BİYOTEKNOLOJİ SEKTÖREL İNOVASYON SİSTEMİ KAVRAMLAR DÜNYADAN ÖRNEKLER TÜRKİYE DE DURUM VE ÇIKARIMLAR

Transkript

1

2 BİYOTEKNOLOJİ SEKTÖREL İNOVASYON SİSTEMİ KAVRAMLAR DÜNYADAN ÖRNEKLER TÜRKİYE DE DURUM VE ÇIKARIMLAR Editör Mahmut Kiper Ankara, 2013 TTGV, 2013

3 BİYOTEKNOLOJİ SEKTÖREL İNOVASYON SİSTEMİ KAVRAMLAR DÜNYADAN ÖRNEKLER TÜRKİYE DE DURUM VE ÇIKARIMLAR Editör Mahmut KİPER Tasarım ve Dizgi TEKAF Ajans Kapak Tasarımı TEKAF Ajans Baskı Afşar MAtbaacılık 1. Baskı Ocak, 2013 Yayın No TTGV-T/2013/001 ISBN: Yayının telif hakları TTGV ye aittir. Kitrabın tümü ya da bir bölümü TTGV nin ve yazarın izni olmadan kopya edilemez. Ancak kaynak göstermek kaydı ile alıntı yapılabilir. Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı TTGV Cyberpark, Cyberplaza B-Blok Kat: 5-6 Bilkent Ankara

4 Bilimin Bilimin gücü gücü ile lider ile lider bir bir Türkiye ye Bilimin doğru doğru gücü ile lider bir Türkiye ye doğru İnsan İnsan için için doğayı doğayı keşfetmek, doğanın doğanın şifrelerine şifrelerine hükmetmek hükmetmek bilim İnsan için doğayı keşfetmek, doğanın şifrelerine hükmetmek bilim ve bilim teknolojinin ve teknolojinin ve gelişiminde teknolojinin gelişiminde önemli önemli bir ilgi bir odağı bir ilgi ve odağı ilham ve ve ilham kayna- ilham kayna- kaynağı olmuştur. olmuştur. Uçan ğı olmuştur. canlıları Uçan Uçan canlıları gözleyen gözleyen ve sorgulayan ve sorgulayan insan, bilimin insan, bilimin rehberliğinde rehberliğinde gelişen teknolojiye gelişen hükmetmiş, hükmetmiş, yeni ulaşım yeni ulaşım araçları araçları bilimin rehberliğinde gelişen teknolojiye hükmetmiş, yeni ula- ile farklı insan ile topluluklarını farklı insan topluluklarını yakınlaştırarak yakınlaştırarak fikirlerin fikirlerin çok daha çok daha hızlı hızlı yayıldığı, şım araçları yeni ile yayıldığı, ve farklı farklı yeni insan değer ve topluluklarını farklı ürettiği değer bir ürettiği etkileşim yakınlaştırarak bir etkileşim ortamını ortamını fikirlerin oluşturmayı çok daha başarmıştır. hızlı yayıldığı, Su tutmayan yeni ve yüzeylerin farklı değer geliştirilmesinden, ürettiği bir etkile- yük- oluşturmayı başarmıştır. Su tutmayan yüzeylerin geliştirilmesinden, yüksek kapasiteli yeni nesil veri depolama sistemlerinin tasarlanmasıseşim kapasiteli ortamını oluşturmayı na yeni kadar nesil pek veri başarmıştır. çok depolama uygulama ile sistemlerinin Su tutmayan doğa insana esin tasarlanmasına geliştirilmesinden, kadar pek devam çok uygulama etmektedir. yüksek kapasiteli ile doğa insana yeni nesil esin kaynağı veri depolama olmaya devam sistemlerinin etmektedir. tasarlanmasına kadar pek çok uygulama ile doğa yüzeylerin kaynağı olmaya insana esin kaynağı Son yüzyılda olmaya gelişen devam teknolojik etmektedir. olanaklar, insanın gözlem ve ince- Son yüzyılda leme gelişen yetisinde teknolojik de önemli olanaklar, gelişmelere insanın ortam gözlem sağlamıştır. ve inceleme yetisinde lim, de yaşamın önemli şifrelerini gelişmelere anlamak ortam konusunda sağlamıştır. önemli Bugün mesafeler bi-kat etmiş; yapılan çalışmaların sonucun- geliştirilen çözümler, çağ açan yenilikler olarak pazara ulaşmış ürünlere dönüşmeye başlamıştır. lim, Bugün bi- Son yaşamın yüzyılda şifrelerini gelişen anlamak teknolojik konusunda olanaklar, önemli insanın mesafeler gözlem kat ve etmiş; inceleme yapılan yetisinde çalışmaların de önemli sonucundlişmelere geliştirilen ortam ge- Yaşamın mekaniklerine dair bilgimiz arttıkça, daha zor problemlere yönelmek de mümkün olacaktır. Bugün çözümler, sağlamıştır. başta çağ çevre, açan Bugün sağlık, yenilikler bilim, yaşamın gıda, enerji, olarak tarım olmak pazara şifrelerini üzere ulaşmış anlamak pek çok ürünlere konusunda alanda insanlık dönüşmeye önemli olarak başlamıştır. mesafeler kat etmiş; mekaniklerine bulunduğumuz karşı karşıya Yaşamın yapılan dair çalışmaların problemlerin bilgimiz arttıkça, sonucunda çözümünde daha biyoteknoloji geliştirilen zor problemlere alanı çözümler, ciddi yönelmek fırsatlar çağ sunmaktadır. açan de mümkün yenilikler Örneğin olacaktır. olarak sağ- Bugün pazara başta ulaşmış lanan çevre, ürünlere gelişmeler sağlık, dönüşmeye gıda, ile kalıtımsal enerji, kronik tarım başlamıştır. olmak sağlık problemlerinin üzere Yaşamın pek çok mekaniklerine çözümünde alanda insanlık ciddi dair mesafeler olarak bilgimiz karşı kaydedilmektedir. problemlerin Sundukları yönelmek potansiyel çözümünde mümkün ile biyoteknoloji olacaktır. alanının Bugün pek ciddi çok başta fırsatlar dalı bugün çevre, sunmaktadır. stratejik sağlık, bir gıda, yetkinlik Örneğin enerji, olarak sağ- talanan nitelendirilmektedir. arttıkça, karşıya bulunduğumuz daha zor problemlere rım olmak gelişmeler üzere ile pek kalıtımsal çok alanda kronik insanlık sağlık olarak problemlerinin karşı karşıya çözümünde bulunduğumuz ciddi mesafeler problemlerin kaydedilmektedir. Sundukları potansiyel ile biyoteknoloji alanının pek çok dalı bugün stratejik bir yetkinlik olarak çözümünde biyoteknoloji Elimizdeki alanı olanakların ciddi gelişimindeki fırsatlar sunmaktadır. baş döndürücü Örneğin hıza paralel sağlanan olarak, biyoteknoloji gelişmeler alanındaki ile kalıtımsal çalış- nitelendirilmektedir. kronik sağlık maların problemlerinin tüm insanlığın çözümünde ortak faydası ciddi ve değerlerine mesafeler uygun kaydedilmektedir. etik çerçeveler içerisinde Sundukları yürütülmesine potansiyel ile biyoteknoloji olanakların alanının dair kurum ve kuralların da oluşturulmasına ihtiyaç bulunmaktadır. Bu süreçte toplumun ilgili tüm paydaş- Elimizdeki larının entelektüel gelişimindeki pek çok standartlarda baş dalı döndürücü bugün stratejik güçlü bir diyalog hıza oluşturması paralel bir yetkinlik olarak, fırsat biyoteknoloji olarak