2001 YILI AILE RAPORU

Transkript

1

2 T.C. BAŞBAKANllK AILE ARAŞTIRMA KURUMU BAŞKANU I 2001 YILI AILE RAPORU Yayına Hazırlayan ırfan ÇAYBOYLU 2002 ANKARA

3 T.C. BAŞBAKANllK AtLE ARAŞTIRMA KURUMU BAŞKANllGI YAYıNLARı Genel Yayın No 120 seri Bilim Birinci Baskı Kasım ISBN Yayma Hazırlayan: İrfan ÇAYBOYLU Baskı Yeri : ANKARA Baskı Tel: (0312) Fax: ANKARA

4 SUNUŞ Toplumsal hayatının devamı konusunda aile kurumunun üzerine düşen çok temel görevler bulunmaktadır. Gerek bireysel gerekse toplumsal sorunların üstesinden gelme sürecinde ailenin önemini ve fonksiyonlarını yaşayarak öğrenmekteyiz. Ülkemizin karşılaştığı her önemli sorun ve bunların üstesinden gelme çabaları Türk aile yapısının önemini bir kere daha ön plana çıkarmaktadır. Yakın geçmişte uğradığımız iki büyük deprem felaketi ve sonrasında karşılaştığımız ekonomik kriz toplumumuzun büyük acılar ve sıkıntılar yaşamasına neden olmuştur. Bütün bu sıkıntıların aşılmasında Türk aile yapısında var olan dayanışma, paylaşma ve sorunlarla baş etme mekanizmaları önemli bir güç kaynağı olmuştur. Bilindiği gibi Aile Araştırma Kurumu Türk ailesinin bütünlüğünün korunması, desteklenmesi ve sosyal refahının arttırılması için çalışmalar yapmak, bu konuda geliştirilen politikalara bilimsel bilgiler yoluyla destek sa:ğlamak ve aileye yönelik ulusal bir politikanın oluşumuna önderlik etmek amacıyla kurulmuştur. Aile Arıaştırma Kurumu, bugüne kadar aile odaklı araştırmalar; bilimsel yayınlar; film, panel, seminer, şura vb. faaliyetlerle aile yapımızın güçlendirilmesi ve aileyle ilgili ulusal politikaların belirlenmesine katkıda bulunmaya çalışmıştır. Yeni durum ve veriler ışığında hazırlanan 1/2001 Yılı Aıile Raporu"da aynı doğrultudaki çabaların bir sonucudur. 1/2001 Yılı Aile Raporu" diğer çalışmalar gibi, ilgili kamu kurum ve kuruluşlarının yanı sıra sivil toplum örgütleri ve üniversitelerin de geniş katılımıyla hazırlanmıştır. Aileyle ilgili alınacak kararlara ve uygulamalara ışık tutacak bu eserin hazırlanmasında emeği geçen bütün katılımcılara özverili çalışmalarından ötürü teşekkür eder, iyi dileklerimizi sunarız.

5

6 ÖNSÖZ Son dönemlerde gerek dünyada gerekse Türkiye'de hızlı bir değişim sürecine girilmiş olup, bu değişimden yalnızca teknolojik ve ekonomik alanlar etkilenmemiştir. Değişimden sosyal ve kültürel alanlar, dolayısıyla da, toplum hayatının en temel belirleyicilerinden biri olan aile kurumu da etkilenmiş ve çeşitli sorunlarla karşı karşıya gelmiştir. Aile kurumu, işlevleri nedeniyle toplumsal yapının temel taşlarından birisidir. Zaman içerisinde bu işlevlerden bazılarını diğer sosyal kurumlara devretmesine karşın, toplum hayatının devamı için zorunlu olan işlevlerini sürdürmeye devam etmektedir. Değişimle birlikte oluşan yeni toplumsal koşullar sonucunda gözlenen aşırı bireyselleşmenin yanı sıra sosyal ve ekonomik ortamın da etkisiyle aile kurumu ciddi sorunlarla karşılaşabilmektedir. Yeni toplumsal koşullara uyum sağlamak ve toplumsal koşulların doğurduğu sorunlarla baş etmek zorunda kalan aile kurumu çeşitli destek mekanizmalarına ihtiyaç duymaktadır. Aile ve toplum sorunları hakkında alınacak kararlar ile yapılacak çalışmaların saptanabilmesi için, her şeyden önce mevcut yapı ve sorunların bilimsel yöntemlerle irdelenmesi gerekmektedir. Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı, bu ihtiyaca yanıt verebilmek amacıyla, aile yapısı ve sorunlarıyla ilgili çeşitli araştırmalar yapmakta, projeler geliştirmekte ve bu konudaki araştırmaları desteklemektedir. Ayrıca; aile konusundaki görüş, yaklaşımv e politikaları ortaya koymak, bu alandqki uygulama ve politikalara kaynaklık edecek karar ve ilkeleri belirleyebilmek amacıyla geçmiş yıllarda iki Aile Şurası ve bir de Aile Kurultayı düzenlemiştir. Aile yapısı ve aile sorunlarıyla ilgili gelişmeler konusunda mevcut durumun ve sorunların saptanması, çözüm önerilerinin geliştirilmesi için belirli aralıklarla çalışma grupları oluşturulmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu düşünce 2001 YILI AiLE RAPORU'nun hazırlanması kararının alınmasına neden olmuş ve ilgili kurum-kuruluşlar ile sivil toplum kuruluşlarının temsilcileri ve akademisyenlerin katılı-

7 mıyla bu konuda çalışma grupları oluşturulmuştur. Şubat 2002 ayı içerisinde çalışmalarına başlayan ve altı konu başlığı belirleyerek çalışmalarını sürdüren grup çalışmalarını Mayıs 2002 ayı içerisinde tamamlamıştır. Çalışma gruplarının hazırladığı raporun bu alandaki çalaşmalara ışık tutması ve daha geniş bir kesime ulaşması amacıyla yayınlanması kararlaştırılmıştır. Önemli bir ihtiyaca yanıt verebileceğini düşündüğüm 2001 YI LI AiLE RAPORU'nun hazırlanması aşamısında görev alan herkese katkılarından ötürü kurumum ve şahsım adına şükranlarımızı sunuyoruz.

8

9

10 KOMISYON RAPORLARI 1. Aile İçi İlişkiler ve Sorunlar Göç ve Kentsel Ya ama Uyum Sorunları Ailede Eğitim ve Sorunları Aile Sağlığı ve Sosyal Hizmetler Ailenin Ekonomik ve Sosyal Güvenlik Sorunları Aile Hukuku ve Sorunları ı

11

12 AILE ıçı ılışkiler VE SORUNLAR Komisyon Üyeleri B3 kan üyeler Prof. Dr. Işık Sayıl Prof. Dr. Nilüfer Voltan Acar Y. Doç.Dr.Filiz Bilge Dr. Alev Kahya Birgül Öğ. Gör. Zeynep çopur Ar. Gör. Gülsüm çamur Duyan Şb. Md. Aysema Kalayeıoğlu Sultan Karataş Y. Doç. Dr. Şennur Kışlak-Tutarel Dr. Hülya Öztop Candan Sarıdoğan Şükran Şafak Psik. Dr. Handan Tuğcu Ozm. Dursun Ayan Ozm. Abdullah Kütük Ozm. İsmail Yelpaze 3

13

14 ıçindekiler 1. Aileye Hazırlık Evliliğe Doğru Ailede Roller ve Sorumluluklar Ailede İletişim Yaşam Dönemleri çerçevesinde Ailede Yaşananlar Aile ve Yas Olgusu Boşanma Ailede İntihar Aile İçi Çocuk İstisman ve Ensest Ailede Şiddet Kitle İletişim Araçlarının Aile Kurumuna Etkileri Televizyonun Olumlu ve Olumsuz Etkileri Çocuk Anneler Töre Cinayetleri

