Öfke ve Öfkeyi İfade Etme Biçimlerinin, Stresle Başa Çıkma ve Kişiler Arası Problem Çözme Açısından İncelenmesi

Transkript

1 DURU / Uyum Zorluklarını Yordamada Yalnızlık, Sosyal Destek ve Sosyal Bağlılık Arasındaki... 7 Öfke ve Öfkeyi İfade Etme Biçimlerinin, Stresle Başa Çıkma ve Kişiler Arası Problem Çözme Açısından İncelenmesi Coşkun ARSLAN* Öz Bu çalışmanın amacı sürekli öfke ve öfkeyi ifade etme biçimlerinin, stresle başa çıkma ve kişiler arası problem çözme açısından incelenmesidir. Araştırma 258 i kız ve 210 u erkek olmak üzere 468 üniversite öğrencisi (öğrenciler yaşları arasındadır ve yaş ortalaması 19,75 tir) üzerinde yapılmıştır. Araştırmanın istatistiksel analizlerinde Pearson momentler çarpımı korelasyonu tekniği ve çok yönlü hiyerarşik regresyon analizi kullanılmıştır. Araştırma sonucunda sürekli öfke ile problem odaklı başa çıkma negatif (p<.05), öfke içe ile problem odaklı başa çıkma, sosyal destek arama negatif (p<.01) yönde anlamlıdır. Öfke dışa ile kaçınma (p<.01), problem odaklı başa çıkma negatif (p<.05), öfke kontrolü ile problem odaklı başa çıkma ve kaçınma pozitif yönde (p<.01) anlamlı olduğu bulunmuştur. Ayrıca probleme olumsuz yaklaşım, kendine güvensiz yaklaşım, sorumluluk almama ile sürekli öfke, öfke içe, öfke dışa arasındaki ilişkinin pozitif (p<.01), öfke kontrolü arasındaki ilişkinin ise negatif yönde (p<.01) anlamlı olduğu bulunmuştur. Yapıcı problem çözme ile sürekli öfke (p<.05), öfke içe arasındaki ilişki negatif (p<.01), öfke kontrolü arasındaki ilişki ise pozitif yönde (p<.01) anlamlıdır. Israrcı sebatkâr yaklaşım ile öfke içe arasındaki ilişki negatif yönde (p<.05); öfke dışa, öfke kontrolü arasındaki ilişki ise pozitif yönde (p<.01) anlamlı olduğu bulunmuştur. Ayrıca stresle başa çıkma ve kişiler arası problem çözmenin sürekli öfke ve öfkeyi ifade etme biçimlerini anlamlı düzeyde açıkladığı ortaya çıkmıştır. Anahtar Kelimeler Sürekli Öfke, Öfkeyi İfade Etme, Kişiler Arası Problem Çözme, Stresle Başa Çıkma. * Selçuk Üniversitesi, Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik Anabilim Dalı Öğretim Üyesi. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri / Educational Sciences: Theory & Practice 10 (1) Kış / Winter Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti.

2 8 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Yrd. Doç. Dr. Coşkun ARSLAN Selçuk Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Psikolojik Danışma ve Rehberlik Anabilim Dalı, Meram / Konya. Elektronik Posta: coskunarslan@selcuk.edu.tr Yayın ve Diğer Çalışmalarından Seçmeler Arslan, C. (2009). Anger, self-esteem, and perceived social support in adolescence. Social Behavior and Personality: An International Journal, 37(4), Dilmaç, B., Hamarta, E., & Arslan, C. (2009). Analysing the trait anxiety and locus of control of undergraduates in terms of attachment styles. Educational Sciences: Theory & Practice, 9(1), Arslan, C. (2005). Kişilerarası çatışma çözme ve problem çözme yaklaşımlarının yükleme karmaşıklığı açısından incelenmesi. Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14,

3 DURU / Uyum Zorluklarını Yordamada Yalnızlık, Sosyal Destek ve Sosyal Bağlılık Arasındaki... 9 Öfke ve Öfkeyi İfade Etme Biçimlerinin, Stresle Başa Çıkma ve Kişiler Arası Problem Çözme Açısından İncelenmesi Coşkun ARSLAN Günlük yaşam içerisinde birey, insan ilişkilerine dayalı olarak birçok farklı durumla karşı karşıya kalmaktadır. Bu durumlardan bazıları sevinç, gülme, kahkaha atma gibi istenen ve olumlu duyguları ortaya çıkartırken; bazıları da sebep olduğu engellenme, çatışma ve problemler nedeniyle kaygı, üzüntü, hayal kırıklığı gibi istenmeyen ve olumsuz duyguların ortaya çıkmasına neden olabilmektedir. Bu olumsuz duygular, bireyin yaşamını olumlu bir şekilde sürdürmesini etkileyebilmektedir. Bireyin yaşadığı bu duygulardan birisi de öfke duygusudur (Ben-Zur, 2003; Demir ve Kaya, 2008; Deniz, Kesici ve Sümer, 2008; Dilmaç, Hamarta ve Arslan, 2009; Hamarta, 2009a; Kısaç, 1997; Mayer, Salovey, Caruso ve Sitarenios, 2001; Pavot ve Diener, 1993; Yetim, 2001). Öfke kişiler arası etkileşimler nedeniyle oluşur ve bireyin planları, istekleri ve ihtiyaçları engellendiğinde ve haksızlık, adaletsizlik ve kendi benliğine yönelik tehdit algıladığında yaşanan bir duygudur (Averill, 1983; Bıyık, 2004; Eisenberg ve Delaney, 1998; Kısaç, 1997). Öfke, durumluk ve sürekli öfke olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Durumluk öfke, belli bir duruma dayalı olarak ortaya çıkar ve öfkenin şiddeti bireyin algıladığı saldırı, haksızlık ya da engellenmenin şiddetine göre değişmektedir. Sürekli öfke ise çok sayıda durum ya da ortamı can sıkıcı ya da engelleyici olarak algılama ve buna bağlı olarak daha sık durumluk öfke yaşama eğilimi olarak tanımlanmaktadır (Deffenbacher et al., 1996; Spielberger, 1991; Spielberger, Jacobs, Russell ve Crane, 1983).

