aldı. Dışa açılmayı zorunlu hale getiren ve ekonomik krizin hâkim olduğu ülkemizde -büyük bir sarsıntı geçirdik kolay değildi- Özal ın dış politikası sadece diplomasi değildi. Diplomasiye, ekonomi öncelikli bakıyordu ve arkadan da savunma konusu geliyordu. Yani üç ayaklı bir hedef vardı. Özal ın dış politika anlayışını diplomasinin gelişmesi, ekonominin gelişmesi ve savunmanın önem kazanması olarak üç ayağını oluşturuyordu. Özal neo-liberal bakış açısı üzerinden ekonomi temelli bir dış politika takip edip, Türk dış politikasında ekonomik mülahazaların varlığını teşvik etmekteydi. Size göre, bu yaklaşımın Türk dış politikası için sebep ve sonuçları neler olmuştur?

26 Ali COŞKUN (Ankara, 12 Ocak 2015) Ben o dönemde Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) Başkanı ydım ve ekonomik krizden çıkmak için gelir dağılımı adaletsizliği, işsizlik, yüksek faiz, enflasyon vardı. Yapmış olduğumuz tespitte, göçlerin önlenmesi, gecekondu hareketinin kontrol altına alınması ve sosyal sorunların önlenmesi için ekonominin itici gücü olan sanayileşmenin Anadolu ya yayılması ihtiyacı ile karşı karşıyaydık. Çünkü sanayi, İstanbul ve Marmara bölgesinde yoğunlaşmıştı. Özal ın bir özelliği de ilişki kurmayı çok iyi becerir ve yapacağı harekette güç odaklarını yanına almasını çok iyi bilirdi. Bize dedi ki Anadolu ya sanayinin yayılması için ne gerekiyorsa düşündüklerinizi yapın. Biz de Odalar Borsalar Birliği olarak çalışmaya başladık. Orta ve Küçük İşletmeler Kurumu nu (OKİK) kurduk. Bu konu çok beğenildi ve şimdi hayatta olan KOBİ dediğimiz kuruluşları ayağa kaldıran KOSGEB kuruldu. İkinci meseleyi ele alıyorum: Türkiye hızla dışarıya açılmaya başlamıştı. Türkiye de ne oluyor diye heyetler gelmeye başladı ve biz bu heyetlere yetişemez olduk. Gelen heyetlere karşılık ilgi duyan iş kesimini bulamıyorduk. O günlerde internet de yoktu. Ve biz büyük bir uğraşıyla Bilgi İşlem Merkezi ni kurduk. Gerek ithalat gerek ihracat anlamında hangi ülkeyle kimler ilgili ilişkileri tespit ettik ve Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu nu kurduk. Bu kurul da Türkiye ile ilgili ülke arasında iş konseyi kuruluyor ve yılda bir kez Türkiye de bir kez de o ülkede iş konseyi toplanıyordu. Bu konseye devlet adamları, siyasetçiler, iş adamları katılıyordu. Özal bu modeli çok beğendi ve iş adamlarını burada görev alması için teşvik etti. Biz de Odalar Birliği şemsiyesi altında TÜSİAD, MÜSİAD, TÜRKİŞ ve benzeri kurumların hepsini aldık, ülke bütündür dedik. Hep beraber ekonominin dışarıya açılması noktasında büyük bir faaliyet gerçekleştirdik. Özal başbakan olarak bu hareketin başını çekti. Amacımız devlet adamlarının açtığı dostluk kapısından iş adamlarını geçip ekonominin eşit şartlarda kazan-kazan gibi ticari menfaat ilişkileri, müşterek yatırımlar kurarak ilişkilerin büyütülmesi amacı vardı. İşte bu Özal ın dış politikasında önemli bir ayak oldu. Sonra 11. Cumhurbaşkanı Abdullah Gül de dışişleri bakanıyken söylemiştir. DEİK in çalışmaları diplomatik zeminler