İZMİT VE ÇEVRESİNDE KOLERA SALGINI (1894)

Transkript

1 İZMİT VE ÇEVRESİNDE KOLERA SALGINI (1894) Zafer ATAR* Giriş Salgın hastalıklar, tarih boyunca insanlığın en çok etkilendiği felaketlerden biri olarak kabul edilmektedir. Tüm dünyada olduğu gibi Osmanlı Devleti de, salgın hastalıkların yıkıcı etkisine maruz kalmıştır. Bu bağlamda kolera salgınları, Osmanlı gündelik hayatını uzun süre olumsuz yönde etkileyen hastalıklardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Osmanlı coğrafyasında ilk kez 1822 yılında ortaya çıkan hastalık1, XIX yüzyıl boyunca Anadolu nun diğer bölgelerinde olduğu gibi İzmit ve çevresini de, 18482, yılları3 ve 1894 yılında etkisi altına almıştır. Çalışmamıza esas olan 1894 yılındaki kolera salgını ise, Osmanlı başkentini tehdit eder hale gelmesinden dolayı, önlemlerin İzmit ve çevresinden itibaren alınmasına neden olmuştur yılları arasında neredeyse tüm Osmanlı coğrafyasını etkisi altına alan kolera salgını, 1892 yılında Kuzeybatı Hint eyaletlerinde ortaya çıkmış, buradan dünyanın birçok bölgesine yayılmıştır. Hastalık hem Rusya üzerinden hem de daha etkili olarak Hicaz dan hac yoluyla Osmanlı topraklarına ulaşmıştır4. Nitekim 1893 yılında Mekke, Medine ve Cidde de insan hayatını bu hastalıktan dolayı hayatını kaybetmiştir5. Osmanlı hükümeti, Hicaz daki tehlikenin farkına varmış ve salgının yayılmasını önlemek adına bir takım tedbirler almıştır. Fakat alınan tüm önlemlere rağmen, hacıların taşıdığı koleranın, Anadolu topraklarına girmesini engelleyememiştir. Nihayetinde hastalık, hemen hemen tüm Anadolu ya yayılmış, 1893 yılının Temmuz ve Ağustos aylarında da İstanbul a ulaşarak, salgına dönüşmüştür6. Bu dönemde yani 1893 yılında, İzmit te ise hastalığa rastlanılmamıştır. İzmit ve çevresini etkisi altına alan salgın 1894 yılı Ağustos ve Kasım aylarında gerçekleşmiştir Yrd. Doç. Dr., Celal Bayar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, atarzafer@hotmail.com Mesut Ayar, Osmanlı Devleti nde Kolera İstanbul Örneği ( ), İstanbul 2007, s. 22. BOA. A.MKT.MHM.138/5. (5.Ş Temmuz 1848); BOA. C.SH. 10/487. (8.Ş Temmuz 1848). BOA. A.MKT.MHM. 340/79 (9.R Eylül 1865); BOA. A.MKT. MHM. 342/49 (1.Ca Eylül 1865). Gülden Sarıyıldız, Hicaz Karantina Teşkilâtı ( ), TTK Yay., Ankara 1996, s.3-4. Sinan Kuneralp, Osmanlı Yönetimindeki ( ) Hicaz da Hac ve Kolera (çev. Münir Atalar), OTAM, Sayı 7, Ankara 1996, s Kevork Pamukciyan, 1893 Kolera Salgını ve 1894 Büyük Depremi, Tarih ve Toplum, Sayı 132, Aralık 1994, s ; Nursal Kumaş, Bursa da Kolera Salgını ve Alınan Karantina Önlemleri ( ), Uludağ Üniv. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 21, 2011/2, s

2 Kolera Tehlikesine Karşı Osmanlı Devleti nin Aldığı Tedbirler Osmanlı topraklarında yaşanan salgınlar ile oluşan kaygı sonrasında, XIX yüzyılın ortalarında Osmanlı yönetimi salgınların önlenmesi konusunda girişimlere başlamıştır. Karantina uygulamasının yeni usullerle devreye sokulmaya başlanılması bunun en belirgin örneğini teşkil eder. Diğer taraftan salgının devam ettiği günlerde Osmanlı idarecileri, hastalığın zuhur ettiği mahallerde gerekli tedbirlerin alınmasını, gelişmelerin yakından takip edilmesini ve sonuçlarının gazetelerde ilan edilmesi talimatını vermişlerdir 7. Nitekim dönemin basını incelendiğinde ekseriyetle birinci sayfada, kolera vakalarına dair haberlere yer verildiği görülmektedir. Diğer taraftan kolera ile ilgili mücadelede önemli çalışmalar yürüten Hıfzıssıhha Başmüfettişi Kimyager Bonkowski Paşa nın 8 önerisi ile seçilen 20 baştabip de, Anadolu ve Rumeli de bulunan vilayet merkezlerine gönderilmiştir. Tabiplerin vazifesi, denetimler yapmak, hastalık ortaya çıkmadan fennî temizlik işlerinin yapılmasını sağlamak ve herhangi bir