İletişim. Doç. Dr. Süleyman Sadi Seferoğlu ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ VE MATERYAL TASARIMI ISBN

Transkript

1 7. BASKI

2 Doç. Dr. Süleyman Sadi Seferoğlu ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ VE MATERYAL TASARIMI ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. 2013, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Temmuz Baskı: Şubat 2013 Dizgi-Grafik Tasarım: Selda Kılıç Kapak Tasarımı: Zülfikar Sayın Baskı: Tarcan Matbaası (Ankara ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay/ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖNSÖZ 1990 lı yılların başlarında, son 10 yıldaki bilgi birikimi insanlığın başlangıcından bugüne kadarki bilgi birikiminden daha fazladır denilmekteydi. Bilişim alan uzmanları ve araştırmacılar 1990 lı yılların sonlarına doğru bu söylemi bilgi birikimi her 5 yılda ikiye katlanmaktadır şeklinde değiştirdiler. Bu süre daha sonra ise her 2 yılda bir şeklinde değişti. Günümüzde bu süre iyice kısalmış durumdadır. Bilginin bu kadar hızlı bir şekilde çoğalmasının arkasında bilindiği gibi, bilgi teknolojileri alanında gerçekleşen yenilikler bulunmaktadır. Bilişim teknolojilerinde sürekli olarak gelişmeler ve yenilikler olmakta, bu teknolojiler insanın yaşamını daha çok etkilemekte ve bu teknolojiler yaygınlaştıkça onlara erişim de giderek daha kolay olmaktadır. Günümüzde hem bilgi kapsamı, hem de teknolojik gelişmeler büyük bir hızla değişmekte ve yayılmaktadır. Bu oluşumlar, doğal olarak öğrenme-öğretme biçimlerini de etkilemektedir. Öğretim materyallerinin hazırlanmasından sunuş ve değerlendirme sürecine kadar teknolojinin, özellikle bilgisayara dayalı teknolojilerin vazgeçilmezliği eğitimcileri yeni kuramlar ve uygulama yollarının arayışına itmektedir. Bilişim teknolojilerindeki gelişmelerin eğitim alanına yansımalarından birisi öğretim malzemelerinin bilgisayar ortamına taşınması şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Öte yandan ayrıca İnternet yoluyla da etkileşimin boyutu gitgide artan bir önem kazanmaktadır. Bir öğretim materyalinin temel amacı hedeflenen kitleye eğitsel potansiyelinden en üst düzeyde yararlanma olanağını vermesi olduğu söylenebilir. Öğretim materyalleri, özellikle bilgisayar teknolojileri sayesinde buna zemin hazırlayarak etkili öğrenmelerin gerçekleşmesine önemli katkılar sağlamaktadır. Bu kitap öğrenme-öğretme sürecinde teknoloji kullanımını önemseyen eğitimcilere yönelik olarak hazırlanmıştır. Kitap, eğitimcilere çeşitli öğretim materyallerini hazırlama, geliştirme, kullanma ve değerlendirme sürecinde yol göstermeye çalışmakta, onlara teknolojiyi öğretmeöğrenme süreçleriyle bütünleştirmelerinde yardımcı olmayı ve bunları değişik örneklerle somutlaştırmayı amaçlamaktadır. Kitabın ilk baskısı yapıldıktan sonra bugüne kadar yapılan baskılarında yakın çevremden, meslektaşlarımdan ve öğrencilerimden çeşitli geri bildirimler aldım. Kitabın daha nitelikli olması sürecinde önemli katkıları olan bu geri bildirimlerin şükranla karşılandığını belirtmek isterim. Öte yandan kitabın ilk baskısını baştan sona okuyarak dil ve anlatım açılarından düzeltmeler yapan ve önerilerde bulunan dayım emekli Edebiyat öğretmeni Münir Nurettin Hasköylü ye ayrıca teşekkürlerimi sunarım. Bu kitabın, eğitimcilere öğretim teknolojilerini kullanırken ihtiyaç duydukları bilgi ve becerileri kazanmalarında önemli katkılar getireceği umulmaktadır. Umarım bu kaynak kitap her düzeyde eğitimcilere yol gösterici işlevini gereği gibi yerine getirir. Süleyman Sadi SEFEROĞLU Ankara, Şubat 2013 iii