hazırladı. İhracatımız 3 milyon civarındaydı, petrol ithalatına yetmiyordu, sonradan Türkiye İhracatlar Meclisi ni de kurduk ve bugün ihracatımız 150 milyar dolarları geçti. Ama bugün DEİK i bir torba yasayla Ekonomi Bakanlığı na bağladılar. Özel sektörde yetişmiş kişilere görev verilmesine rağmen endişem eskiye, bürokratik kontrol mekanizmasının geldiği bir çalışma düzenine girilmesidir. Şunu söylemek istiyorum, Özal ın dış politikasında ekonomik ilişkiler ön planda geliyordu. Ekonomik ilişkiler geliştikçe diplomasi gelişir anlayışı vardı. Diplomasi 24

27 Yakın Dostlarının Dilinden TURGUT ÖZAL IN DIŞ POLİTİKASINI ANLAMAK geliştikçe de kültürel, sosyal, ekonomik ilişkiler de gelişmeye başlıyordu. Ama Özal dan önce sadece diplomatik ilişkiler olduğu için ekonomi geri planda kalıyordu. Tabi bu arada ülkenin üniter yapısının korunması bakımından savunma çok önemli bir yer taşıyordu, Türk savunma sanayisinin gelişmesi ve özel sektörle işbirliği yapılması için Savunma Sanayi Müsteşarlığı kuruldu. Bugün savunma sanayinin gelişmesinde de Özal ın seçtiği dış politika tercihleri sonucu olmuştur. Özal Türkiye nin Doğulu ve Batılı kimliğini bağdaştırmak konusunda ciddi bir gayret göstermekteydi. Geleneksel Türk dış politikasına göre ise Batıcılığın modernleştirici hali, Türkiye yi Doğu dan özellikle İslami kimliğinden soyutlamaktaydı. Bu çerçevede, Özal ın Türkiye nin çoklu kimliği üzerinden gösterdiği çabanın sebep ve sonuçları nelerdir? Cumhuriyet in kurucusu Mustafa Kemal Atatürk ün çok vecih bir sözü var: Yurtta sulh cihanda sulh diye. Ama maalesef bürokratik cumhuriyetin hâkim olduğu dönemlerde bu adeta Yurtta sus cihanda sus şeklinde yorumlanmıştı ve Türkiye gerçekten haklı olduğu konularda bile kendini dünya kamuoyuna anlatamamıştır. Artık dünyada küreselleşme süresinde ülkeler bir adaya çekilmiş, tek basına yaşama şartlarına sahip değildi. Dolayısıyla sizin, devlet olarak alacağınız kararlar tüm dünyada takip edilmektedir. İçine kapalı bir Türkiye meselelerini anlatamamış hatta Türkiye terörün getirdiği olumsuzlukları bile dünya kamuoyuna anlatamamış ve karşı taraf kendine dünya kamuoyunda yer yapmıştır. Mesela Ermeni meselesinde 1915 olaylarının 100. yıldönümü bu sene, dünya kamuoyu bunu tartışacak ve bunlar Amerikan kongrelerine sunuluyor. Orada bile Türkiye haklıyken kendisini anlatamamış. Bu tabloyu yıkmak için Özal lobi faaliyetleri yaparak gerçekleri anlatmıştır. Çünkü İslam barış ve uzlaşı dinidir. İslam sadece nefsi müdafaa hakkını vermiştir. Maalesef İslamofobi olarak aksi şeklinde olaylar algılatılmış, cereyan etmiş ve Türkiye yalnızlığa doğru itilmişti. Dolayısıyla Özal, hem mensup olduğumuz inançları muhafaza ederken diğer yandan da dünya kamuoyu ile bütünleşebilmek için evrensel değerleri saygıyla karşılıyordu. Bu bakımdan mesela AB [ile] ilişkilerde ilk defa Özal zamanında hareket başladı ve asıl üyelik için müracaat Prof. Dr. Ali Bozer in devlet bakanlığı döneminde yapılmış, dondurulmuş AB ilişkileri öyle başlamıştır. Yine müttefik olduğumuz Amerika yla yeniden görüşmeler ve ilişkiler o dönemde başladı. Yıllardır komünist bloğa kapalı olduğumuz hudutlar açılmıştır. Hiç unutmam Sarp [sınır] kapısı açıldığı zaman kıyamet koptu. Bizzat Moskova seyahatlerine ben de katıldım. Hatta Kremlin Sarayı ndaki bir toplantıda ekonomiden sorumlu başbakan yardımcıları Özal a Eskiden Ankara da, komünistler Moskova ya diye 25