yerde hastalık görülürse derhal gerekli tedbirleri almak olarak belirlenmiştir 9. Ayrıca tabiplerin sorumlu olduğu, birkaç vilâyete birden bakacak ve buralarda yapılan çalışmaları denetleyecek olan müfettişler de tayin edilmiştir. Bu arada, İzmit ve çevresinde Bonkowski Paşa nın önemli çalışmalar yapmak suretiyle hastalığın yayılmasını engellediğini de belirtmemiz gerekir. Tüm dünyada olduğu gibi kolera salgınlarına karşı uygulamaya konulan ilk tedbirler, kordon usulünün uygulanması ve tahaffuzhanelerin oluşturulmasıdır. Kordon usulü uygulamasında asıl maksat, hastalığın ortaya çıkış yerinden dışarı yayılmasını engellemek ve aynı yerde imha edilmesini sağlamaktı. Yani bu, karantina usulünün dar kapsamlı bir uygulamasıdır. Hastalığın çıktığı ev, hastane veya kışlalarda bu uygulama yapılmaktadır. Yerleşim alanlarında şüphe duyulan bütün vakaların ortaya çıktığı yerler de, benzer şekilde kordon altına alınmaktaydı. Kordon uygulaması süresi ise genellikle on gündü 10. Tahaffuzhaneleri ele aldığımızda ise, arşiv vesikalarında karantinaya karşılık olarak usul-ı tahaffuz, karantina mahalleri için ise karantinahane veya tahaffuzhane terimi kullanılmıştır. Arapça sakınmak, korunmak anlamına gelen tahaffuz kelimesine dayanarak, bulaşıcı hastalıkların ortaya çıktığı zamanlarda, karantinada bulundurulacak hastaların muayyen bir müddeti geçirmek için ikametlerine tahsis edilen yerlere tahaffuzhane denmekteydi. Daha geniş bir ifadeyle tahaffuzhaneler, bir şehir ve bölgeye salgın hastalığın bulaşmasını veya buradan başka yerlere yayılmasını engellemek üzere şehrin giriş ve çıkışlarında, şehre ulaşan yolların önemli noktalarında, bölgeye giriş yapacak olanların sağlık durumlarının belirli bir süre gözetim altına alındığı ve gözlem sırasında yapılan muayenelerle hastalığa yakalanma ihtimali olanların sağlıklı halktan ayrılması için alıkonulup, tedavi edilmeye çalışıldığı yerlerdir Bkz. BOA. İ.HUS. 34/1312 (7.Ş.1312); BOA. A.MKT.MHM. 595/22. (8.Ş.1312); BOA. A.MKT.MHM. 596/6 (16.N.1312); Mehmet Ak, 19. Yüzyılda Antalya da Kolera Salgını, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 4, Sayı 17, s Charles Bonkowski, 1841 yılında İstanbul da doğmuştur. Bir Leh mültecinin oğlu olduğu bilinmektedir. İlköğrenimini İstanbul da tamamladıktan sonra Paris e giderek burada dönemin meşhur kimyacıları olan Şevroy ve Fremi den dersler almıştır. İstanbul a dönüşünde Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane de kimya muallimliği görevine atanmıştır. Eczacılıkta da kendini yetiştiren Bonkowski, kimya, tıp ve eczacılık alanında birçok çalışma yapmıştır. Uzun yıllar devletin birçok kurumunda çalışmış, saray kimyagerliği görevinde bulunmuş ve milletler arası toplantılarda devleti temsil etmiştir yılında bulaşıcı hastalıklarla mücadele için Dersaadet ve Bil-Umum Vilâyât-ı Şahane Hıfzıssıhha Sermüfettişliği görevine getirilmiştir. Bu alanda da başarılı çalışmalar gerçekleştiren Bonkowski Paşa, 10 Ocak 1905 tarihinde İstanbul da vefat etmiştir. Feza Günergün, XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Kimyager-Eczacı Bonkowski Paşa ( ), I. Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildirileri, Ankara 1992, ss, BOA. MV. 83/37 Lef: 1 (12.B.1312/9 Ocak 1895) 10 Abdülkadir Gül, XIX. Yüzyılda Erzincan Kazasında Salgın Hastalıklar (Kolera, Frengi, Çiçek ve Kızamık), A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 4, Erzurum 2009, s Gül, a.g.m., s

