DİŞ HEKİMLİĞİNDE BİLGİSAYAR DESTEKLİ EĞİTİM (BDE): SANAL GERÇEK HASTA SİMULATÖRLERİ

Transkript

1 DİŞ HEKİMLİĞİNDE BİLGİSAYAR DESTEKLİ EĞİTİM (BDE): SANAL GERÇEK HASTA SİMULATÖRLERİ COMPUTER AIDED LEARNING (CAL) IN DENTAL EDUCATION: VIRTUAL REALITY PATIENT SIMULATORS Özgür UZUN * ÖZET Günümüzde sürekli gelişen bilgisayar teknolojisi, diş hekimliği eğitiminde daha fazla yer edinmiştir. Dünyada Bilgisayar Destekli Eğitim adı verilen (Computer Aided Learning) sistemler, klasik diş hekimliği müfredatına farklı özelikleri ile girmeye 1970 li yıllardan itibaren başlamıştır. Bilgisayarın günümüzde diş hekimliği eğitiminde kullanıldığı en uç nokta ise Sanal Hasta Simulatörleridir. Bu makalede, Sanal Hasta Simulatörlerinin neler oldukları, nerelerde ve nasıl kullanıldıkları ve diş hekimliği eğitimine katkıları kısaca anlatılmıştır. Anahtar kelimeler: Bilgisayar destekli eğitim, sanal gerçeklik, simulator GİRİŞ Günümüz koşullarında diş hekiminde olması gereken en önemli özellik, klinik pratikte karşılaştığı vakalarda doğru teşhis koyup, uygun tedavi işlemlerini tereddütsüz ve doğru biçimde uygulama yeteneğidir. 1 Ülkemizde-farklı üniversitelerde nüanslar olmakla beraber-genellikle diş hekimliği eğitiminin ilk yıllarında öğrencilere teorik olarak temel tıp bilgileri ve her branşta güncellenen klinik diş hekimliği bilimleri öğretilmektedir. Diş hekimliği öğrencileri yoğun programlarında aldıkları birçok teorik temel bilginin yanında, kendilerine tüm meslek hayatları boyunca yardımcı olacak el becerilerini de klinik öncesi laboratuvar çalışmaları ile geliştirmektedirler. Klinik öncesi pratik çalışmalarında, öğrenciler günümüz diş hekimliğinin temel enstrümanlarını kullanmayı öğrenip, teorik bilgilerini öğrendikleri Tedavi, Endodonti ve Protez temel branşlarının farklı tedavi protokollerini uygulamaya koymaktadırlar. Pratik çalışmalar genellikle plastik ya da rezin esaslı materyallerden yapılmış ve gerçek diş anatomilerini taklit eden diş modelleri üzerinde, bazı protokollerde SUMMARY Nowadays computer technologies which develops continuously take greater places in dental education. Computer Aided Learning (CAL) systems begin to be used in dental education curriculum in 1970 s all over the world with their different features. Virtual Reality Patient Simulators are the advanced devices which use the computer technologies in dental education. The features and the usage of Virtual Reality Patient Simulators in dental education were presented in this article. Key words: Computer aided learning (CAL), virtual reality, simulator ise farklı nedenlerle çekilmiş gerçek insan dişlerinde yapılmaktadır. Klinik öncesi pratik çalışmalarında ve teorik derslerinde başarılı olarak klinik sınıflarına geçen öğrenciler, tüm diş hekimliği branşlarında uygulanan teşhis ve tedavi protokollerinin en güncellerini teorik olarak öğrenip, bu protokollerin klinikte uygulanışını da her branşın kendi kliniğinde izleyerek ve uygulayarak öğrenmektedirler. Klasik dişhekimliği eğitimi olarak adlandırabileceğimiz bu eğitim sistemi birçok fakültede halen uygulanan sistemdir. Bu sistem uzun yıllar içerisinde gösterdiği değişikliklerle günümüze kadar gelse de, günümüzde değişen şartlarla klasik diş hekimliği eğitimindeki aksaklıklar daha belirgin hale gelmiştir. Klinik öncesi laboratuvar çalışmaları, klinik çalışmaların bir taklidi niteliğindedir. Bu çalışmalarda uygulanan tedavi protokolleri öğrencilerin ilk öğrendikleri temel protokollerdir. Bu çalışmaların hekimlik hayatları boyunca akılda kalacağı ve hekimlerin bu çalışmalarda kazandıkları beceriler ile daha ileri klinik protokolleri gerçekleştirileceği göz önüne alınırsa, preklinik çalışmaların kliniği en yakın * Gazi Üniversitesi, Diş Hekimliği Fakültesi, Diş Hastalıkları ve Tedavisi Anabilim Dalı, ANKARA. 138

