TÜRKİYE ' DE TELEVIZYON ve AILE

Transkript

1

2 T.C. BAŞBAKANLıK AiLE ARAŞTIRMA KURUMU TÜRKİYE ' DE TELEVIZYON ve AILE (ELEKTRONİK HANE) (ARALIK ARALIK 1994) Doç. Dr. VeyselBatmaz Dr. Asu Aksoy PANAJANS iletişim ve Araştırma Ltd. KASIM 1995

3 Bu araştırma, T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu tarafından PANAJANS İletişim ve Araştırma Limited Şirketi'ne yaptınımıştır. BAŞBAKANLıK AİLE ARAŞTIRMA KURUMU BAŞKANLlGI Genel Yayın No 85 Seri Bilim ISBN Redaksiyon Kurulu Başkan Filiz KA V ACIKU Üyeler Mahmut EVKURAN Temindar A YTEKİN Mehmet KAPLAN Necati MERTOGLU M. Nuri NURUAN Adres Meşrutiyet Cad. No: 19 - ANKARA Tel: Dizgi-Baskı Bizim Büro Basımevi Tel: ii-

4 İçİNDEKİLER içindekiler...,... iii TABLOLAR VE EKLER... ;... v ÖNSÖZ... vii SUNUŞ... ix SUNUŞ ve TEŞEKKÜR... :... xi GİRİş, TELEVİZYONUN KÜLTÜREL ETKİLERİ VE TÜRKİyE... 1 Televizyonun Kültürel Belirleyiciliği Elektronik Hane... 4 Araştırmanın Amacı ve Kapsamı Araştırmanın Önkabulleri, Hipotezler ve Temel Kavramlar Araştırmanın Hedefi Kitabın Düzeni BİRİNCİ BÖLÜM: TELEVİZYON, İZLEYİCİLER ve TELEVİZYONUN ETKİLERL.. 15 Tarihsel Perspektiften Televizyon Etki Araştırmaları Kültürel Göstergeler Araştırması Televizyonun Ektiği Ekin: "Mainstreaming" Kültürel Göstergeler Projesi: Televizyon Dünyasında Aile İKİNCİ BÖLÜM: TÜRKİYE'DE TELEVİZYON VE AİLE PROJESİNİN ALAN ARAŞTIRMASI VE İÇERİK ÇÖZÜMLEMELİ METODOLOJİsİ Mesaj Sistemi Veri Tabanı Ekinlerne Analizi Veri Tabanı Televizyon ve Okul Başarısı Veri Tabanı Örneklem yapısı üçü cü BÖ ÜM:.. TURKIYE'DE AILE ve TELEVIZYON IZLEME ORUNTUSU Televizyon Etkisi ve Aile Türkiye'de Aile Yapısı BULGULAR Hane halkı Nüfusu Cinsiyet ve Medeni Hal Dağılımı Öğrenim Durumu Göç Aile'de Televizyon iii-

5 Televizyon, Aile ve Çocuk Çocuklarda Televizyon izleme Örüntüsü Televizyonun ilkokul Çocuklarının Okul Başarısına Etkileri Okul Başarısı ve Televizyon Türkiye'nin Elektronik Hanesine Genel Bir Bakış DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: TÜRK TELEVİZYONUNUN İÇERİ(iİ!EL1EKTRONİK KUTUDAKİ ELEKTRONİK.. ANE Televizyonun Günlük Yaşamdaki Payı Üç Saatte Bir Saat Ne izleniyor? Türk Televizyonunda Program Türleri Televizyonun Mesaj / Karakter / Olay içeriği Dramatik Programların içerik Dökümü Haberler ve Kamusal Programların İçerik Dökümü "Gerçek" Televizyonda yok BEŞİNCİ BÖLÜM: TÜRKİYE'DE AiLENİN KÜLTÜRLENMESİ SÜREcİNDE TELEVİZYON ROLÜ YA DA TÜRKİYE'NİN "MAINSTREAM G"i "Maiıjıstreaming" ya da "Yaygın Görüş Haline Gelme" "Televizyon Cevabı" SONUÇ: TELEVIZYONUN ONLENEMEZ YUKSEUŞI BİBLİYOGRAFYA ARAŞTIRMA GRUBUNUN ÖZGEÇ"M:İşLERİ EKLER TABLOLAR VE EKLER..., Cinsiyete ve Televizyon Seyretme Oranlarına Göre Televizyon Konularına Verilen Yanıtların Dağılımı (%) (Mainstreaming) TELEVİZYON İÇERİK ANALİzİ TABLOLARL Bir Haftalık Televizyon Programlarının Kanallara Göre Dökümü TABLOLAR Televizyon ve Aile Alan Araştırması Sıklık ve Çarpraz Dağılım Tabloları iv -

6 TABLOLAR ve EKLER ı. Hafta İçi Televizyon Seyretme Okul Başarısı Hafta Sonu Televizyon Seyretme ve Okul Başarısı Hafta İçi Ödev Yapma ve Okul Başarısı Hafta Sonu Ödev Yapma ve Okul Başarısı Yayın Dağılımı Program Türleri Dağılımı Dramatik Programlarda Türkiye-ABD Karşılaştırması Şema 1 : Cinsiyete ve Televizyon Seyretme Oranlarına Göre Televizyon Konularına Verilen Cevaplar Şema 2: Yaşa ve Televizyon Seyretme Oranlarına Göre Televizyon Konularına Verilen Cevaplar Televizyon İçerik Analiz Tabloları Haftalık Televizyon Programlarının Kanallara Göre Dökümü TÜM ANALİZLER İçİN SPSS TABLO ÇıKTıLARı (1 nüsha) (Bu yayının içinde bulunmamaktadır. İsteyenler AAK'ye başvurmalıdırlar. Soru formlan ve kodlama yönergeleri CI ve PANAJANS'ın know-how/ıdır. Bu yayına dahil edilmemişlerdir.) - v -

7

8 ÖNSÖZ Günümüzde, dünya "iletişim toplumu" ya da "bilgi toplumu" diye adlandırılan bir dönemi yaşamaktadır. Teknolojinin hızlı gelişimine paralel olarak bölgesel, ulusal ve uluslararası düzeyde iletişim de, hem hızlanmış, hem de karmaşıklaşmıştır. Bu olgu, dünyamızı neredeyse "' "Küreselleşen ve Evrenselleşen Bir Dünya" haline getirmektedir. Bilindiği gibi, iletişim araçlarının başında televizyon gelmektedir. Televizyon, artık, toplumu ve onun eş temel birimi olan aileyi, onun üyelerini bir tür "mesaj bombardımanı-iletişim sağanağı" altında bırakmaktadır. Televizyon bu işlevini yerine getirirken, eğitim, cinsiyet, yaş, çevre ve kültür farklılıklarını aşacak biçimde, izleyici kitleyi ortak bir b< kültürel referans çerçevesinde birleştirmektedir. Ayrıca, izleyicilerine günlük yaşamda kullanabilecekleri duygu, davranış ve ilişki modellerini içeren bir "eylem haritası"nı da sunmaktadır. Ancak, televizyonun birey-aile ve toplum üzerindeki bu önemli işlevlerine karşın, onun bireyler ve aileler üzerindeki etkileri ile izlenme örüntüsünün ne olduğu konusuna yönelik olarak yapılan bilimsel çalışmaların ise oldukça yetersiz kaldığı görülmektedir. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu ise sözkonusu eksikliği bir ölçüde gidermek amacıyla, "Türkiye'de Televizyon ve Aile" adlı araştırmanın gerçekleşmesini sağlamıştır. Televizyonun ailelelerde yaygın olarak bulunuşu, izlenme ve izleme sıklığının oldukça yüksek oluşu şeklindeki araştırma sonuçlarıyla ortaya çıkan televizyon izleme örüntüsü, bizlere televizyonun ailenin toplumsal yaşama bakışında ve onların model alabilecekleri bir kültürel referansın (yaygıri ve ortak bir görüşün) oluşturulmasında belirli bir oranda etkili olduğunu göstermektedir. Öyle ki, televizyonun ailenin gündelik yaşamında kapladığı bu rol, onu evde bir iç-mekan faaliyeti konumuna getirerek, ailenin eğitim, enformasyon, eğlenme-dinlenme gibi bir çok iş ve faaliyet alanını etkiler durumuna getirmiştir. Bunun yanısıra, televizyonun kendine özgü yapısı içinde kurguladığı ve resmettiği aile örüntülerinin, bizim aile yapılarımız ve toplumsal gerçekliklerimizle örtüşme ve uygunluk noktalarının sorgulanması yanında bu aracı izleyen ailelerde yarattığı etkilerin incelenmesine dönük araştırmalara ihtiyaç bulunmaktadır. - vii-