15

16 GlRlŞ Aile, içinde insan türünün belli bir biçimde üretildiği, topluma hazırlanma sürecinin belli bir ölçüde ilk ve etkili biçimde oluştuğu, eşler ve ana-babalarla çocuklar arasında belli bir ölçüde içten,sıcak, güven verici ilişkilerin kurulduğu, yine içinde bulunulan toplumsal düzene göre ekonomik etkinliklerin az yada çok bir ölçüde yer aldığı bir toplumsal kurumdur. Her kurum gibi ailede belli bir toplumsal düzen bütününün bir parçasıdır ve çağlar boyunca değişimlere uğramış bir kurumdur. çocuğun kişiliği ve davranışları içinde büyüdüğü aile tarafından etkilenir. İnsanlarla ilişkiler, ahlak ve görgü kuralları, topluma uyum anne-baba ve yakın aile bireyleri tarafından öğretilir. çocuğun yetişmesinde ve kişiliğin gelişmesinde önce anne, sonra baba, kardeşler, büyük anne ve babanın rolleri sırayla etki eder. Bunların yanısıra ailenin kültürel, sosyo-ekonomik durumu, aile bireylerinin kişilikleri ve aralarındaki ilişkiler, tek evlat olup olmaması, kaçıncı çocuk olduğu, ailenin büyük veya küçük oluşuda çocuğun kişilik oluşumunu etkileyen diğer etmenlerdir. Ailenin tanımını yaparken üç kavramdan yararlanabiliriz ; tlki " hane halkı" dır. Bu kavram aynı adresi paylaşan ve genel olarak aynı masa etrafında yemek yiyen kişiler anlamındadır. İkinci kavram "Çekirdek" yada yakın aile kavramıdır. Bu, kanbağı yada nikaha bağlı olarak oluşan akrabaları içermektedir. Üçüncü kavram da "akrabalık" dır. Akrabalık, formel olarak bir grup inanç, değerler, toplumsal aksiyon ve ilişkileri yapılandıran kategoriler şeklinde tanımlanabilmektedir. Akrabalarımız tanıdığımız geniş ailemizdir; büyük ebeveynler, amca-dayı,hala-teyze ve kuzenlerdir. (Richards,1995). Ülkemizde de hızlı bir sosyal değişim süreci içinde, aile yapısında değişiklikler olmuştur. Geleneksel büyük aile modeli yanısıra modern küçük aileler gündeme gelmiş, bu model artarak daha etkin boyutlarda varlığını sürdürmektedir. Bunun yanısıra çağdaş aile ile geleneksel aile arasında yer alan bir aile yapısı gündeme gelmiştir. Köyden kente göç olgusunun yarattığı büyük şehirlerin çevresinde gecekondu mahallelerinde yerleşen bu aileler bir geçiş ailesi niteliği taşırlar, ne geleneksel ne de modern değildirler. Yapılan çalışmalar incelendiğinde, Türkiye'de 1965'den bu yana geniş ailelerin azalma, çekirdek ve dağılmış ailelerin artma eğiliminde oldukları gözlenmektedir. Çekirdek ailelere en az Karadeniz bölgesinde, en fazla da Akdeniz bölgesinde rastlanmaktadır. Geniş ailelerde bu durumlar ters bir korelasyon göstermekte ve çeşitli yıllar itibarıyla bu eğilim bozulmamaktadır. Doğu Anadolu bölgesinde ise çekirdek ailelerin yüzdesinin Türkiye ortalamasına yakın seyrettiği dikkati çekmektedir. Dağılmış aileler ise özellikle Batı Anadolu bölgesinde fazla olup bunların tüm aileler içindeki yüzdesi oldukça yüksektir. Yerleşim yeri 7

17 açısından da, ı 983 verilerine göre dağılmış aileler kırsal alanlardan kentsel alanlara doğru artmakta, geniş aileler ise azalmaktadır. Çekirdek aileler ise kırsal alanlardan kentsel alanlara geçtikçe artış göstermektedir. Yine aynı yıllarda yapılan incelemelere göre, hanehalkı büyüklüğü geniş ailelerde yüksek, çekirdek ve dağılmış ailelerde düşüktür. Ayrıca tüm aile tipleri açısından hanehalkı büyüklüğü Batı Anadoludan Doğu Anadoluya ve kentsel alanlardan kırsal alanlara gidildikçe artmaktadır (DPT,1989). Ülkemizde aile yapısı ve özel sorunlar, dikkate alınarak, aile içi ilişkiler ve sorunlar konusunun aşağıdaki alt başlıklar çerçevesinde işlenmesi öngörülmüştür. 1. Aileye Hazırlık 2. Evliliğe Doğru 3. Aile içi Roller ve Sorumluluklar 4. Aile içi 'İletişim 5. Yaşam Dönemleri Çerçevesinde Ailede Yaşananlar 6. Yas Olgusu ve Aile 7. Boşanma 8. Ailede 1ntihar 9. Ailede Çocuk 1stismarı ve Ensest 10. Ailede Şiddet ıı. Kitle İletişim Araçlarının Aile Kurumuna Etkileri 12. Televizyonun Olumlu ve Olumsuz Etkileri 13. Çocuk Anneler 14. Töre Cinayetleri 8

18 1. ALLEYE HAZıRLıK Evlilik insan gruplarının yaşantıları boyunca uyguladıkları ve geliştirdikleri sosyal ögelerle yüklü bir kavramdır. Kültürler arası farklılık göstermesi sosyal ögelerin değişik kültürler içinde oluşması ve farklı değer yargılarıyla yüklü olmasıyla açıklanabilir. Toplumlar kimin kimle, kaç eşi e ve hangi koşullar altında evlenebileceğine dair bir takım kurallar yaratmışlardır. Çok değişik uygulamalar olmakla birlikte evlilik, esas itibariyle toplum tarafından onanan kadın ve erkek ya da kadınlar ve erkekler arasında yaratılan bir ilişki türünü karakterize etmektedir. İlişkinin belirli kalıplar içinde gerçekleşmesi de evliliğin sosyal bir kurum olarak ele alınıp incelenmesine olanak vermektedir. Aile birliği sürekliliğini evlilik kurumuyla sağlar. Başka bir deyişle evlenme olgusu aileyi oluşturan toplumsal ilişkileri belirli kalıplar içine yerleştiren bir sözleşmedir (Gökçe, 1978: 7-21). Evlilik, kadın ve erkek arasında geleneklere, göreneklere, örf ve adetlere bağlı olarak şekillenen bir toplumsal anlaşmadır. Evlenecek kişiler eş seçimi konusunda daima bir dizi kural ile karşı karşıyadırlar. Eş seçmede aile büyüklerinin etkisi, yetişme tarzı, yaşam biçimi, sosyo-kültürel ve sosyoekonomik seviye, yaş, eğitim, dini inanç, seçicilikte kriter oluşturmaktadır. Eş seçimi, ailelerin karar vermesi, görücü usulü, görücü usulü ile tanışıp anlaşma, kendisi tanışıp anlaşma, kaçma ve kaçırılma gibi çeşitli biçimlerde olmaktadır. Genel eğilim eşlerin karar vermesi şeklini almaktadır. Türkiye'de kırsal kesimde ilk evlilik yaşı erkek için askere gitme yaşı 20 yaş ile ilişkilidir. Ancak, ilk evlenme yaşı olarak buluğa erme yaşı esas alınır ve çoğunlukla eş seçiminde aileler karar verir. Kent ortamında ise yaş, eğitim, meslek, yaşam tarzı, gelir seviyesi eş seçiminde etkili olmaktadır. Aile kişinin kartviziti, referansıdır. Erkekte eğitim ve meslek, kadında güzellik ve her ikisinde de iyi huy, temiz ahlak aranır. Evlenme biçimleri iki ayrı ölçüte göre iki ayrı grupta incelebilir. Birinci ölçüt çevredir. Grup içi evlenme (endogamy) evlenecek veya evlendirilecek kişiye eş kendi grubu içinde seçilir. Orneğin; akrabalık, komşuluk, sosyal sınıf, din, kast ve millet vb. gibi. Bu evlilik biçimiyle grubun düzeninin, prestij inin ve statüsünün korunduğu inancı yaygındır. Grup dışı evlenme (exogamy), kişiye grubun içinden değil, grubun dışından eş seçme olanağını tanır. Akrabalık, komşuluk, sosyal sınıf, farklı din ve millet gibi sosyal gruplararası evliliklerdir. Hemen hemen her toplumda olan evlilik yasaklamaları bizim toplumumuzda da mevcuttur. Ana-baba ve çocuklar arasında evlilik ve cinsel ilişki yasaktır (insest). İkinci ölçüt eş sayısıdır. Bu grup da tek eşle evlilik (monogamy) ve çok eşle evlilik (polygamy) olmak üzere ikiye ayrılır. Tek eşle evlilik; bir kadının bir erkekle ve bir erkeğin bir kadınla evlenmesidir. Çağdaş yaşama düzeyinin sonucu olarak ortaya çıkan işbölümü, ihtisaslaşma, uzun süreli öğrenim zorunluluğu gibi durumlar küçük aileyi ve dolayısıyla tek 9