nitelendirilmektedir. ve tehditlerin birlikte alanındaki yönetilmesi çalışmaların tüm insanlığın açısından önem ortak taşımaktadır. faydası ve değerlerine Keza, fikri mülkiyet uygun haklarının etik çerçeveler korunmasının içerisinde düzenlenmesi yürütülmesine de büyük dair ya- kurum Elimizdeki ve kuralların tırımlar olanakların gerektiren da oluşturulmasına gelişimindeki biyoteknoloji ihtiyaç alanında baş döndürücü bulunmaktadır. fayda ve maliyet hıza Bu dengesinin paralel süreçte olarak, gözetilebilmesi toplumun biyoteknoloji ilgili açısından tüm paydaşlarının taşımaktadır. alanındaki çalışmaların entelektüel standartlarda tüm insanlığın güçlü ortak bir faydası diyalog ve oluşturması değerlerine fırsat uygun ve tehditlerin etik çerçeveler birlikte yönetilmesi içerisinde açısından yürütülmesine önem Biyoteknoloji dair taşımaktadır. kurum sektörü ve Keza, önem önemli kuralların fikri mülkiyet ve kapsamlı da oluşturulmasına haklarının korunmasının kaynaklara ihtiyaç ihtiyaç duymaktadır. bulunmaktadır. düzenlenmesi de Bilgiye dayalı bir Bu büyük sektör süreçte yatırımlar gerektiren rak başta biyoteknoloji yüksek nitelikli alanında uzman fayda insan kaynağı ve maliyet olmak dengesinin üzere, ihtiyaç gözetilebilmesi duyulan kaynakların açısından geliştirilmesi önem ola- toplumun ilgili tüm paydaşlarının entelektüel standartlarda güçlü bir diyalog oluşturması fırsat taşımaktadır. ve yönetilmesinde ciddi bir koordinasyon ihtiyacı bulunmaktadır. Dünyada biyoteknoloji sektörü, diğer ve tehditlerin birlikte yönetilmesi açısından önem taşımaktadır. Keza, fikri mülkiyet haklarının korunmasının düzenlenmesi olan sektörü küçük önemli işletmelerden de ve büyük kapsamlı oluşan, yatırımlar kaynaklara araştırma gerektiren merkezleri, ihtiyaç duymaktadır. biyoteknoloji üniversiteler Bilgiye ve alanında hastaneler dayalı fayda ile bir iç ve sektör içe maliyet faaliyet olarak dengesinin başta yüksek gözetilebilmesi gösteren nitelikli bir sektör uzman açısından profili insan sunmaktadır. kaynağı önem taşımaktadır. Sektörün olmak üzere, bu özelliği, ihtiyaç sektörün duyulan yönlendirilmesinde kaynakların geliştirilmesi özgün ve uz- klasik sektörlerden farklı olarak yüksek vasıflarda istihdam yaratan, ağırlıklı yüksek Ar-Ge yoğunluğu Biyoteknoloji man politika araçlarına ihtiyaç doğurmaktadır. Farklı sektör paydaşlarının yakın ve koordineli çalışma- ve yönetilmesinde ciddi bir koordinasyon ihtiyacı bulunmaktadır. Dünyada biyoteknoloji sektörü, diğer sını gerektiren söz konusu araçların etkin işletilmesi ise, bir sektörel inovasyon sisteminin geliştirilmesi klasik Biyoteknoloji sektörlerden ile mümkün sektörü farklı olacaktır. olarak önemli yüksek Bu ve çalışmanın kapsamlı vasıflarda sektörel kaynaklara istihdam inovasyon yaratan, ihtiyaç sisteminin ağırlıklı duymaktadır. oluşumunda yüksek Bilgiye rol Ar-Ge oynayacak yoğunluğu dayalı farklı bir olan sektör küçük olarak işletmelerden tecrübeleri başta yüksek bir araya oluşan, nitelikli getirmesi araştırma uzman açısından insan merkezleri, önemli kaynağı bir üniversiteler adım olmak olduğunu üzere, ve düşünüyorum. hastaneler ihtiyaç duyulan ile iç içe kaynakla- faaliyet gösteren bir sektör profili sunmaktadır. Sektörün bu özelliği, sektörün yönlendirilmesinde özgün ve uzman politika araçlarına Son dönemde ihtiyaç güçlü doğurmaktadır. Ar-Ge ve teknoloji Farklı vizyonu sektör ile küresel paydaşlarının seviyede yakın dikkat ve çeken koordineli Türkiye nin, çalışma- biyorın geliştirilmesi ve yönetilmesinde ciddi bir koordinasyon ihtiyacı bulunmaktadır. Dünyada biyoteknoloji sektörü, sını gerektiren teknoloji diğer söz konusu gibi klasik oldukça sektörlerden araçların karmaşık etkin işletilmesi bir sektörel farklı olarak ise, inovasyon yüksek bir sektörel sistemini vasıflarda inovasyon tasarlayarak istihdam sisteminin başarıyla yaratan, geliştirilmesi uygulamaya ağır- ile lıklı mümkün yüksek Ar-Ge olacaktır. geçirmesi yoğunluğu elbette Bu çalışmanın ki önemli olan küçük bir sektörel aşama işletmelerden olacaktır. inovasyon Bu süreçte sisteminin oluşan, oluşacak araştırma oluşumunda entelektüel merkezleri, rol sermayenin, oynayacak üniversiteler Ar-Ge farklı inovasyon konularında bulunduğu bölge için Türkiye nin entelektüel bir merkez olmasına önemli katkı tecrübeleri ve hastaneler bir araya ile iç içe getirmesi faaliyet açısından gösteren önemli bir sektör bir adım profili olduğunu sunmaktadır. düşünüyorum. Sektörün bu özelliği, sektörün yönlendirilmesinde sağlayacağını düşünüyorum. Bu ve benzeri çalışmaların sayı ve nitelik olarak artmasının bu anlamda da desteklenmesi özgün gerektiğine ve uzman inanıyorum. politika araçlarına ihtiyaç doğurmaktadır. Farklı sektör Son paydaşlarının dönemde yakın güçlü Ar-Ge ve koordineli ve teknoloji çalışmasını vizyonu ile gerektiren küresel seviyede söz konusu dikkat araçların çeken Türkiye nin, etkin işletilmesi biyoteknoloji ise, bir sektörel gibi Reha oldukça inovasyon DENEMEÇ karmaşık sisteminin bir sektörel geliştirilmesi inovasyon ile sistemini mümkün tasarlayarak olacaktır. Bu başarıyla çalışmanın uygulamaya sektörel geçirmesi elbette AK Parti ki önemli Ankara Milletvekili inovasyon sisteminin oluşumunda bir aşama rol olacaktır. oynayacak Bu süreçte farklı tecrübeleri oluşacak entelektüel bir araya sermayenin, getirmesi açısından Ar-Ge ve inovasyon konularında bulunduğu bölge için Türkiye nin entelektüel bir merkez olmasına önemli katkı önemli bir adım olduğunu düşünüyorum. sağlayacağını düşünüyorum. Bu ve benzeri çalışmaların sayı ve nitelik olarak artmasının bu anlamda da desteklenmesi gerektiğine inanıyorum. Son dönemde güçlü Ar-Ge ve teknoloji vizyonu ile küresel seviyede dikkat çeken Türkiye nin,