3 Zafer ATAR 1894 kolera salgını esnasında Osmanlı Devleti, hem kordon uygulaması hususunda hem de tahaffuzhanelerin en iyi şekilde hizmet vermesi adına gerekli önlemleri almıştır diyebiliriz. Ayrıca hastalığın yayılmasına engel olmak adına hayati derecede önem arz eden etüv makineleri de 12, II. Abdülhamid in emriyle 1891 yılından itibaren Avrupa dan satın alınarak tahaffuzhanelere gönderilmeye başlanmıştır 13. İzmit Sancağı nda Kolera Salgını ve Alınan Önlemler İstanbul a çok yakın bir mesafede bulunan İzmit, yüzyıllar boyunca Anadolu ya ulaşımda önemli bir konuma sahip olmuş ve bir mola noktası olarak kullanılmıştır. İzmit aynı zamanda göçmenlerin yerleşim yeri olması bakımından da önem taşımaktadır. 19. Yüzyılın ortalarından başlayarak savaşlar nedeniyle yaşanan göç dalgalarında, İzmit ve çevresi göçmenlerin yerleşim yeri olmuş, nüfus hızla artmış ve yaşam koşulları kötüleşmiştir 14. Dolayısıyla İzmit in bir geçiş bölgesi özelliği taşıması, gerek İstanbul da gerekse Anadolu da ortaya çıkan salgın hastalıkların bölgeye kolaylıkla ulaşmasına neden olmuştur yılında İzmit ve çevresinde ortaya çıkan kolera salgını, üzerinde en çok durulan kolera salgınlarından biridir. Aslında bu salgın şiddetinden dolayı değil, coğrafi konumundan yani mutasarrıflık topraklarının yukarıda da değindiğimiz üzere, İstanbul ile Anadolu arasında bir köprü vazifesi görmesinden kaynaklanmıştır 15. Bahsi geçen dönemde İzmit Mutasarrıflığı, İzmit merkez kasaba, Adapazarı, Karamürsel, Kandıra ve Geyve kazalarından müteşekkildi. İlerleyen yıllarda Yalova ve İznik kazaları da İzmit Mutasarrıflığına dâhil edilmiştir 16. Mutasarrıflık sınırları içerisinde ilk kolera vakası 17 Ağustos 1894 tarihinde Adapazarı nda görülmüştür. Ardından Geyve, Ferizli Akyazı, Taraklı ve Akhisar da kolera vakalarına rastlanılmıştır 17. Bu bağlamda koleradan dolayı ilk ölüm haberleri de yine Adapazarı ndan gelmiştir. 19 Ağustos 1894 de Adapazarı nda 4 kişi hastalığa yakalanmış ve iki kişi hayatını kaybetmiş, Ferizli de de 3 kişi koleraya yakalanmıştır 18. Bunun üzerine Adapazarı karantina altına alınmıştır 19. Ayrıca Adapazarı ndan çıkacak olan yolcuların belirlenen muayene istasyonlarında 10 gün süreyle karantinaya alınmaları sağlanmıştır 20. İlerleyen günlerde diğer kazalardan da ölüm haberleri gelmeye başlamıştır. Nitekim 26 Ağustos tarihinde Geyve de iki kişi hastalığa yakalanmış, bunlardan biri hayatını kaybetmiştir 21 ve 29 Ağustos günü yine Geyve den bir kişinin öldüğü haberi alınmıştır 22. Hastalık Ağustos ayının son günlerinden itibaren hızla mutasarrıflığın diğer bölgelerine de yayılmaya başlamıştır. Zira kısa süre içerisinde sancağa bağlı hemen hemen bütün bölgelerden vefat haberleri gelmeye başlamıştır. Örneğin 22 Ağustos günü Adapazarı Kaymakamlığı nın verdiği bilgilere göre, Beylikkışla karyesinde 7 kişi hastalığa yakalanmış, 3 kişi ise vefat etmiştir 23. Bir gün sonra ise aynı köydeiki kişi hayatını kaybetmiştir 24. Ekim 12 Etüv makineleri, içinde belirli bir sıcaklık elde edilerek kurutma, mikrop üretme ve dezenfekte veya sterilizasyon gibi gâyelerle kullanılan âletin genel adıdır. 13 Pelin Böke, İzmir Karantina Teşkilatının Kuruluşu ve Faaliyetleri ( ), ÇTTAD, Cilt VIII, Sayı 18-19, İzmir 2009, s Mine Şehiraltı, İzmit te Kolera Salgınları, Turkiye Klinikleri Journal of Medical Ethics-Law and History, 2010 Volume 18 (3), s Ayar, a.g.e., s Ayrıntılı bilgi için bkz. Kemal Karpat, Osmanlı Nüfusu ( ), Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 2003, s. 204, Ayar, a.g.e., s Tercüman-ı Hakikat, 22 Ağustos 1894, s BOA. A.MKT.MHM. 554/48 (3.Ca.1312). 20 BOA. A.MKT.MHM. 553/32 (17.S.1312); BOA. A.MKT.MHM. 553/31 (18.S.1312). 21 Tercüman-ı Hakikat, 28 Ağustos 1894, s Tercüman-ı Hakikat, 3 Eylül 1894, s BOA. DH.MKT. 275/74 Lef: 7-8. (24.S.1312/27 Ağustos 1894). 24 Tercüman-ı Hakikat, 7 Eylül 1894, s