19 eşi e evliliği teşvik edicidir. Tek eşle evlilik, çiftler arası ilişkiler kadar ebeveyn çocuk arası ilişkilerin de düzenli bir biçimde yürütülmesine olarak sağlar. Çok eşle evlilik; bir kadının veya bir erkeğin birden fazla sayıda eşe sahip olmasıdır. Burada iki ayrı tip görülür Çok kadınla evlilik (polygyny), çok erkekle evlilik (polyandy). Bizim toplumumuzda bazı bölgelerde çok kadınla evlilik görülmekle beraber Medeni Kanunumuz tek eşle evliliği meşru ve yasal görmekte ve tek eşli evliliğe hukuki haklar tanıyarak koruma altına almaktadır. Dini olarak dört eşe kadar evlenme esnekliği tanınsa da din de tek eşli evliliği tavsiye etmektedir. Gerek dini, gerek tarihi ve kültürel ve gerekse yasal olarak Türkiye Cumhuriyeti'nde tek eşli evlilik meşru kabul edilmektedir. Yine bazı bölgelerde uygulanan ve evliliğin teminatı, çeyizin hazırlanması için alınan başlık parası da artık daha az uygulanır bir gelenek halini almıştır. Daha çok ailelerin birbirini tanımaları ve malın bölünmemesi gibi nedenlerle tercih edilen akraba evliliği de sağlık yönünden sakıncalarının anlaşılması üzerine eğitim seviyesinin yükselmesi ve bilinç düzeyinin artması ile giderek daha az uygulanan bir gelenek haline gelmektedir. Çok kadınla evlilik, kumalık, akraba evliliği, başlık parası, berdel evliliği; evlenebilecek yaşlarda hem kız, hem de oğlu bulunan iki ailenin karşılıklı olarak kız ve oğullarını evlendirmeleri ile kurulan aile şekli, levirat; yenge ile evlilik, sororat; baldızla evlilik veya kayınpeder-gelin evliliği malın bölünmemesi ve çocukların aile içerisinde muhafaza edilmesi amacıyla yapılan bu tür evlilikler bazı bölgelerde az da olsa rastlanmakta ve giderek yok olmaktadır (Beşikçi, 1969: 163). Türk toplumunda evlenme gelenek, görenek, örf ve adetleri şekil itibariyle farklılıklar göstermekle birlikte özde benzer seromoniler ve ritüellerden oluşur. Söz konusu ritüeller sırasıyla ana hatları ile şu aşamalara göre uygulanır. Evlenme çağına gelmiş, evlenme arzusunu belirten, eş seçebilecek ve karar verebilecek aile olma sorumluluğunun bilincine erişmiş ve bu sorumluluğu taşıyabilecek donanıma sahip bireyler, tanışma (görücülükdünürcülük), kız isteme, söz kesme, akid (evliliğin şeklini belirleme), nişan, evlenme ve düğün aşamalarından geçerler. Düğün olayı da ayrıca kendi içinde şu aşamalardan ibarettir: Düğün hazırlığı, çeyiz düzme hazırlığı (kız ve erkek tarafına düşen eşya alımı, ev açma ve hazırlama), kına gecesi, düğün eğlencesi (resmi ve dini nikah), oğlan evine geliş (gelin alma), gerdek (zifaf, duvak, balayı vb.). Bu aşamalar bölgelere, ailelere, kişilere göre farklı detay ve sıra ile uygulanabilir. Burada esas, temeli sağlam, önemi ve kutsallığı vurgulanan bir evliliği ve aile kurumunu oluşturmak ve sağlıklı bir şekilde devamını sağlamaktır. Kutlu ve mutlu bir olay olan ailenin kurulmasında, herkes üzerine düşeni görev sorumluluk ve bilinci içerisinde yerine getirir ise sağlıklı ilişkilerin temeli atılmış olur. 10

20 2.EVLlLl(iE DO(iRU Evlilik, ömür boyu sürmesi için yemin edilen ve b kalarını içine katmadığımız tek bir ilişki olmakla birlikte, bir aile ilişkisidir, yani mahremdir; sosyal statüde bir değişikliktir. Evlilik kurumu, ana-babalık rolleriyle bireylerin sosyal olarak kabul edildiği bir birliktir. Bu anlamda evlilik toplumun onayladığı ve desteklediği bir y am biçimi olduğu için bireyler, y amlarının bir döneminde böylesi bir kararı almak durumundadırlar. Bireylerin evlilik kararı almalarında sadece toplumsal norm ve değerler etkili olmaz, toplumsal norm ve değerlerin yanı sıra bireysel gereksinimlerin de ön planda olduğu veya daha belirleyici olduğu söylenebilir. Bireylerin öncelikle gerçekten evliliğe hazır olup olmadıkları konusunu gözardı etmeleri gelmektedir. Gerçekte evliliğe kendisini hazır hissetmeyen, kişisel beklenti ve hedeflerini somutl tıramamış bireylerin, uygun bir eş seçimini de ne ölçüde sağlıklı yapacakları konusu büyük bir soru işaretidir. Dolayısıyla bu koşullarda gerçekleşen bir evlilik y amında gündeme gelebilecek sorunlar çoğu zaman eşlerin bireysel olarak veya beraberce çözemeyecekleri boyutlara ul abilir. Bireylerin evlilik zamanının saptanmasında en genel anlamda fiziksel, duygusal, sosyal ve ekonomik olgunluğa ul mış olmaları öngörülmektedir (tl, 1999). Fiziksel olgunluk kavramı, bireylerin fiziksel açıdan gelişimlerini tamamlamış olmalarıdır. Bu, evlilikte günlük y amın sürdürülmesinin yanı sıra çocuk sahibi olma ve onları sağlıklı bir biçimde yetiştirebilme açısından da önem t ır. Fiziksel olgunluk ve sağlık aynı zamanda ruhsal olgunluğu n da ön koşulu sayılabilir. Bireylerin duygusal olgunluk düzeylerinin derecesi sosyal olgunluklarının da belirleyicisidir. Burada olgunl manın farklı boyutları arasında bir neden-sonuç ilişkisi görmek mümkün. Sürecin en önemli boyutlarından sosyal ve duygusal olgunluk Zastrow (990)'a göre şu şekilde açıklanmıştır: Bireyin olgunlaşması sürecinde sosyal olgunluğu, bireylerin başkalarının yönlendirmesinden ziyade kendi kendilerini yönlendirebilme becerisi geliştirmeleri şeklinde açıklamak mümkün. Kendi kendini yönlendirebilen kişiler kararlarını kişisel ilgileri doğrultusunda alabilirler. Duygusal olgunluk ise, bireyin ebeveynine ve diğer kişilere olan duygusal bağımlılığından kurtulmasını gerektirir. Duygusal olgunl ma "payl mayı", "almayı", "verebilmeyi" ve bunları b kalarını zorlamadan, duygusal yoğunluğa kapılmadan gerçekleştirebilmeyi öngörür. Bireyin her yönüyle evlenmeye hazır olduğu dönemde sıra eş seçimine gelir. ınsanın y am boyu yaptığı seçimlerde olduğu gibi eş seçiminde de bilinçli ve bilinç dışı eğilimlerin yeri olmaktadır. Eş seçimi ile ilgili olarak gerek bireysel ve gerekse çevresel faktörler rol oynamaktadır. Bu konuda çevrenin etki düzeyi kadar bireyin beklentileri, tercihleri ve kararlılığı da önemlidir. Eş seçimiyle ilgili olarak literatürde farklı teoriler yer almaktadır. Zastrow (1990) eş seçimiyle ilgili teorileri şu şekilde ele almaktadır: 11