2 şekilde taklit etmesinin gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Günümüzde kullanılan klasik laboratuvar sistemleri klinik şartları gerçeğe yakın şekilde taklit edememektedir. Bu farklılık ise öğrencilerin preklinik ve klinik çalışmaları arasında kopukluğa neden olabilmektedir. Diş morfolojisini tam olarak taklit edemeyen model dişlerde mine, dentin ve pulpa ayrımları net olarak belirlenememekte ya da öğrencinin önündeki tedavi protokolü uygulanacak model dişte mevcut olması gereken fizyolojik ve patolojik yapı tam olarak yansıtılamamaktadır. Örnek olarak Tedavi ve Endodonti preklinik eğitimi ele alındığında; klinikte hekimin sıkça karşılaşabileceği farklı yerleşimde çürük patolojisi her model dişte aynı standartlarda oluşturulamamakta ve bu patolojiye özel konservatif tedavi amaçlı çürük temizleme ya da endodontik amaçlı giriş kavitesi açma işlemi her öğrenciye aynı standartlarda gösterilememektedir. Endodonti prekliniğinde kullanılan çekilmiş gerçek insan dişlerinin herbirinin farklı morfoloji göstermesi ve çekim sonrası diş yapılarında oluşan bozukluklar öğrenciler arasında eşit değerlendirme yapabilmeyi olanaksızlaştırmaktadır. Bu da eğitimin en temel ilkelerinden olan eşit standartlarda öğretme ve eşit standartlarda değerlendirmeyi olanaksız kılmaktadır. Preklinik eğitiminde yalnızca temel kavite prensipleripatolojik yapıların mevcut olmadığı-örnek dişlerde öğretilip, değerlendirildiğinden klinik sınıflarında öğrenciler mevcut çürük yapıya göre farklı kavite varyasyonlarını uygulamada zorlanmaktadırlar. Diş hekimliğinde kullanılan materyaller ve bu materyallerle oluşturulan tedavi protokollerin çeşitliliğinin her branşta artması, hasta tedavi maliyetinin ve diş hekimliği eğitiminin maliyetinin artması, diş hekimliği fakültelerinin kliniklerinde daha fazla ve daha hızlı hasta döngüsünü gerektirmektedir. Dişhekimliği eğitimi veren fakültelerde eğitim ve öğretim maliyetlerini karşılamak adına yapılan fazla sayıda hasta tedavisi diş hekimliği kliniğinde çok yeni olan öğrenciler tarafından yapılamayacağı için eğitimci olarak çalışan hekimlerin zamanının büyük kısmını hasta tedavilerine ayırmasına ve öğrenci eğitimine yeterli zamanın ayrılamamasına neden olmaktadır. 1 Hasta hakları ve hatalı uygulamalar (malpraktis) konusunda ülkemizde yürürlüğe giren yasalar ise tecrübesi eksik olan stajyer hekimlerin tedavi uygulamalarında eğitim kurumlarını sıkıntıya düşürebilmektedir. Günümüzde klasik diş hekimliği eğitiminin preklinik ve klinik aşamalarında görülen bu aksaklıklar günümüzde çok hızlı gelişen bilgisayar teknolojisi kullanılarak azaltılmaya çalışılmaktadır. Bilgisayar Destekli Eğitim (Computer Aided Education) adı verilen uygulamalar diş hekimliği eğitiminde yer bulmaya başlayan popüler sistemlerdir. Günümüzde diş hekimliğinde bilgisayar destekli eğitim; web tabanlı dersler (Web Based Tutorial), bilimsel tartışma grupları, sanal gerçeklik temelli dental simulatorler ve hasta simulasyon çalışmalarından (Virtual Reality Simulators) oluşmaktadır. 