Esed Yağcı Levent Çelik Uğur Başboğaoğlu Alev Ateş Yavuz Erişen Nadir Çeliköz Erkan Tekinarslan Behçet Oral Havva Taşlı. 8. Baskı

Transkript

1 Esed Yağcı Levent Çelik Uğur Başboğaoğlu Alev Ateş Yavuz Erişen Nadir Çeliköz Erkan Tekinarslan Behçet Oral Havva Taşlı 8. Baskı

2 Editörler: Prof. Dr. Özcan Demirel ve Prof. Dr. Eralp Altun ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ VE MATERYAL TASARIMI ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Eylül 2007, Ankara 8. Baskı: Ekim 2014, Ankara Yayın Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sutan Coşkun KapakTasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Yorum Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti İvedik Organize Sanayi Bölgesi Matbaacılar Sitesi Yenimahalle/ANKARA 35.Cadde No: ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay/ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ ÖĞRETĐM TEKNOLOJĐLERĐ VE MATERYAL TASARIMI (ÖT-MT) dersi, eğitim fakültelerinin ders programlarında yapılan son düzenlemelere göre öğretmenlik sertifikası programında tüm bilim dalları için zorunlu ders olarak programda yerini almıştır. 21. yüzyılda bilimde ve teknolojideki hızlı değişmeler eğitim alanını da etkilemiş ve yeni teknolojilerin eğitimde kullanılmasına başlanmıştır. Bilgisayarın, özellikle de internetin devreye girmesiyle bilgiye ulaşım çok daha hızlı olmakta, öğrenme kaynakları zenginleşmektedir. Sınıf içi uygulamalarda geleneksel araçgereç kullanımının yanı sıra yeni teknolojilerin kullanımı da giderek önem kazanmakta; öğretmenlerimiz bu teknolojileri tanıdıkça ve kullandıkça eğitim uygulamalarında bunlara daha çok önem vermektedirler. Sınıf içi eğitim uygulamalarında geleneksel yaklaşımın yeni teknolojilerle desteklenmesinin öğretme-öğrenme ortamını zenginleştirmesi beklenmektedir. Bu zenginliği öğretmenlerimizin de yaşaması ve yaşatması için materyal tasarımı yapma önemli bir uğraş alanı olmaya başlamıştır. Öğretim teknolojileri ve materyal tasarımı, öğretim hizmetlerinin nitelikli hale getirilmesinde en belirleyici ögeler olarak görülmektedir. ÖT-MT, hem nitelikli eğitim hizmeti sunmak hem de eğitimdeki teknolojik gelişmelere ayak uydurmak ve en son gelişmiş öğretim teknolojilerini sınıf ortamında kullanmak isteyen aday öğretmenlere bir el kitabı olarak hazırlanmıştır. Bu yapıtta, özellikle eğitimde kullanılan yeni teknolojiler tanıtılmaya çalışılmıştır. Ancak, mevcut uygulama içinde okullar arasındaki farklılıklar dikkate alınarak yeni teknolojilerin olmadığı ortamlarda, okullarda var olan ders materyallerinin nasıl kullanılacağı ve alternatif materyal geliştirme işleminin nasıl yapılacağı konusunda da bazı bilgiler ve ipuçları verilmeye çalışılmıştır. Eğitim alanındaki yeniliklerin ve çağdaş düşüncelerin yansımaları olarak ortaya çıkan bu tür yapıtların ülke genelinde yaygınlaşması ve kabul görmesi sizin ilginiz ve tercihinizle sağlanacaktır. Umarız bu kitap bir ders kitabı olmaktan çok, materyal tasarımı için bir kılavuz kaynak kitap olma özelliği taşır. Bu özelliği ile öğretmen adaylarına ve halen öğretmen olarak çalışanlara az da olsa katkı getirmesi yazar kadrosunu mutlu kılacaktır. Ankara, Ekim 2014 Özcan DEMĐREL Eralp ALTUN iii

4 Bölümler ve Yazarları 1. Bölüm: Eğitim, Öğretim Teknolojisi ve Đletişim Prof. Dr. Özcan Demirel: Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Esed Yağcı: Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 2. Bölüm: Öğretim Materyallerinin Hazırlanması ve Seçimi Yrd. Doç. Dr. Levent Çelik: Afyon Kocatepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 3. Bölüm: Öğretim Sürecinde Kullanılan Araçlar ve Görsel-Đşitsel Araçlar Yrd. Doç. Dr. Uğur Başboğaoğlu: Đnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü 4. Bölüm: Đletişim Teknolojileri Prof. Dr. Eralp Altun: Ege Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Bölümü Öğr. Gör. Dr. Alev Ateş: Ege Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Bölümü 5. Bölüm: Eğitimde Bilgisayar Kullanımı Doç. Dr. Yavuz Erişen: Yıldız Teknik Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü Doç. Dr. Nadir Çeliköz: Yıldız Teknik Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü 6. Bölüm: Eğitimde Đnternet Kullanımı Doç Dr. Erkan Tekinarslan: Abant Đzzet Baysal Üniversitesi, Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Bölümü 7. Bölüm: Uzaktan Eğitim Doç. Dr. Behçet Oral: Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü 8. Bölüm: Öğretim Materyallerinin Değerlendirilmesi Prof. Dr. Özcan Demirel: Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Esed Yağcı: Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 9. Bölüm: Alternatif Ders Materyali Geliştirme Prof. Dr. Özcan Demirel: Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 10. Bölüm: Çeşitli Materyaller ve Eğitimdeki Yeri Öğr. Gör. Havva Taşlı: Dicle Üniversitesi, Eğitim Fakültesi iv

5 İÇİNDEKİLER Önsöz... iii Bölümler ve Yazarları... iv İçindekiler... v Şekiller Listesi... xi Tablolar Listesi... xii 1. Bölüm EĞİTİM, ÖĞRETİM TEKNOLOJİSİ VE İLETİŞİM (ss: 1-25) Eğitim...2 Program Geliştirme...4 Eğitim Programının Ögeleri...6 Hedef ve Davranışlar...6 Öğretme-Öğrenme Süreci (Eğitim Durumu)...8 Ölçme-Değerlendirme Süreci...10 Teknoloji...10 Eğitim Teknolojisi...11 Öğretim Teknolojisi...12 Öğretim Teknolojisi İletişim ve Öğrenme Arasındaki İlişkiler...13 İletişim Süreci...14 Kaynak...17 Mesaj...17 Kanal...18 Alıcı...18 Dönüt...18 İletişim Süreci ve Yaşantı Alanı...19 Araçların Sınıflandırılması ve Öğrenme ile Bağlantısı...21 Özet...24 Değerlendirme Soruları...25 Kaynakça...25 v