9 Bu bilinçle hareket eden Aile Araştırma Kurumu ise, toplumun temel birimi olan ailenin, günümüzde, önemli ve etkili işlevleri olan televizyonda yer alış ve işleniş biçimlerini ve bunların aile üzerindeki etkilerini incelemeye dönük bu araştırmanın gerçekleşmesini sağlamıştır. Böylece, televizyo1l1 ve aile ölçeğinde elde edilen araştırma bulgularının, bu alanda yapılacak diğer araştırmalara kaynaklık etme ve yol gösterme bakımından önemli bir işlev göreceği söylenebilir. Bu çerçevede, ülkemizde, televizyonun ve bu tür olguların, toplumumuzda bireyler ve aileler üzerindeki etkilerini inceleyen daha başka araştırmalara ihtiyaç bulunmaktadır. Bu ve buna benzer araştırmalar sonucu ortaya çıkan bulgular, gerek medya dünyasında, gerekse kamu kesiminde bazı önlemlerin bir an önce alınma gerekliliğini ortaya koymaktadır. Bu hedefe ulaşmaya dönük sözkonusu çalışmayı gerçekleştirenleri utluyorum. Abdülkadir ATEŞ Devlet Bakanı - viii-

10 SUNUŞ çağımızda tüm gelişmelerden etkilenen aile devamlı bir değişim içindedir. Ailenin karmaşık ve birden çok özelliği bir arada içermesi nedeniyle, tek bir bilim alanının aileyi tüm yönleriyle incelemesi mümkün görünmemektedir. Bu nedenle yapılacak çalışmalarda, aileye ilişkin değişimin yakından izlenmesi, bir süreklilik içinde yürütülmesi, ve farklı bilim alanlarındaki uzmanların koordineli biçimde çalışmaları gerekmektedir. Aileye yönelik araştırmaların yapılması, yazılı, sesli, görüntülü yayınların üretilmesi ve bu çalışmaların kamuoyuna yansıtılmasında önemli bir boşluğu doldurmak amacıyla, 1989 yılında Türk Kamu İdaresine yeni bir kurum olarak katılan Aile Araştırma Kurumu, altıncı yılını tamamlamış bulunuyor. Bu zaman dilimi içerisinde Kurumumuz, ailenin tarihi gelişim çizgisi içinde oluşum ve değişimini metodolojik bir kimlik içinde incelemek amacıyla çeşitli araştırmalar gerçekleştirmiştir. Yapılan her çalışmanın araştırmacılara ve kamuoyuna duyurulması tenıin edilmiştir. Türk ailesinin bütünlüğünün korunması, güçlendirilmesi ve sosyal refahının artırılması için gerekli araştırmalar yapmak ve projeler geliştirmekle görevli Aile Araştırma Kurumu'nun 1993 yılı yatırım projeleri içerisinde yer alan araştırma konularından biri olan bu araştırma projesi, 1994 yılında tamamlanmıştır. Araştırma bulgularını yayın yoluyla geniş kitlelerin hizmetine sunmayı ilke olarak benimsemiş olan Kurumumuz, bu araştırmanın yayımını tasarruf genelgesi nedeniyle geciktirmiştir. Ancak, kamuoyunu bilgilendirmek amacıyla, araştırmanın özet raporları ve sonuçları ayrıca bir panel düzenlenerek kamuoyunun bilgisine sunulmuştur. Kurumumuzca Panajans Ltd. Şti'ne yaptırılan "Televizyon ve Aile" konulu bu araştırma, Türkiye Genelinde 3 ilde gerçekleştirilmiştir. Bu araştırmanın tüm süreçlerinde katkısı bulunan Proje İzleme Grubu ve Proje Değerlendirme Özel İhtisas Komisyonu üyelerine, ayrıca araştırmanın yayımlanması esnasında emeği geçenlere gerçekleştirdikleri özverili çalışmalarından dolayı teşekkür ediyorum. Süleyman YANÇATORAl Başkan V. - ix -

11

12 SUNUŞ ve TEŞEKKÜR T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu tarafından desteklenen bu araştırma, Türkiye'de ilk kez, televizyon olgusuna bu kadar kapsamlı ve ayrıntılı olarak eğilen ampirik bir araştırma olmuştur. Yetersizlikleri ve kapsam olarak daha genişletilememesinin iki temel unsuru vardır: (1) zaman, ve (2) konusunda ilk araştırma olması. Bir yıllık bir sürede toplanan verilerin, veri toplama teknikleri nedeniyle bir yıla yayılması gerektiğinden, analiz için ayrılan zaman yetersiz kalmıştır. Fakat yine de, toplanan verilerin hepsi değerlendirilmiş ve Araştırma Önerisi'nde sunulan bütün konular kapsanmıştır. Yine de, toplanan verilerin yeni bir çok varsayımı test edecek kadar kapsamlı oluşu, bu araştırmanın süregiden bir araştırma olmasını sağlayacaktır. Şu anda veri tabanı olarak istatistik analize hazır tuttuğumuz verilerin, yüksek öğrenim kurumlarında lisans üstü çalışmalar yapan öğrencilere açılabilmesi en büyük dileğimizdir. Daha sonraki sayfalarda da okuyacağınız gibi, araştırmanın kuramsal çerçevesini oluşturan Kültürel Göstergeler yaklaşımı, yıllarca sürdürülmesi gereken bir araştırma modeli oluşturmaktadır. Ancak, böylelikle, araştırma bulguları yıllar itibariyle karşılaştırılabilir ve somut olarak televizyonun topluma ne ektiği görülebilir. Konusunda ilk araştırma olan bu araştırmanın karşılaştırmalı analizleri, bu nedenle eksiktir. İkinci bir dileğimiz, bu araştırma projesinin, Aile Araştırma Kurumu tarafından yıllar sürecek bir araştırma yapısına oturtulmasıdır. Bütün bunlar yapıldığında, Türkiye'nin ulusal kültürünü belirleyen en önemli etmenlerden biri olan televizyon üzerinde, somut sayılara ve ampirik verilere dayanarak konuşmak mümkün olabilir. Bu verilerden yola çıkarak, televizyonu düzenleyenler (yasa yapıcılar), neyi nasıl düzenleyeceklerini bilirler; televizyonun içeriğini oluşturanlar (televizyoncular), ne yönlere doğru adım atacaklarını hesap edebilirler; televizyonu finanse edenler (reklamcılar ve reklamverenler) hangi örüntüleri ve izleme düzenlerini kullanarak daha ekonomik ve etkin mesaj iletimi yapacaklarına karar verirler; televizyonu izleyenler, neyi izlediklerini, neyi izlemek istediklerini, nasıl izlemek istediklerini planlayabilirler; eğitimciler, anne-babalara ve öğrencilerine, televizyona bir urnacı olarak değil, bir yardımcı olarak nasıl bakılabileceğini öğretebilirler; televizyon "okur-yazarlığını" geliştirebilirler; televizyonu eleştirenler, nereden başlayacaklarına karar verebilirler. -xi -