2 Bilgisayar destekli eğitimi oluşturan bu farklı çalışmaların her biri sağladığı yararlar ile ayrı ayrı değerlendirilmesi gereken sistemlerdir. Sanal gerçeklik (Virtual reality): Bilgisayar teknolojisinin gelişimi ile gündeme gelmiş olan sanal gerçeklik kavramı temelde istenilen herhangi bir ortamın ya da durumun bilgisayar ortamında yeniden, gerçeğe çok yakın olarak oluşturulmasıdır. Yapılan değişiklikler kullanıcıya gerçeklik duygusu verebilmektedir. Sanal gerçeklik uzun zamandan beri özellikle askeri ve sivil havacılık sektöründe eğitim aracı olarak kullanılmaktadır. Özel donanım kokpit (Hardware) ve yazılım (Software) kullanılarak uçuş esnasında karşılaşılabilecek tüm durumlar önceden hazırlanmış çeşitli senaryolar halinde kullanıcıya sanki gerçekmiş gibi yaşatılmaktadır. Bu hazırlanmış durum senaryolarında kullanıcı uçuş cihaz ve gereçlerini aynen gerçekte olduğu konum ve ayarlarında kullanarak o duruma zihnen ve bedenen hazırlanabilmekte, aynı durum ile gerçek uçuş esnasında karşılaştığında hatasız kararlar verebilmektedir. Bu simulatörler herhangi bir maddi kayıp olmaksızın uçuş öğrencilerine paha biçilmez olan tecrübeyi kazandırmaktadır. 3 Tıp sektöründe kullanılan simulatorlerde bu yargıdan yola çıkmaktadır. Günümüzde tıbbın birçok farklı branşında simulatörlerle eğitim yapılmaktadır. 4,5,6 Diş hekimliği birçok tıp branşında olduğu gibi işlem tecrübesinin çok değer taşıdığı, varolan bir takım yeteneklerin ancak aynı işlemin defalarca yapılarak geliştirilebildiği bir meslektir. 3 Yapılan dental simulatörlerin temel amacı herhangi bir tehlike oluşmaksızın (Hasta hakları yasal çerçevesi içinde) tüm öğrencilere aynı hasta senaryoları ve tedavi işlemlerini içeren bilgiyi ve tecrübeyi gerçek bir hastaya 139

3 bakarmışcasına kazandırmak ve eşit değerlendirmeler yapabilmektir. her ünitte iki bilgisayar ve bir ekran mevcuttur. İlk bilgisayar infrared algılayıcı sistemin elde ettiği verileri Sanal Gerçeklik Görüntülerine dönüştürmekte, ikinci bilgisayar ise oluşan görüntünün ekrana yansıtılmasında ve değerlendirilip yönlendirilmesinde kullanılmaktadır. Sabit zemine kursiyer öğrencinin net görebileceği yere monte edilmiş ekranda maket ağzın sanal görüntüsü izlenmektedir 7. Resim 1. Dental Hasta Simulatörü (Dentsim VRS, Denx, Israel) Dental simulatörlerde diğer simulatörler gibi iki temel bölümden oluşur: Donanım (Hardware): Dental simulatörlerde donanım mekanik donanım ve bilgisayar donanımı olarak iki başlıkta incelenebilir. Mekanik donanımda hastayı taklit eden bir manken başı ve gövdesinin üst kısmı, maket başın içerisinde normal dentisyonunda plastik esaslı, gerçek anatomiye uygun dişler, mankenin üzerinde olduğu ve normal ünit hareketlerini taklit eden koltuk, aerotor ya da mikromotor başlığı görevini gören ünite bağlı özel donanımlı başlık, çeşitli klinik ünit demirbaşları (Reflektor, Sakşın, Hava-su spreyi vb.) bulunmaktadır. Kullanılan başlıkta ve maket ağızda, başlığın hareketini üç boyutta algılayabilecek algılayıcı sistem bulunmaktadır (Infrared Light Emitting Diodes, Infrared Cameras). Bu sistem sayesinde başlık ile plastik dişlerde yapılan her türlü kesim işlemi bilgisayar ortamına üç boyutlu yansıtılabilmektedir 7. Bilgisayar donanımında ise, 140 Resim 2. Dental Hasta Simulatoru Mekanik Donanımı (Dentsim VRS, Denx, Israel) (A. Reflektör, B. Algılayıcı kamera, C. Yazılımın izlendiği ekran, D. Diş üniti, E. Manken, F. Simulatör manken başı, G. Sistem kabini, H. Unit pedalı) Yazılım (Software): Özel olarak geliştirilen simulator yazılımı öncelikle bağlı olduğu cihazlardan gelen verileri üç boyutlu Sanal Gerçeklik görüntülerine dönüştürmekte ve ekrana yansıtmaktadır. Kullanılan yazılımın özelliğine göre, kullanıcı ekranda maket ağzı ve dişleri ayrıntıları ile net olarak görebilmektedir. Kullanıcının başlık ile yaptığı her kesi hareketi sanal gerçeklik ortamındaki diş görüntüsünün üzerinde aynen izlenebilmektedir. Böylelikle oluşturulan kaviteler ya da protetik amaçlı diş kesim işlemleri sanal ekranda gerçeği ile birebir aynı olacak şekilde oluşmaktadır. Kullanıcı sanal diş görüntüsünü büyüterek yaptığı işlemin ayrıntılarını farklı açılardan da izleyebilmektedir. 8 Değiştirilebilen sanal hasta senaryoları yazılımın bir diğer fonksiyonudur. Sistem yöneticisi vaka