6 2. Bölüm ÖĞRETİM MATERYALLERİNİN HAZIRLANMASI VE SEÇİMİ (ss: 27-66) Öğretim Materyallerinin Seçimini Etkileyen Etmenler Öğretim Hedefleri Öğretim Yöntemi Öğrenci Özellikleri Öğretmen Özellikleri Öğretim Ortamının Özellikleri Araç-Gereçlerin Özellikleri...36 Kısıtlamalar...36 Öğretim Materyallerinin Türleri...37 Gerçek Eşyalar ve Modeller...38 Görsel ve İşitsel Araçlar...41 Görsel Araçlar...42 İşitsel Araçlar...52 Öğretim Materyallerinin Hazırlanması...53 Öğretim Materyali Tasarım İlkeleri...54 Öğretim Materyali Hazırlama İlkeleri...59 Öğretim Materyallerini Hazırlamada Dikkat Edilecek Hususlar...61 Öğretim Materyallerinin Kullanım Alanları...63 Özet...64 Değerlendirme Soruları...65 Kaynakça Bölüm ÖĞRETİM SÜRECİNDE KULLANILAN ARAÇLAR VE GÖRSEL-İŞİTSEL ARAÇLAR (ss: 67-85) Konunun Önemi...68 Elektronik Ortam Türleri...73 Ders Kitabı...73 Öğretmen Kitabı...73 Alıştırma Kitabı...73 Gerçek Varlıklar ve Modeller...74 Modeller...74 vi

7 Televizyon...74 Barkovizyon / Sinevizyon...76 Taşınabilir Sayısal Video Kayıt Cihazı...76 Dijital (Sayısal) Fotoğraf Makinesi...76 Tepegöz...77 Slayt Projeksiyon Cihazı...78 Video Projeksiyon Cihazı...78 Tepegöz, Slayt Projektörü ve Video Projeksiyon Şematik Karşılaştırması...79 Elektronik Öğretim Gereçlerinin Korunması...81 Özet...82 Değerlendirme Soruları...83 Kaynakça Bölüm İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİ (ss: ) İnternet Tabanlı Öğretici TV ve Video Uygulamaları...88 Öğretici TV ve Video Kullanımı...88 Eğitimde İnternet Tabanlı TV ve Video Uygulamaları...90 Mobil Öğrenme ve Araçları...95 Mobil Öğrenme (M-Öğrenme) Nedir?...95 Mobil Öğrenme Araçları ve Teknolojileri Nelerdir?...96 Yeni Öğretim Teknolojileri: Akıllı (Etkileşimli) Tahta ve Dijital Kalem Karma Öğrenme ve Araçları Karma Öğrenme (K-öğrenme) Nedir? Karma Öğrenmenin Türleri Nelerdir? Eğitimde Karma Öğrenme Tasarımları ve Uygulamaları Özet Değerlendirme Soruları Sözlük Kaynakça vii

8 5. Bölüm EĞİTİMDE BİLGİSAYAR KULLANIMI (ss: ) Giriş Bilgisayarların Günlük Yaşamdaki Yeri Bilgisayarın Tarihsel Gelişimi Birinci Nesil Bilgisayarlar İkinci Nesil Bilgisayarlar Üçüncü Nesil Bilgisayarlar Dördüncü Nesil Bilgisayarlar Beşinci Nesil Bilgisayarlar Bilgisayarların Türleri, Yapısı, İşleyişi ve Ögeleri Bilgisayar Türleri Bilgisayarların Yapısı ve İşleyişi Bilgisayarın Temel Birimleri Bilgisayarların Eğitimde Kullanılması Bilgisayarların Eğitimde Kullanım Alanları Bilgisayar Destekli Öğretim Bilgisayar Destekli Öğretimin Yararları ve Sınırlılıkları Bilgisayar Destekli Öğretimin Gerçekleşme Biçimleri Ders Yazılımını Geliştirmede İzlenen Aşamalar BDÖ Yazılımlarının Niteliklerini Değerlendirme Göstergeleri Ders Yazılımlarının Niteliklerinin Değerlendirilmesi Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça Bölüm EĞİTİMDE İNTERNET KULLANIMI (ss: ) İnternet: İlgili Kavramlar ve Uygulamalar İnternet İntranet World Wide Web (www) Telnet viii

9 FTP (File Transfer Protocol) Portal Blog (Günce) Viki (Wiki) İletişim Aracı Olarak İnternet Eşzamanlı İletişim Anında Mesajlaşma Eşzamansız İletişim Araştırma Aracı Olarak İnternet Arama Motorları Elektronik Veri-tabanları Öğrenme-Öğretme Aracı Olarak İnternet İnternet Tabanlı Öğrenme Harmanlanmış / Karma Öğrenme (Blended Learning) Öğretmenler ve İnternet Öğretmenler ve İnternet Tabanlı Araştırma Öğretim Aracı Olarak İnternet Öğrenciler ve İnternet Öğrenciler ve İnternet Tabanlı İletişim Öğrenciler ve İnternet Tabanlı Araştırma Öğrenme Aracı Olarak İnternet Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça Bölüm UZAKTAN EĞİTİM (ss: ) Uzaktan Eğitim Kavramı Uzaktan Eğitimin Amacı Uzaktan Eğitim ile İlgili Gelişmeler Uzaktan Eğitimden Yararlanma Biçimleri (Modelleri) Uzaktan Eğitimde Yararlanılan Araçlar Uzaktan Eğitim ve İnternet Uzaktan Eğitimde Öğretim Tasarımları ix

10 Uzaktan Eğitimin Yönetimi Uzaktan Eğitim Materyallerinin Değerlendirilmesi Türkiye de Uzaktan Eğitimin Gelişimi ve Uygulamaları Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça Bölüm ÖĞRETİM MATERYALLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ (ss: ) Öğretme Etkinliğini Ölçme ve Değerlendirme Ölçme Teknikleri Değerlendirme Değerlendirme Türleri Değerlendirme Teknikleri Not Verme Eğitim Amaçlı Bilgisayar Programlarını Değerlendirme Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça Bölüm ALTERNATİF DERS MATERYALİ GELİŞTİRME (ss: ) Giriş Alternatif Ders Materyali Geliştirme Alternatif Ders Materyallerinin Özellikleri Alternatif Ders Materyali Geliştirmenin Önemi Alternatif Ders Materyali Örnekleri Kavram Karikatürleri Şimşek Kartlar (Flash Cards) Çizimler Diğer Örnekler Değerlendirme Soruları Kaynakça x