5

6 Bilimin gücünü ortak ortak faydaya yönlendirmek için için Geride Geride bıraktığımız 20. yüzyıl 20. yüzyıl teknolojinin teknolojinin gelişimi gelişimi ve yaygınlaşması ve yaygın- açısından laşması açısından insanlık tarihinin insanlık en tarihinin verimli en yüzyılı verimli olmuştur. yüzyılı olmuştur. Teknoloji toplumları Teknoloji zenginleştirmiş, toplumları zenginleştirmiş, ihtiyaçları çeşitlendirmiş, ihtiyaçları çeşitlendirmiş, yaşam kalitesi beklentilerini yaşam kalitesi arttırmıştır. beklentilerini Ulaşım arttırmıştır. ve iletişim imkanlarındaki Ulaşım ve iletişim gelişmelekanlarındaki sadece yeniliklerin gelişmeler yayılımına sadece yeniliklerin değil, bulaşıcı yayılımına hastalıklar değil, başta bu- olmak laşıcı hastalıklar üzere insan başta varlığı olmak için yeni üzere tehditlerin insan varlığı de daha için görünür yeni tehdit- hale gelmesine lerin de daha neden görünür olmuştur. hale gelmesine neden im- olmuştur. Biyoteknoloji Biyoteknoloji alanı alanı yaşadığımız yaşadığımız yüzyılda yüzyılda yaygın yaygın farkındalığın farkındalığın gittikçe arttığı devasa problemlerin bazılarına uygun çözümler vaad gittikçe arttığı devasa problemlerin bazılarına uygun çözümler etmektedir. Cohen ve Boyer in 1972 yılında rekombinant DNA vaad etmektedir. Cohen ve Boyer in 1972 yılında rekombinant tekniğini bulmasıyla son bulan ve biyoteknoloji endüstrisinin DNA tekniğini bulmasıyla son bulan ve biyoteknoloji endüstrisi- doğuşuna yol açan Biyolojik Araştırmalar Yüzyılı nda gerçekleştirilenin doğuşuna hücre, kalıtım yol açan ve DNA Biyolojik ile ilgili Araştırmalar temel bilime Yüzyılı nda yönelik çalışmalar gerçekleştirilen bu endüstrinin hücre, kalıtım kuramsal ve temelini DNA ile oluşturmuştur. ilgili temel bilime Bu yönelik kuramsal çalışmalar temelden bu edinilen endüstrinin teknik kuramsal bilgiler ile, temelini ABD de oluşturmuştur lerin ikinci Bu kuramsal yarısında biyoteknoloji temelden edinilen endüstrisinin teknik bilgiler temelleri ile, atılmış ABD de ve 1970 lerin 2000 lere ikinci gelindiğinde yarısında biyoteknoloji biyoteknoloji endüstrisi endüstrisinin başta sağlık, temelleri tarım, atılmış çevre ve sektörleri 2000 lere olmak gelindiğinde üzere diğer biyoteknoloji sektörler için endüstrisi vaad ettiği başta teknoloji sağlık, yayılımı tarım, ve çevre sağlayacağtörleri çarpan olmak etkisi üzere ile diğer 21. yy ın sektörler en önemli için endüstrilerinden vaad ettiği teknoloji biri olarak yayılımı algılanmaya ve sağlayacağı başlanmıştır. çarpan Bununla etkisi birlikte ile 21. yy ın biyoteknoloji en önemli alanının endüstrilerinden sermaye ve bilgi biri olarak yoğun algılanmaya bir alan olması, başlanmıştır. alanın gelişiminin Bununla desteklenme- birlikte bisindyoteknoloji daha karmaşık alanının sermaye politika çözümlerinin ve bilgi yoğun geliştirilmesini bir alan olması, gerekli alanın kılmaktadır. gelişiminin İlaç sektöründeki desteklenmesinde güncel tartışmalar daha karmaşık bu ihtiyaca politika güzel çözümlerinin bir örnek teşkil geliştirilmesini etmektedir. gerekli kılmaktadır. İlaç sektöründeki güncel sek- tartışmalar bu ihtiyaca güzel bir örnek teşkil etmektedir. Sektörün karmaşık yapısı, sektöre özel gelişmiş ve uzmanlaşmış aktörlerin yer alacağı sektörel bir inovasyon Sektörün sistemini karmaşık gerektirmektedir. yapısı, sektöre Sektörel özel gelişmiş inovasyon ve uzmanlaşmış sistemleri çerçevesinde, aktörlerin her yer sektöre alacağı göre sek- farklılık törel bir gösteren inovasyon bilgi sistemini ve teknoloji gerektirmektedir. altyapısı, ilişkiler, Sektörel ağyapılar, inovasyon oyuncular(aktörler), sistemleri kurumlar, çerçevesinde, destekler her ve sektöre ilgili düzenleyici göre farklılık mevzuatı gösteren göz bilgi önüne ve teknoloji alınıp şekillendirilerek altyapısı, ilişkiler, sektörlerin ağyapılar, gelişim oyuncular(aktörler), dinamikleri sistem yaklaşımıyla kurumlar, destekler analiz edilmeye ve ilgili çalışılmaktadır. düzenleyici mevzuatı Sektörel göz inovasyon önüne sistemi alınıp şekillendirilerek yaklaşımı, farklı sektörlerin farklı gelişim yapısal dinamikleri özelliklere sistem sahip yaklaşımıyla olduğu gerçeğine analiz uygun edilmeye olarak, çalışılmaktadır. belirtilen dinamikleri Sektörel göz inovasyon önüne almakta sis- ve temi genel yaklaşımı, geçer çözümler farklı sektörlerin yerine, politika farklı yapısal yapıcılar özelliklere için ilgili sektör sahip olduğu özelinde gerçeğine kritik hususları uygun belirterek olarak, çözümler sunabilmektedir. belirtilen dinamikleri göz önüne almakta ve genel geçer çözümler yerine, politika yapıcılar için ilgili sektör özelinde kritik hususları belirterek çözümler sunabilmektedir. Ülkemizde güçlü bir biyoteknoloji kapasitesi bulunmasına karşın, bugüne kadar bu kapasitenin farklı bileşenlerini temsil eden paydaşları ortak bir hedefte birleştirecek sektörel inovasyon sistemi kurgusu gelişmemiştir. Ülkemizde Farklı güçlü paydaşların bir biyoteknoloji biyoteknoloji kapasitesi alanındaki bulunmasına bilgi ve tecrübelerini karşın, bugüne bir araya kadar getirerek bu kapasi- bu yönde tenin farklı önemli bileşenlerini bir adım teşkil temsil edebilecek eden paydaşları bu çalışmanın ortak bir değerli hedefte bir birleştirecek fırsat olduğunu sektörel düşünüyorum. inovasyon Kuşkusuz sistemi kurgusu bu çalışmaya gelişmemiştir. katkı sağlayan Farklı tüm paydaşların uzmanlar biyoteknoloji sürdürülebilir bir alanındaki sosyal sermayenin bilgi ve tecrübelerini çekirdeğini oluşturmaktadır. bir araya getirerek Bu bu sermaye yönde üzerine önemli yapılandırılacak bir adım teşkil yeni edebilecek çalışmaların, bu çalışmanın ülkemizde değerli etkin bir bir biyoteknoloji olduğunu sektörünün düşünüyorum. gelişimini Kuşkusuz desteklemesini bu çalışmaya ve yönlendirmesini katkı sağlayan diliyorum. tüm uzmanlar sürdürülebilir bir fırsat sosyal sermayenin çekirdeğini oluşturmaktadır. Bu sermaye üzerine yapılandırılacak yeni çalış- Bu maların, düşüncelerle, ülkemizde politika etkin yapıcılar bir biyoteknoloji başta olmak sektörünün üzere ilgili gelişimini tüm paydaşların desteklemesini bu kitabı ve okumalarını yönlendirme- ve çalışmalarında sini diliyorum. kullanmalarını tavsiye ederim. M. Emrehan Bu düşüncelerle, HALICI HALICI politika yapıcılar başta olmak üzere ilgili tüm paydaşların bu kitabı okumalarını ve çalışmalarında 24.Dönem Milletvekili kullanmalarını tavsiye ederim. Ankara TBMM CHP Ankara Genel Milletvekili Başkan Yardımcısı Emrehan HALICI TBMM Ankara Milletvekili CHP Genel Başkan Yardımcısı

7

8 İÇİNDEKİLER Sunuş 1 Önsöz 3 BÖLÜM-1 KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE BİYOEKONOMİ 5 Kısım-1 Sektörel İnovasyon Sistemi 7 SEKTÖREL İNOVASYON SİSTEMİ 8 Giriş 8 Sektörel İnovasyon Sistemi İçin Kavramsal Çerçeve 9 Sektörel İnovasyon Sisteminin Başlıca Yapı Taşları ve Dinamikleri Bilgi Temeli ve Teknolojiler Aktörler ve Ağyapılar Kurumlar ve Kurumsal Sistemler Sektörel Düzenleme ve Destekler 15 Sektörel İnovasyon Stratejilerinde Diğer Kritik Faktörler 15 Tarihsel Gelişim Perspektifinden Farklı Sektörler için Temel Dinamikler 18 Biyoteknoloji Sektörel İnovasyon Sistemi 21 Türkiye de Sektörel İnovasyon Stratejileri Kapsamındaki Bazı Çalışmalar 23 Sonuç ve Bazı Çıkarımlar 25 Kaynaklar 28 Kısım-2 Biyoteknoloji: Tanım ve Kapsam 31 Biyoteknoloji: Tanım ve Kapsam 32 Kapsam Tıp Gıda, Tarım ve Hayvancılık Çevre Endüstri (Kimya, Enerji, vb.) Nanobiyoteknoloji Sentetik Biyoteknoloji 37 Biyoteknolojide Kullanılan Teknik ve Araçlar Hücreler ve Biyolojik Moleküller Biyolojik Teknikler Biyoenformatik Teknolojik Prosesler 40 Sonuç ve Öneriler 40 Kaynaklar 42 Kısım-3 Biyoekonomi 43 BİYOEKONOMİ Giriş Biyoekonominin Önemi Nüfus artışı, demografik eğilim ve gelir değişimi İklim değişikliği ve enerji talebinde artış Gıda ve su talebinde artış Sağlık hizmeti talebi ve maliyetlerinde artış Biyoekonominin Bileşenleri ve Küresel Eğilimler Sağlık Tarım 49