4 bilgilerini değiştirerek eğitimi çeşitlendirebilmektedir. Yazılım öğrencinin her vakada üniti ve başlığı konumlandırmasından başlayarak tüm tedavi prosedürünü baştan sona kaydedebilme özelliğine sahiptir. Yazılım, öğrenciyi çalışma esnasında yapılan hatalı işlerde uyararak birçok temel prosedürü çabuk kavramasını sağlamaktadır. Yazılımlarda tüm kavite çeşitleri, bir çok sabit protez preparasyon aşamaları senaryo olarak hazır bulundurulmaktadır. Temel prosedürler yanında doktora aşamasında öğrenilen kompleks kavite açım teknikleri ve Laminate Veneer preperasyonu gibi ileri protetik preperasyonlarda yazılımlarda hazır olarak bulunmaktadır. Kullanılan simulatorlerin en önemli özelliği ise Değerlendirme (Analyze) dir. Her öğrenci eşit ve kontrol edilebilir şartlarda sınava tabi tutulmakta ve değerlendirme yapan öğreticinin, yazılımın değerlendirme özelliğini kullanması ile öğretim üyesine göre değişen kriterlerle değil eşit ve objektif kriterlerle değerlendirilmektedir. Yazılım vaka ile ilgili daha önceden programlanmış değerlendirme kriterlerini, hazırlanan preparasyonları 3 boyutlu değerlendirmede kullanmaktadır. 8,9 Resim 3. Dental hasta simulatörü preparasyon değerlendirme ekranı (Dentsim VRS, Denx, Israel) Birden fazla simulator ile kurulan simulasyon kliniklerinde çalışan öğrencilerin yaptıkları çalışmalar bir network ağı sayesinde eğitimcilerin bilgisayarlarından, aynı yerde bulunma zorunluluğu olmadan da değerlendirilebilmektedir. Bu network sistemi ile bilginin ve eğitimin paylaşılarak geliştirilmesi sağlanmaktadır. Örnek olarak, sınav prosedüründe birden fazla öğretim üyesi farklı şehirlerden bile yapılan işlemi izleyebilmekte, not verebilmekte ve uyarılarda bulunabilmektedir. Günümüzde dental simulatorler çağdaş ve eğitimde önderlik eden birçok fakültede preklinik eğitimde hizmet vermektedir. Resim 4. Dental simulatör kliniği Cardiff Üniversitesi, Galler, İngiltere Dental Hasta Simulatörlerinin Diş Hekimliği Eğitiminde Kullanımını Araştıran Çalışmalar Son yıllarda geliştirilen Sanal Gerçeklik temelli hasta simulatörleri gelişmiş üniversitelerde kullanılmakta ve eğitime faydaları farklı araştırmacılar tarafından incelenmektedir. Le Blanc ve ark yılında Columbia Üniversitesinde, dişhekimliği fakültesi 2. sınıf 68 öğrenci ile yaptıkları çalışmalarında, öğrencilerin bir kısmına 110 saatlik klasik preklinik laboratuvar eğitimi vererek, bir kısmına ise bu eğitime ek olarak aynı üniversitenin simulasyon kliniğinde 6-10 saatlik eğitim vererek sene sonunda pratik sınav sonuçlarını değerlendirmişler ve simulasyon dersi alan öğrencilerin daha başarılı olduğunu ve simulasyon sisteminin ögrencilere tedavi prosedürlerini doğru öğretmekte etkin bir sistem olduğunu bildirmişlerdir. 1 Gray ve ark yılında Philadelphia Temple Üniversitesinde birinci sınıf öğrencileri ile yaptıkları bir çalışmanın sonucunda Dental hasta simulatörlerinin öğrencilerin kavrama ve vakaya yaklaşım kabiliyetlerini geliştirdiğini rapor etmişlerdir. 10 Quinn ve ark yılında yayınladıkları makalelerinde Dublin Diş Hekimliği Fakültesindeki Simulasyon kliniğinden ve öğrenciler üzerindeki yararlı etkilerinden bahsetmiş, kullanılan simulasyonun gerçek hasta kliniğini tam olarak taklit etmese de klasik 141