11 10. Bölüm ÇEŞİTLİ MATERYALLER VE EĞİTİMDEKİ YERİ (ss: ) Çeşitli Dersler için Hazırlanmış Öğretim Materyallerinin Hazırlanması, Değerlendirilmesi ve Geliştirilmesi Resimli Materyal Örnekleri Özet Uygulama Çalışması Kaynakça Sözlük Yazarlar Hakkında ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1.1: Eğitim Programının Ögeleri...4 Şekil 1.2: Eğitim Programı Geliştirme Süreci Ögeleri...5 Şekil 1.3: İletişim Süreci...14 Şekil 1.4: İletişim Sürecinin Temel Ögeleri...15 Şekil 1.5: Öğretme - Öğrenme Süreci ile İletişim Süreci Arasındaki Benzerlik...16 Şekil 1.6: Yaşantı Alanı ve İletişim Süreci...20 Şekil 1.7: Dale'in Yaşantı Konisi...23 Şekil 2.1: Öğrenilenlerin Hatırlanma Yüzdeleri...28 Şekil 2.2: Beş Duyu Organının Öğrenmedeki Payları...29 Şekil 4.1: Tek Yönlü Video Dağıtım Sistemleri...89 Şekil 4.2: Ses ve Görüntü İletiminin Üç Konfigürasyonu...90 Şekil 4.3: Açıköğretimin e-televizyon Uygulaması Örneği...91 Şekil 4.4: MEB İnternet TV Web Sitesi...92 Şekil 4.5: Los Angeles Kolejleri TV Web Sitesi...93 Şekil 4.6:Utah Öğretici TV Programları Web Sitesi...94 Şekil 4.7: Bir Dizüstü Bilgisayar Örneği...96 Şekil 4.8: Bir Tablet Bilgisayar Örneği...97 Şekil 4.9: Taşınabilir Bir Medya Oynatıcısı...99 Şekil 4.10: Bir MP3 Çalar Örneği...99 Şekil 4.11: Bir Akıllı Telefon ve Kişiselleştirilmiş Ekran Örneği Şekil 4.12: Akıllı Tahta Kullanımı Örnekleri Şekil 4.13: Dijital Kalem Örnekleri xi

12 Şekil 6.1: Microsoft Telnet İstemcisinin Çalıştırılması Şekil 6.2: Microsoft Telnet İstemcisi Şekil 6.3: Explorer Adres Çubuğu Kullanılarak Başka Bir Bilgisayarla FTP Bağlantısı Kurulması Şekil 6.4: Bir Başka Bilgisayarla FTP Bağlantısı Kurulması Şekil 6.5: Bir Blog Oluşturmada İzlenecek Adımlar ve Blog İçerisinde Yapılabilecek Etkinliklerin Listesi Şekil 6.6. Vikipedi, Özgür Ansiklopedi Ana Sayfası ve Burada Yapılabilecek Etkinlik Başlıkları Şekil 6.7: Vikipedi Ortamında Var Olan Bir İçerik Üzerinde Yapılabilecek İşlemler Şekil 6.8: Bir Anında Mesajlaşma Programı ve Yapılabilecek Eylemler Şekil 6.9: Microsoft Haber Gruplarında Office Programı Kategorisi Altında Yapılan Tartışmalar Şekil 6.10: Adobe Acrobat Kullanıcıları İçin Oluşturulmuş Çevrimiçi Bir Forum Şekil 6.11: Bir Arama Motoru Bünyesindeki Çeşitli Arama Kategorileri ve Tercihleri Şekil 6.12: Çevrimiçi ve Yüz-Yüze Öğrenme Ortamlarının Güçlü Yanlarının Harmanlanması TABLOLAR LİSTESİ Tablo 2.1: Öğrenci Özellikleri...33 Tablo 2.2: Farklı Özellik Boyutu Esasına Göre Eğitim Ortamlarının Sınıflandırılması...35 Tablo 5.1: BDÖ nün Gerçekleşme Biçimleri Tablo 7.1: Temel Uzaktan-Eğitim Modelleri ve Bu Modellerin Özellikleri Tablo 7.2: Türkiye de İnternet Temelli Uzaktan Eğitim Uygulama Örnekleri Tablo 7.3: Uzaktan Eğitim Sunan Eğitim Kurumları ve İnternet Adresleri Tablo 8.1: Değerlendirme ve Test Çeşitleri Tablo 8.2: Yazılı Anlatımı Değerlendirme Formu Tablo 8.3: Değerlendirme Yaklaşımları Arasındaki Benzerlik ve Farklılıklar xii

13 1. Bölüm EĞİTİM, ÖĞRETİM TEKNOLOJİSİ VE İLETİŞİM Prof. Dr. Özcan Demirel* Yrd. Doç. Dr. Esed Yağcı* Öğrenme Hedefleri Bu bölümü çalıştıktan sonra; öğretim teknolojisi ile ilgili temel kavramları tanıyabilecek, öğretim teknolojisi ile ilgili temel kavramları açıklayabilecek, öğretim teknolojisinin değişik tanımlarını yapabilecek, eğitim öğretim teknolojisi ve iletişim arasındaki ilişkileri açıklayabilecek, araçların sınıflandırılması ve öğrenme arasındaki bağlantıyı kavrayabileceksiniz. İçindekiler Eğitim Program Geliştirme Eğitim Programı Eğitim Programının Ögeleri Teknoloji İletişim Süreci Özet Değerlendirme Soruları * Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

14 2 Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı Bu bölümde eğitim, program geliştirme, eğitim teknolojisi, öğretim teknolojisi ve iletişim süreci üzerinde durulmuştur. Eğitim Eğitim genel anlamda bireyde davranış değiştirme sürecidir. Eğitim sürecinde kişilerin davranışlarında meydana gelebilecek değişmelerin istenilen yönde olması beklenir. Bu anlamda Ertürk (1975), eğitimi, bireyin davranışında kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istendik değişme meydana getirme süreci olarak ifade eder. Bu tanımda anahtar sözcükler, birey, istendik, yaşantı, davranış ve süreç kavramlarıdır. Birey, diğer bir deyişle insan, bio-kültürel ve sosyal bir varlıktır (Ertürk, 1975:3). Bu tanımda insanın üç boyutlu özelliği ortaya konmuş ve birinci özellik olarak biyolojik boyutu, ikinci özellik olarak kültürel ve üçüncü özellik olarak da sosyal boyutu vurgulanmıştır. İnsanın biyolojik boyutu insanın insan olabilmesi için temel ya da zorunlu neden olarak kabul edilmektedir. İnsanın 23 çift kromozomdan oluşan canlı bir varlık olduğu; ancak insanı biyolojik bir varlık olarak diğer canlılardan ayıran en önemli nedeni ise düşünebilme yeteneğine sahip olmasından kaynaklandığı vurgulanmaktadır. İnsanın kültür boyutu da insanın insan olabilmesi için yeter neden olarak kabul edilmektedir. İnsan doğa ile etkileşerek kültür boyutunu geliştirmektedir. İlkel toplumlarda, kültürel içeriğin sınırlılığı ve eğitime gereksinim duyan birey sayısının fazla olmaması nedeniyle bireyler doğal toplumsal yaşantı içinde usta-çırak ilişkisi biçiminde toplumun istek ve beklentileri doğrultusunda yetiştirilebiliyordu. Ancak çeşitli kültürlerin iç içe yaşandığı günümüz toplumlarında bu süreç ancak belli bir program dahilinde yürütülebilmektedir. Çünkü bugün artık çeşitli kültürlerle karışıp kaynaşan ve yozlaşan kültürel içeriğin arılaştırılıp, düzene sokulması, ayrıca gittikçe artan eğitim ihtiyacının zorunlu sonucu olan toplu öğretim koşullarında öğrencilere, bireysel ayrılıkları ihmal etmeksizin arılaştırılıp, düzene sokulmuş kültürel içeriğin verilmesi gerekmektedir. Bu nokta da kültürlemeden farklı bir süreçle yani eğitimle karşı karşıya geliriz. O halde, bireylerin birbirleriyle ve çevreleriyle etkileşimlerinin örgütlenik ve birikik ürünleri gibi aldığımız kültürdeki özelliklerin, o kültürde yaşayan bireylere benimsetmek anlamına gelen kültürlemeyi eğitimden ayıran nokta kasıtsız yani plansız oluşudur. Burada eğitimin anlamı itibariyle bir planlama unsurunu bünyesinde taşıdığı sonucuna varılabilir.