21 1. Psikoanalitik teori, 2. Benzerlik/ortak özellikler teorisi. 3. Zıt özellikler teorisi, 4. Bütünleme teorisi, 5. Uyaran-eğer-rol teorisi. En genelde ele alınan eş seçimi teorileri Onur (2000) tarafından aşağıdaki gibi ele alınmaktadır. 1.Benzerlik ilkesi: Sınırlı bir bireyler grubu içinde yaş, ırk, din, etnik köken, toplumsal sınıf, eğitim ve kişilik benzerliğine dayanılarak seçim yapılır. Benzerlik (homogami) ilkesi benzerlerin birbirini çektiği gerçeği üzerine yapılandırılmıştır. 2. Bütünleme ilkesi: Eşlerin özellikle kişilik açısından farklı ve tamamlayıcı özellikleri nedeniyle seçildiğini savunur. Karşıtların birbirini çektiği gerçeğine dayanır Araştırmalar hangi ilkenin daha çok uygulandığını ortaya koyamamıştır. Ancak bötünleme ilkesinin daha çok geçerli olduğu yolunda belirtiler vardır. "Örneğin otoriter kişilik yapısına sahip olan bireyler itaatkar yapıda eş seçmeye yönelirler. Eşlerin biri suskunsa diğeri konuşkan olmaktadır. Burada önemli olan kişisel farklılıklar değil beklentilerdeki uzlaşmalardır. Karşılıklı olarak doyurulan gereksinimler evlilik bağını güçlendirmektedir. Eşlerin aynı gereksinimlere sahip olmaları ancak gereksinimlerin derecesinin farklılaştığı durumlarda evlilik başarıyla yürütülmekte, buna karşılık tümüyle farklı gereksinimlere sahip oldukları durumlarda ise anlaşmazlıklar ortaya çıkabilmektedir." (ll, 1999). Eş seçimine yönelik vurgulanması gereken önemli unsurlardan birisi de sevgi boyutudur. Bireylerin sevgi kavramına yükledikleri anlam, ilişkilerini biçimlendirecektir. Tutkudan öte gerçekten sevgi duygusunu taşıyan eşler, birbirlerine karşı saygılı, dürüst ve hoşgörülü olabilirler. Sevgi kapsamında saygı, dürüstlük ve hoşgörü mutlu bir evliliğin anahtar kavramları olarak değerlendirilebilir. Bu duyguların günlük yaşamdaki işlevselliği arzu ettiğimiz demokratik ve paylaşıma dayanan aile yaşamına kavuşmamızı sağlar. Bütün bunlar doğal olarak toplumsal yaşamımızı da etkiler (ll, 1999). Sağlıklı ve mutlu bir evlilik yaşamı için bir diğer faktör de evlilik zamanıdır. Erken yaşta yapılan evliliklerde eşler evlilik yaşamı ile ilgili görevlerini yerine getirirken zorluk yaşamaktadır. 20 yaşından önce evlenen kadınların boşanma oranları 20'sinden sonra evlenenlere göre iki kat daha fazladır ve 30'undarı sonra evlenen kadınlarda boşanma oranı daha az olmakla birlikte, boşanma gerçekleşirse yeniden evlenme çok kısa sürede gerçekleşmektedir. Evlilik ve hamilelik bir çok kişi tarafından ertelenmeye çalışılsa da, 12

22 birçok kişi 30'undan önce evlenmekte ve çocuk sahibi olmaktadır. Evlilikten çok kısa bir süre sonra çocuk sahibi olanlar evlilikle ilgili statü değişiminde uyum sağlamada zorluklar ve daha fazla stres yaşamaktadırlar. Evlilik ilişkisinde olumsuzlukların ifadesi, olumlulukların ifadesi kadar önemlidir (Blacker 1999, akt.çamur-duyan 2000). Eş seçme sürecinde taraharın birbirlerini tanıması ve yasal boyutu da bulunması yönünden bir aşama olarak karşımıza çıkan nişanlılık dönemi söz konusudur. Her iki tarafında ailesinin katılması ile bir nişan töreni yapılır ve çevreye, topluma duyurulur. Türk Medeni Kanunu'nda nişanlanmanın amacı "nişanlanma evlenme sözü ile olur" şeklinde ifade edilmektedir. Nişanlılık evlenme amacıyla ciddi ve samimi bir karara ulaşıldığının çevreye duyurulması, evlenmeye karar veren kız ve erkeğin evliliklerinin ne dereceye kadar uygun olduğunun son bir kez daha sınanması ve evlilik için planlar yapılmasını sağlayan bir dönemdir (Özgüven, 2001). Bu dönemde nişanlı çiftler, geleceğe yani evliliğe doğru çeşitli hazırlıklar yapmaktadır. Örneğin, oturulacak evin seçimi, eşyaların nasıl ve kimler tarafından alınacağı, düğüne ilişkin hazırlıkların gerçekleştirilmesi gibi. Nişanlılık döneminin önemli olan bir boyutu da çiftlerin duygusal açıdan birbirlerini tanıma olanağı bulmasıdır. Evlenecek olan çiftlerin evlilik yaşamına ilişkin düşüncelerinin olgunlaşmaya başladığı ve kendilerini bu konu ile sınamış oldukları bir dönem olarak adlandırmak mümkün. lstal1sl1klerle TÜRKİYE Ülkemizdeki ilk evlenme yaşı, evlilik biçimi istatistikleri incelendiğinde ortaya çıkan tablo şu şekildedir. Timur (1972)'un Türkiye' de Aile Yapısı araştırması sonuçlarına göre; Türkiye' de kadınlar için ilk evlenme yaşı ortalama 17, erkekler için 22' dir. ülkemizde kadınların ilk evlilik yaşı 1981 yılı itibariyle 17.7'dir (DPT, 1989). Ülke çapında 1988 yılında yapılan bir araştırmada kadınlarda ortalama evlilik yaşının 18'e yükseldiği, fakat Doğu' da 16 dolaylarında olduğu saptanmıştır. Araştırmalar göstermiştir ki eğitim düzeyi yükseldikçe evlilik yaşı da yükselmektedir (H.Ü.I.P.S., 1989). DPT (1992)'nın yaptığı araştırma sonuçlarına göre; ilk evlenme yaşı kadınlarda daha erken yaşlarda (20 yaş ve altı) yoğunlaşırken, erkeklerde yaşları arasında yoğundur Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması sonuçlarına göre kadınlarda ortalama ilk evlenme yaşı 19.5 iken, erkeklerde ilk evlenme yaşı ortalama 24 olarak saptanmıştır. 13

23 Cinsiyete göre ilk evlenme ya l Yıllar Kadın 19,7 18,7 20,4 22 Erkek 23,1 22,5 23,9 2S,1 Ortalama ilk evlenme y ı şehir ve köy toplumu karşıl tırmasıyla ele alındığında karşımıza çıkan tablo ağıdaki gibidir. Yerle im Yeri Yıllar Cinsiyet Şehir Kadın 21,2 22,3 Erkek 22,3 26,6 Köy Kadın 19,5 21,7 Erkek 20,4 2S,2 DIE DPT(1992) 'nın ar tırma sonuçlarına göre; eşlerin evlilik biçimi, evleneceği kişi konusunda ailesi karar verenlerin oranı %52.30 ile ilk sırada yer almaktadır. Timur (1972)'un ar tırmasına göre, evliliklerin %3S'i medeni nikah, %49'u hem medeni hem de imam nikah birlikte, %IS'i yalnızca, imam nikahı ile kurulmuştur. DPT (1992) tarafından yapılan Türk Aile Yapısı ar tırması sonuçlarına göre; evli nüfusta sadece resmi nikah yapanlar %9.56, sadece dini nikah yapanlar %4.89, hem resmi hem de dini nikah yapanlar %84.92 oranına sahiptir. Aynı ar tırmada eşlerin evlilik sayısına bakacak olunursa, birden fazla evliliğin erkeklerde daha yaygın olduğu, kadınların ise %9S.71 tek evlilik yaptığı sonucu ortaya çıkmaktadır yılı Türkiye Nüfus ve Sağlık Ar tırması sonuçlarına göre, yalnız resmi nikah oranı %3,2, hem resmi hem dini nikah oranı %89, yalnız dini nikah oranı %7,S ve nikahsızların oranı ise %0,3 'tür. Aynı ar tırma sonuçlarına göre b lık parası verilen evlilikler %28,6 ve akraba evliliği oranı %22,6'dır. 14