13 Bütün bunlar yapılabilir... Televizyonun ne olduğunu anlamaya çalışmak ise, bu yapılabilir olanları "yapabilme" yeteneğini bize kazandırır. Bu araştırma, Batı'da bir çok örneğini gördüğümüz, "karar vericilere yardımcı olmaya yarayan" türden bir araştırmadır. Betimleyicidir. Genel olarak, verilerin sunumu önplana alınmış ve fazla yorumdan kaçınıımıştır. Yorum özneldir; veri nesnel... Kültüıii elle tutamasak bile onun varolduğu kanalları gözleyebilir ve onun üstüne düşünebiliriz. Bu araştırmanın temel amacı bu düşünme sürecini, Türkiye'de Aile ve Televizyon konusunda başlatabilmektir. Televizyonu spekülatif, öznel ve gerçekçi olmayan lj>içimlerde tanımlamak; onun esiri olmakla eştir. Televizyonu izler en hangi dünyalara yola çıktığımızı bilirsek, o dünyaların daha iyi efendileri olabiliriz. Bu da, 21. yüzyıla girerken, kültürü tanımak ve kültürün yönlerini keşfe de bilmek demektir. Araştırmanın başlığı "Televizyon ve Aile"dir. Bu başlık, aslında televizyonun karşısına aileyi ikilem olarak koymayı değil; başlıbaşına bir aile aracı olan televizyonun aile içinde ve televizyonun içindeki aileyi anlatmaktadır. Bunu yaparken de, çerçevemizi sadece "aile" konusu ile sınırlı tutmadığımızı söylemek istiyoruz. Çünkü, burada ve ilerideki sayfalarda da belirttiğimiz gibi, televizyon aile içindedir ve aile televizyonun içinde. Tüm televiilyonu anlamak, aile içinde tüketilen bir iletişim örüntüsü olan televizyon içindeki aileyi de anlamak demektir. Bu araştırma sürdürülmelidir: Hem bu haliyle; hem de, "Televizyon ve Çocuk"; "Televizyon ve Şiddet"; "Televizyon ve Politika"; "Televizyon ve Kadın" gibi birçok alt alanlara yayılarak sürdürülmelidir. Araştırmamızın, eleştirilebilecek yanları bulunabilir. Her şeye rağmen, bu kapsamda ve kendi konusunda ilk olan bir araştırmayı yürüttüğümüz için mutluluk duyuyoruz. Bu araştırmayı gerçekleştirme desteğini bize sundul<1arı ve gösterdikleri ilgi ve yakınlık dolayısıyla, T.C. Başbakanlık AilEl Araştırma Kurumu'nun Başkanı'ndan Uzmanı'na, tüm çalışanlarına iteşekkür ediyoruz. Ayrıca, verilerin toplanmasında ve kodlanmasında emeği geçen anketörlere, kodlayıcılara; ve SPSS programlarını yürüten, Boğaziçi Üniversitesi'nden Ayşe Sim'e; bu alan araştırmasının örnekleminde bulunup bizlere cevap veren tüm insanlarımıza teşekkür ediyoruz. Bu araştırmaya katkıları büyüktü; umarız bu araştırmanın da onların hayatlarına küçücük de olsa bir katkısı olur. PANAJANS - xii -

14 "Televizyon, diğer kitle iletişim araçlarından farklı bir konumdadır. Ortalama bir Amerikan evinde televizyon alıcısı günde 6.5 saat kadar açıktır. Çocuklar bu yeni simgesel dünyaya gözlerini açmakta dır ve bu aracın sunduğu onbinlerce hikayeyi adeta süt gibi em erek büyümektedirler. Artık toplumsal hayatı sürdürmek için evden dışarı çıkmaya bir gereksinim yoktur; ne ibadet yerlerine, ne de okula gitmeye bir gerek ka lmıştır. Okuma yazma öğrenmeye, da ha geniş bir kültürle buluşmak için gerekli olan birçok zihinsel yetiyi elde etmeye de gerek yoktur. Televizyon seyretmenin, aile içindeki ritüelistik ya pısı, çocuklarla yetişkinlerin izleme sürelerindeki eşitlik, kuşaklararasında bugüne kadar tarihte rastlanmayan bir "imgesel-dünya" birliğini yaratmıştır. Televizyon, tarihte ilk kez, zihinsel yetileri olmayan milyarlarca insan tarafından, kolaylık ve yaygınlıkla izlenebilen yegane iletişim aracıdır. Televizyon izlem ek için, para harcamaya, okur ya zar olmaya, elit bir kültüre sahip olmaya, gündelik ya şanan meka nı değiştirmeye gerek yoktur. Hatta, birçok konumda, statükoyu değiştirmemek ka ydıyla, geleneksel değerleri hiçe sayan bir içeriğin sansür edilemezliği ile karşı karşıyayızdır. Bütün bunlar, önceki çağlarda boyutlarına ve niteliklerine rastlanmamış olaylardır. Sonuçları da, aynı oranda pek hayal edilemeyecek boyutlarda oluşacaktır." Prof. Dr. George Gerbner "Son yıllarda, uygar dünya, tarihte rastlanmadığı ka dar büyük boyutlarda şiddetin ve politik terörizmin akıldışılığına itilmiş bulunuyor. Televizyon, çağdaş dünyada, şiddetin nedeni olmasa da, pekala, şiddet davranışlarına katkıda bulunan bir etmen olabilir. Yansıtarak, şiddeti alevlendirmektedir. Tanımlayarak, boyutlarını büyültmektedir. Vurgulayarak, abartmaktadır. Tekrar tekrar göstererek, özendirmektedir. Kısacası, televizyon ekranı, şiddet davranışının nedeni olmasa da, şiddet davranışının ortadan ka lkmaması için bir nedendir." Sir Robin Day - xiii-

15

16 Gİ Rİş TELEVİZYONUN KÜLTÜREL ETKİLERİ ve TÜRKİYE Toplumumuzdaki en yaygın kitle iletişim aracı olan televizyonun, aile ve toplum içindeki konumu çeşitli açılardan kamuoyunun eleştirisine uğramaktadır. Teknolojik gelişmelerle birlikte özel Türkçe televizyon istasyonlarının ve yabancı yayınların, aile ortamı içinde rahatça izlenebilmesi, bu eleştiri ve endişelere yoğunluk kazandırmaktadır. Bu raporun yazıldığı tarihlerde, Türkiye'deki radyo ve televizyonları, devlet tekelinden çıkartarak, özel yayıncılık alanına sokmaya çalışan bir yasa tasarısının TBMM'inde kanunlaşma süreci yaşanmaktaydı. Yasa'da, düzenlemelerin ekonomik, politik, kamusal boyutları yeterince yer almasına rağmen, kültür ile igili boyutlar sadece, geleneksel birtakım klişeleşmiş sözler ve Avrupa Sınır Ötesi Yayıncılık Sözleşmesi'nde yer alan sınırlamalar ile tanımlanmıştı. Yapılan düzenleme tartışmaları, televizyon içeriğinin ne olduğu hakkında sadece spekülasyonlara dayanan birtakım varsayımları veri olarak kabul ediyordu. Türkiye'de, televizyona yöneltilen eleştirilerin ve endişelerin yoğunluğuna ve yasal düzenleme sürecinde yaşanan tartışmalara rağmen, ülkemizde, aile ve televizyon ilişkisini tanımlayan çerçeveler, burada sunulan araştırma yapılana kadar, sistematik ve bütünsel olarak araştırılmamış ve tanımlanmamıştır. Televizyonun etkisi var mıdır? Bu etki nasıl saptanır? Televizyonun içinde izlendiği en yaygın ortam olan aile ile olan ilişkileri nedir? Televizyonda ne tür bir aile imajı ve kavramı yansıtılmaktadır? Televizyon, aile de ve toplumda ne tür bir etkiler zinciri yaratmaktadır? Televizyonun aile bağlamında yeri nedir? Aile yapısını televizyonun etkisi nasıl değiştirmektedir? Çocuk ve televizyon ilişkisinde ailenin ve aile içindeki kadının (annenin) yeri nedir? Televizyon geleneksel aile değerlerini nasıl etkileme).<tedir? Televizyon, içinde yaşadığımız kültürün tü- 1