15 Eğitim, Öğretim Teknolojisi ve İletişim 3 İnsanın sosyal boyutu da insanın diğer insanlarla etkileşimi sonucu toplumsallaşması süreciyle başlar. İnsanın sosyal boyutunun gelişebilmesi için mutlaka diğer bir insanla etkileşim içinde olması gerekir. Birey kültürel ve toplumsal çevresiyle etkileşim süreci içine girerek yeni davranışlar kazanır. Birey açısından toplumsallaşma-kültürlenme, toplum açısından kültürlenme olarak adlandırılan bu süreç aslında kapsamlı bir öğrenme ya da öğretme sürecidir (Tekin, 1980: 3). İnsanın sosyal boyutu gelişirken kültürel boyutu da beraber gelişmiş olur. Bu anlamda toplumsallaşma ya da sosyalleşme bireyin toplum üyeliğine hazırlanma süreci olarak görülmektedir. Bu süreç beşikten mezara kadar yaşam boyu devam eder. Eğitim tanımında yer alan yaşantı, bireyin diğer bireylerle ve çevresiyle etkileşiminin bireyde bıraktığı izlenim olarak tanımlanır. Yaşantı, eğitim açısından kazanılmış ve yaşanılmış yaşantı olarak iki kategoride ele alınmaktadır. Kazanılmış yaşantı, bireylerin birbirleriyle etkileşimi sonucunda yer alan etkinliklerin tümünü içermektedir. Yaşanılmış yaşantı ise söz konusu etkileşim içinde yer alan etkinliklerden sadece bireyde kalıcı iz bırakan ve bireyin davranışında değişim oluşturan etkinliklerdir (Ertürk, 1975). Eğitim tanımında yer alan diğer önemli bir kavram da davranıştır. Genel anlamda davranış, organizmanın her hareketidir. Davranış psikologlarına göre ise, organizmanın etkiye karşı gösterdiği tepki ya da tepkiye karşı gösterdiği etkidir. Eğitim açısından davranışın gözlenebilir, ölçülebilir ve istenilir olması koşulları aranmaktadır. Davranışlardaki değişme bir süreç içinde gerçekleşir. Davranış değiştirme belli bir anda olup bitmez, belli bir süreç gerektirir. Süreç; belli bir sonuca ulaşmak veya bir oluşumu gerçekleştirmek için birbirini izleyen olayların ya da durumların akışıdır. Eğitim sürecini birbirini izleyen ve birbiri üzerine biriken öğrenme ve öğretme olayları oluşturur. Eğitim tanımında yer alan anahtar niteliğindeki diğer bir kavram olan istendik sözcüğü, söz konusu değişmenin önceden tasarlandığını göstermek, kasıt kelimesi ise, tasarlanmış bir değişikliği sadece bir tesadüf eseri yaratan ve belki farkında bile olunmayan durumları dışarıda tutmak yani istenilen değişimlere bizi ulaştıracak planlamaları yapmak gereğini vurgulamak amacıyla kullanılmıştır. Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere kasıtlı ve kasıtsız kültürleme süreçleri birlikte ve birbirlerini etkileyerek vardırlar. Yani planlı eğitimin etkili ve başarılı olma şansı etkileşim halinde bulunduğu diğer kültürleme çeşitlerinin etkisinden bağımsız değildir. Öyleyse, bireyin etkileşimde bulunduğu çevre şartlarını daha geniş ve büyük ölçüde kontrol altına alabildiğimiz oranda istediğimiz insanı yaratma şansımız artacak demektir. Bu demektir ki eğitimin daha etkili ve verimli bir hale gelmesini istiyorsak eğitimde plan fikrine ağırlık vermeye ve planlı eğitimin sınırlarını genişletmeye olanca gücümüzle uğraşmalıyız (Ertürk, 1975: 13).

16 4 Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı Program Geliştirme Böylesine önemli ve vazgeçilmez olarak ifade edilen planlama nasıl olmalı? Ya da bir program hangi unsurları içermelidir? Bir program hazırlama işine girişen kişi ya da kişilerin a) öğrencide geliştirecek hedef ve davranışları önceden kararlaştırıp bir sıraya koymaları, b) bu hedef ve davranışları geliştirip öğrenme yaşantılarını geliştirecek eğitim durumlarını düzenlemeleri, c) eğitim durumlarının istendik ve beklendik davranışları geliştirmeleri, etkinlik derecesini araştırmaları yani değerlendirme yapmaları gerekecektir. Yukarıda ifade edilenler doğrultusunda eğitim programını şöyle tanımlayabiliriz; "belli öğrencileri belli bir süreç içinde yetiştirmeye yönelik geçerli öğrenme yaşantıları düzenidir" (Ertürk, 1975: 95). Başka bir deyişle, eğitim programı; öğrenene, okulda ve okul dışında planlanmış etkinlikler yoluyla sağlanan öğrenme yaşantıları düzeneğidir (Demirel, 2000: 9). Eğitim Programı Niçin? Hedef Davranış Ne? İçerik Değerlendirme Öğretme-Öğrenme Süreci (Eğitim durumları) Kalite kontrolü Nasıl? Öğrenme ilkeleri Öğretme stratejileri Yöntemler Teknikler Araç-Gereç Şekil 1.1: Eğitim Programının Ögeleri