4 10 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Öfke duygusu ifade ediliş açısından da farklılaşmaktadır. Bireyler öfkelerini içe atma, dışa yöneltme ve kontrol etme şeklinde gösterebilirler. İçe atma, öfkeyi baskı altında tutmayı ve ifade etmemeyi içerirken; dışa yöneltme vurma, nesnelere zarar verme gibi fiziksel olarak ortaya konulduğu gibi küfür, hakaret, eleştiri gibi sözel yollarla da ifade edilmektedir. Öfkenin kontrol edilmesi, bireyin başkalarıyla olan ilişkilerinde genelde sabırlı, soğukkanlı, hoşgörülü, anlayışlı davranması ve çoğu zaman öfkesini kontrol etme ve sakinleşme eğilimi içinde olmasıdır (Spielberger, 1991; Özer, 1994). Bireyin karşılaştığı durumlara karşı gösterdiği öfke duygusunun bir nedeni de yaşanan durumun bireyde stres oluşturmasıdır. Nitekim bireyin yaşadığı öfke duygusu ve öfke ifadesinin, yüksek düzeyde stres hissetme ile ilişkili olduğu bulunmuştur (Diong ve Bishop, 1999; Diong et al., 2005). Bu anlamda öfke kavramının anlaşılması için stres ve stresle başa çıkmanın da incelenmesi ve bu iki kavram arasındaki ilişkinin anlaşılmasının önemli olduğu görülmektedir. Günümüzde hemen hemen her bireyin karşılaştığı stres olgusu, modern insanın günlük yaşamının bir parçasını oluşturmaktadır. Beklentileri karşılamadaki zorluklar, engellenmeler, zamana karşı yarış düşüncesi, sınavlar, başarılı olma yüklemeleri gibi olumsuz ve baskılı durumlar, stres kaynağı olarak bireyleri sürekli olarak izleyebilmektedir (Avşaroğlu ve Üre, 2007). Tüm dış ve iç baskılar, beklentiler stres kaynaklarıdır. Dış stres kaynakları aile, iş yeri ve arkadaşlardan gelen baskı ve beklentileri içerir. İç stres kaynakları ise hırs, maddecilik, rekabet ve hırçınlıktır. Bünyenin bu kaynaklardan gelen baskılara karşı gösterdiği tepkiye stres denir ve fiziksel, zihinsel, duygusal yüklenmeler sonucu ortaya çıkan zorlanmalar ve gerilimleri ifade eder (Altıntaş, 2003). Stres tepkisi, ortamda ne olduğuna bağlı olarak değil, bireyin olan duruma nasıl tepki verdiğine bağlı olarak ortaya çıkar. Bireyler stresler karşısında psikolojik ve sosyal bütünlüğünü korumak amacındadır (Baltaş ve Baltaş, 2002). Bu amaçla stresle başa çıkmada iki tür başa çıkma mekanizması tercih edilebilmektedir. Bunlar problem odaklı başa çıkma ve duygu odaklı başa çıkmadır. Problem odaklı başa çıkma, bireyin aktif bir şekilde stres yaratan durumu ortadan kaldırmaya yönelik bilgiyi ve mantıksal analizi kullanmasını içermektedir. Duygu odaklı başa çıkmada ise önemli olan bireyin stres yaratan durumla ilgili duygusunu ortadan kaldıracak kaçınma, inkâr gibi teknikleri kullanması söz konusudur. Bu geçici bir çözümdür, ama bireyin üzülmesini ve sıkıntı yaşamasını önler (D. Lazarus, 1993; Folkman, Lazarus, Gruen ve DeLongis, 1986; Lazarus, 1993; Lazarus ve Folkman,1984; Özbay ve Şahin, 1997).

5 ARSLAN / Öfke ve Öfkeyi İfade Etme Biçimlerinin, Stresle Başa Çıkma ve Kişiler Arası Bireyler edinmiş oldukları davranış kalıplarına ve zihinsel özelliklerine göre stres karşısında psikolojik tepki olarak geri çekilme, kabullenme, karşı koyma, korku, endişe, depresyon gibi duygusal problemler geliştirebilirler. Öte yandan dikkatin azalması, zihni bir konu üzerinde toplama güçlüğü, çeşitli konular arasında ilişki kurma güçlüğü, aşırı unutkanlık, obsesif (takıntılı) düşünceler zihinsel düzeydeki problemlerden bazılarıdır (Baltaş ve Baltaş, 2002). Problemlerini etkili çözemeyen bireylerin, etkili problem çözme becerisine sahip bireylere göre daha fazla kaygılı ve güvensiz oldukları, başkalarının beklentilerini anlamada yetersiz kaldıkları, daha fazla duygusal problemli, stresli ve psikolojik olarak uyumsuz oldukları ortaya çıkmıştır (Heppner ve Anderson, 1985; Heppner ve Baker, 1997). Bu nedenle kişiler arası ilişkilerde ve stres gibi problemlerle başa çıkmada bireyin sahip olduğu problem çözme becerisi önemlidir. Kişiler arası problem çözme, sosyal problem çözme olarak nitelendirilmektedir (Çam ve Tümkaya, 2008). D Zurilla ve Nezu (1990) hem kişiler arası problemlerin hem de kişisel problemlerin çözüm biçimini ortaya koymada sosyal problem çözme modelini önermektedir. Sosyal problem çözme, bir kişinin stresli durumlara karşı etkili üstesinden gelme yeteneği olan, amaçlı, bilinçli, akılcı, çaba sarf etme temelli bir başa çıkma sürecini ifade etmektedir. (D zurilla ve Chang, 1995). Sosyal problem çözme modeli, a probleme yönelme ve b uygun problem çözme ve problem çözme becerilerinin uygulanması boyutlarını içermektedir. Probleme yönelme, bireyin problemi fark etmesini, problem durumlarıyla ilgili yaptığı nedensel yüklemelerini, beklentilerini içermektedir ve problem çözme sürecinin içerisindeki güdülenme bölümüdür. Bireyin problemlere yönelik genel tutumunu oluşturan probleme yönelme, bireyin geçmiş yaşantılarında karsılaştığı problemler ve bu problemlerle başa çıkma biçimlerinden etkilenmektedir. Probleme yönelme, bireyin kendi problem çözme becerisinin yanı sıra, onun genellikle yaşamdaki problemler hakkında ne düşündüğünü ve hissettiğini, duygusal ve bilişsel şemaları içermektedir. Bireylerin problemler üzerindeki kontrol algılarını da belirleyen bu boyut, çözüm için harcanan zaman ve çabayı da etkilemektedir (Belzer, D Zurilla ve Maydeu-Olivares, 2002; D Zurilla ve Chang, 1995; D Zurilla ve Nezu, 1990; D Zurilla, Nezu ve Maydeu-Olivares, 2004; D Zurilla, Maydeu-Olivares ve Kant, 1998; Maydeu-Olivares ve D zurilla, 1996; Maydeu-Olivares, Rodriguez- Fornells, Gomez-Benito ve D Zurilla, 2000). Başka bir ifade ile probleme yönelme, kişinin problem çözme kabiliyeti ve yaşam problemleri ile