5 preklinik laboratuvarı ile kombine kullanımının öğrencilerde temel alışkanlık kazandırma hızının daha fazla olduğunu vurgulamışlardır. 8 Jasinevicus ve ark yılında yaptıkları çalışmaların sonucunda VR simulasyon sistemi ve klasik preklinik laboratuvar eğitimi alan öğrenciler ile sadece klasik laboratuvar eğitimi alan öğrencilerin yaptıkları işleri karşılaştırdıklarında; yapılan işlerin kalitesi arasında fark çıkmamasına rağmen, aynı tedavi prosedürünü VR çalışan öğrencilerin 5 kat daha az zamanda öğrendiklerini rapor etmişlerdir. Bu çalışma öğrencilerin aynı işi öğrenmek için harcadıkları zaman karşılaştırmasında oldukça dikkat çekicidir. 11 Buchanan JA 2004 yılında yayınladığı makalesinde Pensilvanya Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesinde 1998 yılında açılan VR simulasyon kliniğinin 2003 yılından itibaren 15 ünitli bir simulasyon kliniğine dönüştürüldüğünü, bu klinikte preklinik öğrencilerin birçok tedavi protokolünü gerçekleştirdiklerini ve VR simulasyonun öğrencilerin tedavi protokollerini hızlı öğrenmesini, 1 saat içinde aynı tedavi prosedürünü gerçekleştirmek için yaptıkları deneme çalışmalarının klasik preklinik eğitimine göre daha fazla olduğunu bilrdirmiştir. VR dental simulatorünü dişhekimliği eğtiminde önemli ve geleceği olan bir sistem olarak nitelendirmiştir. 12 Lackey MA 2004 yılında yayınladığı makalesinde Tennesse Üniversitesindeki VR simulasyon kliniğindeki bir yıllık tecrübesini değerlendirmiş, simulatör cihazını ise cesaret verici ve potansiyel geleceği olan bir cihaz olarak tanımlamıştır. 13 Sanal gerçeklik (VR) simulatörleri 1990 lı yılların başlangıcından itibaren tıp alanında kullanılmaya başlanan eğitim ve planlama araçlarıdır. Diş hekimliğinde de VR simulatörleri farklı branşlarda kullanılmaktadır. Maksillofasiyal ve Ortognatik cerrrahide, ameliyat öncesi hastalardan alınan gerçek datalar kullanılarak oluşturulan sanal hasta modelleri üzerinde, dokunma duyusunu aynen yansıtabilecek cihazlar sayesinde (Haptic Devices) sanal operasyonlar yapılarak hekimler ameliyat öncesi tecrübe kazanabilmekte, yapılabilecek hataları önceden kestirebilmektedirler. 14 İmplantolojide yine gerçek hasta dataları kullanılarak sanal implant yerleştirme gerçekleştirilip, elde edilen modellerle kusursuz implant planlamaları yapılabilmektedir. 15 SONUÇ Sanal gerçeklik simulatörleri diş hekimliği eğitiminin geleceğinde her branşta çok büyük yer tutacak eğitim cihazlardır ve bulundukları fakültelerin gelecek yıllara bilgili, yetenekli, ileri görüşlü hekimler yetiştirebilmesinde en çok faydalanacak cihazlardan olmaları büyük olasılık taşımaktadır. Çağdaş ve modern eğitim literatürünü takip eden bilim insanları olarak bu konuda üzerimize düşen görev, dünyada bir çok çağdaş eğitim kurumunda hizmete girmiş olan bu sistemleri yakından tanımak, çalışma prensiplerine hakim olmak ve gelecekte birçok konuda vazgeçilmez olacak bu sanal sistemleri kendi ülkemizde ve kendi bilim adamlarımızla meydana getirip, geliştirebilmektir. Ülkemiz bilim adamları ve teknoloji alt yapısı çağdaş eğitim sistemlerinin geliştirilebilmesine son derece uygundur. KAYNAKLAR 1. Le Blanc VR, Urbankova A, Hadavi F, Lichtenthal MR. A preliminary study in using virtual reality to train dental students. J Dent Educ 2004; 68: Buchanan JA. Use of dental simulation technology in dental education J Dent Educ 2001; 65: Clancy