9 Kısım-3 İrlanda Biyoteknoloji İnovasyon Sistemi 97 İRLANDA BİYOTEKNOLOJİ İNOVASYON SİSTEMİ GİRİŞ İRLANDA BİYOTEKNOLOJİ PROGRAMLARININ KISA TARİHÇESİ VE TEMEL ÖZELLİKLERİ İRLANDA BİYOTEKNOLOJİ SEKTÖRÜ İNOVASYON SİSTEMİ 102 a. Enterprise Ireland 102 b. Enterprise Ireland Biyoteknoloji Direktörlüğü (EIBio) 103 c. Biyoinkübatörler 104 d. İrlanda Bilim Vakfı (Science Foundation Ireland- SFI) 104 e. İrlanda Endüstriyel Kalkınma Kurumu (IDA) 105 f. NOVAUCD, İnovasyon ve Teknoloji Transfer Merkezi (NOVAUCD Innovation and Technology Transfer Centre) 105 g. UCD Conway Biyomoleküler ve Biyomedikal Araştırma Enstitüsü 108 h. İrlanda Biyoendüstri Birliği (Irish Bioindustry Association IBIA) 109 i. Ulusal Biyomedikal Mühendislik Bilimi Merkezi (NCBES) 109 j. Ulusal Tanı Merkezi Biyoinkubatörü (The National Diagnostics Centre Bio Incubator, NDC) 111 k. Yenileyici Tıp Enstitüsü (The Regenerative Medicine Institute, REMEDI) 111 l. İrlanda Ulusal Gen Vektörü Laboratuvarı(National Gene Vector Laboratory of Ireland) SONUÇ VE BAZI ÇIKARIMLAR 112 KAYNAKLAR: 114 Kısaltmalar Dizini 115 Kısım-4 İsrail Biyoteknoloji Sektörü İnovasyon Politikaları 117 İSRAİL BİYOTEKNOLOJİ SEKTÖRÜ İNOVASYON POLİTİKALARI 118 İsrail Hakkında 118 İsrail in Bilim, Teknoloji ve İnovasyon (BTI) Politikası 118 İsrail in Ekonomisi 119 İsrail de Biyoteknolojinin Doğuşu 119 İsrail de Yaşam Bilimleri Sektörü 119 Medikal Cihazlar 121 Biyoteknoloji 121 Farmasötikler ( İlaçlar) ve Biyolojik Kökenli Farmasötikler (Biyofarma) 122 Tarımsal Biyoteknoloji 123 Sağlıkta Bilişim Teknolojileri 123 Yaşam Bilimleri Firmaları 123 İsrail Yaşam Bilimleri Finansman Kaynakları 124 İsrail Biyoteknoloji Sektör Aktörleri 124 Üniversite ve Araştırma Merkezleri 124 Teknoloji Transfer Yapılanmaları/Firmaları 125 Teknoloji Tabanlı Kuluçkalık Ağyapısı 125 Küme Yapılanmaları 125 Regülasyonlar 125 Kamu Kurumları ve Destek Programları 126 Risk Sermayesi 127 Uluslararası Firmalar 127 Disiplinlerarası İlişkiler 128 Fuar ve Konferanslar 128 İsrail Biyoteknoloji Sektörü İnovasyon Sistemi Analiz Özeti 128 Kaynakça 130

10 BÖLÜM-3 TÜRKİYE DE DURUM 131 Kısım-1 Sağlık Biyoteknolojisi: Türkiye de Durum 133 SAĞLIK BİYOTEKNOLOJİSİ : TÜRKİYE DE DURUM Rejeneratif (Yenileyici) Tıp Biyomalzemeler Rekombinant İyileştirici Proteinler Hücresel Tedaviler Biyoteknolojik Terapötikler-Biyofarmasötikler Diyagnostikler Türkiye deki in Vitro Diaygnostik Pazarının Durumu Genel Değerlendirmeler ve Öneriler 150 Kaynakça 152 Kısım-2 Türkiye de Endüstriyel Biyoteknoloji 153 TÜRKİYE DE ENDÜSTRİYEL BİYOTEKNOLOJİ Giriş Türkiye de Endüstriyel Biyoteknolojinin Tarihçesi Türkiye de Endüstriyel Biyoteknoloji Uygulamaları Endüstriyel Biyoteknoloji nin Ana Sorunları Genel Değerlendirme 170 Kısım-3 Agrobiyoteknoloji ve Türkiye deki Durumu 173 AGROBİYOTEKNOLOJİ VE TÜRKİYE DEKİ DURUMU 174 GİRİŞ BİTKİSEL ÜRETİMDE BİYOTEKNOLOJİ 174 a) Tarımda Girdi Olarak ve Besin Elementlerinin Artırılmasında 176 b) Biyolojik Azot Fiksasyonunda Organik Kaynak Olarak 180 c) Bitki Büyüme Faktörü Hormonların Üretilmesi: 180 d) Fosfor Yarayışlılığının Artırılmasında 181 e) Bitkisel Üretimde Zararlı ve Hastalık ve Yabancı Ot Mücadelesi 182 f) Doku Kültüründe Kullanımı HAYVANCILIK BİYOTEKNOLOJİSİ 187 A. HAYVAN ISLAHINDA BİYOTEKNOLOJİ 188 B. HAYVAN SAĞLIĞINDA BİYOTEKNOLOJİ 191 C. TRANSGEN TEKNOLOJİSİ İLE İLAÇ ÜRETİMİ 193 GENEL DEĞERLENDİRME GIDA BİYOTEKNOLOJİSİ VE TÜRKİYE DEKİ GELİŞMELER 203 Kaynaklar 200 Kısım-4 Türkiye de Biyoenformatik Bilgi ve Teknoloji Altyapısı 205 TÜRKİYE DE BİYOENFORMATİK BİLGİ VE TEKNOLOJİ ALTYAPISI Biyoenformatik Tanımı ve Uygulama Alanları Biyoenformatik Alanındaki Aktörler 206 a.akademik Programlar ve Biyoenformatik Eğitimi 206 b. Biyoenformatik Hizmeti Veren Şirketler 208 AG Biyoinformatik Teknogirişim Ltd. Şti. 209 HGM Biyoinformatik Ltd. Şti. 209 R-Genetik Ltd. Şti. 209 GENformatik Ltd. Şti. 210 DONE GENETİK Ltd. Şti. 210

11 3. Durum Değerlendirmesi 211 BÖLÜM-4 BAŞARILI UYGULAMALARDAKİ ORTAK BULGULAR VE TÜRKİYE İÇİN ÇIKARIMLAR 213 Kısım-1 Başarılı Uygulamalardaki Ortak Bulgular ve Türkiye Çalıştayı Çıktıları 215 Program 216 Katılımcılar: 217 Biyoteknoloji Sektörel İnovasyon Sistemi Yapıtaşları 217 I - BİLGİ ALTYAPISI VE TEKNOLOJİLER 217 Açıklama ve Örnekler 217 Bilgi Altyapısı ve Teknolojiler - Çalıştay Bulguları: 218 II - AKTÖRLER VE İŞBİRLİĞİ AĞYAPILARI 219 Aktörler ve İşbirliği Ağyapıları - Çalıştay Bulguları: 220 III - KURUMSAL YAPILAR, DÜZENLEMELER, DESTEKLER 221 Kurumsal Yapılar, Düzenlemeler, Destekler Çalıştay Bulguları: 222 IV - DİĞER FAKTÖRLER 223 Diğer Faktörler - Çalıştay Bulguları: 223 Kısım-2 Türkiye için Çıkarımlar 225 TÜRKİYE İÇİN BULGULAR VE ÇIKARIMLAR 226

12 BİYOTEKNOLOJİ SEKTÖREL İNOVASYON SİSTEMİ SİSTEMİ 1 Sunuş Sunuş Yakın Yakın geçmişte yaşanan kriz, kriz, insanımız ve ve gezegenimiz için, yeni verimlilik sınırlarını zorlamaya ve ve somut somut katma katma değer değer yarat- yaratmaya odaklı odaklı bir dönemin bir dönemin habercisi. habercisi. Bu dönemde Bu dönemde ülkelerin ülkelerin rekabet gücünü, rekabet gücünü, çoklu alan çoklu takım alan oyunu, takım bilimsel oyunu, ve bilimsel yenileşimci ve yenileşimci işbirliği, yaratıcı yüksek katma değeri talebin merkezine işbirliği, yaratıcı yüksek katma değeri talebin merkezine gömme becerileri gömme becerileri belirleyecek. belirleyecek. Çoklu alanların içerisinde Biyoteknoloji, etkileşim ve katma değer Çoklu yaratma alanların potansiyeli içerisinde en Biyoteknoloji, yüksek alanlardan etkileşim biri ve katma olarak ve katma de- ön değer plana yaratma çıkıyor. potansiyeli 1950 ve en 60 larda, en yüksek bugün alanlardan için oldukça biri olarak kısıtlı ön pla- bir na teknoloji çıkıyor. sayıla ve bilecek 60 larda, X-ışınları bugün ile için kısmen oldukça aydınlatılmış kısıtlı bir teknoloji moleküler yapıların X-ışınları ardında ile gizli kısmen DNA aydınlatılmış şifresinin çözümü moleküler ve günümü- yapıların ardında ze uzanan gizli tetiklediği DNA şifresinin uygulamalar çözümü ve katma günümüze değerler, uzanan bugünün tetiklediği ileri uygulamalar teknolojileri ile ve katma biyotek- değerler, noloji alanında bugünün zorlanacak ileri teknolojileri sınırların ile biyoteknoloji ve ardında alanında yatan potansiyelin zorlanacak sayılabilecek sınırların önemli bir ve göstergesi. ardında yatan potansiyelin önemli bir göstergesi. Türkiye Türkiye Teknoloji Teknoloji Geliştirme Geliştirme Vakfı Vakfı TTGV TTGV olarak, olarak, Biyoteknoloji Biyoteknoloji Sektörel Sektörel İnovasyon İnovasyon Sistemi Sistemi Sistemi çaça- lışması çerçevesinde, yurt içinden ve dışından çok sayıda değerli bilim insanımızın biyoteknolojiye ışık tutmalarına aracı olmaktan onur duyuyoruz. Bu çalışmanın, ülkemizin rekabet gücünü çalışması çerçevesinde, yurt yurt içinden ve ve dışından çok sayıda değerli bilim insanımızın biyoteknolojiye ışık tutmalarına aracı olmaktan onur duyuyoruz. Bu çalışmanın, ülkemizin rekabet gücünü arttırma arttırma yolunda, birey, firma ve kurumlarımızın yenileşimci katma değer çabalarına katkıda bulunacağına birey, yolunda, inanıyoruz. firma ve kurumlarımızın yenileşimci katma değer çabalarına katkıda bulunacağına ina- inanıyoruz. Çalışmaya çok büyük katkılarda bulunan değerli bilim insanlarımıza ve TTGV nin değerli çalışanlarına Çalışmaya Yönetim çok Kurulu büyük olarak katkılarda derin bulunan saygı ve değerli şükranlarımızı bilim insanlarımıza sunuyoruz. ve ve TTGV nin değerli çalışanla- çalışanlarına Yönetim Kurulu olarak derin saygı ve ve şükranlarımızı sunuyoruz. Cengiz ULTAV TTGV Cengiz ULTAV Yönetim TTGVKurulu Başkanı Yönetim Kurulu Başkanı