4 ayı sonlarından itibaren İzmit merkezini etkisi altına alan hastalıktan dolayı, 21 Ekim de biri çocuk biri asker olmak üzere 2 kişi 25, 28 Ekim de bir genç 26, Kasım tarihlerinde 24 saat içerisinde 3 kişi 27, bir gün sonra yine İzmit te bir 28, 19 Kasım da iki 29, 20 Kasım da yine İzmit merkezde bir kişi vefat etmiştir 30. Bu tür örnekleri daha da arttırmak mümkün olmakla birlikte, dönemin basını ve arşiv belgeleri incelendiğinde, İzmit ve çevresinde koleradan dolayı hayatını kaybedenlerin sayısı, Anadolu nun diğer bölgeleriyle mukayese edildiğinde, sayıca daha az olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır. Bunda en önemli etken Osmanlı Devleti nin aldığı tedbirlerdir. Zira hastalığın İstanbul a ulaşmaması adına önlemlerini İzmit ve civarından almaya başlayan devletin, bu konuda başarılı olduğunu ifade edebiliriz yılındaki kolera salgını esnasında İstanbul da, hastalıktan dolayı günde ortalama bin kişinin hayatını kaybettiği gerçeği 31, Osmanlı Devleti nin en üst düzeyde tedbir almasını sağlamıştır. Kolera vakalarının görülmeye başlanmasından sonra alınan tedbirleri ele aldığımızda, bu süreçte merkezi yönetimin, İzmit te gerekli kurumları önlem alması hususunda uyardığını görmekteyiz. Nitekim İzmit Mutasarraflığı na gönderilen bir yazıda, koleranın yayıldığı şu günlerde, hastalığın etkin olduğu bölgelerden İstanbul a gelenlerin muayene edilmeleri, İzmit te bulunan mezbahane ile debbağhanelerin bulundukları bölgelerden kaldırılmaları ve belediyenin hastalığın yayılmasına karşı tüm önlemleri alması gerekmektedir 32 denilmektedir. Yazıdan da anlaşılacağı üzere kolera günden güne etkisini arttırmakta ve hastalığın İstanbul a ulaşmasından endişe edilmektedir. Bu durumu doğrular mahiyetteki bir başka arşiv belgesinde, Ankara ya bağlı Sivrihisar ın Demirci, Oğlakçı ve Sortuğ karyelerinde koleranın ortaya çıktığı ve buraların karantinaya alınacağı, Eskişehir in (ilerisinde) batısında bir tahaffuzhane kurulmasının gerekli olduğu, Sivrihisar kazasındaki hastalıktan dolayı oradan geleceklerin 10 gün Eskişehir de karantina altına alınmasını ve son olarak İzmit ten çıkacak olan yolcuların, koleranın etkin olduğu bu bölgeye gitmelerine izin verilmemesi istenmiştir 33. Eskişehir in batısında bir tahaffuzhane teşkilinin gündeme gelmesi üzerine, yeni tahaffuzhanenin İnönü de inşa edilmesi planlanmış, ayrıca Tuzla tahaffuzhanesinin eksikleri süratle giderilmeye çalışılmıştır 34. Ayrıca daha önce İzmit ve çevresinde koleraya yakalanan hastalar, tedavi için trenlerle Haydarpaşa ya getirilerek, İstanbul da tedavi edilmekteydi. Hastalığın İstanbul dan uzak tutulması adına bu uygulama terk edilerek, hastalar yerinde, yani İzmit te tedavi edilmeye başlanmıştır 35. Hükümet tarafından alınmaya çalışılan tüm önlemlere rağmen hastalık, 1894 yılı yaz aylarından itibaren hızla İç Anadolu bölgesinden batıya doğru ilerlemiştir. Nitekim Sıhhiye Nazırı tarafından 8 Ağustos 1894 tarihinde hazırlanan rapor bu durumu açıkça ortaya koymaktadır. Raporda, Eskişehir de devam eden koleranın İznik e sirayet ettiği ve burada 3 kişinin ishale tutularak ölmesinden dolayı İznik in karantinaya alınarak burada iki katlı bir kordon oluşturulması, İznik ten ayrılacak olanların 10 gün karantinada bekletilmeleri, hastalığın Bursa, Bandırma, Gemlik, Karamürsel ile Bilecik ve Ankara demiryolu üzerindeki yerleşim yerlerine yayılmaması için tüm tedbirlerin alınması istenmiştir. Ayrıca Gemlik ve İzmit Körfezi nden deniz yoluyla gelen yolcular ile İnönü den ve İzmit ten hareket eden trenlerin Tuzla ya geldiklerinde yolcularının 24 saat Tuzla da ihtiyat karantinasına 25 BOA. DH.MKT. 275/74 Lef: 14. (24.S.1312/27 Ağustos 1894). 26 BOA. DH.MKT. 275/74 Lef: 12. (24.S.1312/27 Ağustos 1894). 27 Tercüman-ı Hakikat, 19 Teşrin-i sani 1894, s Tercüman-ı Hakikat, 20 Teşrin-i sani 1894, s Tercüman-ı Hakikat, 21 Teşrin-i sani 1894, s Tercüman-ı Hakikat, 22 Teşrin-i sani 1894, s Kumaş, a.g.m., s BOA. A.MKT.MHM. 553/17 Lef 1. (5.S.1312). 33 BOA. Y.A.HUS. 302/79. (8.M.1312/12 Temmuz 1894). 34 BOA. A.MKT.MHM. 711/1. (29.M.1312/2 Ağustos 1894). 35 BOA. Y.MTV. 84/115. (27.Ra.1311/8 Ekim 1893). 842