6 12 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ ilgili düşünce ve duygularını nasıl yansıtacağı hakkındaki bilişsel duygusal şemalarının çalışma tarzını içeren bir güdülenme sürecini içermektedir (Chang, 1998). Kişi problem çözme ile ilgili olumlu yönelime sahipse akılcı problem çözme becerilerini kullanacaktır. Bunun tersine kişi probleme olumsuz yönelime sahipse problem çözme becerilerini eksik ve yetersiz kullanacak ve problemden kaçınma yolunu seçecektir (Çam ve Tümkaya, 2007). Uygun problem çözme ve problem çözme becerilerinin uygulanması ise problem çözme becerileri ya da tekniklerinin uygulanması yoluyla bir problem durumuyla başa çıkma ve en iyi çözümü bulabilmek için akılcı düşünmeyi ifade etmektedir (Belzer et al., 2002; D zurilla ve Chang, 1995; Maydeu-Olivares ve D Zurilla, 1996). Bireyin kendi problem çözme becerilerini değerlendirme ve algılama biçimi, yaşamında karşılaştığı güçlüklere nasıl yaklaştığını ve onlarla nasıl başa çıktığını etkilemektedir. (Heppner ve Krauskopf, 1987; Heppner, Reeder ve Larson, 1983). Bireyin kendisini problem çözmede yeterli görmesinin kişiler arası ilişkilerinde daha girişken, daha az düşmanca ve olumsuz davranışlar ortaya koymayla ilişkili olduğu (Dixon, Heppner ve Anderson, 1991; Şahin, Şahin ve Heppner, 1993) bulunmuştur. Ayrıca yapıcı bir problem çözme yaklaşımına sahip olmanın bir çatışma durumunda daha az saldırganca davranmayla; problem çözmede kendine güvensiz olma ve sorumluluk almamanın bir çatışma durumunda daha fazla saldırganca davranmayla ilişkili olduğu, iletişim becerileri ile yapıcı problem çözme ve ısrarlı sebatkâr problem çözme yaklaşımı arasında ise pozitif bir ilişkinin olduğu bulunmuştur (Çam ve Tümkaya, 2008). Yukarıdaki açıklamalar ve araştırmalardan da görüldüğü gibi öfke duygusu bireyin yaşantısında önemli duygulardan birisidir. Öfke ve öfkenin ifade edilmesi temelde kişiler arası sorun kaynaklı bir stres ve problem durumu olduğu düşünüldüğünde, öfkenin ve öfkenin ifade edilmesinin bireyin sahip olduğu stresle başa çıkma ve problem çözme yaklaşımları ile ilişkisinin ortaya konulmasının önemli olduğu düşünülebilir. Ayrıca öfke duygusunun ve öfkeyi ifade etmenin daha iyi anlaşılması psikolojik danışma ve rehberlik alanında yapılacak program ve eğitimlerin hazırlanmasına katkı sağlayabilir. Bu araştırmada da amaç, öfke ve öfkenin ifade edilmesinin stresle başa çıkma ve kişiler arası problem çözme yaklaşımları arasındaki ilişkinin incelenmesidir. Ayrıca stresle başa çıkma ve kişiler arası problem çözme yaklaşımlarının, öfke ve öfkeyi ifade etme biçimlerini anlamlı bir şekilde yordayıp yordamadığı araştırılmıştır.

7 ARSLAN / Öfke ve Öfkeyi İfade Etme Biçimlerinin, Stresle Başa Çıkma ve Kişiler Arası Yöntem Araştırmanın Modeli ve Çalışma Grubu Bu araştırma genel tarama modeline uygun olarak yapılmıştır. Araştırmanın çalışma evreni Selçuk Üniversitesine bağlı Fen Fakültesi, Eğitim Fakültesi, Edebiyat Fakültesi ve Teknik Eğitim Fakültesinde öğrenim görmekte olan öğrencilerden oluşmaktadır. Araştırmanın çalışma grubu belirtilen fakültelerin birinci (121), ikinci (114), üçüncü (117) ve dördüncü (116) sınıflarında öğrenim görmekte olan öğrenciler arasından tesadüfî küme örnekleme yöntemi ile seçilmiştir. Araştırmanın çalışma grubunu, üniversite öğrenimi görmekte olan 468 öğrenci oluşturmaktadır. Araştırmaya katılan öğrencilerin 258 i kız ve 210 u erkektir. Öğrenciler (x=19,75 ve Ss=1.88) yaşları arasındadır. Veri Toplama Araçları Sürekli Öfke ve Öfke İfadesi Ölçeği: Sürekli öfke ve öfkeyi ifade etme ölçeği Spielberger ve arkadaşları (1983) tarafından geliştirilmiştir. Türkçeye çevirisi ve uyarlama çalışması Özer (1994) tarafından yapılmıştır. Otuz dört maddeden oluşan ölçeğin ilk on maddesi sürekli öfke düzeyini ölçerken, diğer yirmi dört madde ise bireylerin öfke ifade etme tarzlarını (öfke içte, öfke dışa ve öfke kontrol) belirlemektedir. Ölçek 4 lü Likert tipi bir ölçektir. Ölçeğin hesaplanan iç tutarlık kat sayıları; sürekli öfke boyutu için.79, kontrol öfke için.84, öfke dışa için.78 ve öfke bastırma için.62 olarak bulunmuştur (Özer,1994). Sürekli Öfke Alt Ölçeği nden alınan yüksek puanlar, öfke düzeyinin yüksek olduğunu; Öfke İçte Ölçeği ndeki yüksek puanlar, öfkenin bastırılmış olduğunu; Öfke Dışa Ölçeği ndeki yüksek puanlar, öfkenin kolayca ifade ediliyor olduğunu ve Öfke Kontrol Ölçeği ndeki yüksek puanlar ise öfkenin kontrol edilebildiğini göstermektedir (Savaşır ve Şahin, 1997). Stresle Başa Çıkma Ölçeği: Stresle Başa Çıkma Ölçeği, Türküm (2002) tarafından, üniversite öğrencileri örneklemi üzerinde geliştirilmiştir. Likert tipi (tamamen uygun=5, hiç uygun değil=1) yirmi üç maddeden oluşan ölçek stresle başa çıkma stillerini ölçmektedir. Ölçek üç alt boyuttan oluşmaktadır. Bunlar; sosyal destek arama, problem odaklı başa çıkma ve kaçınmadır. Stresle Başa Çıkma Ölçeği nin alt ölçeklerinin iç tutarlık kat sayıları sırasıyla.85,.80 ve.65 olarak hesaplanmıştır. Alt ölçeklerin madde toplam korelasyonları.61,.48 ve.34 ve testin tekrarı yöntemi ile hesaplanan korelasyon kat sayısı ise.85 olarak bulunmuştur. Alt ölçeklerden alınan yüksek puanlar o stresle başa çıkma stiline özgün davranışın daha fazla kullanıldığını ortaya koymaktadır (Türküm, 2002).