17 Eğitim, Öğretim Teknolojisi ve İletişim 5 Yukarıdaki şekilde görülen program ögelerinden hedef boyutunda bireyleri niçin, neden eğitiyoruz sorularına yanıt aranır. Eğitimin hedeflerini belirlemek örgün eğitim faaliyetlerinin dayanağıdır. Hedefler büyük ölçüde ülkenin eğitim felsefesini de ortaya koymaktadır. Hedef kavramı yetiştirdiğimiz insanda bulunmasını uygun gördüğümüz, eğitim yoluyla kazandırılabilir nitelikte istendik özellikler olarak tanımlanmaktadır (Ertürk, 1975). Bir eğitim sisteminde programın hedefleri belirlendikten sonra bunların davranış yönünden de dile getirilmesi önemli görülmektedir. Hedefler davranışa dönüştürülmediği zaman programlarda bir süs olarak kalmaktadır. Programın içerik boyutunda belirlenen hedeflere ulaşmak için ne öğretelim sorusuna yanıt aranır. Büyük oranda da hedef içerik ilişkisi kurularak amaca uygun bilgilerin aktarılması istenir. Programın süreç boyutunda ise nasıl sorusuna yanıt aranır. Amaca uygun seçilen bilgi içeriğinin bireye aktarılması nasıl olmalıdır; diğer bir deyişle, nasıl öğretelim sorusuna yanıt aranır. Bunun için de sınıf içi uygulamalarda hangi strateji, yöntem ve teknikleri uygulayalım? Hangi araç-gereçlerden yararlanalım? Sorularına yanıt aranır. Programın son boyutu olan değerlendirme boyutunda ise yapılan eğitimin kalite kontrolü yapılır. Değerlendirme sonuçları eğitim programının hedeflerine ulaşıp ulaşamadığını ortaya koyar. Bir bakıma bu sonuçlar sisteme dönüt sağlar. Eğitimde program geliştirme sürecinde temel alınması gerekli görülen ögeler aşağıdaki şekilde sıralanmaktadır. Hedefler Eğitim Durumları Sınama Durumları Şekil 1.2: Eğitim Programı Geliştirme Süreci Ögeleri Bu ögeler, hedefler, eğitim durumları ve sınama durumlarıdır (Ertürk, 1975). Hedef boyutu ile bir öğrencinin planlanmış ve tertiplenmiş yaşantılar sayesinde kazanması kararlaştırılan ve davranış değişikliği ya da davranış olarak ifade edilmeye elverişli olan özellik belirtilmektedir. Bu nedenle hedeflerin davranış cinsinden ifade edilmesi gerekmektedir. Davranış ifadeleri içinde programın içerik boyutu da yer almakta, öğrenme yaşantılarının belirlenmesi ve değerlendirme çalışmaları için ölçütler takımı da oluşturulmaktadır.

18 6 Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı Eğitim durumları boyutunda ise hedeflere nasıl ulaşılacağı sorusuna yanıt aranır. Öğrenme yaşantılarının planlanması ile etkili öğrenme-öğretme stratejilerinin belirlenmesi ve işe koşulması programın uygulama boyutunu oluşturur. Sınama durumları ya da değerlendirme boyutu ise programın hedeflere ulaşma açısından işlerliğini ortaya koyulmaktadır. Değerlendirme sonuçlarının sisteme dönüt sağlaması ile program yeniden gözden geçirilir ve gerekli değişiklik yapılır. Böylece program geliştirme çalışması sürekli araştırma ve geliştirme çalışmaları ile devam eder. Eğitim Programının Ögeleri Eğitim programının temel ögeleri hedef, içerik, öğretme-öğrenme süreci ve değerlendirmedir. Eğitim programları hazırlanırken bu ögeler temel alınmalıdır. Hedef ve Davranışlar Programın birinci boyutu olan hedefler, dikey ve yatay olmak üzere iki aşamada ele alınmalıdır. Dikey boyutta hedefler uzak, genel ve özel hedefler olarak belirlenir. Yatay boyutta ise aşamalı olarak üç alanda sınıflandırılmaktadır. Bunlar Bilişsel, Duyuşsal ve Devinişsel (Psikomotor) alanlardır. Bilişsel alan, zihinsel öğrenmelerin çoğunlukta olduğu alanlardır. Bu alanın alt basamakları bilgi, kavrama, uygulama, analiz, sentez ve değerlendirmedir (Demirel, 2000). Duyuşsal alan, sevgi, korku, ilgi, tutum gibi duygusal yönlerin baskın olduğu alanlardır. Bu alana ait basamaklar, alma, tepkide bulunma, değer verme, örgütleme ve kişilik haline getirmedir (Demirel, 2000). Devinişsel alan ise zihin ve kas koordinasyonunu gerektiren becerilerin baskın olduğu alandır. Bu alanın alt basamakları algılama, kurulma, kılavuzluk yapma, mekanikleşme, beceri haline getirme, uyum ve yaratmadır (Demirel, 2000). Bu sınıflama ayrıntılı olarak aşağıda verilmiştir. Hedeflerin Aşamalı Sınıflaması a. Bilişsel Alan 1.00 BİLGİ Terimlerin Bilgisi Olguların Bilgisi Araç-Gereçlerin Bilgisi

19 Eğitim, Öğretim Teknolojisi ve İletişim Alışıların Bilgisi Yönelimler ve Aşamalı Dizilerin Bilgisi Sınıflamaların ve Sınıfların Bilgisi Ölçütlerin Bilgisi Yöntemlerin Bilgisi İlke ve Genellemelerin Bilgisi Kuramların ve Yapıların Bilgisi 2.00 KAVRAMA Çevirme Yorumlama Öteleme (Kestirme) 3.00 UYGULAMA 4.00 ANALİZ Ögelerin Analizi İlişkilerin Analizi Örgütleme İlkelerinin Analizi 5.00 SENTEZ Özgün Bir İletişim İçeriği Oluşturma Bir Plan ya da İşlemler Takımı Oluşturma Soyut İlişkiler Takımı Önerme 6.00 DEĞERLENDİRME İç Ölçütlere Göre Değerlendirme Dış Ölçütlere Göre Değerlendirme b. Duyuşsal Alan 1.0 ALMA 1.1. Farkındalık 1.2. Almaya İsteklilik 1.3. Kontrollü ya da Seçici Dikkatlilik 2.0 TEPKİDE BULUNMA 2.1. Uysal Davranma 2.2. Karşılık Verme İsteği Gösterme 2.3. Karşılık Vermekten Tatmin Olma

20 8 Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı 3.0 DEĞER VERME 3.1. Bir Değeri Kabullenmişlik 3.2. Bir Değere Düşkünlük 3.3. Adanmışlık 4.0 ÖRGÜTLEME 4.1. Değerleriyle Uyumlulaştırma 4.2. Değer Sistemine Katma 5.0 KİŞİLİK HALİNE GETİRME 5.1. Davranış Ölçütü Haline Getirme 5.2. Karakterlenme c. Devinişsel Alan 1.0 ALGILAMA 1.1. Duyuşsal Uyarılma 1.2. İşaret Seçme 1.3. Çevirme 2.0 KURULMA 2.1. Zihinsel Kurulma 2.2. Bedensel Kurulma 3.3. Duygusal Kurulma 3.0 KILAVUZLA YAPMA 3.1. Taklit 3.2. Deneme 4.0 MEKANİKLEŞME 5.0 BECERİ HALİNE GETİRME 5.1. Karasızlığı Giderme 5.2. Otomatik İcra 6.0 UYUM (DURUMA UYMA) 7.0 YARATMA Öğretme-Öğrenme Süreci (Eğitim Durumu) Programın öğretme-öğrenme boyutu üçüncü ve en önemli boyutudur. Öğrencilerde istenilen davranışların kazandırılmasını sağlayan öğrenme yaşantılarının düzenlenmesi bu aşamada ele alınmaktadır.