17 münü, bu arada da ailesel ilişkilerin tamamını etkileyen ve belirleyen bağımsız bir değişken mi, yoksa toplumsal değerleri yeniden üreten ve yansıtan pasif bir ayna mıdır? Bir kitle iletişim aracı olarak televizyon ile aile arasındaki bağı kurmada, aile içindeki kadına ne gibi görevler düşmektedir? Bu görevlerin yapısı ne olmalıdır? Televizyon, çocuklarda okul başarısını nasıl ve hangi yönlerde etkilemektedir? Bunlar ve benzeri sorular, sadece genel bir aile politikasının oluşturulması için, karar vericilerin üzerinde durması gereken bir dizi araştırma konusu olmaktan da öte, televizyonun olası işlevlerini de tanımlayan çerçeveler oluşturmaktadır. Televizyon, günlük hayatımızın kaçınılmaz bir parçası ve bireysel, grupsal ve toplumsal deneyimlerimizin ve yetiştirilişimizin temel ögesidir. Yukarıda da değinildiği gibi, Türkiye"de özel yayımcılığın gelişmesiyle birlikte, özdlikle, seksenli yılların ikinci yarısından bu yana, tele- \D vizyon yayımcılığının etkileri üzerine ilgi duyanlar çoğalmaya başlamış-, tır. Artık, gün geçmiyor ki, herhangi bir basın-yayın organında televizyonun etkileri konusunda bir spekülasyon ya da yorum yapılmasın ve bu konu haberlere dahil edilmesin. Kendisinden çok sözedilen televizyonun bu etkisi, televizyonun ritüelistik bir yapıda izlendiği, aile ortamında oluşmaktadır. Çok çeşitli toplumsal grupl(arın ve tek tek bireylerin çok çeşitli seyretme-izleme örüntülerine sahip olmaları, televizyonun büyük bir çoğunlukla, aile içinde izlenmesi gerçeğini değiştirmemektedir. Öte yandan, televizyonun aile içi iletişimi azalttığını ve bu durumun özellikle çocukları etkilediğini öne süren görüşler de yaygındır. Televizyonu eleştirenlerin, televizyonun etkisinin yönünün ne olduğu konusunda, olumsuz yönü vurguladıkları görülmektedir. izlendiği anda kendisinden başka hiçbir iletişim aracına izin vermeyen televizyonun çocukları saldırganlaştırdığı, takhtçiliğe özendirdiği, gençleri suça teşvik ettiği gibi bir çok olumsuz niteliğe de sahip olduğu ileri sürülmektedir. Aynı zamanda, yeni bilgiler kazandırma, bireylerin hiçbir zaman göre- 2

18 meyecekleri mekanları ve olayları evin oturma odasına kadar getirme, hızlı ve dinamik program yapısı ile çocuklardaki algılama yetisini geliştirme ve benzeri nitelikler de televizyona atfedilmektedir. Bütün bu karşıt niteliklerin kaynaklandığı televizyonun " gerçek" etkisi nedir? İşte bu soruya, Avrupa'nın çeşitli ülkelerinde ve özellikle ABD'de yapılan onbinlerce araştırma, kesin bir cevap verebilmiş değildir. Televizyonun ortaya çıktığı günden bu yana yapılagelen araştırmaların kesin olan tek bir sonucu vardır: Televizyonun etkisinin şu veya bu yönde olduğununi niteliğinin ve gücünün belirlenmesinin o kadar kolay olmadığı anlaşılmaktadır. Televizyonun Kültürel Belirleyiciliği Televizyonun, bir iletişim aracı olarak aile birimine kattığı olumlu ve olumsuz nitelikleri bir eğitim ve enformasyon aracı olarak çocuklara ve yetişkinlere eklediği ve onlardan eksilttiği kültürel kazanım ve kayıpların boyutlarıi bir eğlence aracı olarak aile ortamı içinde aile bireylerinin boş vakitlerini geçirirken yarattığı, enformatik, kültürel ve değerler sistemine ilişkin etkiler, televizyonun, aile ortamında olduğu kadar bireysel ve toplumsal düzeyde de kültürü oluşturan en önemli sosyalleştirme kurumlarından biri olduğunu ortaya koymaktadır. Bir kültürel kurum olarak televizyonun bu çok boyutlu toplumsal etkisi, ancak, içeriğinin sistematik ve toplam olarak bilinmesi yoluyla incelenebilir. Ülkemizde, televizyonun geçmişi 2S yıla varırken (başlangıcı 1968), Gerbner'in deyişiyle, televizyonun "hayal edilemeyecek boyutlardaki" etkilerinin oluşmaya başladığı görülmektedir. Bu yirmibeş yıl içinde, televizyonun kültürel, toplumsal ve siyasal etkisi, değişik konumlarda incelendiği halde (Aziz, 1984, 1982a, 1982bi Batmaz, 1991b, 1986i Oskay, 1982i Şenyapılı, 1981i Tokgöz, 1984, 1979, 1982), aile ortamı içindeki etkileri ve hanehalkı bağlamındaki konumu araştırılmamıştır. Tek tük istisnalar, ya belirli bir tür aileyi ele almış (Aziz, 1984)i ya da televizyonun toplumsal etkisini aile bağlarnı dışında incelemiştir (Arı, 1982i Tokgöz, 1979). 3

19 Elektronik Hane Televizyonun bir kitle iletişim aracı olarak genel kültüre ve onun en önemli taşıyıcı parçası olan aile birimine etkileri kuşku bırakmayacak bir biçimde ortadadır. Televizyon, herşeyden önce, büyük bir çoğunlukla aile ortamında izlenen bir iletişim aracıdır. Bu olgu, düşük gelir gruplarında, gecekondularda ve bazı kırsal (özellikle kasaba düzeyinde) bölgelerde daha da belirgin bir biçimde ortaya çıkmaktadır. Televizyon, Türk ailesi için çok önemli bir iç-mekan faaliyeti konumuna gelmiştir. Televizyon alıcısı evin Meta merkezidir. Televizyon izlemek ailesel bir ritüeldir. Ailenin tümü, televizyondan değişik biçimlerde de olsa etkilenmektedir. çoğu kez, anne-babanın izleme örüntüleri (pattern) çocukların da ister istemez izleme biçimleri haline dönüşmektedir. Televizyon tek tek bireyleri olduğu kadar, belki de ondan fazla, aile birimini bir bütün olarak etkilemektedir. Aile kültürünün önemli bir bölümü artık televizyon ile kazanılmaktadır. Bu nedenle, televizyonun aileye yaptığı genel ve bütünsel bir etkiden sözetmek ve etkiyi saptamak gerekmektedir. Televizyon izlerken oluşan bu bütünlük, televizyonun içeriğine de yansımaktadır. Ticari (reklam gelirleri ile finanse edilen) televizyon programcılığı aileyi hedef kitle olarak görür. Bu hem, ticari televizyonun gelir kaynağı olan reklamların arttırmak istediği tüketirnin büyük bir bölümünün aile düzeyinde gerçekleşiyor olmasından kaynaklanmakta, hem de, izlenme biçiminin aile içinde oluştuğu iletişim aracı olarak televizyon, en çok izlenebilirliği aileye yöneldiği zaman bulmaktadır (Bournow, 1979). Televizyonun yüzde 70'ini oluşturan eğlenceye yönelik drama ve yarışma programları, çok büyük bir çoğunlukla aileyi odak noktası olarak görmektedir. Televİzyon:un, hem izlenirken, hem dle üretilirken aileyi hedef alması, televizyonun etkisini incelerken, (1) izlenme sırasında oluşan bağlamı ve etki ortamını, ve (2) televizyon programlarının içeriğini gözönüne almayı gerektirmektedir. 4

20 Araştırmanın Amacı ve Kapsamı Bu araştırma, televizyonun etkisi ile ilgili tüm bu soru ve sorunlara kesin bir cevap vermek yerine, Türkiye'de televizyonun etkisi konusunda yapılan spekülatif değerlendirmeler için ampirik veriler sağlamak amacından yola çıkmıştır. En önemli kültürel etki 'a:çaçlarından olan televizyonun Türk aile yapısı içinde kullanım ve izlenme envanterinin (izlenme sıklığı, izlenme zamanı, çocuk ve ebeveynlerin izleme farklılıkları, izleme ortamı ve bağlamı gibi) saptanması, bu çalışmanın en önemli amacını oluşturmaktadır. Aşağıdaki sorular çalışmamızın kapsamını ortaya çıkartmaktadır. (1) Türkiye'de televizyonun bir birim olarak aileyi etkilemesi nasıl gerçekleşmektedir? Türk ailesinin genel bir televizyon izleme biçimi oluşmuş mudur? Ailenin tüm bireyleri televizyondan tek tip bir etkilenme biçimine mi sahiptir? (2) Aileye ilişkin imaj ve kavramları televizyon nasıl yansıtmakta, resmetmektedir? Televizyon programları, içerikleri itibariyle ailenin kültürel oluşumuna ne gibi söylemler ve dinamikler sağlamaktadır? Kısacası, elektronik hane'yi ortaya çıkartan televizyon, aile içinde hangi konumdadır? Bu araştırmanın bulguları, işte bu soruya aradığı cevaplarla şu genel sonuçlara varmaya çalışmıştır: (1) Bu araştırma, televizyonun içeriğini inceleyerek, aileyi tanımlama biçimlerini; aileye bakış açısını; çeşitli aile tipolojilerinin televizyonda resmedilme tarzlarını ortaya koymaya çalışmaktadır. (2) Türk ailesinin televizyon tüketim örüntüsünü belirleyen ve bu hedef kitleye (aileye) nasıl, ne zaman, hangi mesajlarla varılabileceğini saptamaya yarayacak kuramsal çerçeveler ve nesnel bilgiler sağlamaya çalışmaktadır. (3) Genel aile politikaları oluşturulurken,türk aile bağlamında yoğun olarak izlenen televizyonun, aile yapımızda varolan hangi değerleri ve tutumları etkilediğini ortaya çıkartmaya çalışmaktadır. 5