8 14 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Kişiler Arası Problem Çözme Envanteri: Envanter, yaşları arasındaki üniversite öğrencilerinde problem çözme yaklaşım ve becerilerini ölçmek için Çam ve Tümkaya (2007) tarafından geliştirilen bir araçtır. Envanter beş alt ölçekten ve toplam elli maddeden oluşmaktadır. Maddelerin 1 (hiç uygun değil) ile 5 (tamamıyla uygun) arasında olmak üzere beşli değerlendirme seçenekleri vardır. Her bir alt ölçek için elde edilen yüksek puan kişiler arası problem çözmeyle ilgili özelliğin yüksek olduğunu göstermektedir. Envanterin yapılan faktör analizi çalışmasında kişiler arası problem çözmeyle ilgili varyansın toplam % 38,38 ini açıklayan beş faktör elde edilmiştir. Faktörler Probleme Olumsuz Yaklaşma (POY), Yapıcı Problem Çözme (YPÇ), Kendine Güvensizlik (KG), Sorumluluk Almama (SA) ve Israrcı-Sebatkâr Yaklaşım (I-SY) alt ölçekleri olarak adlandırılmıştır. Her bir alt ölçekte yer alan madde sayısı sırasıyla 16, 16, 7, 5 ve 6 dır. Maddelerin yer aldıkları alt ölçeklerin toplam puanlarıyla hesaplanan korelasyon değerleri de.22 ile.74 arasında değişmektedir. Envanterin alt ölçek puanlarının iç tutarlılık Cronbach alfa kat sayıları POY=.91, YPÇ=.88, KG=.67, SA=.74 ve I-SY=.70 tir. Envanterin dört hafta ara ile 60 öğrenciye iki defa uygulanması sonucunda hesaplanan test tekrar test korelasyon değerlerinin ise alt ölçekler için sırasıyla.89,.82,.69,.76 ve.70 olduğu gözlenmiştir (Çam ve Tümkaya, 2007). Veri Analizi Araştırmada uygulanan ölçeklerden elde edilen verilerin değerlendirilmesi SPSS paket programı kullanılarak yapılmıştır. Üniversite öğrencilerinin sürekli öfke ve öfkeyi ifade etme biçimleri ile stresle başa çıkma ve kişiler arası problem çözme yaklaşımları arasındaki ilişkinin ortaya konulmasında Pearson momentler çarpımı korelasyonu tekniği kullanılmıştır. Stresle başa çıkma ve kişiler arası problem çözmenin, sürekli öfke ve öfkeyi ifade etme biçimlerini anlamlı düzeyde açıklayıp açıklamadığı ise çok yönlü hiyerarşik regresyon analizi ile test edilmiştir. Bulgular Araştırmada ilk olarak sürekli öfke ve öfke ifade etme biçimlerinin stresle başa çıkma ve kişiler arası problem çözme ile ilişkisini ortaya koymak için Pearson momentler çarpım korelasyonu tekniği kullanıl-

9 ARSLAN / Öfke ve Öfkeyi İfade Etme Biçimlerinin, Stresle Başa Çıkma ve Kişiler Arası mış ve sonuçlar Tablo 1 ve Tablo 2 de verilmiştir. Stresle başa çıkma ve kişiler arası problem çözmenin sürekli öfke ve öfkeyi ifade etme biçimlerini açıklama düzeyine ilişkin çok yönlü hiyerarşik regresyon analizi ise Tablo 3, 4, 5, 6 da verilmiştir. Tablo 1. Stresle Başa Çıkma Puanları ile Sürekli Öfke ve Öfkeyi İfade Etme Biçimleri Arasındaki İlişki Stresle başa çıkma Sosyal destek arama ** p<.01, * p<.05 Sürekli öfke Öfke içe Öfke dışa Öfke kontrolü Problem odaklı başa çıkma -.10* -.26** -.10*.25** Kaçınma **.13** ** Tablo 1 incelendiğinde stresle başa çıkmada kaçınma ile öfke dışa arasında negatif, öfke kontrolü arasında ise pozitif yönde anlamlı bir ilişki olduğu görülmektedir. Problem odaklı başa çıkma ile sürekli öfke, öfke içe ve öfke dışa arasında negatif, öfke kontrolü arasında ise pozitif yönde anlamlı bir ilişki vardır. Sosyal destek arama ile öfke içe arasındaki ilişki ise negatif yönde anlamlıdır. Diğer özellikler arasındaki ilişki ise anlamlı düzeyde bulunmamıştır. Tablo 2. Kişiler Arası Problem Çözme Puanları ile Sürekli Öfke ve Öfkeyi İfade Etme Biçimleri Arasındaki İlişki Kişiler arası problem çözme **p<.01, * p<.05 Problem olumsuz yaklaşım Yapıcı problem çözme Kendine güvensiz yaklaşım İsrarcı sebatkâr yaklaşım Sorumluluk almama Sürekli öfke Öfke içe Öfke dışa Öfke kontrolü.47**.45**.28** -.28** -.10* -.16** **.38**.29**.26** -.18** *.12**.12**.46**.41**.27** -.22**

