MADEN YATAKLARI 1. HAFTA ĠÇERĠĞĠ. GĠRĠġ: Terimler. Genel Terimler Kökensel Terimler Mineralojik Terimler. Slayt - 1

Transkript

1 MADEN YATAKLARI 1. HAFTA ĠÇERĠĞĠ GĠRĠġ: Terimler Genel Terimler Kökensel Terimler Mineralojik Terimler Slayt - 1

2 Genel Terimler Metalik Madenler Altın madeni, Gümüş madeni vs. Maden Metalik olmayan Madenler Ekonomik olarak bir değer taşıyan ve kârlılıkla üretilebilecek olan her türlü kayaç, mineral ve mineral topluluğu. Endüstriyel hammadde Kil yatakları, mermer, vs. Enerji Hammaddeleri Süs Taşları Opal, zümrüt, vs. Fosil yakıtlar Petrol, kömür Jeotermal Enerji Termal su Nükleer Enerji U ve Th yatakları 2

3 Genel Terimler Metalik Maden: Maden sahasından çıkarıldıktan sonra metalürjik işlemlerle metal üretimi yapılan yeraltı zenginlikleridir. 3

4 Genel Terimler 4

5 Genel Terimler 5

6 Genel Terimler Endüstriyel Hammadde: Doğadan elde edildikleri şekliyle veya kullanım amacına göre bileşimleri fazla değişmeyecek şekilde çok az işlenerek kullanıma hazırlanan maddelerdir. Örneğin mermer, kil,... 6

7 Genel Terimler Süs Taşları: Kimyasal bozunmaya veya fiziksel parçalanmaya dayanıklı, göze hoş gelen renk ve desene sahip minerallerdir (zümrüt, elmas, yakut gibi). 7

8 Genel Terimler Cevher Minerali Metalik cevher kütleleri içerisinde bulunan ve ekonomik olarak değerlendirilebilecek olan her türlü minerallerdir. Örneğin, kalkopirit (sülfür), barit (sülfat), malakit (karbonat) Gang Minerali Metalik cevher kütleleri içerisinde bulunan, fakat ekonomik olarak değerlendirilmesi mümkün olmayan her türlü minerallerdir. Örneğin, pirit (sülfür), barit (sülfat), kuvars (silikat) 8

9 Genel Terimler Ham (tüvenan) Cevher Maden yatağından çıkarılan ve herhangi bir zenginleştirme işlemine tabi tutulmayan cevher kütlesidir. Rezerv: Herhangi bir maden sahasındaki cevherin ton olarak kütlesidir Tenör: Cevherin tonunda veya metreküpünde bulunan ekonomik olarak değerlendirilebilecek olan metal veya bileşik miktarıdır. 9

10 Kökensel Terimler A) Senjenetik? B) Epijenetik? JENEZ = OLUŞUM = KÖKEN SEN (syn, ingilizce) = Eş, aynı, benzer EPİ = Ard, farklı, sonradan olan Senjenetik maden yatağı? Herhangi bir mineral veya mineral grubunun, içerisinde bulunduğu yan kayaçla eş yaşlı olduğu, yani yan kayaçla aynı anda oluştuğu maden yataklarıdır. Epijenetik maden yatağı? Herhangi bir mineral veya mineral grubunun, içerisinde bulunduğu yan kayaçtan daha sonra oluştuğu maden yataklarıdır. 10

11 Mineralojik Terimler Parajenez: Bir maden yatağında mekansal olarak bir arada bulunan minerallerin oluşturdukları topluluktur. Süksesyon: Bir maden yatağında bulunan minerallerin oluşum zamanlarını ortaya koyan oluşum sırasıdır. Teleskopaj Farklı şartlarda (örneğin yüksek sıcaklık ve düşük sıcaklık şartlarında) oluşan minerallerin bir arada bulunmasıdır. 11

12 A) Düzenli yataklar 1) Katman Ģekilli yatak. 2) Katmansı yataklar 3) Damar Ģekilli yatak. 4) Mercek Ģekilli yatak. B) Yarı Düzenli Yataklar 1) Baca ve mantolar C) Düzensiz Yataklar 1) Yığın Ģekilli yataklar 2) Ağsal yataklar 3) Saçınım Ģekilli yatak. 12