28 Ali COŞKUN (Ankara, 12 Ocak 2015) bağırılıyordu, herhalde biz burada bugün Komünistler Ankara ya! mı demeliyiz? diye bir espri yapmıştı. O değişim sürecinde Özal dünya kamuoyunda Türkiye nin yerini almasını sağlamıştı. Küreselleşme sürecinde, yani küreselleşmeyi şöyle tanımlayabiliriz: Global, küre şeklinde olan dünyanın ekonomik olarak tek pazar haline gelme durumudur. Bunun için Dünya Ticaret Örgütü öncülüğünde küreselleşme sürecinde, bütün ülkeler arasındaki ticari engellerin kaldırılması, gümrük duvarlarının yıkılması öngörülmüştür ve bunun için de serbest piyasa ekonomisi dediğimiz piyasa ekonomisinin benimsenmesini öngörülmüştür. Türkiye en erken dönemde Özal döneminde bunu benimsemiştir. Böylece Türkiye dünya pazarlarına açılma hedefinde olmuştur. Bu gelişme bir taraftan fırsatlar zincirini ortaya koyarken bir taraftan da korkunç bir rekabeti de getirmektedir. Bağımsızlığınızı devam ettirmeniz için sizin rekabet gücü yüksek bir ülke olmanızı gerektiriyordu. Sanayinin silkelenmesi, rekabet gücünün yükselmesi ve dünyaya açılması da Özal döneminde başlamıştır. Bunlar tabi birbirini etkileyerek Türkiye nin güçlenmesine sebep olmuştur. Bu bakımdan Özal ın dış politikasını sadece diplomatik ilişkiler değil ekonomi ve savunma alanında dünyaya açılma olarak değerlendirmek gerekir. Darbe sonrası dönemde Özal cesur ve olağanüstü bir harekete girişerek AET ye tam üyelik başvurusunda bulundu. Bu hareketi nasıl görüyorsunuz? Başvurunun ardında yatan mantıksal temel size göre nedir? Avrupa bu başvuruyu ilk olarak nasıl yorumlamıştı ve neden reddetmişti? 12 Eylül darbesinden sonra Askeri Konsey bir taraftan desteklerken bir taraftan kendine göre kırmızı çizgileri vardı. O bakımdan Özal hem askeri iradeyi arkasına almıştı hem de onların ortaya koyduğu kırmızı çizgileri dikkate alması gerekiyordu. Örnek olarak serbest bölgeye askeri cenah kuşkuyla yaklaşıyordu. MGK Genel Sekreteri Doğan Beyazıt Paşa beni davet etti. Serbest bölgeleri siz de destekliyormuşsunuz buralar 3. Bölge olacakmış, bizim verecek bir çakıl taşımız yok dedi, Yine asker jandarma girecek mi? dedi. Serbest bölgeyi açıkladım, Tabi girecek dedim. Böyle endişeli durumlar vardı. Özelleştirme konusuna yönelik de öyle. Dolayısıyla Özal pek çok kuşkuları, zorlukları yenerek başladı. Yine Avrupa Birliği ne tam üyelik için müracaat ettiğinde de bazı kesimler fevkalade karşı çıktı. Ama Özal onları aşarak ilişkilere devam etti. Özal iktidara geldikten sonraki ilk birkaç yıl Türkiye-ABD ilişkilerinde Ermeni soykırımı yasası, Türkiye ye yapılan Amerikan yardım miktarının 26