10 16 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Yukarıdaki tabloya bakıldığında, probleme olumsuz yaklaşım puanları ile sürekli öfke, öfke içe, öfke dışa puanları arasındaki ilişki pozitif yönde; öfke kontrolü arasındaki ilişki negatif yönde anlamlı olduğu görülmektedir. Yapıcı problem çözme puanları ile sürekli öfke, öfke içe puanları arasındaki ilişki negatif; öfke kontrolü arasındaki ilişki ise pozitif yönde anlamlıdır. Kendine güvensiz yaklaşım ile sürekli öfke, öfke içe, öfke dışa arasındaki ilişki pozitif yönde; öfke kontrolü arasındaki ilişki ise negatif yönde anlamlıdır. Sorumluluk almama ile sürekli öfke, öfke içe, öfke dışa arasındaki ilişki pozitif yönde; öfke kontrolü arasındaki ilişki ise negatif yönde anlamlıdır. Israrcı sebatkâr yaklaşım puanları ile öfke içe arasındaki ilişki negatif yönde; öfke dışa, öfke kontrolü arasındaki ilişki ise pozitif yönde anlamlıdır. Tablo 3. Sürekli Öfke Üzerinde Çok Yönlü Hiyerarşik Regresyon Analizi Model Yordacılar R R 2 R 2 ch F Df Beta β p 1 (Sabit) Problem odaklı Kaçınma / Sosyal destek arama Sabit 2 Probleme olumsuz Yapıcı problem çözme /459 Kendini güvensiz Israrcı sebatkâr Sorumluluk almama Sürekli öfkeyi açıklamak için geliştirilen modele birinci adımda girilen stresle başa çıkmanın özgün katkısının model içerisinde anlamlı olmadığı görülmektedir (R 2 =.01, F (3/464) =1.83, p>.05). Modele ikinci adımda girilen kişiler arası problem çözmenin özgün katkısının model içerisinde anlamlı olduğu ortaya çıkmıştır (R 2 =.33, F (8/459) =28.94, p<.01). Kişiler arası problem çözmenin alt boyutlarından probleme olumsuz yaklaşım (β=.27, p<.01), kendine güvensiz yaklaşım (β=.17, p<.01), ısrarcı sebatkâr yaklaşım (β=.11, p<.05) ve sorumluluk almamanın (β=.29, p<.01) modele özgün katkılarının olduğu anlaşılmıştır.

11 ARSLAN / Öfke ve Öfkeyi İfade Etme Biçimlerinin, Stresle Başa Çıkma ve Kişiler Arası Tablo 4. Öfke İçe Üzerinde Çok Yönlü Hiyerarşik Regresyon Analizi Model Yordacılar R R 2 R 2 ch F Df Beta β p (Sabit) 1 Problem odaklı Kaçınma / Sosyal destek arama Sabit 2 Probleme olumsuz Yapıcı problem çözme / Kendini güvensiz Israrcı sebatkâr Sorumluluk almama Modele birinci adımda girilen stresle başa çıkmanın özgün katkısının model içerisinde anlamlı olduğu görülmektedir (R 2 =.13, F (3/464) =23,22, p<.01). Stresle başa çıkmanın alt boyutlarından problem odaklı başa çıkma (β=-.19, p<.01) ve sosyal destek aramanın (β=-.25, p<.01) modele özgün katkılarının olduğu görülmektedir. Modele ikinci adımda girilen kişiler arası problem çözmenin özgün katkısının model içerisinde anlamlı olduğu anlaşılmaktadır (R 2 =.32, F (8/459) =27.21, p<.01). Kişiler arası problem çözmenin alt boyutlarından probleme olumsuz yaklaşım (β=.31, p<.01) ve sorumluluk almamanın (β=.26, p<.01) modele özgün katkılarının olduğu anlaşılmaktadır.

12 18 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Tablo 5. Öfke Dışa Üzerinde Çok Yönlü Hiyerarşik Regresyon Analizi Model Yordacılar R R 2 R 2 ch F Df Beta β p 1 (Sabit) Problem odaklı Kaçınma / Sosyal destek arama Sabit Probleme olumsuz Yapıcı problem çözme Kendini güvensiz / Sorumluluk almama Israrcı sebatkâr Modele birinci adımda girilen stresle başa çıkmanın özgün katkısının model içerisinde anlamlı olduğu görülmektedir (R 2 =.02, F (3/464) =3.17, p<.05). Stresle başa çıkmanın alt boyutlarından kaçınmanın (β=-.10, p<.04) modele özgün katkılarının olduğu görülmektedir. Modele ikinci adımda girilen kişiler arası problem çözmenin özgün katkısının model içerisinde anlamlı olduğu anlaşılmaktadır (R 2 =.16, F (8/459) =11.46, p<.01). Kişiler arası problem çözmenin alt boyutlarından kendine güvensiz yaklaşım (β=.18, p<.01), ısrarlı sebatkâr yaklaşım (β=.12, p<.05) ve sorumluluk almamanın (β=.18, p<.01) modele özgün katkılarının olduğu anlaşılmaktadır.