21 (4) Özel yayıncılıkla birlikte başlayan, görece kontrolsüz (özel) televizyon yayıncılığının, aile kurumu, sosyal ve toplumsal değerler, çocuğun aile içindeki yeri gibi konularda, nasıl bir içeriğe sahip olması gerektiği hakkında, ulusal düzen ve toplumsal sağlık ve istikrarı sağlamak amacıyla, karar vericilere, yargıçlara ve yasa koyuculara (örneğin, radyo ve televizyon yayınlarını düzenleyecek olası bir Türkiye Ulusal İletişim Konseyi'ne (Üst Kurul), Basın-Yayın Mahkemeleri'ne, DPT'ye, vs.) bilgilendirme sağlamaya çalışmaktadır. (S) Aile yapısının, göç ve kentleşme gibi önemli bir toplumsal olgu çerçevesinde değişim geçirmesinin televizyon ile ilişkisi konusunda ayrıntılı bir bilgi birikimi yaratmaya çalışmaktadır. Türk ailesini son SO yıldır etkileyen en önemli iki temel boyut vardır: (1) Kente göç (ve hızlı kentleşme) ve (2) Televizyon. Bu nedenle, aile bağlamında yapılacak bilimsel araştırmalar, bu iki boyuttan birine veya her ikisine birlikte yoğunlaşmak durumundadır. Türkiye'de ilaile ve Göç" ve "Kentleşme" 1965'ten bu yana çeşitli düzeylerde incelenmektedir. Oysa, öçün oluşmasından sonraki aile hayatını belirlemesi, hatta göçe neden sayılabilecek güdülerin (özenmelerin ve beklentilerin) oluşmasını sağlaması nedeniyle televizyonun etkisi, litelevizyon ve Aile" bağlamında, Türkiye'de artık ele alınması gereken bir konudur. Araştırmanın Önkabul1eri, Hipotezler ve Temel Kavramlar Bu araştırmada, bugüne kadar spekülatif yaklaşımlarla oluşturulan televizyonun kültürel etkisine ilişkin bazı operasyonel varsayımlar betimsel ve istatistik olarak sınanmaktadır. Bu varsayımlar, belli bazı önkabullere dayanmaktadır. Önkabuller Bir sonraki kısımda sunulan operasyonel varsayımlarıınızın temellendiği genel varsayımlar, televizyonun aile içinde tüketilen ve aile dolayımıyla etkin rol oynadığı önkabullerine dayanmaktadır. Araştırmanın istatistik olarak sınanmayacak olan önkabulleri şunlardır (Bu 6

22 önkabullerin bazıları, operasyonel varsayımlarımız ile paralel olduğu da görülecektir.): (1) Aile politikalarında yapılacak siyasa (policy) değişim programlarının ve kampanyalarının üzerinde yoğunlaşması ve dikkate alması gereken ortam, ekonomik, siyasal, bireysel ortam değil, kültürel ortamdır. Televizyon, yukarıda özetlediğimiz biçimde, bu genel kültürel ortamı, çok yaygın, baskıcı ve eşitlikçi bir biçimde yaratan, tek eğitimenformasyon-eğlence ve iletişim aracıdır. (2) Türkiye'de aile yapısı, kırsal ve kentsel-geleneksel Türk aile yapısının en temel özellikleri olan dayanışmacı-ortaklaşmacı yapılardan, modernleşme kuramlarının bundan otuz yıl kadar önce öngördüğü (Lerner, 1964) doğrultuda modern (batılı) ailenin bireyci-öznel özelliklerine doğru evrimleşmemekte; her iki aile yapısının melez bir sentezi olma sürecine girmektedir (Kağıtçıbaşı, 1991). Bu süreçte, biri ekonomik, diğeri kültürel iki boyut temel belirleyici olmuştur: (a) kırdan kente göç, ve (b) televizyon. (3) Türkiye'deki kadının, aile içindeki konumu ve bir birey olarak sosyalleşme süreci, genel olarak yeni ortamlara ve mekanlara adaptasyon yeteneği yüksek kadın tipini yaratmıştır (Abadan-Unat, 1964). Aile yapısı ne olursa olsun, kız çocuğun, bir başkasının ailesine "gelin" olarak gitmeye hazırlanması, Türkiye'deki kadının en temel oluşum sürecidir. Bu süreç, yeni koşullara daha iyi uyabilen kadınlar yaratmaktadır. Bu süreçle bütünleşen televizyonun Ekinlenme (cultivation [Gerbner ve Gross,1976]) Etkisi, kadınlarda hem adaptasyon yeteneğini arttırıcı, hem de "yeni-olana," erkeklerden daha fazla bir merak duyma güdüsünü pekiştirici faktörler yaratmıştır. Bu güdüsel faktörler, kadını, bilinçaltı olarak daha az "muhafazakar" yapma potansiyeline sahiptir. Kadındaki bu güdüsel faktörler, eğer varsayıldığı gibi yapılanıyorsa, bir grup olarak kadınlar, aileye yönelik her türlü kampanyada (aile planlaması; bilinçli tüketim ve tasarruf; eğitim; çocuk bakımı; erkek otoritesinin olumsuz yönleri ile savaşım, vs.), hedef alınması gereken tek kitledir; ve bu kampanyalar tümüyle televizyonu bir iletişim mecrası olarak kullanmalıdır (Homik, 1990). 7

23 (4) Anne-çocuk-televizyon ilişkisi içinde, yeni telekomünikasyon teknolojileri ile genişleyen televizyon etkisinin olumluluğunu (veya olumsuzluğunu) belirleyen en önemli etken, ailedeki kadının (annenin) televizyonu kullanmayı bilmesi ve ona karşı belli bir bilinçliliğe sahip olmasıdır (Tokgöz, 1982). Kadında televizyona ilişkin bilinçlilik arttıkça, televizyonun etkisi "olumlu" bir yöne doğru gelişmektedir. Bu bilinçlilik sadece formel eğitim düzeyi ile kazanılmamakta; geniş kadın topluluklarında, televizyonun ne olduğu ve nasıl kullanılması gerektiği ile ilgili bilgilendirmelerin yapılması ile de kazanılabilmektedir. [Örnek: ABD'de "Children's Television" adlı baskı grubunun yaptığı çalışmalar.] Televizyonun, çocuk eğitimi ile ilgili boyutlarını, çocuğun televizyon ile okul başarısını birlikte götürebilme yeteneği kazanmasını geliştiren programlar, aile içinde kadına yönelik olmalıdır. (5) Televizyonun, toplumda genel kanı olarak yer etmiş en olumsuz etkisi, öğrencilerin okul başarısı üzerine yaptığı varsayılan etkilerdir. Bu eleştirel bakış açısına göre: (a) televizyon izlemenin ödev yapma ve çalışma zamanını kısaltması, (b) okuma-yazma gibi zihni zorlayıcı entellektüel faaliyetler yerine, göıüntü ve ses ile desteklenen kolaycı zihni yeteneklerin gelişmesi, (c) gerçek olgular yerine hayali 01- gularla yetişen bireylerin oluşması ve (d) televizyon formatından kaynaklanan hızlı ve kısa sahnelerin, çocuğun algılama yeteneğinde yarattığı olumsuzluklar: 1- konsantrasyon kabiliyetinin azalması, 2- okuldaki öğrenme isteğinin yokolması gibi etmenler televizyonun eğitim ve okul başarısı üzerinde yaptığı olumsuz etkilerdir. Bu tür eleştirel genellemeler, televizyonun eğitim ile ilgili "olumlu" olabilecek yönlerini gözardı etmektedir. Nitekim, diğer ülkelerde televizyon yaygınlaşmasındaki ilk yirmi yıl içinde yapılan görgül araştırmalar, genel olarak, televizyonun özellikle ilkokul başarısı üzerinde olumsuz etkilerde bulunduğu hipotezini desteklernemektedir (Hornik,1981, 1978; Batmaz, 1985a,c; Taipale, 1971; Voll, 1983; Salomon, 1978; Roberts, 1984; Morgan, 1980). Kıt enformasyon toplumlarında (Türkiye gibi) televizyon, genel kültürü arttırıcı, öğrenmeye merak uyandırıcı, eğitimi hızlandırıcı özelliklere de sahip olabilir. Araştırma grubumuzdan Batmaz'ın, yılları ara- 8