13

14 BİYOTEKNOLOJİ SEKTÖREL İNOVASYON SİSTEMİ SİSTEMİ 3 Önsöz Önsöz Etkileri Etkileri ve ve öncülük öncülük ettiği ettiği buluşlar buluşlar bakımından 19.asrı buhar çağı, 20.asrı 20.asrı elektrik elektrik çağı çağı olarak olarak tanımlarsak tanımlarsak bir öngörüde bir öngörüde bulunmak bulunmak için çok için erken çok olmakla erken olmakla birlikte 21. birlikte- asır enformasyon-iletişim 21. asır enformasyon-iletişim ve biyoteknoloji çağı olarak anılacak gibi görünmektedir. Biyoteknoloji, 21.yüzyıl için dünyanın yeni ve ve en en önemli araştır- araş- ve biyoteknoloji çağı olarak anılacak gibi görünmektedir. Biyoteknoloji, 21.yüzyıl için dünyanın yeni ve en önemli araştırtırma alanlarından alanlarından biri biri biri kabul kabul edilmekedilmektedir. tedir. Fizik, Fizik, kimya, kimya, matematik matematik gibi temel temel bilimlerden, bilimlerden, mühendislik mühendislik ve ve sosyal ve sosyal bilimler bilimler ve ve uygula- ve uygu- uygulamalarına kadar kadar geniş geniş bir bir spektrumun bir spektrumun ilgi alanına ilgi alanına giren bu giren disiplin bu gibi temel disiplin ve temel uygulamalı ve uygulamalı bilimlerin bilimlerin de de en en fazla fazla de iç en içe fazla içe olduğu olduğu iç içe ve olduğu birlikte ve birlikte çalıştığı ve birlikte çalıştığı çalıştığı sektörlerdendir. sektörlerdendir. Bu yoğun Bu yoğun ve Bu derin yoğun ve derin araştırma ve araştırma derin odaklı araştırma odaklı alan alan için odaklı en için alan kısa en için tanım kısa en tanım doğrudan kısa doğrudan tanım isme doğrudan isme yansımıştır: yansımıştır: isme Biyoteknoloji. yansımıştır: Biyoteknoloji. Biyoteknoloji. biyolojik biyolojik Böylece sistemlerin sistemlerin biyolojik teknolojik teknolojik sistemlerin uygulamaları teknolojik ya da uygulamaları ya biyoloji da biyoloji ve ya ve da teknolojinin biyoloji çok ve çok değişik teknolojinin değişik kombinas- kombi- çok Böy- Böylece nasyonlarının değişik kombinasyonlarının en kısa en kısa şekilde şekilde ifade ifade en edilmesi kısa edilmesi şekilde mümkün mümkün ifade olmuştur. edilmesi olmuştur. mümkün olmuştur. Bugün Bugün bir endüstri bir endüstri kolu kolu ya da ya da sektör da sektör olarak olarak olağanüstü olağanüstü büyüklükte büyüklükte bir bir bir ekonomik ekonomik büyüklüğe büyüklüğe ulaş- ulaşmış olan olan olan ve ve bu ve bu bu büyüklüğün büyüklüğün ivmesel ivmesel ivmesel olarak olarak olarak artmasının artmasının artmasının beklendiği beklendiği biyoteknolojiyi biyoteknolojiyi daha geniş daha bir geniş pence- bir pencereden pencereden çevre, çevre, çevre, enerji, enerji, enerji, ormancılık, ormancılık, ormancılık, sağlık, sağlık, sağlık, tarım, tarım, tarım, hayvancılık, hayvancılık, hayvancılık, gıda, su gıda, gıda, gibi su hemen gibi su gibi hemen hemen tüm alanlarda tüm alanlarda tüm alanlarda organizmalar ve hücrelerin genetik ve moleküler seviyede izolasyonu ve/veya manipülasyonu organiz- organizmalar ve hücrelerin ve hücrelerin genetik genetik ve moleküler ve moleküler seviyede seviyede izolasyonu izolasyonu ve/veya ve/veya manipülasyonu ile spesifik ile spesifik ürün ile spesifik ürün ya da proses geliştirme uygulamaları olarak tanımlamak mümkündür. ürün ya da ya proses da proses geliştirme geliştirme uygulamaları uygulamaları olarak olarak tanımlamak tanımlamak mümkündür. mümkündür. En genel çerçevede biyoteknoloji; Sağlık, Agro ve Endüstriyel olarak üç temel kola ayrılmaktadır. En genel Kuşkusuz çerçevede bunların biyoteknoloji; her birinin Sağlık, içinde Agro ve kesişim ve Endüstriyel alanlarında olarak da üç önemli temel alt kola dallar ayrılmak- mevcuttur. Kuşkusuz bunların her birinin içinde ve kesişim alanlarında da önemli alt dallar mevcuttur. Sosyal, Sosyal, ekonomik, ekolojik ve ve etik etik önemine paralel olarak biyoteknoloji, ülkelerin bilim, bilim, teknoloji teknotadır. ve loji sanayi ve sanayi politikalarında politikalarında çok önemli çok önemli bir yer bir bulmakta yer bulmakta buna bağlı buna olarak bağlı da olarak hemen da her hemen ülke araştırma, her ülke teknoloji araştırma, geliştirme teknoloji ve geliştirme inovasyon ve inovasyon ajandalarında ajandalarında bu bu sektöre özel bu özel bir sektöre bir yer yer özel açmaktadır. bir yer Bu açmaktadır. amaçla Bu amaçla da pek Bu da pek çok amaçla ülke çok da ülke kendilerine pek kendilerine çok ülke özel özel kendilerine Biyoteknoloji özel Sektörel Biyoteknoloji Sektörel İnovasyon İnovasyon Sektörel Sistemi Sistemi İnovasyon tasarlamaya Sistemi ve ve tasarlamaya uygulamaya ça- çalışmaktadır. ve uygulamaya çalışmaktadır. Ülkemizde Ülkemizde bu bu amaçlı amaçlı strateji strateji ve ve ve çabalara çabalara destek destek olmak olmak ve ve ve girdi girdi sağlamak amacıyla amacıyla TTGV TTGV tarafından tarafından bir dan proje bir bir proje proje olarak olarak olarak ele alınan ele ele alınan alınan elinizdeki elinizdeki elinizdeki bu yayın bu bu yayın yayın 4 bölümden 4 4 bölümden bölümden oluşmaktadır. oluşmaktadır. Kavramsal Kavramsal Çerçeve Çerçeve Çerçeve Bi- ve ve Biyoekonomi Biyoekonomi başlıklı başlıklı ilk ilk bölümde; ilk bölümde; Sektörel Sektörel İnovasyon İnovasyon Sistemi nin Sistemi nin kavramsal kavramsal değerlendirmesi değerlendir- Mahmut Mahmut Kiper; Biyoteknoloji Sektörü Sektörü Tanımı Tanımı ve Kapsamı nın ve Kapsamı nın genel genel bir açıklaması bir açıklaması Prof. Prof. Dr. Hüseyin Dr. Hüseyin Avni Avni Ökmesi Mahmut Kiper; Biyoteknoloji Sektörü Tanımı ve Kapsamı nın genel bir açıklaması Prof. Kiper; Dr. Hüseyin Avni Öktem, Doç. Dr. Füsun Eyidoğan, Dr. Remziye Yılmaz, Dr. Tufan Öz, Prof. Dr. Öktem, Doç. Doç. Dr. Dr. Füsun Eyidoğan, Dr. Dr. Remziye Yılmaz, Dr. Tufan Öz, Prof. Dr. Dr. Meral Yücel ve ve Biyoeko- Biyoekonomi kısmı kısmı da da Selin Selin Arslanhan Memiş, Bilgi Bilgi Aslankut tarafından kaleme alınmıştır. Meral Yücel ve Biyoekonomi kısmı da Selin Arslanhan Memiş, Bilgi Aslankut tarafından kaleme alınmıştır. Dünyadan Dünyadan Örnekler Örnekler başlıklı başlıklı Bölümde Bölümde bu bu alanda alanda başarılı başarılı gelişme gelişme ve/veya ve/veya girişimleri olduğu bilinen bazı ülkelerin biyoteknoloji sektörü inovasyon sistemleri incelenmiştir. Bu Bu bölümde bölümde Prof. Prof. Dr. Banu Dr. Banu Onaral Onaral ABD, ABD, Prof. Prof. Dr. Nesrin Dr. Nesrin Hasırcı Hasırcı Çin, Dr. Çin, A. A. Hakan Dr. A. Özdemir, Hakan Özdemir, Seda Ölmez Seda Çakar Ölmez İrlanda Çakar ve İrlanda Deniz İrlanda ve Bayhan da ve Deniz Deniz Bayhan da İsrail in biyoteknoloji İsrail in biyoteknoloji gelişimlerinin gelişimlerinin ve politikalarının ve politikalarının önemli yönlerini önemli ortaya yönlerini yönlerini ortaya koymuşlardır. koymuşlardır. ortaya Üçüncü Üçüncü Bölümde Biyoteknoloji nin başlıca kolları olan Sağlık, Endüstriyel ve Agro biyoteknoloji alanları ile ile önemli bir bir kesişim kesişim alanı alanı olarak olarak öne çıkan öne çıkan Biyoenformasyon Biyoenformasyon konularında konularında Türkiye nin Türkiye nin durumu ortaya durumu konulmaya ortaya konulmaya çalışılmıştır. çalışılmıştır.