5 Zafer ATAR alınmalarının zaruri olduğu belirtilmiştir. Bunun dışında, Tuzla dan başlayarak kara yoluyla Şile ye kadar gelenlerin arasında, İzmit ve daha iç bölgelerden gelenler varsa bunların kabul edilmeyerek, Tuzla ya geri gönderilmelerine karar verilmiştir. Bu süreçte önemli bir görev üstlenen Tuzla Tahaffuzhanesi nin su ihtiyacının acilen karşılanması ve karantina süresinin 10 güne çıkartılması sebebiyle burada bir karakol inşa edilmesi de raporda 36 üzerinde önemle durulan hususlar olarak göze çarpmaktadır. Burada Tuzla Tahaffuzhânesi için bir parantez açmamız gerekir ki, Tuzla Tahaffuzhanesi nin bulunduğu bölge, İstanbul a Anadolu yakasından son giriş noktasıdır. Bu bölgenin tahaffuzhâne olarak seçilmesinde, bir taraftan Anadolu dan gelen yolun güvenliğinin sağlanması, diğer taraftan da denizyolu trafiğinin kontrol altına alınması amaçlanmıştır. Ancak hastalığın ortaya çıktığı süreçte, Tuzla Tahaffuzhanesinde, ne hastaların on gün süre ile gözetim altında tutulacakları hastane binaları, ne de karantina için hayati derecede önemli olan yeterli derecede su bulunmaktaydı 37. Zaten Sıhhiye Nazırı tarafından hazırlanan raporda da özellikle su ihtiyacının acilen karşılanmasının gerekliliği önemle vurgulanmıştı. Durum üzerine Osmanlı makamları kısa sürede Tuzla Tahaffuzhanesinin eksikliklerini gidermeye çalışmıştır. Nitekim erkek ve kadın hastalar için iki ayrı hastane inşasına başlanmış 38 ve salgının başlamasıyla birlikte İzmit e etüv makinesi ve bu aleti kullanacak uzman gönderilmiştir 39. Eksiklikleri giderildikten sonra, Tuzla Tahaffuzhanesi nin oldukça kritik bir görev üstlendiğini söyleyebiliriz. Gerek karadan, gerekse deniz yoluyla bölgeye gelenlerin sıhhi denetimleri bu tahaffuzhane tarafından gerçekleştirilmiştir. Örneğin 5 Aralık 1894 günü, altı sefine ve iki vapurda toplamda 111 tayfaya, kara yoluyla bölgeye ulaşanlardan 105 yolcuya pratika 40 verilmiştir. Diğer taraftan limanda bulunan 22 sefinede ve yedi vapurda bulunanlar ile limana kara yoluyla gelen 45 yolcu, 4 zabit ve 459 askerin sağlık taraması burada gerçekleştirilmiştir Aralık 1894 günü ise, Tuzla Tahaffuzhanesi ne 32 sefine 127 tayfa ve 2 vapurda 38 tayfa ve 281 yolcuya pratika verilmiştir. Yine aynı gün kara yoluyla bölgeye ulaşan 77 yolcunun da sağlık taraması tahaffuzhanede yapılmıştır. Bir gün sonra 20 Aralık 1894 günü ise 11 sefinede 53 ve 100 yolcuya pratika verilmiş, limanda bulunan 3 vapur ve 19 gemideki 156 kişi ile kordon altında bulunanların sıhhi durumları kontrol edilerek, sağlık durumlarının iyi olduğu tespit edilmiştir 42. Bu örnekler göz önünde bulundurulduğunda Tuzla Tahaffuzhanesi nin her gün yüzlerce yolcunun ve limana gelen onlarca geminin sağlık taramasını gerçekleştirdiğini ifade edebiliriz. Yukarıda da ifade ettiğimiz üzere, alınan tüm tedbirlere rağmen hastalık 1894 yılı Ağustos ayının başlarında İzmit e ulaşmış ve bölgede kolera kaynaklı ölümler gerçekleşmeye başlamıştır. Nitekim İzmit Mutasarrıfı Sırrı imzasıyla 12 Ağustos 1894 tarihinde çekilen telgrafta, sancağa bağlı Geyve kazası Mekece Köyü nün koleradan dolayı kordon altına alındığı bildirilmektedir. Koleranın yayılmaması için Ankara tarafından gelecek ve İzmit tarafından gidecek trenlerin Mekece yakınlarındaki istasyonuna uğratılmaması istenmiştir 43. Yine hastalığın yayılması için, İnönü den hareket eden trenlerin Vezirhan, 36 BOA. Y.A.HUS. 305/52. (5.S.1312/8 Ağustos 1894). 