24 Yerl im yerlerine göre evlenme biçimleri aş daki tabloda gösterilmi tir. Yerl im Yeri Resminikah Dininikah Resmi +dini nikah Kır ,5 81,9 Kent 7,5 13,1 78,6 Toplam 10,7 8,3 80,5 DEGERLENDIRME Aile gerek bireyin yaşamı ve gerekse toplumun geleceği açısından oldukça önemli bir birimdir. Ailenin sağlıklı bir yaşam döngüsüne sahip olabilmesi ve gelişebilmesi için evlenecek çiftlerin eş seçiminde kendi ilgi ve yönelimlerini dikkate almaları önemlidir. Ailenin bireye bu konuda bir etkide bulunması hatta baskı yapması bizim toplumumuzda var olan bir gerçektir. Ancak burada bireyin kendi gerçeğini ve güçlü yönlerini görebilmesi, ailenin istek ve yönelimlerini dikkate alması, tüm bunların sonucunda bireysel bağımsızlığını koruyarak bir karar alması beklenir. Bunların yanı sıra evlilik yaşamıyla birlikte kendilerini ne tür sorumlulukların beklediğinin ve bu tür sorumlulukları almaya hazırlıklı olmaları konusunda bilinçli olmaları gerekir. Buradaki döngüyü "yerine getirme" ve "sürekliliği sağlama" şeklinde tanımlamak mümkündür. Ülkemiz koşullarında bireylerin bireysel yeterliklerini kazanmaları ve kendi kararları doğrultusunda seçim yapması ve bu seçimlerini hayata geçirmesi pek geçerli gözükmemektedir. Toplumsal, kültürel yapının daha gelenekçi yönde işlemesi, aile ilişkilerinin dokusunda bir bağlılığın olması bireyin bağımsızlaşmasını engelleyici faktörlerdendir. Oysa ki topluma ve aileye düşen görev; bireyi bağımsız ve kendi kendine yeter olması yönünde desteklemesi, bu desteğin sürekliliğinin sağlanmasıdır. Bu tür destek mekanizmalarının ilk adımı ailede başlayacağı ve gelişeceği gibi, bunlara yönelik toplumsal sorumluluğun da kurum/kuruluşlar yönünde gelişmesi ve ailenin de bu konuda desteklenmesi sağlanabilir. Bu süreç de aile, birey ve toplum etkileşimi gibi birbirini tamamlayan ve destekleyen bir döngü şeklinde ifade edilebilir. Yani aileye yapılan yardım ve yatırımlar bireye, bireye yapılan yardım ve yatırımların da topluma dönmesi beklenir. Destek mekanizmalarını somutlaştırmak gerekirse; özellikle yaygın ve örgün eğitim kurumları, yazılı ve görsel basın yolu ile aile yaşam döngüsünde bir ailenin olası karşılaşacağı sorun/ihtiyaçları, riskli durumları hakkında bilgilendirici ve bilinçlendirmeyi hedefleyen eğitim programları ve hizmetlerin sağlanması, bu tür hizmet veren kuruluşların toplumun her kesiminde kolay ulaşılabilir özellikte olması ve kurumsallaşmanın sağlanılması şeklinde belirtmek mümkündür. 15

25

26 3. A1LEDE ROIl.ER VE SORUMLULUKLAR Aile, çeşitli roller çerçevesinde birbirine etki eden insanlardan meydana gelmiştir ve üyelerinin yaşamdan duydukları tatmini arttırmada en önemli kurumdur (Terzioğlu, 1987). Dünya nüfusunun hemen hemen tümü aile birimleri halinde yaşamaktadır. Dolayısıyla ülkelerin kalkınması, toplumun çekirdeğini oluşturan ailenin gelişimine bağlıdır. Bu gelişim ise aile bireylerinin özellikle de kadının ve erkeğin üstlendiği roller, temel ekonomik ve sosyal konulardaki karar verme ve sorumluluk dağılımı ile yakından ilgilidir (Şafak, 1989). Ailenin bir kurum olarak yürüttüğü faaliyetler aile bireyleri arasında roller şeklinde dağıtılmıştır. Rol bir grup içinde belli bir yere sahip olan kişinin karakteristik ve beklenen tavrı anlamındadır. Örneğin, eş rolünü üstlenen kişiden beklenen davranış biçimidir. Evlilik ve aile rolleri ise evrensel özelliği olan fonksiyonlardır (Nye ve ark., 1973). Ailedeki her bireyin bu kurum içinde üstlendikleri roller kendine özgü kişilik ve davranışların gelişmesine neden olur. Bu kişilik ve davranış türlerinin bazıları kalıtsal, bazıları da yaşamdan ve çevreden edinilen alışkanlıklarla ilişkilidir. Aile içindeki roller kesin çizgilerle birbirinden ayrılmamış ise, dünyayı çok boyutta görebilen, daha hoşgörülü insanlann yetişmesi mümkün olabilir (Sayın, 1991). Ataerkil sistemde aile içinde baba, otoriteyi sağlayan, ekonomik açıdan koşulları hazırlayan kişi rolündeydi ve çocuğun bakımı, duygusal ve sosyal gereksinimleri anneler tarafından üstlenilmiş bir görev olarak yerine getiriliyordu. Bu sistemde erkek ve kadınların belli işleri yapmaya uygunlukları hakkındaki kültürel beklentiler nedeniyle, evle ilgili faaliyetler eşler arasında geleneksel cinsiyet rollerine göre paylaşıldığı için ortaya büyük ölçüde işbirliğine dayanmayan bir dağılım çıkmakta, kadına daha fazla sorumluluk yüklenmekte ve bu durum da aile üyelerinin yaşamdan duydukları tatmini azaltmaktaydı (Sayın,I 990). Nitekim yapılan araştırmalarda eşler arasında evle ilgili faaliyetleri paylaşma oranı arttıkça evlilikte uyumun da arttığı belirlenmiştir (Pina ve Bengston, 1993; Şener, 2000). Endüstrileşme ve kentleşme ile birlikte ise aile yapısı değişmekte ve çekirdek aile giderek yaygınlaşmaktadır. Buna bağlı olarak da aile içi ilişkiler daha demokratikleşmekte, kadın ve erkek arasında önemli bir rol farklılaşmasının olduğu görülmektedir (Stinnet ve ark., 1984; Duval, 1988). Özellikle kentlerde çekirdek ailelerde kadınların giderek artan oranlarda çalışma yaşamına girmelerinin ailede işbölümünü etkilediği gözlenmektedir. Ailenin ekonomik yönden desteklenmesinde kadınların sorumluluğu artarken, erkeklerin de evle ilgili faaliyetleri eşleri ile paylaştıkları görülmekte buna bağlı olarak da geleneksel rol 17