15 4 Bu kapsamda; Mete Özgürbüz, Op. Dr. Nuri Hünkar Kutlu, Prof. Dr. Emir Baki Denkbaş, Yrd. Doç. Dr. Memed Duman, Uz. Kimyager Cem Bayram Türkiye de Sağlık Biyoteknolojisi ; Prof. Fazilet Vardar Sukan, Dr. Esra İmamoğlu, Erdinç İkizoğlu Türkiye de Endüstriyel Biyoteknoloji ; Prof.Dr. Fikrettin Şahin, Prof. Dr. Sezen Arat, Prof. Dr. Metin Turan, Prof. Dr. Ahmet Eşitken, Prof. Dr. Osman Sağdıç, Doç. Dr. Zülal Kesmen, Dr. Emel Özkan Ünal Türkiye de Agrobiyoteknoloji ve Yrd. Doç. Dr. Yeşim Aydın Son da Türkiye de Biyoenformatik çerçevelerindeki durumumuzu aktarmışlardır. Başarılı Uygulamalardaki Ortak Bulgular ve Türkiye için Çıkarımlar başlıklı dördüncü bölümün ilk kısmında, bölümle aynı isimde 23 Kasım 2012 de yapılan çalıştayda ortaya çıkan bulgulara, 2. kısımda ise bu çalıştayın ilk aşamasında kitap yazarlarınca yapılan sunumlarda ve çalıştayda ortaya çıkan önermeler dikkate alınarak Türkiye İçin Çıkarımlar a yer verilmiştir. Bölüm yazarlarına ve bahsedilen çalıştay katılımcılarına teşekkür ediyoruz. Onların içten katılım ve değerli katkıları ile bu yayın ortaya çıktı. Ülkemizin Biyoteknoloji Sektörel İnovasyon Sistemi strateji ve çabalarında fayda sağlamasını umduğumuz bu kitabın alanda çalışma yapacaklar için de yararlı bir kaynak olmasını diliyoruz. Saygılarımızla, Mahmut KİPER Editör

16 BİYOTEKNOLOJİ SEKTÖREL İNOVASYON SİSTEMİ 5 Biyoteknoloji Sektörel İnovasyon Sistemi Kavramlar, Dünyadan Örnekler, Türkiye de Durum ve Çıkarımlar BÖLÜM-1 KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE BİYOEKONOMİ

17

18 BİYOTEKNOLOJİ SEKTÖREL İNOVASYON SİSTEMİ 7 Bölüm-1 Kısım-1 Sektörel İnovasyon Sistemi Mahmut KİPER Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı TTGV

19 8 SEKTÖREL İNOVASYON SİSTEMİ Giriş Son çeyrek asırlık dönemde inovasyon kavramına yaklaşım, doğrusal model çerçevesindeki analizlerden evrimsel modele ve sistem odaklılığa doğru evrilmiştir. İkinci nesil inovasyon teorileri olarak adlandırılabilecek sistem yaklaşımı yeni teknolojilerin oluşmasının dinamiklerini araştırmanın yanında yeni teknolojilerin yayılımına ve aktörler tarafından paylaşımına da odaklanmaktadır. Çünkü, inovasyon farklı aktörlerin birbirleriyle kurdukları etkileşimin sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Sistem yaklaşımına göre, inovasyonun başarısı sadece firmaların ve firma dışı kurumların nasıl hareket ettiklerine değil, bütün aktörlerin bilgi paylaşım ağyapıları oluşturacak şekilde birlikte nasıl hareket ettiğine bağlıdır(geels, 2004). İnovasyon sistemi yaklaşımının ortaya çıkmasında önemli bir yere sahip olan Lundvall a göre de aktörlerin öğrenme süreçlerinde etkileşim ile öğrenme önemli bir yer tutar (Lundvall, 2008). İnovasyon teorileri ve bunlara bağlı olarak hayata geçirilen sistemler, giderek artan bir ivmeyle ve karmaşıklıkla firma veya girişimci mikro ölçeğinden başlayıp, en uçta regülasyonlar, kurumlar, insan kaynakları, hükümet programları vb. stratejileri içeren makro sisteme dek uzanır olmuştur. Firma bazında (mikro ölçekte) bir ürün, süreç ya da hizmetin kavram geliştirmeden satış-pazarlama ve satış sonrası hizmetlere kadar olan her bir aşamasında katma değerin nasıl ortaya çıktığının ölçümünü ve iyileştirilmesini amaçlayan Değer Zinciri Analizi için çok değerli modeller M.Porter la başlayarak geliştirilmiştir. (Porter,1985) İnovasyona dayalı kalkınma literatüründe az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerde firmaların kurumsal Ar-Ge yetkinliği düzeylerinde ve sahip oldukları patent sayılarında önemli büyüklüklere rastlanmadığı ağırlıkla vurgulanmaktadır. Buna da bağlı olarak firmaların teknolojik ve inovasyon faaliyetlerinin ölçümüne yönelik çalışmalar ağırlık kazanmakta ve ülkelerin ekonomik kalkınmasında inovasyon yapan firma sayısının artışı önemli bir parametre olarak ele alınmaktadır. (OECD/EUROSTAT 2005). Mikro seviyede firmaların daha inovatif olması ve teknolojik yetkinliklerinin geliştirilmesine yönelik ölçüm ve destek sistemleri giderek artış gösterirken, makro ölçekte de ulusal sistemlerle araştırma, teknoloji geliştirme ve inovasyon eko-sistemi oluşturulmaya çalışılmaktadır. Bu kapsamda Ulusal İnovasyon Sistemi (ULİS) perspektifini, giderek artan karmaşıklıktaki bilim ve teknolojik yenilikleri sağlayan aktörler, davranışlar ve akışları açıklamaya ve oluşturmaya çalışan bir sistem bütünü olarak değerlendirmek doğru olacaktır. Bu açıklamalar ışığında Ulusal İnovasyon Sistemi ni; küçük ya da büyük, kamu ya da özel firmaların, üniversitelerin ve kamu kurumlarının bilim ve teknoloji üretimini amaçlayarak etkileştiği ulusal sınır ve kurum, kuruluş ve firmalar arası bu etkileşim ile ortaya çıkan yeni bilim ve teknolojik gelişmelerin regülasyonu, finansmanı, korunmasını amaçlayan teknik, ticari, yasal, sosyal ve finansal çerçeve olarak tanımlamak mümkündür. (Ulusal İnovasyon Sistemi için bkz. Freeman,1987; Lundvall,1988; Lundvall,1992; Nelson,1993) Mikro ve makro ölçek arasındaki oldukça büyük açıklığın giderilmesine ve bağlar oluşturulmasına olanak verecek şekilde, ara seviyede de (mezo ölçek) bazı inovasyon sistemleri gereksinimi ve buna bağlı Bölgesel İnovasyon Sistemi stratejileri ve çabaları öne çıkmış, böylece bölgesel ölçekte inovasyon politika ve planları da oldukça geniş uygulama alanı bulmuştur. (Bölgesel İnovasyon Sistemi için bkz. Cooke ve arkadaşları,1997; Braczyk ve arkadaşları,1998) Bunları destekler nitelikte, 2000 lere girerken inovasyon sistemleri ailesine katılan Sektörel İnovasyon Sistemi ; belli bir sektörün yapısının ve sınırlarının; aktörlerinin ve bunların birbirleriyle etkileşimlerinin; öğrenme, inovasyon ve üretim süreçlerinin; sektörün dönüşüm dinamiklerinin ;