37 Kumaş, a.g.m., s BOA. İ.SH. 2/1312. (14.R.1312/15 Ekim 1894); BOA. A.MKT.MHM. 711/7. (16.R.1312/17 Ekim 1894). 39 BOA. A.MKT.MHM. 554/43. (27.R.1312/28 Ekim 1894); BOA. A.MKT.MHM. 554/49. (2.Ca.1312/1 Kasım 1894); BOA. İ.HUS. 31/1312 (2.Ca1312/1 Kasım 1894); BOA. A.MKT.MHM. 554/72. (13.Ca.1312/12 Kasım 1894). 40 Pratika vermek, herhangi bir geminin, limana giriş, indirme veya bindirme, yük ve ambar yükleme veya boşaltma yapabilmesi için verilen sağlık izni anlamına gelmektedir.bkz. menu/hizmetlerimiz/ saglik_ denetimleri/serbest_pratika.aspx (Erişim Tarihi 12 Mart 2015) 41 Tercüman-ı Hakikat, 11 Kanun-u evvel 1894, s Tercüman-ı Hakikat, 12 Kanun-u evvel 1894, s BOA. DH.MKT. 271/31. (11.S.1312/14 Ağustos 1894); BOA. İ.HUS. 31/1312. (2.Ca.1312/1 Kasım 1894). 843

6 Lefke (Osmaneli), Geyve ve Akhisar istasyonlarına uğramadan geçmeleri 44 ve demiryolu güzergâhında bulunan bu yerleşim yerlerine ek olarak İnegöl de de sıhhi tedbirlerin alınması kararlaştırılmıştır 45. İzmit ve çevresinde uygulanan 10 günlük karantina uygulaması, şüphesiz günlük yaşamı olumsuz olarak etkilemiş, bununla birlikte yolculuk sürelerinin de uzamasına sebebiyet vermiştir. Zira hastalığın etkili olduğu dönemlerde İstanbul a gitmek isteyen herkes, karantina uygulamasına tabi tutulmaktaydı. Bu süreçte on gün karantinada beklemek istemeyenlerin zaman zaman farklı yollara müracaat ettikleri görülmektedir. Örneğin İstanbul a tren ile gelenler Tuzla daki karantina uygulamasından kurtulmak için Gebze de trenden inerek, Tuzla nın üzerindeki dağ yolunu kullanmak suretiyle Pendik e ulaşmaya çalışmışlardır. Hadiseden haberdar olan yetkililer, bu duruma mani olmaya çalışmışlardır 46. Hastalığın daha geniş alanlara yayılmasına ve Dersaadet e ulaşmasına engel olmaya çalışan devletin aldığı bir diğer tedbir ise, Tuzla ile Şile arasındaki İstanbul a giden bütün yolları denetim altına almak olmuştur. Bahsi geçen yolların muhafazası için de, Kartal zaptiye taburu görevlendirilmiştir. Ancak bu kadar geniş bir alanın sadece bir tabur zaptiye tarafından muhafaza edilemeyeceği anlaşılınca, bölgede beş-altı kordon oluşturabilecek sayıda karantina memuru ile 10 yaya ve 10 tane de atlı olmak üzere 20 asker görevlendirilmiştir 47. Devletin üzerinde önemle durduğu hususlardan biri de, hastalığın askerler arasında yayılmaması meselesidir. Dolayısıyla, gerek İzmit ten geçmek zorunda olan askerlerin, gerekse kent merkezinde bulunan askerlerin koleranın etkilerine maruz kalmamaları için birtakım tedbirler alınmıştır. Zira askerler arasında olası bir kolera salgının vahim sonuçlar doğuracağı endişesiyle ilgi makamlar, İzmit ten geçmek zorunda olan askerin burada durdurulmaksızın ya Tuzla ya da Beykoz daki Kavak Tahaffuzhanesinde sterilizasyonlarının yapılmasını öngörmüştür 48. Kent merkezinde bulunan askerler içinse, Bonkowski Paşa nın hazırladığı rapor doğrultusunda, İzmit in dışında Soğucak mevkiinde barakalar yapılması 49 kararlaştırılmıştır. Raporda ayrıca, askerler arasında olası bir salgının baş göstermemesi için temizliğe azami derecede önem verilmesinin gerekliliği üzerinde durmuştur 50. Bir hafta gibi kısa bir sürede barakalardan üçü tamamlanmış, diğerlerini tamamlama çalışmalarına da hız verilmiştir. Barakalar tamamlandıkça da askerlerin Soğucak bölgesine nakli gerçekleştirilmiştir. Arşiv vesikalarından anlaşıldığı üzere askerlerin Soğucak a nakli 7-8 günde ancak tamamlanabilecektir 51. Yine bu süreçte barakalara giden dört kilometrelik bir yolun, işçi-asker işbirliğiyle yapıldığı da belgelerden anlaşılmaktadır 52. Askerler için Soğucak ta inşa edilen barakalarda, ayrıca sterilizasyon işlemlerinin gerçekleştirildiğini de görmekteyiz. Nitekim askerlerin kıyafetleri burada etüv makineleri aracılığıyla dezenfekte edilmiş ve ihtiyat karantina sürelerini tamamladıktan sonra askerlerin buradan ayrılmalarına izin verilmiştir BOA. Y.A.HUS. 306/13. (9.S.1312/12 Ağustos 1894) 45 BOA. A.MKT.MHM. 553/12. (10.S.1312/13 Ağustos 1894) 46 BOA. Y.PRK.DH. 8/12. (19.S.1894/22 Ağustos 1894). 