24 sında Fas'ta yaptığı bir araştırmada benzer bulgular bulunmuştur (Batmaz, 1985a,c): Fazla televizyon izlemek, ilkokul öğrencileri düzeyinde okul eğitimini ve okuma-yazma düzeyini olumlu ya da olumsuz olarak etkilememekte fakat ilkokul öğrencilerinin genel kültür düzeylerini bariz bir biçimde yükseltmektedir. Bu bulguların Türkiye için geçerli olup olmadığı, yeterli düzeyde görgül (ampirik) araştırmaların yapılmamış olması nedeniyle, birçok ebeveyn, politika üreticisi ve karar verici tarafından bilinememektedir. Bu düzlemde, bu araştırma, neden-sonuç ilişkisi olarak değil, fakat sadece betimleyici bir tarzda, televizyon ile çocuğun okul başarısı üzerinde durmaktadır. (6) Operasyonel bir önkabul olarak, televizyonun genel içeriğinin, yıllara, kanallara ve ülkelere göre (% 90 oranında) değişmediğini söylemek mümkündür. Bu önkabul, Gerbner'in çalışmalarına ve Tapio Varis'in, ülkelerarası program akışı araştırmalarına dayanmaktadır (Varis, 1974, pp ; Read, 1976). Hipotezler (1) Aileye ilişkin kamusal politikaların iletişimine yönelik kamusal iletişim kampanyalarında, televizyon en etkili iletişim mecrasıdır. Bu hipotez, televizyon ve aile bireyleri arasında bulunacak bir "mainstreaming" etkisinin yoğunluğu ile betimsel olarak sınanmıştır. (2) Aile içinde, çocuğun televizyon izleme ile okul başarısını birlikte götürebilme yeteneğini kazanması, annenin televizyona ilişkin bilinçlilik derecesi ile doğrudan bağlantılıdır. Bu hipotez dolaylı olarak, "Çocuk ve Televizyon" araştırmasında sınanmıştır. Analizimiz, yüksek SES 'deki ailelerin daha yüksek eğitimli olmaları nedeniyle daha "bilinçli" oldukları önkabulüne dayanmaktadır. (3) Türk ailesinde kadın, televizyon ile en fazla kontak halinde olan bireydir ve kadının televizyonu tüketim biçimi gelir ve statü farklılıklarım aşan bir genellilik taşır. (4) Televizyonun, toplumda genel kanı olarak yer etmiş en olumsuz etkisi çocuklar üzerindeki etkisidir. 9

25 (5) Televizyon programlarının ortaya çıkardığı tipik aile tipolojisi gerçekleri yansıtmamaktadır. (6) Farklı aile tipolojilerinde televizyon izleme alışkanlıkları benzeştikçe, temel tutum ve kamusal konulara ilişkin görüşlerde de benzeşme olmaktadır (Bkz: Temel Kavramlar kısmmda, {(Mainstreaming"). (7) Türkiye'de televizyon mesajları şiddet, cinsellik konuları itibariyle diğer ülkelerden bir farklılık göstermemekte ve bu konular yüksek oranda işlenmektedir. (8) Türkiye'de televizyon mesajları gerçek dünya ile örtüşmeyen bir karekteristik sergilemektedir. Bu noktada, şunu vurgulamak gereklidir: Araştırmanın bulguları arasında yer alan verilerin büyük bir çoğunluğu, bu hipotezleri ampirik ve istatistik olarak sınamaya elverişli olmasına rağmen; yukarıdaki bazı hipotezler, dolaylı ve istatistik olmayan bir yoldan sınanmıştır. Bu hipotezler ampirik destekleri ve Türkiye'deki aile bağlamındaki oluşumlar Sonuç Bölümü'nde irdelenmektedir. Ayrıca, araştırmanın veri toplama yapısı nedeniyle, hipotez sınaması, istatistik olarak literatürde varolduğu biçimiyle bir {(hipotez testi" tekniğinin dar anlamıyla da uyuşmamaktadır. Temel Kavramlar Bu araştırmada kullanılmış olan temel öge olan aile, iki farklı tanımla belirlenmektedir: Çekirdek Aile ve Geniş Aile. Bu aile tanımları, aile sosyolojisinin ve demografinin kavramlarıdır. Bu ayrımlaşma aynı zamanda, Türkiye gibi ülkelerde, bölgesel ve gelir gruplarına dayalı aile tanımlarının da bir türevidir. Aile kavramlarına ek olarak, televizyon ile ilgili ögeler de aşağıdaki gibi tanımlanmıştır: Çekirdek aile, anne-baba ve çocukla:rdan oluşan küçük ailedir ve genel olarak kentlerde ve orta-üst ve üst gelir gruplarında gözlenmektedir. 10

26 Geniş aile ise, baba ve anneye kan bağı ile bağlı bulunan, çocukların kan bağı ile bağlı oldukları, hanede sürekli yaşayan tüm bireyleri kapsar. Bu aile kırsal ve alt gelir düzeylerinde ve özellikle de kentsel çevre içinde muhafazakar bölgelerde ve gecekondularda yaşar. Bu aile biçimi, Türkiye için, normatif bazı özellikleri de taşıdığından (örneğin muhafazakarlık) tanımı oldukça zordur. Televizyon bir kavram olarak, kanallar, programlar ve istasyonlar olarak değil, ailede bir gün içinde izlenen tüm televizyon içeriği olarak tanımlanmıştır. Bu televizyon içeriğine tüm programlar dahildir. Programların birbirleriyle olan farklılıkları şu tür başlıklarına göre ayrımlaştmlmıştır: Eğlence Programları ve Kamusal Bilgi ve Enformasyon Programları. Eğlence Programları, eğlence niyetiyle izlenen, dramatik bir konusu olan bütün programlardır: Diziler, sinema filmleri (Müzik ve spor programları hariç). Kamusal Bilgi ve Enformasyon Programları, haber ve bilgi verme niteliği olan tüm programlardır (Haberler, Açık Otururnlar, "Talk Show'lar", Belgeseller [Dramatik nitelikle olanlarda dahil]). Müzik, spor ve reklamlar çözümlenmemişlerdir (Bkz: Metodoloji Bölümü). Elektronik Hane, bir alogori olarak kullandığımız bir kavramdır. Bu kavramın sadece betimsel bir özelliği vardır. Bir analiz kavramı olarak kullanılmamalıdır. "Mainstreaming," Kültürel Göstergeler projesinin teorik bir kavramıdır. Daha sonra da ayrıntılı olarak tanımlanacağı gibi, mainstreaming, televizyon seyretmenin insanlararasında ortak belli sosyalizasyon etkileri yarattığını; bu etkilerin toplumsal olarak grupları ve bireyleri bir aynılaştırma sürecine soktuğunu öneren bir kavramdır. Araştırmanın genel metodolojisi, ABD'de Pensilvanya Üniversitesi'nden George Gerbner ve arkadaşlarının geliştirdikleri ve son 25 yıl boyunca sürekli uyguladıkları, Kültürel Göstergeler modeli çerçevesinde geliştirilmiştir. Kültürel Göstergeler modeli, bir taraftan televizyon 11