13 ARSLAN / Öfke ve Öfkeyi İfade Etme Biçimlerinin, Stresle Başa Çıkma ve Kişiler Arası Tablo 6. Öfke Kontrolü Üzerinde Çok Yönlü Hiyerarşik Regresyon Analizi Model Yordacılar R R 2 R 2 ch F Df Beta β p (Sabit) 1 Problem odaklı /464 Kaçınma Sosyal destek arama Sabit 2 Probleme olumsuz Yapıcı problem çözme /459 Kendini güvensiz Israrcı sebatkâr Sorumluluk almama Modele birinci adımda girilen stresle başa çıkmanın özgün katkısının model içerisinde anlamlı olduğu görülmektedir, (R 2 =.07, F (3/464) =12.64, p<.01). Stresle başa çıkmanın alt boyutlarından problem odaklı başa çıkma (β=-.28, p<.01) ve sosyal destek aramanın (β=-.10, p<.05) modele özgün katkılarının olduğu görülmektedir. Modele ikinci adımda girilen kişiler arası problem çözmenin özgün katkısının model içerisinde anlamlı olduğu anlaşılmaktadır (R 2 =.19, F (8/459) =13.44, p<.01). Kişilerarası problem çözmenin alt boyutlarından probleme olumsuz yaklaşım (β=-.12, p<.01), yapıcı problem çözme (β=.29, p<.01) ve sorumluluk almamanın (β=.10, p<.05) modele özgün katkılarının olduğu anlaşılmaktadır. Tartışma Araştırma sonucunda, stresle başa çıkmada kaçınmanın, öfke dışa davranışını anlamlı düzeyde açıkladığı ortaya çıkmıştır. Ayrıca stresle başa çıkmada kaçınma ile öfkeyi dışa atma arasında negatif, öfke kontrolü arasında ise pozitif yönde anlamlı bir ilişki olduğu bulunmuştur. Bu sonuç öğrencilerin stresle başa çıkmada kaçınma davranışları arttıkça, öfkeyi dışa atma davranışlarının azaldığını, öfke kontrolünün ise arttığını göstermektedir. Stresle başa çıkmada kaçınma davranışı gösterme bir duygu odaklı başa çıkma davranışıdır ve stresten kaynaklanan bir ra-

14 20 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ hatsızlığı duygusal olarak azaltmayı ya da duyguların kontrol edilmesini içermektedir (D. Lazarus, 1993; Lazarus, 1993; Yöndem, 2002). Öfkenin dışa atılması, hissedilen ve yaşanılan öfke duygusunu dışa yansıtılmasını; öfkenin kontrol edilmesi ise bireyin başkaları ile ilişkilerinde genelde sabırlı, soğukkanlı, hoşgörülü, anlayışlı davranması ve çoğu zaman öfkesini kontrol etme ve sakinleşme eğilimi içinde olmasını ifade etmektedir (Spielberger, 1991; Özer, 1994). Bu nedenle stresle başa çıkmada kaçınma davranışı arttıkça, öfkeyi dışa atmanın azalması ve öfke kontrolünün artması beklenebilir Stresle başa çıkmada problem odaklı başa çıkmanın, öfke içe ve öfke kontrolünü anlamlı düzeyde açıkladığı ortaya çıkmıştır. Problem odaklı başa çıkma ile sürekli öfke, öfke içe ve öfke dışa arasında negatif, öfke kontrolü arasında ise pozitif yönde anlamlı bir ilişki vardır. Bu sonuç, stres durumlarında problem odaklı başa çıkma davranışı arttıkça, sürekli öfke, öfke içe ve öfke dışa davranışlarının azaldığını, öfke kontrolünün ise arttığını göstermektedir. Ayrıca öğrencilerin stresle başa çıkmada, sosyal destek arama davranışları arttıkça öfkeyi içe atmanın azaldığı bulunmuştur. Kişi tarafından kabul edilen, anlaşılan, ifade edilmeye çalışılan bir öfke duygusu etkin, işe yarayan, üretken bir durumdur. Kontrol edilemeyen, inkâr ya da bastırma ile yok sayılan bu tür duygular, kişinin hem kendisi hem de çevresi için zararlı olma potansiyeli taşımaktadır (Soykan, 2003). Problem odaklı stresle başa çıkma, bireyin aktif bir şekilde stres yaratan durumu ortadan kaldırmaya yönelik bilgiyi ve mantıksal analizi kullanmasını içermektedir (D. Lazarus,1993; Folkman et al., 1986; Lazarus, 1993; Lazarus ve Folkman, 1984; Özbay ve Şahin, 1997; Penley, Tomaka ve Wiebe, 2002). Sürekli öfke bireyin çok sayıda durum ya da ortamı can sıkıcı ya da engelleyici olarak algılama ve buna bağlı olarak daha sık durumluk öfke yaşama eğilimidir. Öfkeyi içe atma, bireyin hissettiği öfkesini içte tutmasını ve ifade etmemesini; öfke kontrolü, öfkesini kontrol etme çabasını ve öfkeyi dışa atma ise öfkenin dışarıya yansıtılmasını ortaya koymaktadır (Özer, 1994; Spielberger, 1991; Spielberger et al., 1983). Problem odaklı başa çıkmayı kullanan bireylerin aktif bir şekilde karşılarına çıkan sorunları ve öfke durumlarını en mantıklı şekilde çözmeye çalışmaya yönelik tutumları, onların öfkeye karşı da daha olumlu yaklaşımlar sergilemelerini ortaya koyabilir. Bu nedenle yukarıdaki problem odaklı başa çıkma, sürekli öfke ve öfkeyi ifade etme ile ilgili açıklamalar dikkate alındığında problem odaklı başa çıkmayı kullanan öğrencilerin, daha az sürekli öfke yaşama-