27 kapsamındaki babalık rolü de değişime uğramakta, artık günümüzde çocukların bakımında babalar da önemli görev ve sorumluluklar üstlenmektedirler (Barnett ve Baruch, 1987; Şanlı, 2001). Aile içindeki rollerin gerektirdiği davranışlar olan sorumluluk dağılımı; ailede tüm sosyal, ekonomik ve fiziksel faaliyet alanlarında söz konusudur. Tüm bu faaliyet alanlarında aile bireylerinin yaş ve yetenekleri ölçüsünde katılmaları ile gerçekleşen sorumluluk dağılım biçimi en iyisidir. Bu tip sorumluluk dağılımı, ailenin görev ve amaçlarının gerçekleştirilmesinde fonksiyonel işbirliğini sağlar. Çünkü sorumluluk dağılımı, aile yaşantısının aksayan yönlerinin düzeltilmesinde, aile bireyleri arasında olumlu ilişkilerin kurulmasında, duygu ve düşüncelerin paylaşılmasında, grup dayanışması ve bütünlüğünün sağlanmasında, yaşamla ilgili deneyimlerin aktarılmasında, aile kaynaklarının devamlılığı ve gelişiminde önemli rol oynar. Bu nedenle ailedeki tüm bireylerin sağlıklı gelişimleri, sahip olunan insansal ve materyal kaynakları en fazla yarar sağlayacak şekilde kullanma ve geliştirme, aile yaşantısı ile ilgili konularda karar verme gibi görevlerin yerine getirilmesi ailedeki sorumluluk dağılım biçimi ile yakından ilişkilidir (Şafak, 1985). Çünkü ailede alınan temel sosyal ve ekonomik konularla ilgili kararlar bireyin değil tüm ailenin kaynak kullanımıyla ilgilidir. Ailede yürütülen faaliyetlerde paylaşım sözkonusu olmadığında aile bireylerinin kaynakları kullanmada kontrol alışkanlığı ve tecrübe kazanması gerçekleşmeyecektir (Şafak, 1989). Aile üyelerinin üstlendikleri rolleri algılama ve ailedeki sorumluluk dağılım biçimi, cinsiyet, eşlerin eğitim düzeyi, evlilik süresi, kadının gelir getiren bir işte çalışması, aile tipi, aile yaşam dönemi, yerleşim yeri, içinde yaşanılan örf, adet ve moral ilkeleri gibi çeşitli faktörlere göre farklılık göstermektedir (Şafak, 1989; Bayraktar, ı 978). Ülkemizde erkekler kadınlara göre daha geleneksel cinsiyet rolü tutumlarına sahiptirler (Girginer, 1994). Kadının çalışma yaşamına katılması, eşler arasındaki ilişkilerin değişmesine, geleneksel kadın ve erkek rolleri ve dolayısıyla sorumluluklarına ilişkin kavramların anlamlarını yitirmesine yol açmakla birlikte, bu konuda yapılan araştırmalar evle ilgili faaliyetlerin çoğunun hala kadınlar tarafından yerine getirildiğini veya esas sorumluluğun kadına ait olduğunu göstermektedir (Atalay,B. ve ark. 1993; Anon, 1998; Anon, 1999). Evle ilgili faaliyetlerde esas sorumluluğun kadında olması nedeniyle, özellikle çalışan kadınlar açısından iş ve aile sorumlulukları taşınması güç bir durum halini almaktadır. Birçok evlilikte kadınların eşlerinden evle ilgili faaliyetlerin paylaşımını istemesi durumunda, genellikle eşler arasında gerginlik ve tartışma yaşanmakta, tartışma yaşamak istemeyen çoğu kadın memnun olmamasına rağmen, sorumluluk dağılımında paylaşımcı olmayan bu durumu, kabul etmek zorunda kalmaktadır. Evle ilgili faaliyetlerin paylaşımından duyulan memnuniyet yüksek olduğu taktirde, kadın ve erkek için evlilikte IS

28 mutluluk daha fazla, uyuşmazlık ve tartışma daha az olmaktadır (Collins ve Coltrare, 1992; Sussman ve ark. 1999). Diğer taraftan yapılan araştırmalarda kadının çalışma oranı yükseldikçe, eş!erin birlikte karar verme eğilimde oldukları (Bayraktar, 1978; Telsiz, 1983; İmamoğlu, 1991), eğitim düzeyi, evlilik süresi, kadının çalışma oranı, ailedeki kişi sayısı arttıkça ve kırdan kente gidildikçe sorumluluk dağılımı ve evle ilgili faaliyetler de işbirliğine doğru bir yönelme olduğu görülmüştür (Terzioğlu, 1978; Şafak, 1985;.Atalay,B. ve ark. 1993). Aileler, yaşamlarının farklı dönemlerinde de roller ve sorumluluklar bakımından farklılık gösterirler. l1k çocuğun doğumu ailenin yeni bir döneme girmesine neden olur ve ailede ana-baba rollerinin üstlenilmesi ile de yaşam tarzını etkiler. Aile içindeki rol ve sorumluluk ilişkileri çocuklar büyüdükçe değişir. çoğu aile, farklı yaşam dönemlerinde bilgi eksikliği, ve içinde bulundukları dönemin özelliklerinin farkında olmama nedeni ile bazı istek ve gereksinimlerini karşılayamaz. Her aşamada aile rollerinin gerektirdiği sorumluluklar nedeniyle yaşam daha karmaşık hale gelir. Oysa her dönemde ailenin görev ve sorumluluklarını başarıyla tamamlaması, diğer döneme rahat geçmesini sağlar ve ardından gelen dönemi kolaylaştırır (Güven, 1991). Bu konuda yapılan araştırmalarda ilk çocuğun doğumu ile eşler arasında rol ve sorumluluk dağılımında değişiklikler olduğu, çocuklarında büyüdükçe yaşları ve yetenekleri ölçüsünde evde yürütülen faaliyetlerde sorumluluk almaları gerektiği belirtilmektedir (Sussman, 1999). Ancak gerek ülkemizde gerekse yurtdışında yapılan araştırmalarda çocukların evle ilgili faaliyetlerde aldıkları sorumlulukların yetişkinlerle benzerlik gösterdiği ve kız çocukların erkeklere göre evle ilgili faaliyetlere daha fazla katıldığı, erkek çocukların cinsiyet rol standartlarında hem annelerinden hemde babalarından daha az geleneksel oldukları ileri sürülmektedir (Kağıtçıbaşı ve Kansu, 1991; Blair, 1992). Diğer taraftan boşanma, ölüm vb. nedenlerle giderek artan tek ebeveynli aileler, genel olarak ebeveynlik ve çocuk bakımı, evle ilgili faaliyetlerin yürütülmesi konularında sorunlar yaşamaktadır. Anne ve babaların çoğunluğu tek ebeveyn olarak benzer sorunlar yaşamakla birlikte, önceden çalışmayan tek ebeveyn olan anneler, evin geçimini sağlama rolünü de üstlendiklerinde çocuk bakımı ve evle ilgili faaliyetlerini aksatabilmektedirler (Telsiz, 2000). Ayrıca tek ebeveynli ailelerde, çift ebeveynli ailelere göre çocukların evle ilgili faaliyetlerde daha fazla sorumluluk üstlendiği görülmektedir (Greıf,G.L, 1985; Lovett ve Abdel-Ghany, 1988;Hilton ve Haldeman, 1991). Geleceğin ailesini kuracak olan çocukların üstleneceği roller aile içinde benimsetildiği için aile bireyleri arasında özellikle çocukların sorumluluk dağılımında yer almaları oldukça önemlidir. Çünkü gerçek rol kavramı ve bu role dayalı davranışlar, çocuklukta ve yetişme çağında öğrenilir, yetişkinlerin deneyimleri ile güçlendirilir veya 19