20 BİYOTEKNOLOJİ SEKTÖREL İNOVASYON SİSTEMİ 9 sektördeki firmaların ya da sektörde uluslararası rekabetçi olan ülkelerin performans farklılıklarına neden olan faktörlerin daha iyi anlaşılmasına yönelik sunduğu kavramsal çerçeve ile giderek önem kazanan ve öncelikli ya da kritik sektörler için teknoloji politikalarının geliştirilebilmesinin önünü açan stratejiler tasarlanmasına olanak sağlayan yapısıyla ulusal politikaların önemli bir unsuru olarak öne çıkmaktadır. (Sektörel İnovasyon Sistemi için bkz.breschi Malerba,1997; Malerba,2002; Malerba,2003; Malerba,2004a) Bu kavramsal çerçeve tüm sektörlerin benzer olduğu ve makro politikalarla düzenlenip desteklenebileceğini savunan yaklaşımların sakıncalı yönlerini ortaya koyması, önemli bulunan her bir sektör için kritik temel unsurlar çerçevesinde sektörel inovasyon sistemi tasarlanmasının gerekliliğini göstermesi bakımından da önemlidir. Sektörel İnovasyon Sistemi İçin Kavramsal Çerçeve Sektör kavramı imalat süreçleri penceresinden en genel şekilde temel bilgilerin paylaşılarak mevcut ya da ileride oluşması beklenen talepler için ilgili ürün, süreç ve servis grupları çerçevesinde bütünleşmiş faaliyetler bütünü olarak tanımlanmaktadır. İktisat bakış açısından ise sektör terimini bir ekonominin ortak ve birleştirilebilen niteliklere sahip ve diğer faaliyetlerden yalıtılarak incelenebilen bölümü olarak kavramak mümkün görünmektedir. Her geçen gün daha da popüler bir kavram olmaya başlayan ve bir önceki bölümde değinildiği gibi değişik seviyelerde sıkça karşımıza çıkan inovasyon sistemi ni ise fikirlerin fark yaratacak ve ekonomik bir değer kazandıracak şekilde ürün, proses ya da servislere dönüşmesini sağlamak üzere ihtiyaç duyulan bilgi ve teknolojilerin kişiler, firmalar, kurumlar arasında akışını kolaylaştıran ve ilgili aktörler arasında bu amaçlı etkileşimi mümkün kılan parçalar bütünü olarak tanımlamak yanlış olmayacaktır. Bu iki tanımdan hareketle sektörel inovasyon sistemi ni; bir ekonominin ortak ve birleştirilebilen niteliklere sahip bir bölümünün ihtiyaç duyduğu ya da ileride duymasının planlandığı ürünleri, süreçleri ve/veya servisleri yüksek katma değerli ve rekabetçi nitelikler taşıyacak şekilde tasarlamak, üretmek ve satmak üzere gerekli bilgi ve teknoloji setlerinin oluşmasını ve ilgili aktörler arasındaki etkileşimle küresel ölçekte pazar faaliyetlerine dönüşmesini sağlayacak şekilde birbiriyle ilişkilendirilebilecek parçalar bütünü olarak açıklayabiliriz. Sektörel sistem analizlerinin gelişmesinde, sektörleri inovasyonun kaynağına göre sınıflandıran Pavitt (1984) önemli bir yere sahiptir. Pavitt (1984) İngiltere de yılları arasında gerçekleşen yaklaşık 200 adet önemli inovasyonu inceleyerek, endüstrileri yeni teknolojilerin gelişmesine neden olan faktörlerin niteliğine ve niceliğine diğer bir deyişle teknolojik yeniliğin baskın kaynağına göre üç ana başlık altında sınıflandırmıştır. 1. Bilim Temelli Endüstriler (Science-based Industries) 2. Tedarikçi Egemen Endüstriler (Supplier-dominated Industries) 3. Üretim Yoğun Endüstriler. Bu endüstriler de Ölçek Yoğun Endüstriler (Scale-intensive Industries) ve Uzmanlaşmış Tedarikçiler (Specialised Supplier) olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Bu yaklaşımla yenilik içerisinde bilginin nerede biriktiği ve kullanıldığı belirlenmeye ve bağlantılar hem kullanıcılar hem de tedarikçilerin faydalandığı yenilik çarpanı ile ifade edilmeye çalışılmıştır. Pavitt bu yaklaşımına 1994 yılında beşinci bir sektör olarak, hizmetler sektörünü içeren, enformasyon yoğun endüstrileri eklemiştir (Tablo 1). OECD de Pavitt ten çok küçük ölçüde fark gösteren beş endüstrili bir sınıflandırma kullanmaktadır. OECD nin sınıflandırmasına göre sektörler;