15 ARSLAN / Öfke ve Öfkeyi İfade Etme Biçimlerinin, Stresle Başa Çıkma ve Kişiler Arası sı, öfkelerini içe ve dışa atmalarının azalması ve daha fazla öfke kontrolü ortaya koyması beklenebilir. Kişiler arası problem çözme ile öfke ve öfkeyi ifade etme arasındaki ilişki ile ilgili bulgulara göre, problem olumsuz yaklaşım sürekli öfke, öfkeyi içe atma, öfke kontrolünün anlamlı düzeyde açıklamaktadır. Probleme olumsuz yaklaşım puanı ile sürekli öfke, öfke içe, öfke dışa puanları arasındaki ilişkinin pozitif yönde; probleme olumsuz yaklaşım puanı ile öfke kontrolü arasındaki ilişkinin ise negatif yönde anlamlı olduğu ortaya çıkmıştır. Bu sonuç, öğrencilerin probleme olumsuz yaklaşımları arttıkça, sürekli öfke, öfkeyi içe atma ve öfkeyi dışa atma davranışlarının arttığını; öfkeyi kontrol etme davranışlarının ise azaldığını ortaya koymaktadır. D Zurilla ve Chang (1995) e göre, probleme olumsuz yönelim genel bir eğilim olarak kötümserlik, problem çözme yeterliliklerine güvenmeme, problemlerle karşılaşınca kolayca öfkelenme ve üzülmeyi içeren fonksiyonel olmayan ve ket vurucu bilişsel bir dizidir. Bu nedenle probleme olumsuz yaklaşımları fazla olan bireylerin sürekli öfke, öfkeyi içe atma ve öfkeyi dışa atma davranışlarının artması beklenebilir. Yapıcı problem çözme puanları ile sürekli öfke, öfke içe puanları arasındaki ilişki negatif; öfke kontrolü arasındaki ilişki ise pozitif yönde anlamlıdır. Bu sonuca göre yapıcı problem çözme yaklaşımı arttıkça sürekli öfke ve öfkeyi içe atma davranışının azaldığı, öfkelerini kontrol davranışlarının arttığı söylenebilir. Yapıcı problem çözme, kişiler arası bir problem yaşandığında bireyin etkili ve yapıcı biçimde problemi çözmesine katkı sağlayan duygu, düşünce ve davranışlarla ilişkilidir (Çam ve Tümkaya, 2007). Yapıcı problem çözme, sosyal problem çözme modelindeki, akılcı problem çözmeye benzemektedir. Akılcı problem çözme rasyonel, açık ve etkili problem çözme becerilerinin sistematik bir şekilde uygulanmasını ifade etmektedir (D Zurilla et al., 2004). Görüldüğü gibi yapıcı problem çözme, kişinin problem durumu ile başa çıkmada etkin bir biçimde çözüme ulaşma çabasını ifade etmektedir. Bu nedenle yapıcı problem çözmeye sahip bireyin problem durumu ile ilişkili olarak ortaya çıkabilen öfke duygusunun kontrol etmesi beklenebilir. Ayrıca yapıcı bir şekilde problemlerini çözmeye çalışan bireylerin sürekli öfkesinin azalması ve öfkeyi içe atma yerine yapıcı çözümler üretme davranışlarının artması beklenebilir. Problem çözmede kendine güvensiz yaklaşım sürekli öfke ve öfke dışa atmayı, problem çözmede sorumluluk almamanın sürekli öfke, öfke içe, öfke dışa ve öfke kontrolünü anlamlı düzeyde açıkladığı bulunmuştur.

16 22 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Problem çözmede kendine güvensiz yaklaşım ve sorumluluk almama ile sürekli öfke, öfke içe, öfke dışa arasındaki ilişki pozitif yönde, öfke kontrolü arasındaki ilişki ise negatif yönde anlamlıdır. Bu durum, problem çözmede kendine güvensiz yaklaşım ve sorumluluk almama davranışı gösterme arttıkça, sürekli öfke, öfkeyi içe atma ve öfkeyi dışa atmanın arttığı, öfke kontrolünün ise azaldığını ortaya koymaktadır. Probleme güvensiz yaklaşım bir problemi çözebilme konusunda bireyin sahip olduğu güven eksikliğini, sorumluluk almama ise problem çözme konusundaki sorumluluk üstlenmemeyi ifade etmektedir (Çam ve Tümkaya, 2007). Problem çözmede kendine güvenli yaklaşıma sahip bireylerin, karar vermede öz saygılarının yüksek olduğu, bir karar verirken daha dikkatli oldukları, daha az panik, daha az kaçıngan yaklaşım gösterdikleri bilinmektedir (Deniz, 2004). Ayrıca etkili ve olumlu problem çözme yaklaşımına sahip bireylerin benlik saygılarının yüksek olduğu (D Zurilla ve Nezu, 1999; D Zurilla, Chang ve Sanna, 2003; Hamarta, 2009b) bulunmuştur. Benlik saygısı, karar verme ve problem çözme ilişkisinin incelendiği yukarıdaki araştırma sonuçları, problem çözmede kendine güvensiz yaklaşım ve sorumluluk almama davranışları gösteren bireylerin sürekli öfke, öfkeyi dışa atma, öfkeyi içe atmalarının yüksek olmasını açıklayabilir. Bilindiği gibi öfke duygusu olumsuz olayların sorumluluğunu diğer insanlara yükleme ile artmaktadır (Averil, 1983; Betancourt ve Blair, 1992). Bu nedenle problem çözmede kendine güvensiz ve sorumluluk almama yaklaşımlarını gösteren bireylerin benlik saygılarının düşük olması, dikkatsiz, daha fazla panik, kaçıngan olmaları ve öfke uyandıran durumun sorumluluğunu başkalarına yüklemeleri, onların sürekli öfke, öfkeyi dışa, öfkeyi içe atmalarını ve daha az öfke kontrolü ortaya koymalarını etkilemiş olabilir. Israrcı sebatkâr yaklaşım puanları ile öfke içe arasındaki ilişki negatif yönde; öfke dışa, öfke kontrolü arasındaki ilişki ise pozitif yönde anlamlıdır. Bu sonuç problem çözmede ısrarlı sebatkâr yaklaşım davranışı arttıkça öfkeyi içe atma davranışının azaldığı; öfkeyi dışa atma ve öfke kontrolü davranışlarının arttığını göstermektedir. Israrcı sebatkâr yaklaşım bireyin kişiler arası ilişkilerinde problem çözümü için ısrarla çaba harcamasını ortaya koymaktadır (Çam ve Tümkaya, 2007). Öfkeyi içe atma, bireyin hissettiği öfkesini içte tutmasını ve ifade etmemesini; öfkeyi dışa atma öfkenin dışarıya yansıtılmasını; öfke kontrolü ise öfkesini kontrol etme çabasını ortaya koymaktadır (Spielberger,1991; Spielberger et al., 1983; Özer, 1994). Bu açıklamalarda da görüldüğü gibi prob-