13 Düzenli Maden Yatakları Nispeten düzenli bir uzunluğu, genişliği ve kalınlığı olan, Geometrik olarak takip edilmesi kolay maden yataklarıdır. Kireçtaşı Galen, sfalerit 1) Katman şekilli yataklar Cevher yığışımları yan kayacın tabakalanma yüzeylerine paralel veya yarı paralel gelişmiştirler. Diğer boyutlarına oranla kalınlığı daha az olan yataklardır. Özellikle sedimanter yataklarda ve Bushveld (Güney Afrika) bölgesindeki gibi kromit yataklarında gözlenirler. Cevher, yan kayaçla aynı anda oluşmuştur; yani senjenetiktir. Manyetit Kromit Ultrabazik 13

14 Düzenli Maden Yatakları 2) Katmansı yataklar Görünüş olarak katman yataklara benzerler. Fakat oluşumları epijenetiktir (ard oluşumlu). Yan kayacın tabakalanma veya şistozite düzlemlerine paralel veya yarı paralel olarak yerleşir. Özellikle metamorfik sahalarda şist-mermer dokanaklarında gözlenen antimonit ve zinober yatakları katmansı bir yapı arzederler Antimonit, zinober, altın KireçtaĢı ġist ġist Antimonit, zinober, altın 14

15 Düzenli Maden Yatakları 3) Damar şekilli yataklar Diğer boyutlarına oranla kalınlığı az, iki yüzeyi birbirine yaklaşık paralel, Faylanma veya kırılma Cevher sütunu yan kayacı genellikle keserek bulundukları ortama yerleşmiş olan yataklardır. Bazalt Taban Bloğu Tavan Bloğu Yani oluşumları her zaman epijenetiktir. Damarlar faylar gibi düşünülmelidirler. Yan kayaç-damar dokanağı 15

16 Düzenli Maden Yatakları 3) Damar şekilli yataklar 16

17 Damar şekilli yataklar Damarlarda Zenginleşme Zonları a) Şişme Zonları: Damarlar her zaman aynı özellikte devam etmezler. Bazı bölgelerde daha kalın, bazı bölgelerde ise çok daha dar olabilirler. Bu özellik, damarlarda şişme ve daralma olarak bilinir. Şeyl Şeyl Dirençli Kumtaşı Kumtaşı Dirençsiz Slayt-17

18 Damar şekilli yataklar Damarlarda Zenginleşme Zonları a) Kırık kesişme zonları: b) Yan kayaç litolojisine bağlı zenginleşme Bazalt Granit Fay Aplit 18

19 Damar şekilli yataklar: Damar Çeşitleri 1) Basamaklı Damar 2) Bölmeli Damar 3) Merceksi Damar Dayk Kireçtaşı Daha az dayanımlı yan kayaç Damar Damar 4) Kama Damar 5) Süngü Damar 6) Oluk / Semer Damar Kçt Semer damar Damar Oluk damar 19

20 Düzenli Maden Yatakları 4) Mercek Şekilli Yataklar Her boyutta olabilirler. Genellikle kalınlıkları diğer boyutlarına nazaran daha küçük olan ve her yönde giderek incelme gösteren ve nihayet son bulan cevher kütleleridir. Özellikle pegmatitik yataklar ve ekzalatif yataklar için karakteristiktirler. 20

21 Yarı Düzenli Maden Yatakları Devamlılıkları, düzenli yataklara göre daha düzensiz olan, fakat oldukça düzenli bir uzunluğu, genişliği ve kalınlığı olan, geometrik olarak takip edilmesi nispeten kolay maden yataklarıdır. Baca ve manto şekilli yataklar Silindir veya tüp şekilli, yatay kesitleri oval olan, derine doğru gidildikçe daralan düşey veya düşeye yakın konumlu olan yataklardır. Bacaların çoğu fay, kırık, dayk gibi düzlemsel yapıların kesiģim zonları boyunca geliģmiģtirler. Au, Pt, Sn ve elmas gibi çok kıymetli madenler genellikle bu tür oluşuklarda bulunurlar. Örneğin kimberlit bacaları (G. Afrika). Kimberlit bacası Manto Yan Kayaç 21