29 değiştirilir. Yetişkinler davranışları ile çocuklara ve gençlere örnek olurlar. Aile bireylerinin sergiledikleri tavır ve roller çocukların ve gençlerin rollerle ilgili olarak edineceği bilgilerin esas kaynağını oluşturmaktadır. İster kız, ister erkek çocuk olsun her ikisinin de evle ilgili faaliyetlere katılması onları yetişkin rollerini üstlenmeye hazırlar. Çocukların evle ilgili faaliyetlere katılmalarındaki temel amaç bu sorumlulukları kazanmaları için olmalıdır. Çocuklukta edinilen deneyimler, onların ileride kuracakları kendi aileleri içinde olduğu gibi, toplumda da üstlenecekleri rollere basamak olur (Şafak, 1996). Çocukların evle ilgili faaliyetlere katılmalarıyla; bireysel gelişimleri hızlanır, kendine özgü işleri yapabilme olanağı bulur, yetişkin yaşantısındaki rolleri üst1enmeye hazırlanır, aile bireyleri arasında olumlu ilişkiler kurulur, yaşamla ilgili deneyimler bireyler arasında aktarılır, sorumluluk alma duygusu, sağduyusu, kendi kendini kontrol etme ve problem çözme yeteneği gelişir, (Şafak, 1996). Bu konuda ülkemizde yapılmış geniş kapsamlı bir araştırmaya rastlanmamakla birlikte cinsiyet rollerinin kişinin özgüvenini belirlediği ve belirli rol kalıpları içinde kısıtlanmadan yetiştirilen gençlerin daha başarılı olacakları ileri sürülmektedir (İnelmen, 1998). Ayrıca üniversite öğrencileri üzerinde yapılan araştırmada, gençlerin kendi ailelerinde; ailenin geçimini sağlama rolünün erkeğin, aile bütçesine katkıda bulunma, aile içi uyum ve huzuru sağlama, ailenin sosyal ilişkilerini düzenleme, ailenin önemli konularda kararını belirleme, ailedeki iş bölümünü belirleme rollerinin tüm aile bireylerinin, ev işlerini yapma, çocuklara bakma rollerinin ise kadın rolü olarak görüldüğü belirtilmiştir (Çopur, 1995) Ülkemiz hızlı bir toplumsal değişme süreci içerisindedir ve bu toplumsal değişmeler aileye geniş ölçüde yansımaktadır. Anne ve babalar da bu hızlı değişim karşısında çocuklarına rehber olmakta zorlukla karşılaşmaktadırlar. Ailelerin çocuklarını yetiştirmede karşılaştıkları sorunların en aza indirilebilmesi, roller ve sorumluluklar açısından demokratik ve işbirliğine dayalı bir ortamın yaratılabilmesi ise anne ve babaların eğitilmesi ile mümkündür (Öztop,I 994). Bu nedenle yakın gelecekte toplum yaşantısında çeşitli görev alacak bireyler olarak düşünüldüğünde, çocukların en iyi biçimde yetiştirilmesi için gerekli olan tüm olanakların sağlanması ülke çıkarları açısından da önemlidir (Şafak, 1996). Tüm bu bilgilerin ışığında ailelerin gelişme ve değişme süreçlerinde başarılı olabilmeleri, kadın, erkek ve çocukların ailedeki rol ve sorumluluklar konusundaki tutum ve davranışlarında ortak oldukları noktaların arttırılarak yaşama düzeylerinin yükseltilmesi için; 1. Toplumdaki sosyo-ekonomik gelişmelerin ailede rol ve sorumluluk dağılımında oluşturduğu değişiklikleri, ailelerin bu konulardaki gereksinimlerini ve problemlerini saptamak amacıyla yapılan çalışmaların arttırılması, özellikle de çocukların evle ilgili 20

30 faaliyetlerde sorumluluk dağılımına katılımlarıyla ilgili ar tırmaların yapılması ve Türkiye genelinde yaygınl tırılması, 2. Toplumdaki sosyal, ekonomik ve teknolojik gelişmelere paralel olarak bireylerin de günün koşullarına ve çağın yeniliklerine açık olabilmelerine, aile yapısında meydana gelen değişikliklere bağlı olarak ailedeki rol ve sorumluluk dağılımı ile ilgili istek ve beklentileri hakkında tarafsız olarak kendilerini değerlendirmelerine yardımcı olacak bir eğitim programının hazırlanması, 3.Tüm aile bireylerinin y ve yeteneklerine göre ailede rol, karar verme ve sorumluluk konularında örgün ve yaygın eğitimle eğitilmeleri, geleceğin ailesini kuracak olan çocukların eğitiminde rol oynayan kişilerinde ailedeki rol ve sorumluluk dağılımına ilişkin konularda bilinçlendirilmeleri, 4.Ailelerin gerek yönetsel gerekse psiko-sosyal yönden problemlerine çözüm yolları bulabilecek "Aile Danışma ve Eğitim Merkezleri"nin sayıca arttırılıp, işlerlik kazanması ve toplumun her kesimine yaygınl tırılması, 5. Bütün bunların gerçekleştirilebilmesi için üniversiteler, kamu ve özel kuruluşların işbirliği halinde çalışmaları önerilebilir. 21

31 22

32 4. A1LEDE lletlşim İletişim, en az iki kişi arasındaki mesaj alış verişi olarak nitelendirilebilir. Ailedeki iletişim i) Karı koca arasındaki iletişim II) Ana-baba ve çocuklar arası iletişim III) Aile içi iletişim-ailenin aile dışındakilerle iletişimi olarak incelenebilir. i) Kan koca arasındaki Ueti im: İki karşı cinsin kullandıkları iletişim örüntülerinin farklı olmasından kaynaklanan sorunlar söz konusudur. Şöyle ki erkekler daha çok bilişsel düzeyde ve daha çok sorun çözmeğe yönelik mesaj alış verişinde bulunurlar. Araştırmalar, kadınların erkeklerden daha çok incinebilirlik, çaresizlik, utanç, kaygı, imrenme, depresyon ve daha az öfke ve suçluluk ifade ettiklerini belirtmektedirler; (Mitchell 1974; Strouse 1974; Lewis 1976,1983; Miller 1976; Kemper 1978). Cramer( 1983) erkeklerin yaşla ifade ediciliğinin azaldığını, kızların ise yaşla birlikte daha az negatif duygular sergilediklerini ortaya koymuşlardır. Cunningham ve Shapiro(1984) ise erkeklerin daha sıklıkla öfke daha az sıklıkla üzüntü ve daha çok yoğunlukta mutluluk, öfke, üzüntü ve korku ifadeleri oluşturduklarını bulmuşlardır (akt,ceyhan,2000) Beall(1990) kadınların erkeklere oranla daha çok duygu yoğunluğu yaşadıklarını ifade etmiştir. (akt, Ceyhan 2000) Yine bazı araştırmalarda, kadınların erkeklere oranla empatik eğilim ve/ veya empatik beceri düzeylerinin daha yüksek olduğu saptanmıştır. ( Tanrıdağ 1992, Ceyhan, 1993) Aynca, iletişimde yer alan olumsuz yüklemelerin, kültürümüzde, cinsiyetiere göre farklılık gösterdiği, kadınların nedensellik yüklemeleriyle sorumluluk yüklemelerinden bencil güdüyü ve genel olarak yüklemeleri erkeklerden daha fazla kullandıkları ortaya Çıkmıştır( Tutarel-Kışlak, 1997). Yukarda sözü edilen bazı araştırma bulguları göz önüne alındığında, aile içi iletişimi etkileyen cinsiyet özelliklerine dikkat edilmesi gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Eşler arasındaki iletişimi olumsuz yönde etkileyen bir diğer faktörde, eşler arasında ortaya çıkan cinsel sorunlardır. (vaginusmus, impotans, premature ejaculation v.b.gibi). II) Ana-baba ve Çocuk arasındaki Ueti im: Toplumumuzda çocuklarının isteklerini yapsalar bile, ana-baba çocuk iletişiminin daha çok olumsuz iletişim örüntülerine, bir başka 23

33 deyişle olumsuz ileti ime dayandığı söylenebilir. Örneğin, ana-babalar maalesef daha çok özsaygı zedeleyici dili, sen-dilini, öğüt vermeyi, çiftli mesaj yollamayı, dikkati dağıtmayı (Mc.Whirter ve Voltan-Acar 2000, 1999) kullanmaktadıdar. Ayrıca, ana-baba- çocuk arasındaki ileti imin, o ailede baskın olan ana-baba tutumlarından etkilendiği söylenebilir. Şöyle ki, ana-baba ve çocuklar arasında ileti imde Türk kültüründe en yaygın olarak uygulanan ana-babalık stiherinin, birbirlerine kar ıt iki stil olan otoriter ve izin verici stiller olduğu ortaya konmu tur( Sümer ve Güngör, 1999) III) Aile içi Ueti İIll bazen: Üçgenler eklinde oluşur. Şöyle ki anne, baba birbirlerine dargınsa, annene söyle, babana söyle diye çocukları kullanabilirler.. Bazen de anne ile çocuğun, baba ile çocuğun arası açıktır. Söyle o oğluna, ya da söyle kızına gibi, taraflar birhirlerini ileti im konusunda kullanabilirler. Buna aile içi ileti imde üçgenlerin olu ması denmektedir.. Ailenin toplumla- dı çevreyle Ueti imi: Bazı ekonomik, psikolojik ve kültürel etkenlere dayalı olarak ailenin dış çevresiyle iletişimi olumsuz yönde etkilenebilir. Ayrıca, çekirdek ailedeki iletişimi kayınvalide, kayın peder, elti, görümce, baldız v.b gibi faktörler de etkileyebilir. Yukarda sözü edilen aile içi üçgenlerin oluşmasında, büyük anne, büyük baba, hala v.b gibi çekirdek ailenin içinde olmayan ama aileden sayılan kişilerin de etkisi olabilir. öneriler 1) Psikiyatrist, klinik psikolog, psikolojik danışman ve sosyal hizmet uzmanlarından oluşan bir ekipce koruyucu ruh sağlığı hizmetlerinin aileye sunulması ve auede olumlu Ueti imin kurulması için E! lere, ana-baba1ara a) iletişim becerileri eğitimi, b) etkili ana-baba eğitimi, c) seks terapi d) aile terapisi e) evlilik aile danışması v.b gibi gerekli görülen müdahalelerin yapılması f) öfke kontrol eğitimi g) problem çözme eğitimi verilmelidir. 24