21 Eğitim, Öğretim Teknolojisi ve İletişim 9 Dersin hedefleri belirlenip, bu hedeflerin göstergesi olan davranışlar tanımlandıktan sonra sıra bu davranışların öğrencilere kazandırılmasını sağlayacak eğitim durumlarının planlanmasına gelir. Eğitim durumu planda içerik, araç-gereç ve kaynaklar ile öğretme strateji ve yöntemleri kapsar. Bu ögeler eğitim durumunun temelini oluşturur (Bilen, 1993). Eğitim durumlarında hedef davranışları öğrenciye kazandırmak için gerekli uyarıcıların düzenlenip işe koşulması gerekir. Örneğin; bölgenin haritasını aslına uygun olarak ezbere çizebilme hedefinin davranışlarını öğrenciye kazandırmak için eğitim ortamında yapılacak olanlar şöyle sıralanabilir: İçeriğin bu hedefe göre düzenlenmesi, öğrenciye verilecek ipuçları, düzeltme, pekiştireç ve dönütlerin belirlenmesi; öğrencinin bizzat bu işi yapması yani öğrenci katılımının sağlanması; uygun öğretme/öğrenme strateji, yöntem ve tekniklerin kullanılması; araç-gereçlerin öğrenci ve öğretmen tarafından işe koşulması; yeterli zamanın verilmesi; sınıfın uygun bir şekilde düzenlenmesi, öğrencinin yüreklendirilmesi; uygun akıl yürütme süreçlerinin kullanılması; biçimlendirme ve yetiştirmeye dönük değerlendirmenin yapılması gerekmektedir. İşte bunların tümünün mantıksal bir sıra içinde düzenlenip, eğitim ortamında kullanılması eğitim durumunu oluşturabilir (Sönmez, 2001). Araç-gereçlerin öğretmen ve öğrenci tarafından eğitim ortamına getirilmesi hedef davranışların istendik düzeyde öğrencilere kazandırılmasında büyük kolaylık sağlayabilir; çünkü araç-gereç öğrencinin ilgi ve dikkatini hedef davranışlara çekerek onun derse katılganlığını sağlayabilir; yaparak ve yaşayarak öğrenmesine neden olabilir. Öğretmen eğitim ortamında şunlara dikkat ederse, araç-gereçleri etkili bir biçimde işe koşabilir: 1. Araç-gereçler hedef davranışlara, öğrencinin hazır bulunuşluk düzeyine uygun olmalıdır. 2. Öğretmen, ders planında hangi araç-gereçleri ne zaman kullanacağını belirtmeli ve yeri gelince işe koşmalıdır. 3. Devinişsel alanla ilgili hedef davranışlar kazandırılırken, her bir öğrenciye gerekli araç-gereç sağlanmalıdır. Örneğin; bilgisayarda on parmakla yazı yazabilme hedef öğrenciye kazandırılacaksa, her bir öğrenciye bir bilgisayar verilmelidir. 4. Araç-gereçler eğitim teknolojisinin ilkelerine göre kullanılmalıdır. 5. İşlik ve laboratuvarda öğrencinin yaşamını tehlikeye düşürmeyecek önlemler alınmalıdır. 6. İş, işlem ve deneyler yapıldıktan sonra araç-gereçler, atölye, işlik ve laboratuvar temizlenmeli; araç-gereçler yerlerine konulmalıdır (Sönmez, 2001). Eğitimin durumu, her uygulama sonucu değerlendirilmelidir. Bu değerlendirme sonucuna göre işleyen yanlar elde tutulmalı, eksiklikler giderilmeli, işle-

22 10 Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı meyen değişkenler ya yeniden düzenlenmeli ya da değiştirilmeli; son basamakta bu düzenlenen eğitim durumu yeniden uygulamaya konulmalıdır. Bu süreç biteviye sürdürülmelidir (Sönmez, 2001). Ölçme-Değerlendirme Süreci Programın son boyutu, ölçme ve değerlendirmedir. Bu boyutta da en önemli ölçüt, öğretim programlarında yer alan hedef ve davranışların en az bir test maddesi ya da soru ile sınanmasıdır. Bu kurala olabildiğince uygun hareket etmek gerekir. Böylece öğrenciye kazandırılması planlanan her davranışın ölçülmesi sağlanmış olacaktır. Nitelikli eğitim hizmeti vermek ve verilen hizmeti kontrol etmek bu tür çalışmalarla gerçekleşebilir. Ölçme ve değerlendirme çalışmalarında öğretim programlarında yer alan ölçme sorularından ya da öğretmenlerin bizzat kendilerinin hazırlayacakları sorulardan yararlanmaları önemli görülmektedir (Demirel, 2000). Teknoloji 1. Teknoloji, bilimin üretim, hizmet, ulaşım vb. alanlardaki sorunlara uygulanmasıdır (Alkan, 1987). 2. Başka bir tanıma göre; teknoloji, insanın bilimi kullanarak doğaya üstünlük kurmak için tasarladığı rasyonel bir disiplindir (Simon, 1983). 3. Teknoloji, somut ve deneysel anlamda temel olarak teknik yönden yeterli küçük bir grubun örgütlü bir hiyerarşi yardımıyla bütünün geri kalanı (insanlar, olaylar, makineler vb.) üzerinde denetimi sağlamasıdır (Mc Dermott, 1981). 4. Ünlü bir eğitim teknoloğu olan James Finn teknolojiyi tanımlarken şöyle demektedir. Makine kullanımının yanı sıra teknoloji, sistemler, işlemler, yönetim ve kontrol mekanizmalarıyla hem insanlardan hem de eşyadan kaynaklanan sorunlara, bu sorunların zorluk derecesine teknik çözüm olasılıklarına ve ekonomik değerlerine uygun çözüm üretebilmek için bir bakış açısıdır (Finn, 1960: 10). Alkan a (1998: 13) göre teknoloji en genel anlamda kazanılmış yeteneklerin işe koşulmasıyla doğaya egemen olmak için gerekli işlevsel yapılar oluşturmadır. Teknoloji, insan yaşamında önemli bir yer tutar. Teknolojinin kullanımından çok insan yaşamında yeri ve konumunun ne olacağı önemlidir. Teknoloji, eğitim açısından bakıldığında öğretimde yardımcı bir rol üstlenmelidir, öğretimin amacı haline getirilmemelidir. Teknoloji sadece var olduğu için kullanılmaya çalışılmamalı ya da teknoloji kullanılmadığında çağ dış kalınacakmış gibi bir korkuya kapılmamak gerekir. Gelişmiş teknoloji kullanı-