29 Yakın Dostlarının Dilinden TURGUT ÖZAL IN DIŞ POLİTİKASINI ANLAMAK düşürülmesi gibi konular Türk-Amerikan ilişkilerini olumsuz etkiliyordu. Özal ın bu süreçte izlediği siyaset nasıldı? Amerika ile olan ilişkilerde de en büyük sorun Ermeni sorunuydu. Ermeni tezlerini Rum lobisi destekliyordu. Onun önüne geçebilecek tek kesim Musevi kesimiydi. Özal ın başarılarından birisi de Amerika daki Musevi, Yahudi cemaatlerle ilişki kurup Kongre de Ermeni görüşlerine karşı Türkiye tezlerinin desteklenmesidir. Bu da dış politikada Özal ın yaptığı önemli olaylardan biridir. İsrail ilişkileri o dönemde gelişmeye başladı. İsrail lobisi daima Türkiye ile hareket etmiştir. Özal ın İsrail ile ilişkilerinin normalleşmesi doğrultusundaki fikirleri nelerdi? İsrail le ilişkilerin gelişmesi ile Arap dünyasıyla yakınlık birbiriyle çelişen unsurlar olarak görüyor muydu? 1991 de İsrail le ilişkilerin büyükelçilik düzeyine çıkarılmasında Özal ın yaklaşımı ve katkıları nelerdir? Özal, etkili bir devlet adamı pozisyonuna gelmişti. İslam ülkeleriyle ilişkilerimizi geliştirirken İsrail in varlığının da dünya kamuoyunda reddedilmeyeceğini bilerek iyi ilişkiler kurularak Filistin ile ilişkilerin düzeltileceğine inanıyordu. Amerika daki Musevi lobisini hem de Filistin meselesini ikili ilişkilerle çözme açısından Arap ülkelerini ikna etmiş durumdaydı. Türkiye nin genelde sorun yaşadığı ülkelerden olan Yunanistan ile ilişkilerde, Özal liberal yaklaşımın ekonomik karşılıklı bağımlılık üzerinde etkisine vurgu yaparak anlaşmazlıklara siyasi diyalog ve barışçıl uzlaşı yolu açmaya çalışmaktaydı. Buna göre Özal ın liberal yaklaşımı nasıl değerlendirilmeli? Bu yaklaşımın özellikle Türk-Yunan ilişkilerine beklenen katkıyı yapamamasının nedenleri sizce nelerdir? Özal ın Türkiye nin rekabet gücünü yükseltmesinde ve ekonomik sorunların çözülmesinde inandığı konulardan birisi de Komşu devletlerle dost/kardeş olarak öncelikle ilişkileri düzeltmeli derdi. Böylelikle sınır ticareti başlattı. Bu durum o gün için sıkıntıda olan sınır illerimiz için büyük bir ekonomik canlılık getirdi. Daha önce sınır ticareti yoktu. Uzunköprü ye gittiğimde bizzat gördüm, Yunanlılar aileler vize kaldırıldığında gelip bakkaldan, kasaptan alışveriş yapıyorlardı. Hatta veresiye defterleri vardı, Hristikas Efendi almış, bir dahaki geldiğinde ödüyor gibi notlar tutuluyordu ve oralarda sınır pazarları kurulmuştu. Tişörtler, ayakkabılar satılıyordu. Yunanlılar gelir oradan alışveriş yapardı. O zaman anladık ki Türk halkı ve Yunan halkı arasında problem yoktu. Problemin kaynağı o sırada Yunanistan daki siyasi kriz ve kadroların tutumudur. 27