4 İÇİNDEKİLER Önsöz...iii İçindekiler... v 1. BÖLÜM TEMEL KAVRAMLAR (s. 1 23) Temel Kavramlar... 1 Eğitim, Öğretim, Eğitim Teknolojisi, Öğretim Teknolojisi Sistem Yaklaşımı ve Program Geliştirme, Eğitimde Program Geliştirme Süreci... 2 Bir Eğitim Programının Temel Ögeleri... 5 Hedef Türleri... 8 Hedef Kaynakları... 9 Hedef Alanları - Hedeflerin Aşamalı Sınıflaması... 9 Hedefleri Belirlemenin Önemi ve Hedeflerin Analizi İletişim Süreci İletişim Sürecinin Temel Ögeleri İletişim Süreci ve Yaşantı Alanı Araçların Sınıflandırılması ve Öğrenme ile Bağlantısı Edgar Dale in Yaşantı Konisi Özet Tartışma Soruları BÖLÜM ÖĞRETİM MATERYALLERİNİN TASARLANMASI, HAZIRLANMASI VE SEÇİMİ (s ) Temel Materyal Hazırlama Yaklaşımları Yöntem, Araç ve Materyallerin Seçimi Materyal Seçiminde Uygulanacak Ölçütler Görsel Materyallerin Öğrenmedeki Rolü Görsel Ögeleri Anlama ve Yorumlama Görsel Tasarımda Amaçlar Görsel Materyalleri Tasarlama Süreci Görsel Tasarımın Unsurları Görsel Unsurlar Sözel Unsurlar Materyalleri Çekici Kılan Unsurlar (Destekleyici Unsurlar) Tasarımda Biçimsel Yapı Tasarımda Düzenlemeler Özet Tartışma Soruları v

5 3. BÖLÜM SUNUM MATERYALLERİNİN HAZIRLANMASI (s ) Yansılar (Saydamlar) Yansıların Boyutları Yansıların Hazırlanması Yansıların Hazırlanması ile İlgili Somut Öneriler Basılı Bir Metni Aynen Kullanmanın Yaratabileceği Sakıncalar Yansıların Kullanımında (Yansıtılmasında) Maskeleme Tekniğinin Kullanılması Katlama Teknikleri Öğretimde Yansıtıcı Kullanmanın Üstünlükleri Öğretimde Yansıtıcı Kullanımının Doğurabileceği Olumsuzluklar/ Sınırlılıklar Yansıları Arşivleme Bir Materyal Geliştirme Aracı Olarak Fotoğraf Makinesi Fotoğraf Makinesi Türleri Özet Tartışma Soruları BÖLÜM ÖĞRETİMDE GÖRSEL - İŞİTSEL ARAÇLAR (s ) Öğretimde Görsel İşitsel Araçlar Kullanmanın Önemi Öğretme-Öğrenme Ortamlarında Yaygın Olarak Kullanılan Görsel-İşitsel Araçlar A- Yansıtma Özelliği Olan Görsel Araçlar B- Yansıtma Özelliği Olmayan Görsel Araçlar ve Alan Gezileri C- Basılı Materyaller D- Gösteri Yerleri E- İşitsel Araçlar F- Hareketli Araçlar (Görüntüler) G- Bilgisayarlar H- İletişim (Telekomünikasyon) Araçlara Dayalı Olarak Yapılan Öğretimin Yararları Araçlara Dayalı Olarak Yapılan Öğretimin Ortaya Çıkarabileceği Olası Sakıncalar Araçları Seçerken/Kullanırken Dikkat Edilmesi Gerekli Hususlar Görsel İşitsel Araçların Eğitim Ortamına Katkıları Sınıflarda Kullanılan Araçların Özellikleri Görsel Araçlar Kitaplar Yazı ve Gösterim Tahtaları Resimler Çizimler Çizelgeler (Şemalar) vi

6 Kavram Haritaları Grafikler Gerçek Eşyalar ve Modeller Yansıtıcılar (Projektörler) Bilgisayar Teknolojileri İşitsel Araçlar Radyo Pikap ve Plâklar Teyp, Ses Bantları ve CD ler Görsel ve İşitsel Araçlar Film Makinesi ve Hareketli Filmler Kapalı Devre Televizyon Video Teknoloji Destekli Araçlar Telemetin ve Videometin Teknolojileri Etkileşimli Video İletişim Uyduları Özet Tartışma Soruları BÖLÜM İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİ VE EĞİTİMDEKİ UYGULAMALARI (s ) Televizyon ve Video ile Öğretim Kapalı Devre Televizyon Video ile Öğretim Konferanslar Çoklu Ortamlar (Multi-Media Systems) Telemetin ve VideometinTeknolojileri Telemetin Videometin Etkileşimli (interactive) Video Etkileşimli Video Sisteminin İşleyişi Etkileşimli Video ile Geleneksel Eğitimin Karşılaştırılması İletişim Uyduları Özet Tartışma Soruları vii

7 6. BÖLÜM EĞİTİMDE BİLGİSAYAR UYGULAMALARI (s ) Bilgisayar Nedir? Donanım ve Yazılım Bilgisayar Destekli Eğitim Nedir? Bilgisayar Destekli Eğitimin Amaçları Bilgisayar Destekli Eğitimin Üstünlükleri Bilgisayar Destekli Eğitimin Sınırlılıkları Bilgisayar Destekli Öğretim Okul Yönetiminde Bilgisayar Kullanımı Bilgisayar Destekli Eğitim Yönetimi (BDEY) Bilgisayar Destekli Eğitim Yönetiminin Üstünlükleri Eğitim Yazılımları ve Türleri Alıştırma ve Uygulama (Pratik) Yaptırma Yazılımları Alıştırma ve Uygulama Yaptırma Yazılımlarını Değerlendirme Ölçütleri Öğretici Yazılımlar Öğretici yazılımları değerlendirme ölçütleri Benzetim Yazılımları Benzetim Yazılımlarını Değerlendirme Ölçütleri Problem Çözme Yazılımları Problem Çözme Yazılımları Değerlendirme Ölçütleri Eğitsel Oyunlar Uygulama Yazılımları İletişim Yazılımları Eğitim Yazılımlarını Değerlendirme Sözcük İşlem Yazılımları Bir Sözcük İşlemci Yazılımında Yapılabilecek Bazı İşlemler Hesap Tablosu Sunum Programları Veri Tabanı Programları PowerPoint Sunum Programını Kullanarak Bir Sunu Hazırlama Tasarım Şablonu Seçeneğini Kullanma Boş Sunu Seçeneğini Kullanma Akıllı İçerik Sihirbazını Kullanarak Bir Sunu Hazırlama Slaytları Görüntüleme Biçimleri Sunuları Biçimlendirme Özet Tartışma Soruları viii