J, Lindquist T, Palik J, Johnson L. A comparison of student performance in a simulation clinic and a traditional laboratory environment: Three-year results. J Dent Educ 2002; 66: Gallagher AG, McClure N, McGuigan J, Crothers I, Browning J. Virtual reality training in laparoscopic surgery: apreliminary assessment of minimally invasive surgical trainer virtual reality. Endoscopy 1993; 31: Small SD. Demonstration of high fidelity simulation team training for emergency medicine. Acad Emerg Med 1999; 6: Marsch SCU, Schori C, Scheidegger DH, Harms C. Training complete operating room teams in the simulator enhances team performance in the real operating room. Anesthesiology 1999; 91: Rose JT, Buchanan JA, Sarrett DC. The DentSim system. J Dent Educ 1999; 63: Quinn F, Keogh P, McDonald A, Hussey D. A pilot study comparing the effectiveness of conventional training and virtual reality simulation in the skills acquisiton of junior dental students. Eur J Dent Educ 2003; 7:

6 9. Dentsim virtual reality product informations. 2006; Gray S, Deem L, Sisson J, Hammrich P. The predictive utility of computer-simulated exercises for preclinical technique performance. J Dent Educ 2003; 67: Jasinevicus TR, Landers M, Nelson S, Urbankova A. An evaluation of two dental simulation systems: virtual reality versus contemporary non-computer-asissted. J Dent Educ 2004; 68: Buchanan JA. Experience with virtual reality-based technology in teaching restorative dental procedures. J Dent Educ 2004; 68: Lackey MA. One years experience with virtual reality preclinical laboratory simulation at the University of Tennessee. Int J Comput Dent 2004; 7: Seipel S, Wagner IV, Koch S, Schneide W. Oral implant treatment planning in a virtual reality environment. Comp Meth and Prog in Biomed 1998; 57: Yazışma Adresi : Dr. Özgür UZUN Gazi Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Diş Hastalıkları ve Tedavisi Anabilim Dalı Emek / ANKARA Tel: E-posta: drdtozguruzun@yahoo.com 14. Hassfeld S, Mühling J. Computer assisted oral and maxillofacial surgery-a review and an assesment of technology. Int J Oral Maxillofac Surg 2001; 30:

7 Cumhuriyet Üniversitesi 144 YAYIN KURALLARI Yazıların Hazırlanması Metinler, A4 boyutundaki kağıdın bir yüzüne çift aralıklı olarak yazılmalı; her tarafta en az 2.5 cm boşluk bırakılmalıdır. Yazılar üç örnek halinde (1 orijinal, 2 kopya) hazırlanmalıdır. Yazılan metinler aynı zamanda MS-Word dosyası şeklinde diskete ya da CD ye kaydedilmiş olarak gönderilmelidir. Disket üzerine yazarın adı, konu başlığı, kullanılan bilgisayar sistemi ve Word işlemcisi belirtilmelidir. Araştırma ve derleme makaleleri 12 sayfayı aşmamalıdır (kaynaklar, şekil ve resimler, tablolar hariç). Yazım dili Türkçedir ve Türk Dil Kurumu kurallarına uygun yazılmalıdır. Jenerik ilaç isimleri kullanılmalıdır; ticari isimler ilk geçtiği yerde parantez içinde belirtilebilir. Ürün ticari ismi, jenerik ismiyle birlikte olmalı; parantez içinde üretici, şehir ve ülke adı verilmelidir. Yazarlar mevcut dental terminolojiye uymalıdır. Dişler numaralama sistemine göre değil, isimleriyle belirtilmelidir (örneğin: Maksillar sağ santral kesici diş). Başlık Sayfası Makalenin amaç ve içeriğine uygun, kısa ve açık ifadeli Türkçe ve İngilizce başlık olmalıdır. Başlıkta kısaltma kullanılmamalıdır. Her bir yazarın adları, akademik unvanları, çalıştıkları kurumlar yazılmalıdır. Bu sayfada özellikle belirtilmedikçe tüm yazışmalar ilk yazarın adresine yapılacaktır. Dolayısıyla yazışma yapılacak yazarın adı, adresi, telefon ve