47 BOA. A.MKT.MHM. 553/27. (16.S.1312/19 Ağustos 1894). 48 BOA. İ.HUS. 31/1312. (2.Ca.1312/1 Kasım 1894) 49 Bonkowski Paşa nın hazırladığı rapordan anlaşıldığı üzere askerler, kent merkezi dışındaki çadırlarda dinlendirilmekteydiler. Hastalığa yakalanan ve durumu ağır olan askerler ise çift katlı çadırların altında tedavi edilmekteydi. Yine rapora yansıdığı kadarıyla, zabitan ve doktorlar üstün gayret göstererek, bazen sabahlara kadar çalışmışlar ve böylelikle hastalığın askerler arasında bir salgına dönüşmesine engel olmuşlardır. Bkz. BOA. Y.A.HUS. 312/86 Lef: 3. (12.Ca.1312/11 Kasım 1894). 50 BOA. Y.MTV. 108/71 (9.Ca.1312/8 Kasım 1894). 51 BOA. A.MKT.MHM. 555/1 Lef:1. (20.Ca.1312/19 Kasım 1894) 52 BOA. A.MKT.MHM. 555/1 Lef:4. (20.Ca.1312/19 Kasım 1894) 53 BOA. A.MKT.MHM. 555/1. (20.Ca.1312/19 Kasım 1894) 844

7 Zafer ATAR Alınan tüm bu tedbirler sayesinde İzmit ve çevresinde, 1894 yılı Ağustos ve Kasım aylarında etkili olan koleranın daha vahim sonuçlar ortaya çıkarmasına engel olunmuştur. Bu süreçte hastalığın yayılmaması adına, Bonkowski Paşa nın önemli çalışmalar yaptığını belirtmemiz gerekir. Nihayetinde 3 Aralık 1894 tarihinde, Bonkowski Paşa tarafından hazırlanan raporda, İzmit te on günden beri asakir-i şahane ve ahali beyninde kolera vukuatı olmadığından bahisle Dersaadet e karşı mevzu olan 10 günlük karantina müddetinin 5 güne tenzili ve kasaba etrafında vaz edilmiş olan kordona lüzum kalmadığının 54 belirtildiğini görmekteyiz. Konuya ilişkin 9 Aralık 1894 tarihli bir başka arşiv vesikasında ise, 15 günden beri İzmit te kolera vakasına rastlanılmadığından dolayı kordonun kaldırılması istenmiştir. Bununla birlikte tedbir amaçlı olarak, İzmit ten İstanbul a gelecek olanların, 24 saat süreyle Tuzla Tahaffuzhanesi nde ihtiyat karantinasına alındıkları 55 görülmektedir. Belirtmemiz gereken bir diğer husus ise, kolera salgının İzmit ve çevresinden 1894 yılı Kasım ayından itibaren Eskişehir e doğru yayılmasına dairdir. Nitekim daha öncede ifade ettiğimiz üzere kolera salgını başlangıçta, İç Anadolu bölgesinden (Ankara-Eskişehir vs.) batıya doğru yayılmış ve 1894 yılı yaz aylarından itibaren İzmit ile çevresini etkisi altına almıştı. Bu süreçte alınan tedbirler sayesinde de, İç Anadolu bölgesi kısmen hastalığın etkisinden kurtulmuştur. Ancak hastalığın İzmit ve çevresinde etkisini çok kuvvetli bir şekilde hissettirdiği Kasım ayından itibaren de, hastalığın Bursa ve İzmit dolaylarından tekrar Eskişehir bölgesine doğru yayılmaması için tedbirler alındığını görmekteyiz. Nitekim salgının Eskişehir e sirayetini engellemek için Kasım ayı ortalarında, İzmit ve Gebze de oluşturulan kordonlara takviyelerde bulunulmuştur 56. Ayrıca İstanbul dan İç Anadolu bölgesine gönderilen muhacirlerin hastalığa yakalanmaması için, İzmit te halk arasına karıştırılmadan, görevliler nezaretinde geçirilmesi kararlaştırılmıştır 57. Bu suretle hastalığın Eskişehir ve civarına geri dönüşü engellenmeye çalışılmıştır. Sonuç Netice itibariyle, 1894 yılında İzmit ve çevresini etkisi altına kolera salgını, ortaya çıkardığı sonuçlardan ziyade, hastalığın geniş alanlara yayılarak ahali ve askerler arasında büyük felaketlere yol açabileceği ihtimalinin belirmesi açısından önemlidir. Ayrıca 1893 kolera salgınının etkilerinden henüz kurtulmuş olan İstanbul a, İzmit üzerinden hastalığın yeniden ulaşmaması adına Osmanlı Devleti nin azami derecede gayret gösterdiği görülmektedir. Bu bağlamda, hastalığın belirtilerinin ilk görüldüğü