34 5. YAŞAM DÖNEMLERİ ÇERÇEVESINDE AİLE'DE YAŞANANLAR İnsanoğlu içinde yaşadığı toplumda yaşamını ailesi, yakın çevresi ile etkileşim içinde sürdürür. İnsanlar yaşamı süresince doğal ve yapay pek çok zorlu yaşam deneyiminden geçer. Bazı olaylar bireyin yaşamında önemli değişikliklere neden olduğundan zorlu yaşam deneyimleri olarak kabul edilir. Okula başlama, mezuniyet, emeklilik, evlenme, çocuk sahibi olma gibi yaşam olayları bireyin yaşamında büyük değişimler yapmasını gerektiren zorlayıcı dönüm noktalarıdır. Ailede toplumun en temel sosyal kurumlarından birisi olarak çeşitli işlevlere sahiptir ve tıpkı bireyler gibi ailenin de tüm yaşamı boyunca geçirdiği çeşitli dönemler vardır. Bu dönemler ailenin kuruluşundan itibaren başlar çocukların aileye katılması, çocukların büyümesi ile devam eder ve son olarak sadece karı-koca olarak kalmış oldukları bir süreç ile sonlanır İnsan yaşamı süresince çocukluk, gençlik, orta yaş, yaşlılık gibi dönemlerden geçerken sürekli değişime uğrar ve gelişir. Bireyler gelişim basamakları üzerinde ilerlerken her yeni dönem kendinden önce varolan düzeni tehdit eder. Bireyin o güne kadar varolan dengesi, ilişkileri, rolleri değişime uğrar. Bu bağlamda ailede çıkabilecek sorunlar, çocukluktan yaşlılığa kadar yaşam süresince bir dönemden diğerine geçiş yaşantılarıyla ilişkilidir. Her bir dönem belirli gelişimsel görevlerle bağlantılıdır ve bu görevlerin başarıyla tamamlanmasında bir engellenme yaşanırsa sorunlar (kriz) oluşur. Dolayısıyla aile de yaşanan sorunlara yaklaşımda sorunun stresli bir olaydan mı yoksa bir yaşam döneminden diğerine geçişte yaşanan zorlara mı bağlı olduğu dikkatle değerlendirilmelidir. Böyle bir değerlendirme ise ailelerin yaşamı süresince her bir gelişim döneminde yaşanan değişimlerin, aile üyelerinden beklenilenierin ve döneme özgü olası sorunların bilinmesine bağlıdır. Bu tür bilgiyle donanımlı olmak ailedeki gelişimsel yaşam krizlerini anlamayı sağlayacağı gibi aileye yardımı da kolaylaştıracaktır. (Sayıl, 2000). Yaşam boyunca gelişim konusu ve olası sorunları aile bağlamında ele alınırsa, bireylerin yaş dönemlerinde ailede yaşananlar aşağıdaki sırayla özetlenecektir: 1. Bebeklik Dönemi: Aileye yeni bir bireyin katılmasına bağlı değişime uyum bebeğin beslenme sorunları, geçirdiği fiziksel hastalıklar, fiziksel travma, tutulan bakıcının veya bebeğe bakmak zorunda kalan dal1a yaşlı aile üyelerinin yaratabileceği güçlükler veya bakan kişinin girişimciliğinin eşler tarafından engellenmesi ayrıca tuvalet terbiyesi konusunda aile üyeleri arasında çıkabilecek çatışmalar gibi konular aileyi etkileyen başlıca sorunlardır. 2. Çocukluk Dönemi: Bu evrede çocuğun ebeveyn ve akranlarla ilişkileri, okul başarısı ve sosyalizasyon süreci ile ilgili olaylar, ailede sorunlar yaratabilir. Çocukların resmi eğitime 25

35 b lama y ı altıdır. Altı y çocuğun okula girişi ile ev ortamından ayrılması ve arkadaşlarına katılarak uzun ve resmi eğitime başlaması açısından önemlidir. Zamanımızda ise çocuklar y amlarının daha erken dönemlerinde kreş ve yuvaya b lamak suretiyle aileden ayrılma ve öğretmenle tanışma sürecine girmektedirler. Bunun da beraberinde aileye getirdiği sorunlar; öğretmen ve ebeveynle çatışma, öğretmen ve akranla çatışma, t ınma, göç ile arkad kaybı, okulda öğrenme güçlüğü, akranla çatışma, öğretmenlerle çatışma şeklinde ortaya çıkmaktadır. 3.Ergenlik. Dönemi: Bu dönem yakl ık 12 y larına rastlar. Bireyin toplumsal bir gereksinme olarak y amındaki rolünü tanımlama çabalarıyla sürer ve bireyin üretici konuma geçmesi ve eş seçimiyle sonlanır. Bazı gençler bu evrede sancılı bir kimlik sürecinden geçer, ailenin temel değerlerini ve toplumsal değerleri reddedebilirler (Onur, 1986). Bu çerçevede, bu dönemin ailede yarattığı en önemli sorunlar; meslek seçimi, değerler sisteminin ve y am felsefesinin oluşturulması ve yakın ilişiler kurma konusunda y anır. Ayrıca menarj ve bluğ olguları liseden mezun olma üniversiteye giriş, anne-baba ile y am tarzı veya giyim konusunda çatışmalar, karşı cinsle ilişki güçlükleri diğer sorunlar arasındadır. Ergenlikte çeşitli ruhsal sorunların b ladığı bilinmektedir. Örneğin; insanlığın korkulu rüyası şizofreni bu y larda b layabilmektedir. Bu evre çocukluktan yetişkinliğe geçişe ilişkin biyolojik, psikolojik ve sosyal değişimlere uyum dönemidir. Bazılarında, bu geçiş döneminde ergenlik krizi dediğimiz fırtınalı bir dönem y anır ve çoğunlukla olumlu sonuçlarla kapanır. Yine bu dönemde madde bağımlılığı gençleri ve aileleri tehdit eden bir diğer sorun olarak gündeme gelir. Ayrıca cinsel rollerin ve buna ilişkin sorunların y anma olasılığı da bu evrede söz konusudur. Bu nedenle aileler çeşitli sorunları, çeşitli endişeleri, güçlükleri göğüslemek zorunda kalırlar. Ergenle beraber bir değişim aile içinde de y anır. Elbette bu dönemin böylesine gürültüıü y anması bir kural değildir. Sonuç olarak olası sorunları dikkate almakla birlikte ailelerin her zaman böylesine zorlanmayacağını da unutmamak gerekir. 4.GençYeti kinlikoonem.i: Bu evre anlamlı yakın ilişki kurma, ebeveyn olma, bir işe girme ya da meslek sahibi olma gibi y antılar getirir. Genç yetişkinlik bir dalgalanma sürecinden sonra daha kararlılık kazanıldığı bir dönemdir. Bu dönemde birey toplum içindeki yerini alır, bir yuva kurar geleceğine ilişkin bir görüş ya da düş geliştirir (Simons, 1994). Ancak düş kırıklığına uğrama, aldanma, amacına yeterince ul amama ailede bir kriz yaratabilir. Özetlersek; bu dönemde aileyi etkileyen olası sorunlar şunlardır: Eşlerin aileleri ile uyum sorunları, eş ya da partner tarafından red, evlilik dışı ilişki, ayrılma, boşanma, istenmeyen gebelik, çocuğun doğumu, çocuklarla y ama tahammülsüzlük ayrıca çocuklarla disiplin sorunları, çocuğun hastalığı, ebeveyn rolüne uyumsuzluk, askere gitmek istememe, seçilen meslekte b arısızlık, maddi güçlükler, kariyer ile aile arasındaki amaçlara ilişkin çatışmalar (lrwın, Simons 1994, Onur, 1986). 26