faks numaraları, e-posta adresi belirtilmelidir. Çalışma, daha önce tebliğ edilmişse yeri ve tarihi, bilimsel etkinliğin adı yazılmalıdır. Çalışma bir kurum veya kuruluşça desteklenmişse, destekleyici kurumların ad ve destekleme numarası belirtilmelidir. Yazar ve kurum adları sadece orijinal örnekte yer almalı, 2 kopya örnekte başlık sayfası sadece makalenin İngilizce ve Türkçe adlarını içermelidir. Özet Ayrı kağıtlarda hem Türkçe, hem de İngilizce olarak hazırlanmalı; her biri 200 sözcükten fazla olmamalıdır. Özet makaleyi yansıtacak nitelikte olmalıdır. Türkçe Özet: Amaç, Gereç ve Yöntem, Bulgular, Sonuç; İngilizce Özet (Summary): Purpose, Material and Methods, Results, Conclusion bölümlerinden oluşmalı ve bu bölümler paragraf başlarında koyu yazı ile belirtilmelidir. Olgu sunumu ve derlemelerin özetlerinde bu bölümlerin olması gerekli değildir. Türkçe ve İngilizce özetlerin altına en fazla beş anahtar kelime (key words) Index Medicus a uyumlu olacak şekilde yazılmalıdır. Makale Tipleri Dergide klinik ve deneysel araştırmalar, olgu sunumları, teknik tanıtımı ve derleme makaleler yayımlanır. Araştırma Makalesi Giriş bölümünde ilgili literatür özetlenmeli; çalışmanın yapılış nedeni ve amacı açıkça belirtilmelidir. Gereç ve yöntem bölümünde geçerli ve uygulanabilir araştırma yöntemi tanımlanmalı, deneysel düzenek ve istatistiksel yöntem açık olarak verilmelidir. Bulgular bölümünde elde edilen veriler açık ve kısa bir şekilde sunulmalı, gerektiğinde tablo, grafik, resim ve şekil kullanılmalıdır. Tartışma bölümünde bulguların önemi belirtilip, mevcut literatürle tartışılması yapılmalıdır. Sonuçlar bölümünde araştırmadan çıkarılabilecek sonuçlar verilmelidir. Teşekkür yazısı gerekli görüldüğünde yazılabilir. Olgu Sunumu Kısa bir giriş, olgu veya olguların sunumu, teşhis, etyoloji, tedavi planı, tedavi seyri, sonuç ve tartışma bölümleri içermelidir. 4-5 sayfadan uzun olmamalı, 8 den fazla resim veya şekil içermemelidir. Sunulan olgu, ender görülen, mevcut diş hekimliği bilgilerine katkı sağlayacak ya da yeni görüş getirecek

8 nitelikte olmalıdır; rutin olgu sunumlarından kaçınılmalıdır. Teknik Tanıtımı Tekniğin amacı ortaya konmalı, işlem tanımlanmalı, alternatif teknikler belirtilmelidir. Teknik aşama aşama yazılmalı, sunulan tekniğin avantaj ve dezavantajları tartışılmalıdır. Derleme Makalesi Diş hekimliğinin özel bir alanındaki sürekli gelişimi doğru olarak kaydetmeli; kısa, fakat, açık ve anlaşılır olmalı; kaynaklarla desteklenmelidir. Kaynaklar Tüm kaynaklar metin içinde geçiş sırasına uygun numaralandırılmalı; her kaynak bir üst simge ile belirtilmelidir. Hazırlık aşamasındaki yayınlar, kişisel görüşmeler ve diğer yayınlanmamış bilgiler kaynaklar listesine dahil edilmemelidir. Kişisel görüşmeler çok gerekli ise metinde parantez içinde gösterilebilir. Abstractlar, yayınlanmamış gözlemler olarak dikkate alınır; kaynaklara dahil edilmemelidir. Kaynaklar makale sonunda ayrı bir sayfada verilmeli metin içinde geçiş sırasına göre numaralandırılmalıdır. Dergi kısaltmalarında Index Medicus esas alınmalıdır. Sayıya bakılmaksızın tüm yazar adları yazılmalıdır. Dergi makaleleri için örnek: Bek B, Doğan OM, Doğan A. Yumuşak astar materyallerin reziliens özellikleri. GÜ Diş Hek Fak Derg 1989; 6: Doğan A, Bek B, Cevik NN, Usanmaz A. The effect of preparation conditions of acrylic denture base materials on the level of residual monomer, mechanical properties and water absorption. J Dent 1995; 23: Kitaplar için örnek: Doğan OM, Doğan A. Oklüzal Morfoloji. 