27 dünyasının analizini içerirken, diğer taraftan da, televizyonun izleyicilerin dünyaya bakışını ve izleyicilerin ekinlenme (kültürlenme) sürecini ne derecede etkilediğini sorgulamaktadır. Bu model, televizyon mesajlarının sunduğu dünyanın ana karakteristiklerinden yola çıkarak, bunların izleyicilerin beklentilerinde, değerlerinde, tanımlamalarında ne derecede yansıdığına bakar. Soru, kitle iletişiminin sentetik dünyasının 'derslerinin' gerçek hayatta ne derecede uygulamaya konulduğudur. Araştırma üç ayrı veri tabanının toplanması ve değerlendirilmesi temeline oturmaktadır. Bu veri tabanıarı: (1) Türkiye'de ulusal çapta yayın yapan S televizyon kanalının birer haftalık örneklem programlarının mesajlarının analizinden oluşan Mesaj Sistemi Veri Tabanı; (2), 1993 yılının yaz aylarında, İstanbul, Afyon ve Sinop illerinin kent merkezlerinde, tüm SES gruplarını kapsayan örneklernde hanehalkı ile yapılan anket sonuçlarına dayalı Ekinlerne Analizi Veri Tabanı; (3) İstanbul'da SES grupları açısından farklılaşmış iki ayrı ilkokulda gerçekleştirilen ve ilkokul çocuklarına uygulanan televizyon izleme ve okul başarısı konulu anket ve testlerin oluşturduğu Televizyon ve Okul Başarısı Veri Tabanı. Bu üç veri tabanının sağladığı veriler topluca değerlendirmeye alınmış ve Türkiye'de hanehalkı bazında izleyicilerin televizyon izleme örüntüleri, yayınlanan yayınlarda ağırlıkla geçen programların dökümüne ve izleyicilerin kültürlenme sürecinde mesaj dünyasının etkilerinin boyutlarının ölçümüne dek ulaşan bir dizi soru analize tabi tutulmuştur. Araştırmaıün Hedefi Yukarıdaki çerçeveler içinde, daha öz olarak belirtirsek, bu projenin sonuçları; (1) AAK ıçın, aile üzerinde, ailenin en önemli kültür edinme (aküıtürasyon) kurumu olan televizyon aracılığı ile oluşan özelliklerin ve etkilenmelerin saptanması; ve aileye yönelik eğitim-iletişim kampan- 12

28 yalarının daha etkin olarak hazırlanmasına, (2) Konu ile ilgili yasa hazırlayıcılarının nesnel verilere dayanarak, toplumun gerçeklerinden yola çıkarak iletişim düzenlemeleri yapabilmelerine, (3) Toplumun değişik kesimlerini temsil eden siyasal partilerin nesnel bilgilerden yola çıkarak aile ile ilgili politikalar üretmesine, (4) Konu ile ilgilenen bilimsel kamuoyunu tartışmaya teşvik etmesine ve daha gelişkin bulguların zaman içinde elde edilmesine, (5) Karmaşıklaşan televizyon me cra sı yapısı içinde, daha az israfa yol açacak kararlar verilmesine ve kaynakların dengeli dağılmasına yol açan sektörel politikaların hazırlanmasına, (6) Çocuklara ve yetişkinlere yönelik yayınların saatleri; reklam kuşaklarının dağılımları; çocuk eğitimi, pornografi, şiddet, tüketim, sanat gibi toplumun değer yargılarını etkileyen programların sınırlarının saptanması amacına yönelik kararlar vermesi gerekecek olan Ulusal İletişim Konseyi'nin (Şimdiki RTÜK) daha nesnel kararlar almasına ve değişen aile kurumunun toplumsal istikrarı etkileyecek çözülmelerine karşı televizyonun yayın politikalarının saptanması için yapılacak tüm faaliyetlere yararlı olacaktır. Kitabın Düzenİ Araştırma sunumu, 1 giriş, 5 temel, 1 sonuç ve 1 ek bölüm'lerinden oluşmaktadır. Giriş Bölümü'nde araştırmanın nedeni, kuramsal temelleri, ve elde edilen bulguların kullanım alanları, hedefleri ve sonuçları tanımlanmıştır. Birinci Bölüm'de, televizyonun etkisi konusunda şimdiye dek yapılmış araştırmalardan çıkan sonuçlar değerlendirilmiştir. İkinci Bölüm'de, bu araştırmada kullanılan metodolojik yaklaşım ve alan araştırması için kullandığımız yöntemler anlatılmıştır. Üçüncü Bölüm'de, alan araştırmasının bulguları, yani, aileler ile yapılan anketlerin sonuçları üzerinde durulmuştur. Bu bölümde aynı zamanda, çocuk ve televizyon bulguları da yer almıştır. 13

29 Dördüncü Bölüm, içerik araştırmasının verileri, yani, belirli bir süre zarfında yayımlanan televizyon programlarının içeriklerinin analiz sonuçlarını aktarmaktadır. Beşinci Bölüm'de, ailenin kültürlenme sürecinde televizyonun rolünü saptamak amacıyla, 3. ve 4. bölümlerde elde edilen sonuçlar, "mainstreaming" çerçevesinde yeniden ele alınmaktadır. Sonuç Bölümü'nde ise bu araştırmanın sonuçları topluca değerlendirilmiş ve toplam 10 adet operasyonel varsayım, elde edilen ampirik bulgular ışığında irdelenmiştir. Ek Bölüm'ü çeşitli alt başlıklarla, veri tablolarını, demografik bilgileri ve diğer gerekli notları içermektedir. 14

30 BİRİNCİ BÖLÜM: TELEVİZYON, İZLEYİCİLER VE TELEviZYONUN ETKİLERİ ({Televizyon korkutuyor. Televizyon ekranları dehşet saçıyor. Televizyon ekranlarındaki şiddet yüklü programlar çocukları olumsuz yönde etkiliyor. PSikologlar, ruhsal gelişimini tamamlamamış çocukların bu programları izlemesini çok sakıncalı buluyor." (Sabah, ). Özellikle basılı medyada bu tür uyarıların artık neredeyse her gün okunduğu Türkiye'de, her kesimden bireyin düşüncesinde televizyon etkisinin ({kötü" olabileceği yönünde bir endişe yazılmış durumdadır. Ancak, bazen, televizyonun popüler düzeyde eleştirisini içeren haber ve yorumların satır aralarında, televizyon yayınları ile izleyici davranışları arasında bir ilişkinin kolaylıkla saptanamadığı doğrultusunda vurgulamalar da gözden kaçmamaktadır. Televizyonun kültürel ve toplumsal etkisi konusu ile daha yakından ilgili olanlar, yapılmış binlerce araştırma sonucunda, televizyon-izleyici ilişkisinin ne olduğunun tam olarak saptanamamış olduğunu bilmektedirler. Bazı araştırmacılar bu ilişkinin çok güçlü olduğunu vurgularken diğer araştırmacılar herhangi bir bağlantının saptanamadığını söylemektedirler. Bu belirsizliğe rağmen televizyon izleyicileri ve etkileri konusundaki araştırmaların uzun bir geçmişe ve yoğun bir ürün birikimine sahip olduğunu belirtmek gerekir. Tarihsel Perspektiften Televizyon Etki Araştırmaları: Televizyonun etkileri alanındaki araştırmaların ilk olarak Amerikalı akademisyenlerce ele alındığı 1940'lar ve 19S0'lerde, sosyal bilimler alanında gündemdeki ana konu faşizmin Alman toplumuna nasıl hakim olduğu ve atomize olmuş insanlardan meydana gelen kitle toplumlarının propoganda ve inandırma metodlarına nasıl maruz kaldıkla- 15