22 Düzensiz Maden Yatakları Devamlılıkları genellikle problemli olan ve belirli bir geometri takip etmeyen ve çok değişken şekillerde gelişebilen yataklar. Yığın şekilli yataklar Sınırları girintili çıkıntılı olan ve basit bir geometrik şekil göstermeyen her türlü cevher yığışımlarıdır. Stok olarak ta bilinirler. Bu tür yataklara özellikle metazomatik yataklarda ve karstik arazilerde gelişen oluşuklarda rastlanır. Bazik ve ultrabazik kayaçlar içerisinde gelişen bazı yataklar da (özellikle podiform kromit) genellikle yığın şeklindedir. 22

23 Düzensiz Maden Yatakları Devamlılıkları genellikle problemli olan ve belirli bir geometri takip etmeyen ve çok değişken şekillerde gelişebilen yataklar. Yığın şekilli yataklar 23

24 Düzensiz Maden Yatakları Ağsal yataklar Cevherin yan kayaç içerisinde gelişigüzel dağılmış olan ve birbirini kesen çok ince damarcıklar halinde bulunduğu yataklardır. Zaman zaman ağsal damarcıklar birleşerek kalınlaşabilir. Daha çok porfiri tip yataklarda görülür. Bazı durumlarda, bu ağsal damarcıklar, kayaç içinde hakim olan ana kırık sistemlerine paralel veya yarı paralel olarak gelişmiş olabilirler. Mikrodiyorit 24

25 Düzensiz Maden Yatakları Ağsal yataklar Cevherin yan kayaç içerisinde gelişigüzel dağılmış olan ve birbirini kesen çok ince damarcıklar halinde bulunduğu yataklardır. Zaman zaman ağsal damarcıklar birleşerek kalınlaşabilir. Daha çok porfiri tip yataklarda görülür. Bazı durumlarda, bu ağsal damarcıklar, kayaç içinde hakim olan ana kırık sistemlerine paralel veya yarı paralel olarak gelişmiş olabilirler. 25

26 Düzensiz Maden Yatakları Saçınımlı yataklar Cevher minerallerinin yan kayaç içerisinde belirli bir düzen göstermeksizin dağılmış olarak bulunmasıdır. Saçınımlı durumda olan her cevher tanesi inklüzyon olarak adlandırılır. İnklüzyonların veya saçınımların yer yer bir araya toplanmasıyla merceğimsi kütleler oluşur. Bunlara da ġiliyren adı verilir. Ağsal yataklar da cevher saçınımlarının belirli zayıf zonlar boyunca dizilmesiyle oluşmuşturlar. Murgul Cu yatağı 26

27 CEVHERĠN YERLEġĠMĠ A) BoĢluk Dolgusu ġeklinde Cevher ve gang minerallerinin kimyasal bileşenlerini taşıyan akışkanların yan kayaç içerisinde daha önceden oluşan açıklıkları doldurmasıdır. Bu açıklıklar daha çok fay zonları, kırık ve çatlaklar ve breşik zonlardır. Boşluk dolgusu sonunda genellikle damar tipi cevherleşmeler oluşur. B) Ornatım ġeklinde Cevher ve gang minerallerinin kimyasal bileşenlerini taşıyan akışkanların yan kayacın içerisinden geçerken, çözelti-kayaç arasında geçen kimyasal değişim (metazomatizma) sonucunda gerçekleşir. Böylece ergiyik ile yan kayaç arasında bir değiş tokuş olayı gerçekleşir. Bu tür yerleģimde: Cevher çeperleri düzenli değildir ve girintili çıkıntılı bir yapı arzeder. Özellikle karbonatlı seviyelerde görülür. Ornatımla yerleşim skarn tipi yatakların karakteristik özelliğidir. Ornatım hemen her tür damar gelişimine de eşlik edebilir. Slayt-27

28 CEVHERĠN YERLEġĠMĠ C) Ġçirme ġeklinde Yan kayaç içerisinde bulunan gözeneklerin, cevher ve gang minerallerinin kimyasal bileşenlerini taşıyan akışkanlarla dolması sonucu gelişen bir olaydır. Gözeneklere yerleşen ergiyik yan kayacın kimyasal özeliklerine bağlı olarak onu ornatabilir. Böylece içirme ve ornatım birlikte gelişebilir. Slayt-28