21 10 BİYOTEKNOLOJİ 10 SEKTÖREL İNOVASYON SİSTEMİ 10 masyon yoğun endüstrileri eklemiştir (Tablo 1). OECD de Pavitt ten çok küçük ölçüde fark gösteren kaynak-yoğun, beş endüstrili işgücü bir sınıflandırma yoğun, uzmanlaşmış kullanmaktadır. tedarikçiler, OECD nin ölçek-yoğun sınıflandırmasına ve bilim-temelli göre şeklinde sektörler; kaynak-yoğun, ayrılmaktadır. işgücü-yoğun, uzmanlaşmış tedarikçiler, ölçek-yoğun ve bilim-temelli şeklinde ayrılmaktadır. Firma Kategorileri Arz - Baskın Ölçek - Yoğun Bilgi - Yoğun Bilim - Temelli Uzmanlaşmış Tedarikçiler Tipik Çekirdek Sektörler Tarım, ev yapımı, özel hizmetler, geleneksel imalat Çelik, cam, otomobil, dayanıklı tüketim malları Finans, Perakendecilik, Yayıncılık, seyahat Elektronik Malzemeler, Kimya Sanayisi Sermaye malları, Araçlar, Yazılım Teknolojik Birikimin Temel Kaynakları Tedarikçiler Üretim Mühendisliği Yazılım ve Sistem Mühendisliği Birleşik Ar&Ge Corporate R&D Dizayn ve Geliştirme, Gelişmiş Kullanıcılar Teknoloji Transferinin Ana Kanalları Teçhizat ve ilgili diğer hizmetlerin satın alınması Teçhizat satın alınması ve Know - how licensing Teçhizat satın alınması ve Yazılım Tersine Mühendislik, tecrübeli bilim adamları ve mühendislerin kiralanması Gelişmiş Kullanıcılardan Öğrenme (Learning from advanced users) Tablo-1 İnovasyon Kaynağına Göre Sektörel Sınıflandırma Kaynak:Pavitt,1994(Polattaş Tablo-1 İnovasyon O.,Şirketlerde Kaynağına İnovasyon Göre Sisteminin Sektörel Sınıflandırma Gelişimi,2009 dan alınmıştır) Kaynak:Pavitt,1994(Polattaş O.,Şirketlerde İnovasyon Sisteminin Gelişimi,2009 dan alınmıştır) Pavitt in yaklaşımı sektörlerin inovasyonu oluşturan dinamiklerinin farklı farklı olduğu ve ve bu bu faaliyet- faaliyetlerin Pavitt in arttırılması yaklaşımı için için sektörlerin sektöre sektöre özgü inovasyonu özgü teknoloji teknoloji politikalarının oluşturan dinamiklerinin geliştirilmesi geliştirilmesi farklı gerektiğine gerektiğine olduğu olan ve olan bu vurgusu faaliyetlerigusu nedeniyle arttırılması nedeniyle sektörel için sektörel inovasyon inovasyon özgü sistemi teknoloji sistemi tartışmalarına tartışmalarına politikalarının kaynaklık kaynaklık geliştirilmesi etmiştir. etmiştir. gerektiğine olan vurgusu vur- nedeniyle sektörel inovasyon sistemi tartışmalarına kaynaklık etmiştir. Sektörel analize stratejik yönetim bakış açısından yaklaşan Porter Porter (1990), (1990), Ulusların Rekabet- Rekabetçi Sektörel Üstünlükleri analize çalışmasıyla stratejik yönetim neden neden bakış bazı bazı ülkelerde açısından belirli yaklaşan sektörlerin Porter uluslararası (1990), Ulusların ölçekte Rekabet- başarı çi Üstünlükleri gösterdiği sorusunu çalışmasıyla sormakta neden ve gelişmiş bazı ülkelerde on bağlamında belirli sektörlerin (ABD, İngiltere, uluslararası Japonya, ölçekte Almanya, İtalya, sorusunu G.Kore, Singapur, sormakta İsveç, gelişmiş İsviçre, on Danimarka) ülke bağlamında örnek sektörler (ABD, İngiltere, üzerinde Japonya, çalışarak genel Alman- başarı gösterdiği ya, ortak İtalya, belirleyici G.Kore, faktörlere Singapur, ulaşmaya İsveç, İsviçre, çalışmaktadır. Danimarka) Porter e örnek göre sektörler ulusların üzerinde rekabetçi çalışarak üstünlüklerini genel ortak oluşturan belirleyici dört faktörlere vardır ulaşmaya ve bu faktörler çalışmaktadır. bir araya Porter e gelerek göre ulusların ulusların rekabetçi rekabetçi üstünlüklerini üstünlüklerini belirleyen dört elması faktör oluştururlar. vardır ve Bu bu dört faktörler bir şunlardır. araya gelerek ulusların rekabetçi üstünlüklerini be- oluşturan lirleyen elması oluştururlar. Bu dört faktör şunlardır. 1. Faktör Donanımı, 1. Faktör Donanımı, 2. Talep Koşulları, 2. Talep Koşulları, 3. Benzer ve ve Tedarikçi Endüstriler, 3. Benzer ve Tedarikçi Endüstriler, 4. Firma Stratejisi Yapısı Ve Ve Rekabet. 4. Firma Stratejisi Yapısı Ve Rekabet. Sektörel İnovasyon Sistemi yaklaşımı 1987 yılında İtalya da Università Bocconi ye bağlı olarak kurulan Centre for Research on Innovation and Internationalization (CESPRI), bünyesindeki çalışmalarla Sektörel İnovasyon gelişmiştir. Sistemi Bu konudaki yaklaşımı öncü 1987 çalışma yılında bu bu İtalya da kurum bünyesinde Università Bocconi ye çalışan Brechi Brechi bağlı ve ve Maler- olarak Malerba nın kurulan Centre ortak ortak çalışmasıdır. for Research Breschi on Innovation Malerba and (1997) dan Internationalization sonra Malerba (CESPRI), literatürün oluşmasında bünyesindeki çalışmalarla ve gelişmesinde gelişmiştir. belirleyici Bu konudaki katkılar yapmıştır öncü çalışma (Malerba,2002; bu kurum Malerba,2003; bünyesinde çalışan Malerba,2004a). Brechi ve Bu Malerba nın konudaki ortak ilk önemli çalışmasıdır. derleme Breschi çalışma Malerba nın (1997) dan editörlüğünde sonra 2004 Malerba yılında literatürün basılmıştır. oluşmasında Çalışma ve kapsamında gelişmesinde Avrupa belirleyici Birliği katkılar ülkelerinde yapmıştır altı temel (Malerba,2002; sektör (kimya, Malerba,2003; ilaç, telekomünikasyon, Malerba,2004a). takım Bu konudaki tezgâhları, ilk önemli yazılım derleme ve hizmetler) çalışma sektörel Malerba nın inovasyon editörlüğünde sistemi perspektifinden 2004 yılında analiz basılmıştır. edilmektedir Çalışma kapsamında (Malerba 2004b).Bu Avrupa Birliği çalışmaya ülkelerinde göre Sektörel altı temel İnovasyon sektör Sistemi; (kimya, belirli ilaç, bir telekomünikasyon, kullanıma yönelik ürün takım tezgâhları, grubu ile, yazılım bu ürünleri ve hizmetler) geliştirmeye, sektörel üretmeye, inovasyon pazarlamaya sistemi yönelik perspektifinden aktörlerin analiz piyasa edilmektedir ve piyasa (Malerba 2004b). Bu çalışmaya göre Sektörel İnovasyon Sistemi; belirli bir kullanıma yönelik ürün grubu ile, bu ürünleri geliştirmeye, üretmeye, pazarlamaya yönelik aktörlerin piyasa ve piyasa

22 BİYOTEKNOLOJİ SEKTÖREL İNOVASYON SİSTEMİ 11 dışı etkileşiminden oluşan bir bütünsel yapı olarak tanımlanmaktadır. Sektörel sistem yaklaşımının temel avantajı; sektörün yapısının ve sınırlarının; aktörlerinin ve bunların birbirleriye etkileşimlerinin; öğrenme, inovasyon ve üretim süreçlerinin; sektörün dönüşüm dinamiklerinin; sektördeki firmaların ya da bir sektörde uluslararası rekabetçi olan ülkelerin performans farklılıklarına neden olan faktörlerin daha iyi anlaşılmasına yönelik sunduğu kavramsal çerçevedir. Sektörel İnovasyon Sisteminin Başlıca Yapı Taşları ve Dinamikleri Çoğu ülkenin ilerleme deneyimlerine bakınca, öndekilere yetişme stratejilerinde öncü sektörlerin ortaya çıkışının ve bunların geliştirilip büyütülmesinin doğrudan ya da dolaylı oldukça önemli etkileri olduğu görülmektedir(malerba 2002). Bu nedenle gelişme ile ilgili problemlerin analizinde sektörel sistemlerin irdelenmesi oldukça öğretici ve yararlı sonuçlar vermektedir. Gelişmekte olan ülkelerdeki sektörel sistemlere bilgi, teknolojik yetkinlikler, aktörler ve bunlar arasındaki etkileşim ve işbirliği ağyapıları, ilgili sektöre dair politika ve stratejilerin oluşumu ve uygulanması da dahil kurumsal yapılanmalar gibi çeşitli boyutlardan bakılınca hemen her boyutun gelişmiş ülkelerdeki aynı sektöre dair sistem yaklaşımından önemli farklılıklar ve zayıflıklar gösterdiği gözlenmektedir (Malerba, 2005) Franco Malerba ya göre sektörel inovasyon sistem çerçevesi o sektörün doğasına, yapısına, organizasyonuna ve inovasyon ve üretim dinamiklerine odaklanmalıdır. Malerba, sektörün inovasyon yapı taşları olarak bilgi temeli ve teknolojileri, aktörleri( fimalar ve alandaki diğer kuruluşlar), işbirliği ağyapılarını, politikaları/stratejileri ve bunların oluşumu ve uygulanmasından sorumlu kurumsal yapıları öne çıkarmaktadır(malerba 2002, 2005). Bu çerçevede Malerba, sektörel inovasyon sisteminde üç temel yapı taşı saymaktadır. Bunlar, 1. Bilgi altyapısı ve teknolojiler, 2. Aktörler ve ağyapılar, 3. Kurumlar. Bu yapı taşlarına ilave olarak, bir çok literatürde o sektördeki inovasyon sisteminin gelişiminde oldukça belirleyici olan başlıca düzenlemeler ve destekler de temel yapı taşlarından biri olarak değerlendirilmektedir. Malerba bu yapı taşları arasındaki etkileşimden ve bunların eşevriminden sektörel inovasyon sisteminin ortaya çıkacağını ve/veya gelişeceğini belirtmektedir. Bu yapıtaşlarına daha yakından bakmak yararlı görülmektedir. 1- Bilgi Temeli ve Teknolojiler Evrimsel inovasyon literatürüne göre bilgi temeli ve öğrenme süreçleri inovasyon prosesinin temelini oluşturur. Dahası bilgi ve öğrenme süreçleri bilgi kümeleri ve özellikleri bakımından sektörden sektöre değişiklik gösterir(malerba & Orsenigo, 2000). Bazı sektörlerde bilim, bilginin temel ve güdüleyici kaynağı olurken, kimilerinde yaparak öğrenme bilginin artmasının temel dinamiği konumundadır. Bazı sektörlerde üniversiteler bilginin temel odağı olurken, bazılarında firmalar bilgi üretiminde oldukça baskın durumdadır. İnovasyon sistemleri perspektifinden bilginin oluşması için gerekli üç temel boyut şunlardır: erişilebilirlik, fırsat ve biriktirilebilirlik.