17 ARSLAN / Öfke ve Öfkeyi İfade Etme Biçimlerinin, Stresle Başa Çıkma ve Kişiler Arası lem çözmede ısrarlı sebatkâr yaklaşım gösteren birey problemin çözümü için çaba göstermektedir. Bu çözüm çabaları içerisinde bireyin etkili çözümler için öfkesini içe atması, kontrol etmesi ve çözüm için ifade etmesi beklenebilir. Bu araştırma sürekli öfke, öfke ifade etme ile stresle başa çıkma, kişiler arası problem çözme ilişkisinin incelenmesi yoluyla bu kavramlar arasındaki etkileşimin ortaya konulması açısından sınırlıdır. Bu amaçla Pearson momentler çarpım korelasyonu ve çok yönlü hiyerarşik regresyon analizi kullanılmıştır. Araştırma bireylerin hangi durumlarda öfkelerini kime karşı ve nasıl ifade ettiğini ortaya koymamaktadır. Araştırma sonuçları değerlendirildiğinde stresle başa çıkma ve kişiler arası problem çözme yaklaşımları ile ilgili bulgularla birlikte, öfkeyi ifade etme açısından bireylerin kimlere karşı bu öfkelerini içe, dışa yansıttığı ve öfkelerini kontrol ettiği ele alınabilmiş olsaydı daha farklı ve ayrıntılı değerlendirilme yapılabilirdi. Bununla birlikte araştırma sonuçları, sürekli öfke, öfkeyi ifade etme açısından bireyin sahip olduğu olumlu stresle başa çıkma ve kişiler arası problem çözme yaklaşımlarının önemli olduğunu göstermektedir. Bu bulgular doğrultusunda stresle başa çıkma ve kişiler arası problem çözme eğitimleri öfke yönetimi üzerine etkisinin incelenmesi daha açıklayıcı sonuçlara ulaşılmasını sağlayacaktır. Ayrıca sonuçlar genel olarak değerlendirildiğinde öfke yönetimi konusunda yapılacak psikolojik danışma ve rehberlik çalışmalarında, bireyin olumlu ve etkili bir stresle başa çıkma, problem çözme yaklaşımına sahip olması yönündeki uygulamalara yer verilmesi uygun olacaktır.

18 24 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ

19 BALOĞLU, BALGALMIŞ / Matematik Kaygısını Derecelendirme Ölçeği İlköğretim An Investigation of Anger and Anger Expression in Terms of Coping with Stress and Interpersonal Problem-Solving Coşkun ARSLAN* Abstract The purpose of this study was to investigate the anger and anger expression styles with respect to coping with stress and interpersonal problem-solving. The participants were 468 (258 female and 210 male, between years old) university students. Pearson product-moment correlation coefficients and multiple hierarchical regression analysis were used. As a results of the study, it was found that there was a negative relationship between trait anger and problem focused coping (p <.05), a negative relationship between anger in with problem-focused coping, and seeking for social support (p <.01), a negative relationship between anger-out with avoiding (p <.01) and problem-focused coping (p <.05) and a positive relationship between anger control with problem-focused coping and avoidance (p <.01). However there was a positive relationship among approaching problems in a negative way, lack of self-confidence, unwillingness to take responsibility and trait anger, anger in, anger out (p <.01) while a negative relationship between anger control (p <.01). A negative relationship among constructive problem-solving and trait anger (p <.05), anger-in (p<.01), and a positive relationship between constructive problem-solving and anger control (p <.01) were found. And, there was a negative relationship between insisting-preserving approach and anger-in (p <.05), while there was a positive relationship between insistent preserving approach and anger-out, anger control (p <.01). Besides, it was found that coping with stress and interpersonal problem-solving significantly explain the trait anger and the anger expressing styles. Key Words Trait Anger, Anger Expression, Coping with Stress, Interpersonal Problem Solving. *Correspondence: Assist. Prof. Coşkun ARSLAN, Selcuk University, Ahmet Kelesoglu Education Faculty, Department of Education Sciences, Meram-Konya/Turkey. coskunarslan@selcuk.edu.tr Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri / Educational Sciences: Theory & Practice 10 (1) Winter Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti.

20 26 EDUCATIONAL SCIENCES: THEORY & PRACTICE In daily life, individuals face different situations based on their personal relationships with others. While some of these situations express positive feelings such as happiness, smiling and laughing, some others may cause the expression of negative and undesired feelings such as anxiety, sadness, and frustration due to conflict and problems they create. These negative feelings tend to have a negative impact on an individual s life. One of the feelings that individuals usually experience is the feeling of anger (Ben-Zur, 2003; Demir, & Kaya, 2008; Deniz, Kesici, & Sümer, 2008; Dilmaç, Hamarta, & Arslan, 2009; Hamarta, 2009a; Kısaç, 1997; Mayer, Salovey, Caruso, & Sitarenios, 2001; Pavot, & Diener, 1993; Yetim, 2001). Anger is generated by interpersonal relationships and is experienced when the plans, desires and needs of the individual are frustrated and when the individual perceives the situation as unfair and a threat towards his ego (Averill, 1983; Bıyık, 2004; Eisenberg, & Delaney, 1998; Kısaç, 1997). There are two types of anger: temporary anger and trait anger. Temporary anger appears based on a certain situation and the its severity varies according to the degree of assault, unfairness, or frustration that the individual perceives. Trait anger, on the other hand, is defined as perceiving numerous situations or environments as boring or frustrating and consequently, having a tendency of experiencing more common temporary anger (Deffenbacher et al., 1996; Spielberger, 1991; Spielberger, Jacobs, Russell, & Crane, 1983). The feeling of anger varies according to the way it is expressed. Individuals may express anger in three ways: anger-in, anger-out and anger control. Anger-in means keeping anger under stress and not expressing it, whereas anger-out is expressed either physically by hitting and hurting objects or orally by swearing, affronting, or criticizing. Anger control means having a general tendency of behaving in a patient, calm, tolerant, and understanding manner and mainly controlling anger and calming down (Spielberger, 1991; Özer, 1994). Another reason of the feeling of anger an individual expresses in the situations is the fact that the experienced situation creates stress in the person. It was found that the feeling of anger experienced by the individual and the expression of anger is related with the feeling high level of stress (Diong, & Bishop, 1999; Diong et al., 2005). In this context, in order the figure out the concept of anger, it is important to analyze stress and coping with stress and to understand the relationship between these two concepts.