23 Eğitim, Öğretim Teknolojisi ve İletişim 11 mının öğretimde doyum ve başarıya ulaşabilmek için tek başına yeterli değildir. Bir çok ders için dönemde birkaç saatlik teknoloji desteği yeterli olmaktadır. Bazı dersler için teknoloji, dönemin yarısından çoğunda kullanılabilir; ama bütün bir dönemde böylesine bir teknoloji desteğine ihtiyaç duyulabileceği ders sayısı yok denebilecek kadar azdır (Carnegie Commision On Higher Education, 1972: 11). Eğitim Teknolojisi Eğitim teknolojisi; genelde eğitime, özelde öğrenme durumuna egemen olabilmek için ilgili bilgi ve becerilerin işe koşulmasıyla öğrenme ya da eğitim süreçlerinin işlevsel olarak yapısallaştırılmasıdır. Diğer bir deyişle, öğrenmeöğretme süreçlerinin tasarımlanması, uygulanması, değerlendirilmesi ve geliştirilmesi işidir (Alkan 1998: 14). Eğitim Teknolojisi öğrenme sürecini geliştirmek için oluşturulan her türlü sistemi, tekniği ve yardımı içerir. Böyle bir yapıda şu dört özellik önemlidir: Öğrencinin ulaşması planlanan amaçların tanımlanması; öğrenilecek konunun öğretim ilkelerine göre analiz edilip öğrenilmeye uygun şekilde yapılandırılması; konunun aktarılabilmesi için uygun ortamın seçilip kullanılması; dersin ve derste kullanılan araçların etkililiğinin ve öğrencilerin başarı durumlarını değerlendirmek için uygun değerlendirme yöntemlerinin kullanılması (Collier vd., 1971: 16). Yukarıdaki tanımlar incelendiğinde ve eğitim durumunun tanımı hatırlandığında eğitim teknolojisi ile program geliştirmenin ilişkisi rahatlıkla görülebilecektir. Hatırlanacağı üzere program geliştirmenin ikinci önemli boyutu hedeflere ulaştıracak eğitim durumu I. bölümde şu şekilde tanımlanmıştı: Eğitim durumu, istendik davranışları kazandırmak amacıyla içerik, öğretme yöntemi, kaynaklar, araç ve gereçlerin seçimi ve düzenlenmesini içerir. Başka bir deyişle bu boyutta hedeflere nasıl ulaşılacağı sorusuna yanıt aranır. Ayrıca öğrenme yaşantılarının planlanması ile etkili öğrenme-öğretme stratejilerinin belirlenmesi ve işe koşulması söz konusudur. Tanımlardan yola çıkıldığında eğitim teknolojisi program geliştirmenin en can alıcı ögesi olan eğitim durumları ile ilgili olmakla beraber, kapsamı sadece bu öge ile sınırlı değildir. Çünkü programı oluşturan ögelerin tümü birbirleriyle organik olarak ilişkili olup, hep birlikte bir bütün oluşturmaktadırlar. Ögenin bir tanesinin normal işlevini yerine getirebilmesi diğer ögelerle olan ilişkilerine bağlı bulunmaktadır. Eğitim teknolojisi, esas olarak belirli bir içeriği uygun süreçler yoluyla uygulamaya koymak ve uygulama sonuçlarını değerlendirme etkinliğidir. Bu nedenle de eğitim teknolojisi programın bütünüyle ilgilidir. Kavram program bütününü kapsamaktadır.

24 12 Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı Öğretim Teknolojisi Zaman zaman eğitim teknolojisiyle eş anlamlı olarak kullanılan öğretim teknolojisi terimi, eğitim teknolojisi tanımı içinde yer almayan durumlar ve olguları ifade etmek için kullanılmaktadır. Öğretim teknolojisi çeşitli şekilde tanımlanmaktadır: 1. Belirlenmiş hedefler uyarınca, daha etkili bir öğretim elde etmek için öğrenme ve iletişim konusundaki araştırmaların ve ayrıca insan kaynakları ve diğer kaynakların beraber kullanılmasıyla tüm öğrenmeöğretme sürecinin sistematik bir yaklaşımla tasarlanması, uygulanması ve değerlendirilmesidir (Commission on Instructional Technology, 1970: 19). 2. Televizyon, hareketli resimler, kasetler, diskler, kitaplar ve yazı tahtası gibi donanımı ifade eden iletişim araçlarını anlatır (Engler, 1972: 59). 3. Davranış biliminin bulgularının öğretimsel problemlere uygulanması sürecidir (Engler, 1972: 59). 4. Öğretim Teknolojileri, öğrenme nesnelerini yani öğrenme ve öğretme sürecinde yer alacak her türlü materyal ve aracı anlatır (Armsey & Dahl, 1973: vii). 5. Öğretim teknoloğu, bir grup üyesi olarak öğrenme süreci konusunda uzman olan kişidir. Görevi öğretilecek hedeflerin belirlenmesinde, öğrenme stratejileri seçilmesinde ve sonuçların değerlendirilmesinde öğretim üyesine yardım etmektir (Carnegie Commission On Higher Education, 1972: 71). Alkan a (1998: 16) göre öğretim teknolojisi, öğretim in, eğitimin bir alt kavramı olduğu anlayışına dayalı olarak ve belirli öğretim disiplinlerinin kendine özgü yönlerini dikkate alarak düzenlenmiş teknolojiyle ilgili bir terimdir. Örneğin fen öğretimi teknolojisi, dil öğretimi teknolojisi, biyoloji öğretimi teknolojisi gibi. Bu terim, ilgili disiplin alanlarına özgü olarak etkili öğrenme düzenlemeleri oluşturmak üzere amaçlı ve kontrollü durumlarda insan gücü ve insan gücü dışı kaynakları birlikte işe koşarak belirli özel hedefler doğrultusunda öğrenme ve öğretme süreçleri tasarımlama, işe koşma, değerlendirme ve geliştirme eylemlerinin bütününü içeren sistematik bir yaklaşımı ifade etmektedir. Eğitim teknolojisi ise insanın öğrenmesi olgusunun tüm yönlerini içeren problemleri sistematik olarak analiz etmek, bunlara çözümler geliştirmek üzere ilgili tüm unsurları (insan gücünü, bilgileri, yöntemleri, teknikleri, araçgereçleri, düzenlemeleri vb.) işe koşarak uygun tasarımlar geliştiren, uygulayan, değerlendiren ve yöneten karmaşık bir süreçtir. Diğer bir deyişle Eğitim teknolojisi terimi öğrenme-öğretme süreçleri ile ilgili özgün bir disiplini vurgular-