günden itibaren kordon uygulamalarının ciddiyetle tatbiki, Tuzla Tahaffuzhanesinin eksikliklerinin giderilerek 10 günlük karantina uygulamasının başlatılması, bölgeye etüv makinesinin gönderilmesi, erkek ve kadın hastalar için iki ayrı hastane binasının inşası, Tuzla dan Şile ye kadar olan alanın denetim altına alınarak İstanbul a gidiş yollarının tutulması bu süreçte göze çarpan en belirgin tedbirlerdir. Ayrıca askerler için kent merkezi dışındaki Soğucak mevkiine barakalar yapılması, Hıfzıssıhha Başmüfettişi Kimyager Bonkowski Paşa nın bizzat İzmit e gönderilerek hastalığın yayılmaması adına önlemler aldırılması da yine bu süreçteki kayda değer çalışmalardandır. Daha önce de belirttiğimiz üzere İzmit ve çevresinde, öncelikli olarak kolera salgınının etki alanını azaltmak ve en az kayıpla süreçten kurtulmak isteyen Osmanlı Devleti nin, özellikle hastalığın İstanbul a ulaşmaması adına önemli tedbirler aldığını ve bunda da başarılı olduğunu söylemek mümkündür. 54 BOA. İ.HUS. 32/1312 (4.C.1312/3 Aralık 1894). 55 BOA. Y.A.HUS. 314/114 (10.C.1312/9 Aralık 1894). 56 BOA. Y.A.HUS. 312/68 (9.Ca.1312/8 Kasım 1894). 57 BOA. A.MKT.MHM. 555/13 (1.C.1312/30 Kasım 1894). 845

8 KAYNAKLAR I. Arşiv Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). BOA. A.MKT.MHM. 138/5. BOA. A.MKT.MHM. 340/79. BOA. A.MKT. MHM. 342/49. BOA. A.MKT.MHM. 553/12. BOA. A.MKT.MHM. 555/13. BOA. A.MKT.MHM. 553/17 BOA. A.MKT.MHM. 553/27. BOA. A.MKT.MHM. 553/31 BOA. A.MKT.MHM. 553/32 BOA. A.MKT.MHM. 554/43. BOA. A.MKT.MHM. 554/48. BOA. A.MKT.MHM. 554/49. BOA. A.MKT.MHM. 554/72. BOA. A.MKT.MHM. 555/1. BOA. A.MKT.MHM. 595/22. BOA. A.MKT.MHM. 596/6. BOA. A.MKT.MHM. 711/1 BOA. A.MKT.MHM. 711/7. BOA. C.SH. 10/487. BOA. DH.MKT. 275/74. BOA. DH.MKT. 271/31. BOA. İ.HUS. 31/1312. BOA. İ.HUS. 32/1312. BOA. İ.HUS. 34/1312. BOA. İ.SH. 2/1312. BOA. MV. 83/37 BOA. Y.A.HUS. 302/79. BOA. Y.A.HUS. 312/86. BOA. Y.A.HUS. 314/114. BOA. Y.A.HUS. 312/68. BOA. Y.A.HUS. 306/13. BOA. Y.A.HUS. 305/52. BOA. Y.MTV. 84/115. BOA. Y.MTV. 108/71. BOA. Y.PRK.DH. 8/

9 Zafer ATAR II. Gazeteler Tercüman-ı Hakikat, 22 Ağustos Tercüman-ı Hakikat, 28 Ağustos Tercüman-ı Hakikat, 3 Eylül Tercüman-ı Hakikat, 7 Eylül Tercüman-ı Hakikat, 19 Teşrin-i sani Tercüman-ı Hakikat, 20 Teşrin-i sani Tercüman-ı Hakikat, 21 Teşrin-i sani Tercüman-ı Hakikat, 22 Teşrin-i sani Tercüman-ı Hakikat, 11 Kanun-u evvel Tercüman-ı Hakikat, 12 Kanun-u evvel III. Kitap ve Makaleler Ak, Mehmet, 19. Yüzyılda Antalya da Kolera Salgını, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 4, Sayı 17, Ayar, Mesut, Osmanlı Devleti nde Kolera İstanbul Örneği ( ), İstanbul Böke, Pelin İzmir Karantina Teşkilatının Kuruluşu ve Faaliyetleri ( ), ÇTTAD, Cilt VIII, Sayı 18-19, İzmir Gül, Abdülkadir, XIX. Yüzyılda Erzincan Kazasında Salgın Hastalıklar (Kolera, Frengi, Çiçek ve Kızamık), A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 4, Erzurum Günergün, Feza, XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Kimyager-Eczacı Bonkowski Paşa ( ), I. Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildirileri, Ankara Karpat, Kemal, Osmanlı Nüfusu ( ), Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, Kumaş, Nursal, Bursa da Kolera Salgını ve Alınan Karantina Önlemleri ( ), Uludağ Üniv. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 21, Bursa Kuneralp, Sinan, Osmanlı Yönetimindeki ( ) Hicaz da Hac ve Kolera (çev. Münir Atalar), OTAM, Sayı 7, Ankara Pamukciyan,Kevork 1893 Kolera Salgını ve 1894 Büyük Depremi, Tarih ve Toplum, Sayı 132, Aralık Sarıyıldız, Gülden, Hicaz Karantina Teşkilâtı ( ), TTK, Ankara Şehiraltı, Mine, İzmit te Kolera Salgınları, Turkiye Klinikleri Journal of Medical Ethics-Law and History, 2010 Volume 18 (3). 847