31 rı üzerine yoğunlaşmıştı. Frankfurt Okulu düşünürleri, kitle iletişim araçlarının kitle toplumu üzerindeki etkisini bir şırınganın aşı şırıngalamasına benzetmekteydiler. Birbirlerinden kopuk bir şekilde milyonlarca radyo dinleyicisi, sinema izleyicisi ve gazete okuyucusunun, kitle iletişim araçlarının şırıngaladığı mesajı her gün almakta olduğu ve bu mesajların toplumda ani tepkilere ve hareketlenmeye yol açtığı varsayılmaktaydı. Bu tür "kötümser" bir yaklaşım, Amerikalı bir çok araştırmacı tarafından daha sonra eleştirildi ve kitle iletişim araçlarının etkisinin bu ölçüde "anında" ve "tepkisel" olmadığını ispatlamak üzere kitle iletişimi araştırmaları alanında çığır açacak olan etki araştırmaları dönemi başlatıldı. Etki araştırmalarının ilk dönemine damgasını vuran savaş-sonrası Amerikan araştırmaları Frankfurt Okulu'nun yaklaşımından etkilenen ve hypodermic etki diye adlandırılan kötümser yaklaşımı eleştirerek, toplum üyelerinin hiç de sanıldığı gibi pasif bir mesaj alıcısı durumunda olmadığını, insanlararası iletişiminin de, bu etkilenme sürecinde insan davranışlarında belirleyici rolü bulunduğunu ve kitle iletişim araçlarının mesajı ile etkisi arasında doğrudan bir bağlantı kurulamayacağını ileri sürdüler. Bu tezlerin doğrulanması ve sınanması yolunda giderek rafine edilen ve sofistike bir hal alan alan araştırması metodolojileri ve yeni teorik çerçeveler geliştirildi. Ancak, bu ilk dönem araştırmaları, ki 1970'li yılların ortalarına kadar etki araştırmaları alanında temel paradigma olarak varlığını korudu; Mesaj Etkisi ya da izleyici Konumu ikilemlerinin dışına çıkamadı (Morley, 1992, s. 46). Bu çerçeve içinde, Mesaj Etkisi alanında yapılan araştırmalar, davranışçı bir kalıbın dışına çıkamadılar ve kitle iletişim araçlarının mesajlarının izleyicilerin davranışlarında ne tür etki zincirine yol açtığını araştırdılar. izleyici Konumu araştırmaları ise daha çok yapısaıcı ve işlevci bir kalıp içinde kaldılar. Bu araştırmalar, izleyicileri yapısal özelliklerine göre ayrıştırarak mesaja ne kadar 'açık' olup olmadıklarını ölçtüler. izleyicilerde izlenen farklı mesaj algılamalarının izleyicilerin ihtiyaçlarındaki ve medyayı kullanma amacındaki farklılıklardan kaynaklandığı öne sürüldü. Mesaj Etkisi ve izleyici Konumu ikilemlerinden birisi, zaman zaman ön plana çıktı 16

32 ve diğerine alternatif olarak sunuldu. 1960'larda, mesaj ve etkileri araştırmalarında hiç bir yere gelinemediği V: bu yolun tıkandığı söylendiği bir dönemde, izleyiciler ve izleyicilerin mesajları fonksiyonel olarak nasıl kullandıklarına ilişkin yaklaşımlar popülerlik kazanmaya başladı. Diğer taraftan, Mesaj Etkisi araştırmaları hiç bir zaman ölmedi; ve daha karmaşık ve psikolojik metodların da yardımıyla bu alanda bir çok laboratuvar çalışmaları yapıldı. Mesaj Etkisi çalışmalarının gözden düşmesinin önemli bir nedeni bu alanda yapııan alan araştırmalarının mesajın etkisinin niteliğine ilişkin elle tutulacak kanıtlar sağlayamaması oldu yılında yayınlanan ve 1940 Amerikan Başkanlığı seçiminde kitle iletişim araçlarının rolünü inceleyen bir araştırma kitle iletişim araçları vasıtasıyla yayılan politik mesajların oy verenler üzerinde çok küçük bir etkisı olduğunu bulmuştu (Lazarsfeld, Berelson, Gaudet, 1948). Daha sonra 'Two-step flow' (İki basamaklı akış) diye anılan modelin gelişmesinde önemli rol oynayan bu tür araştırmalar, kişilerin yaptıkları seçimlerin kitle iletişim araçlarından gelen mesajlardan değil, fakat kendi tercihlerinden ve içinde bulundukları grupların yönelimlerinden çok daha fazla etkilendiğini ortaya koymaktaydı. Benzeri bir şekilde, 1960'ların sonlarında, Amerika Birleşik Devletleri'nde, özellikle siyahların yaşadığı gecekondu bölgelerinde ve öğrenciler arasında meydana gelen büyük başkaldırı olaylarını araştırmak üzere kurulan komisyon, televizyonun şiddet olaylarının meydana gelmesinde belirleyici bir faktör olmadığı sonucuna varmaktaydı. Bu sıralarda, ABD 'nin Genel Sağlık Başkanlığı, "deneysel araştırmaların sonuçlarının zayıf ve birbiriyle tutarsız" olduğuna işaret etmekte ve lifakat televizyonda yer alan şiddetin, bu tür birlyönelimi olan çocuklar üzerinde etkili olduğu, aksi taktirde, saldırganlığı teşvik eden _bir çok faktör içinde yalnızca bir tanesi olarak kaldığı"nı vurgulamaktaydı (Fowles, 1992, s. 27). Kitle iletişim mesajlarının etkisinin kantitatif bir şekilde belirlenememesi, bir taraftan Mesaj Etkisi çalışmalarının gözden düşmesine yol açarken, öbür taraftan da, toplumda ve karar vericiler arasında bu konuda belirgin bir rahatsızlığın ortaya çıkmasına da neden olmaktaydı. Bu kadar yaygın bir araç olan kitle ileti- 17

33 şimin mesajlarının etkili olmaması sözkonusu olabilir miydi? Bu sorunun kamuoyunu fazlası ile meşgul ettiği bir dönemde, Marshall Mc Luhan'ın 1964 yılında yayınlanan, Medyayı Anlamak adlı eseri geniş bir popülerlik kazandı. Bu yapıtla birlikte, iletişim araştırmalarında yeni bir açılımın gerekliliği ortaya çıkmaya başladı. 1970'lere varıldığında, kitle iletişimi araştırmaları alanında Mesaj Etkisi perspektifi, yerini izleyici Konumu'na terketmeye başladı. Artık vurgu izleyicilerin ne tür bir algılama süreci yaşadıkları üzerine kaymıştı. 1970'lerde, sosyoloji, psikoloji, anlam-bilim gibi alanların kitle iletişimi araştırmalarına girmesiyle birlikte izleyici Konumu araştırmalarının bazı temel varsayımları sorgulanmaya başlandı. O zamana kadar bütün toplum üyelerinin aynı değerleri paylaştığı varsayılmaktaydı; kitle toplumu her kesimin katıldığı bir kitle kültürünü de beraberinde getirmekteydi. işte bu noktada, sosyolojik bakışın kitle iletişimi araştırmaları alanına girişi ile birlikte, bu varsayım sorgulanmaya başlandı. Bu yaklaşıma göre, toplum üyelerinin davranışları ortak bir değerin ifadesi olarak ele alınmamalı, tam tersine, her bir davranış kişiye ait bir yorumun sonucu olarak değerlendirilmeliydi. Böylesi bir girişim ile birlikte, eskiden pasif bir alıcı olarak kavramsallaştırılan izleyici, yorum yapan, seçen ve reddeden aktif bir katılımcı olarak ele alınmaya başlandı. Leicester Üniversitesi Kitle iletişimi Araştırmaları Merkezi Profesörü James Halloran'ın ifade ettiği, "Artık medyanın insanlara ne yaptığını anlama çabasından vazgeçmeli ve insanların medya ile ne yaptıkları konusuna eğilmeliyiz" görüşü temel sorunsal haline geldi. "Uses and Gratifications" (Kullanım ve Tatmin) adı ile anılan bu modele göre kitle iletişimi izleyicileri herhangi bir yayını birbirlerinden çok farklı şekillerde yorumlayabilir ve yapımcının hiç planlamadığı sonuçları kendisi için çıkartabilir (Halloran, 1970a,b). Kullanım ve Tatmin yaklaşımının ortaya çıkardığı sonuç, evrensel addedilen izleyicinin algılama sürecini göreceleştirmesi ve izleyicinin kendi öznelliği ve rasyonalitesi çerçevesinde şekillendirmesi oldu. Bu görüşe göre, izleyici için kitle iletişim araçları kendi ihtiyaçlarım gidermeye yarayan kaynaklardır. izleyici bu kaynağı rasyonel bir şekilde, elde etmek istedikleri 18