25 Eğitim, Öğretim Teknolojisi ve İletişim 13 ken öğretim teknolojisi deyimi ise bir konunun öğretimi ile ilgili öğrenmenin kılavuzlanması etkinliğini ifade etmektedir (Alkan, 1998: 16). Kapsamı belirlemeye çalışılan ve daha önce televizyon, bilgisayar, teyp ve kitap gibi donanımların ve iletişim araçlarının uygulanışı olarak tanımlanan öğretim teknolojilerinin iletişim süreciyle olan ilişkisinin gözden geçirilmesi yararlı olacaktır. Öğretim Teknolojisi İletişim ve Öğrenme Arasındaki İlişkiler Öğretim teknolojisi, öğrenmenin amaçlı ve kontrollü olduğu durumlarda öğrenmeyle ilgili sorunların analizi ve çözümünde insanları, yöntemleri, düşünceleri, araç-gereçleri ve organizasyonu içeren karmaşık ve tümleşik bir süreçtir (Ergin, 1995: 24). Yukarıdaki tanım incelendiğinde öğretim teknolojisinin öğrenmenin gerçekleştirilmesi için gerekli ortamların oluşturulması ve organizasyonunu içeren, çıkacak sorunların çözümü için eğitimlere yol gösteren, uygun araç ve gerecin seçiminin tasarlanmasını ve hazırlanmasını sağlayan bir süreç olduğu tespit edilebilir. Öğrencileri eğitim programında öngörülen hedef davranışlara ulaştırmak, öğretmen ya da eğitimcinin görevidir. Bunun için, öğretmen ya da eğitimcinin öğrencilerine önceden belirlenmiş yaşantıları kazandırması, bunu sağlamak için de eğitimin yapıldığı çevreyi bu yaşantıları kazandıracak şekilde düzenleyip ayarlaması gereklidir (Çilenti, 1979: 85). Öğretim, öğrenmelerin gerçekleşmesi için bilginin ve ortamın düzenlenmesi olarak tanımlanabilir. Ortam denilince yalnızca öğretimin yapılacağı yer değil, bilginin aktarılmasında ve (öğrenen) bireylere çalışmalarına rehberlik edilmesinde kullanılacak yöntemler, araç-gereçler ve materyaller de kastedilmektedir. Bireye kazandırılacak bilgi ile ortam arasındaki ilişki öğretim hedeflerine göre değişebilmektedir. Örneğin, öğretim hedefi eğer bir video çekimi yapılmasını gerekli kılıyorsa öğretim ortamı da bunun gereklerini yerine getirecek şekilde düzenlenir. Öğrenme, bireyin bilgi ve çevresiyle etkileşimi sonucunda yeni bilgi, beceri veya tutum geliştirmesi demektir. Öğrenme her an gerçekleşebilir. Birey olarak, yolda yürüdüğümüzde çevremizi gözlemlerken, televizyon seyrederken veya birisiyle konuşurken bir şeyler öğreniriz. Ancak eğitimcileri asıl ilgilendiren bu tür öğrenmeler değil de öğretimsel çabalar sonucu gerçekleşen öğrenmelerdir. Öğretimi nasıl tasarladığımız yalnızca neler öğrenildiğini değil aynı zamanda bireyin öğrendiklerini nasıl kullanacağını (uygulayacağını) da etkilemektedir. Bu yüzden, öğretme-öğrenme süreci, seçme, düzenleme, uygun bir ortamda bilgiyi aktarma ve bireyin bu bilgi ile etkileşimini içermektedir.

26 14 Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı Öğrenci, eğitim sırasında öğretmenle ya da eğitimciyle ve onun düzenlediği çevre ile etkileşimde bulunur. Öğretmenin bir konu ile ilgili hedef-davranışları öğrencilerine kazandırmaya çalışması, o konuyla ilgili olarak kendisinde bulunan daha önce kazanmış olduğu fikir, bilgi, tutum, haber, duygu ve becerileri; daha doğrusu, bilişsel, duyuşsal ve psiko-motor davranışları öğrencileriyle paylaşması, yani bu davranışların öğrencilerinde de oluşmasını sağlamaya çaba göstermesi demektir. Davranış değişikliği meydana getirmek üzere fikir, bilgi, haber, tutum, duygu ve becerilerin paylaşılması süreci iletişim olarak tanımlandığına göre; öğretmenin öğrenmenin gerçekleşmesi için öğrencileriyle iletişim kurması gerektiği sonucuna varılacaktır (Çilenti, 1979: 25). Öğretim teknolojisinde iletişim ise; 1. Bu disiplinin kuramsal bir boyutu olarak iletişim kuramları ile, 2. Öğrenme-öğretme süreçlerindeki etkinlikler için iletişim, süreç, model, yöntem ve teknikleri ile, 3. Öğretim etkinliklerinde kullanılacak iletişim araçları ile, 4. Öğrenme-öğretme sürecine katılan tüm insan gücü kaynaklar arası ilişkiler için iletişim becerileri kazandırma yolu ile, 5. Öğrenme-öğretme süreçlerinin başarısı için gerekli davranışların kazandırılması ile, 6. Öğrenme-öğretme sürecinde sağlıklı iletişimi engelleyici faktörlerin giderilmesine yönelik çözüm önerilerinin geliştirilmesi ile önemli bir çalışma alanıdır. Başka bir deyişle, çağdaş eğitim teknolojisi anlayışı içinde iletişim kavramının incelenmesini gündeme getiren zorunluluk; öğrenme-öğretme süreçlerinde gerçekleştirilen tüm etkinliklerin temelde birer iletişim etkinliği olmasından kaynaklanmaktadır (Ergin, 1995: 25). İletişim Süreci İletişim, genel anlamıyla iki birim arasındaki mesaj alış-verişi olarak tanımlanmaktadır. Bir iletişimde etkili olan beş değişkenden söz edebiliriz: Bunlar; Kaynak, Mesaj, Kanal, Alıcı ve Dönüt dür (Demirel, 2000; Cüceloğlu, 1997: Çilenti, 1984). Öğretmen Kanal Mesaj Öğrenci Yöntem Şekil 1.3: İletişim Süreci

27 Eğitim, Öğretim Teknolojisi ve İletişim 15 İletişim sürecinde kanal mesajı alıcıya iletme görevini üstlenir. Kaynak, bilgiyi yani mesajı ileten birimdir. Bu birim, kitap, gazete, dergi, radyo, televizyon ya da yüz yüze iletişim etkinliğinde olduğu gibi bir insan olabilir. Mesaj iletişimin içeriğidir. İletilmek istenen bilgi, fikir, mesajı oluşturur. Kanal mesajın sunuluş biçimidir. Mesaj, sözlü ya da yazılı olarak sunulabilir. Alıcı mesajın gönderildiği birimdir. Mesajı okuyan, dinleyen, izleyen kişidir. Dönüt ise, alıcının mesaja verdiği tepkidir, alıcının mesajı nasıl yorumladığını gösterir. KAYNAK MESAJ KANAL ALICI Davranışlar Fikir Bilgi Duygu Tutum Beceri Semboller Gerçek Eşya Modeller Resim Yazı İşaretler Hareket Ses Çizim İletici Araç ve Yöntemler Sözsüz iletişim Ses ileten araçlar Sözlü iletişim Resim ileten araçlar Basılı ve yazılı araçlar Yöntemler Davranışlar Fikir Bilgi Duygu Tutum Beceri Dönüt (Geri Bildirim) Şekil 1.4: İletişim Sürecinin Temel Ögeleri Dönüt, iletişim sürecinde alıcının olumlu ya da olumsuz tepkilerinin bilinmesi açısından oldukça önemlidir. Bu tepkilerin bilinmesi iletişimin başarısı açısından yararlar sağlayacaktır. Dönütün en iyi alındığı iletişim durumu, yüz yüze olanıdır. Çünkü yüz yüze iletişimde kaynak, alıcıda yarattığı etkiyi doğrudan gözleyebilir. İletişim sürecini açıklamak üzere birçok görsel ve matematiksel modeller geliştirilmiştir. Yukarıda temel ögeleri belirten model şu şekilde çalışmaktadır. Bir mesaj, örneğin, gözün yapısının nasıl olduğunu anlatan bir ifade bilginin kaynağı olarak öğretmen veya öğrenci tarafından seçilir.