2. basım. Ankara: Tuna Matbaacılık; s Hickey JC, Zarb GA, Bolender CL. Boucher s prosthodontic treatment for edentulous patients. 9 th ed. St. Louis: CV Mosby; p Tablolar Tablolar tek başlarına anlamlı olmalı ve metni tekrarlamamalıdır. Her biri ayrı sayfada yer almalı ve metinde geçiş sırasına göre Romen rakamı ile numaralandırılmalıdır. Çift aralıklı yazılmalı; başlık, data ve dipnot içermelidir. Dikey hatlar ve kenar bölmelerden kaçınılmalıdır. Tablolarda kullanılan kısaltmalar dipnotta açık yazılmalıdır. Tablo ve/veya içindeki bilgiler daha önce yayınlanmışsa orijinal kaynak dipnotta belirtilmelidir. Şekil Alt Yazıları Numaralanmış şekillerle uyumlu olarak ayrı bir sayfaya çift aralıklı olarak yazılmalıdır. Şekil, daha önce yayınlanmış bir eserden alınmışsa, şekil alt yazısında orijinal kaynak ve değiştirilip değiştirilmediği belirtilmelidir. Şekiller 3 takım halinde parlak kağıda basılmış (siyah-beyaz) ve net olmalıdır. Şekiller metinde geçiş sırasına göre numaralandırılmalıdır; şekil arka yüzünde yazar adı yer almamalı, sadece şeklin numarası ve üst kısmı okla işaretlenmiş olmalıdır. Kurşun kalem veya mürekkep yazısı zarar verebileceğinden post it gibi kağıtlara yazılarak arkaya iliştirilmelidir. Slide ve grafiler parlak baskıyla iletilmelidir. Fotoğraflar 10 x 15 cm boyutlarında olmalıdır. Renkli resim ve fotoğrafların basımında son karar editöre aittir. Şekil ve resimler özellikle istenmedikçe geri gönderilmeyecektir. Resim kalitesi iyi olmak kaydıyla bilgisayar çıktıları (lazer, ink jet) kabul edilebilir. Etik İnsanlarla ilgili araştırmalar ve olgu bildirimlerinde Helsinki Bildirgesi ne göre kabul edilmiş etik kurallara özen gösterilmelidir. Özellikle fotoğraflarda hasta adı, adının kısaltılması veya hastane protokol numaraları kesinlikle kullanılmamalıdır. Hasta onayı olmadıkça 145

9 fotoğraflarda gözler bantlanmalıdır. Yine bu tür çalışmalarda gereç ve yöntem başlığı bireyler ve yöntem olarak değiştirilmelidir. Yayın Hakkı Cumhuriyet Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisinde yayınlanan tüm yazıların yayın hakkı Cumhuriyet Üniversitesi ne aittir. Editörden yazılı olarak izin alınmadan ve kaynak gösterilmeden kısmen veya tamamen kopya edilemez; fotokopi, teksir, baskı ve diğer yollarla çoğaltılamaz. Yayımlanma istemi ile gönderilen yazılar için tüm yazarlar Yayın Hakları Devir Formunu imzalamış olmalıdır. Yayımlanan makale ve reklamlardaki fikir, görüş ve sonuçlar yayım kurulunun düşüncelerini yansıtmaz. Kontrol Listesi Makalenizi göndermeden önce aşağıda belirtilen başlıklar yönünden kontrol ediniz. Yayım Kurulu Başkanına Başvuru Formu Yayın Hakları Devir Formu (imzalanmış olacak) Makalenin 3 örneği (1 orijinal, 2 fotokopi) Başlık sayfası Makalenin başlığı orijinal ve fotokopilerde İngilizce ve Türkçe olarak bulunmalı. Yazarın (ların) ad ve görevleri, varsa akademik ünvanları, kurumları (sadece orijinal makalede bulunmalı, fotokopilerde belirtilmemeli). Yazışma yapılacak yazarın adı, adresi, iş ve ev telefon, faks numaraları ve e-posta adresi. Özet Başlıklar halinde Amaç, Gereç ve Yöntem, Bulgular, Sonuç ve Anahtar kelimeler; Türkçe özet ile uyumlu olarak Purpose, Material and Methods, Results, Conclusion ve Key words yer almalıdır. En fazla beş anahtar kelime olmalıdır. Makale Kaynaklar Tablolar Şekil alt yazıları Şekiller Disket ya da CD (yazıyı içeren) Etik Kurul Raporu (gerektiğinde) Yazışma Adresi: Cumhuriyet Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Yayım Kurulu Başkanlığı Kampüs / SİVAS Tel: / 36 Faks: E-posta: cudhfd@cumhuriyet.edu.tr 146