30 Ali COŞKUN (Ankara, 12 Ocak 2015) Özal, Bulgaristan daki Türklere uygulanan baskı neticesinde ortaya çıkan gerilimli süreci nasıl yönetmişti? Bulgaristan da o yıllarda Bulgar Devlet Başkanı nın yanlış politikası sonucu Türklere karşı baskı uygulanmaktaydı. Türk isimleri Bulgar isimlerine dönüştürülüyordu zorla. Bulgar askerleri Türk evlerini basarak çocuklara, kadınlara işkence yapıyorlardı. Bu bakımdan meselenin çözülebilmesi için, bu insanların hayatlarının garantiye alınması gerekiyordu. O zaman biz de özel sektör olarak oraya gittik ve o insanları Türkiye ye getirdik. Yardım kampanyasıyla yaraları sarılmaya başlandı. Dönemin Bulgaristan Devlet Başkanı nın devrilmesiyle ve Özal ın Avrupa ve Amerika kanalıyla da yaptığı görüşmelerle Bulgaristan ile ilişkiler normale döndü. Özal ın 1. Körfez Savaşı nın başarılı olacağı yönündeki iddialı sözlerinin ve siyasetinin nedeni sizce neydi? Özal neden geleneksel ihtiyatlı Türk dış politikasından saptı? Özal ın bir özelliği Türkiye de hem özel sektörde çalışmış hem kamuda çalışmış olmak gibi iki kesimi tanımak olduğu gibi, bir özelliği de hem Batı dünyasını hem İslam dünyasını çok iyi bilmesiydi. O zaman Irak a müdahalenin o zamanın rejim bunalımlarından daha büyük bunalımlar yaratacağını anlatmıştır. Nitekim Körfez Savaşı, Amerika nın Irak ı işgali [Özal ın] dediği gibi bunalımlı bir süreç yarattı. Bugün Kuzey Afrika ülkelerinde ve Orta Doğu ülkelerinde ayaklanmalar ve Irak ta olumsuz gelişmeler de Özal ın haklı olduğunu ve ne kadar öngörülü bir olduğunu ortaya çıkardı. Özal dönemindeki bir başka açılım, Sovyetler in dağılmasından sonra ortaya çıkan Orta Asya daki Türk devleri üzerineydi. Başlangıçtaki istek ve beklentiye rağmen, ilişkiler beklendiği gibi geliştirilemedi. Size göre bu hayal kırıklığının temel nedenleri nelerdir? Temel nedeni 70 seneyi aşkın süredir komünist rejim altında yaşamış olan bağımsız Türk topluluklarının bir baskı altından kurtulmuş olmalarının verdiği psikolojiyle uzun müddet tedirgin hareket etmeleridir. Çünkü komünist dönemde de biz heyet olarak gittiğimizde bir makam sorumlusuyla baş başa görüşemezdik. İki kişi KGB den katılıp odada oturup hiç konuşmadan görüşmenizi takip ederdi. Ama Özal ın ilk hareketleri dostluk kapılarını açmıştır ve ilişkileri geliştirmiştir. 28

31 Yakın Dostlarının Dilinden TURGUT ÖZAL IN DIŞ POLİTİKASINI ANLAMAK Turgut Özal Türkiye yi dünya ekonomisi ile bütünleştiren bir devlet adamıydı Andrew MANGO (Londra, 24 Ocak 2014) Andrew Mango, 1926 yılında İstanbul da doğdu. İstanbul İngiliz Erkek Okulu mezunudur. Yüksek öğrenimini Londra daki School of Oriental Studies de Farsça ve Arapça öğrenerek yaptı. Büyük İskender üzerine yaptığı araştırmayla doktorasını verdi de öğrenciyken katıldığı BBC de 14 yıl boyunca Türkçe yayınlar bölümünün yöneticiliğini yaptı. Burada Güney Avrupa ve Fransızca Yayınlar müdürüyken 1986 da emekliye ayrıldı. O günden bu yana, bütün çalışmalarını Türkiye yle ilgili konulara ayırmıştır. Sık sık Türkiye yi ziyaret etmiş olan Andrew Mango vefatına dek Londra da yaşamıştır. Mango nun, Türkiye yle ilgili ilk yazısı 1957 yılında Political Quarterly adlı dergide yayınlanmıştır. Turkey ve Discovering Turkey adlı çalışmasını, Turkey: The Challenge of a New Role adlı kitabı izlemiştir. Atatürk: Modern Türkiye nin Kurucusu adlı kitabı 2000 yılında yayımlanmıştır. Bu mülakattan beş buçuk ay sonra 6 Temmuz 2014 tarihinde 88 yaşında iken Londra daki evinde hayatını kaybetti.