8 7. BÖLÜM İNTERNET NEDİR? (s ) İnternet Nedir? İnternet Nasıl Ortaya Çıktı? Yerel ve Geniş Bölge Bilgisayar Ağları TCP/IP Nedir? İnternet in Çalışma Sistemi ve Özellikleri İnternet (Bilgi) Kaynakları-Servisleri Elektronik Posta (e-posta) Tartışma Listeleri Telnet Sohbet Odaları Dosya Aktarımı Gopher Web (World Wide Web) İnternet e Bağlanma ve İnternet Servis Sağlayıcıları İnternet te Adresler (Adreslerin Anatomisi) İnternet Alan Adları İnternet te Araştırma-Arama/Tarama Yapma Türkiye de İnternet Uzaktan Eğitim ve İletişim Teknolojileri Uzaktan Eğitim Nedir? Uzaktan Eğitimin Kullanım Amaçları Uzaktan Eğitim Sisteminin Türleri ve Seçimi Etkileyen Değişkenler Uzaktan Eğitim Sisteminin Özellikleri Web Temelli Uzaktan Eğitim Uzaktan Eğitime Yönelik Eleştiriler İletişim Teknolojileri ve Eğitimdeki Uygulamaları Türkiye deki Çeşitli Uzaktan Eğitim Uygulamaları Özet Tartışma Soruları BÖLÜM ÖĞRETİM MATERYALLERİNİ DEĞERLENDİRME (s ) Öğretim Etkinliklerini Ölçme ve Değerlendirme Ölçme Nedir? Ölçme Çeşitleri Ölçek Bir Ölçme Aracında Aranan Nitelikler Testlerin Sınıflandırılması Değerlendirme Nedir? ix

9 Program Değerlendirme Değerlendirme Türleri Eğitim Amaçlı Bilgisayar Programlarını Değerlendirme Öğretim Materyallerini Değerlendirmede Yapılan Seçimin Önemi: Materyallerin Öğretim Değerinin Saptanması Öğretim Materyallerini Değerlendirme: Materyallerin Hazırlanmasında ve Seçilmesinde Dikkat Edilecek Noktalar Materyal Değerlendirme ve Amaçlara Uygunluk Öğretim Materyallerini Değerlendirme Süreci Görsel Tasarım Biçimsel Yapıyı Değerlendirme Formu Çoklu Ortam Setlerini Değerlendirme Formu Basılı Materyalleri Değerlendirme Formu Yansıtma Özelliği Olmayan Görselleri Değerlendirme Formu Yansıtma Özelliği Olan Görselleri Değerlendirme Formu İşitsel Materyalleri Değerlendirme Formu Video ve Filmleri Değerlendirme Formu Bilgisayar Yazılımlarını Değerlendirme Formu Özet Tartışma Soruları EKLER (s ) Türkiye deki Eğitim Teknolojisi Merkezleri Türkiye deki Eğitim Teknolojisi Merkezleri (Eğitim Teknolojisi Üretim ve Hizmet Birimleri) Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü Bilgiye Erişim Merkezi MEB Hizmet Üretim ve Dağıtım Birimleri Okullarda Bilgi Teknolojisi (BT) Sınıfları Anadolu Üniversitesi nde Eğitsel Televizyon Programları Açıköğretim Fakültesi Eğitim Televizyonu (ETV) Açıköğretim Fakültesi Programları Görsel Tasarımcılara ve Uygulayıcılara Sunumlarla İlgili Somut Öneriler Sunuculara, Sunuları Süresince Uymaları Gereken Temel İlkeler Konusunda Uyarılar Basılı Materyallerin Tasarımı Sürecinde Dikkat Edilmesi Gereken İlkeler Eğitimciler İçin Webden Çeşitli Kaynaklar İngilizce Öğrenme-Öğretme Kaynakları Açık Ders Malzemeleri Kaynakça Sözlükçe Ad Buldurusu Konu Buldurusu Yazar Hakkında x

10 Bölüm 1 TEMEL KAVRAMLAR İçindekiler Temel Kavramlar o Eğitim, Öğretim, Eğitim Teknolojisi, Öğretim Teknolojisi Sistem Yaklaşımı ve Program Geliştirme Eğitimde Program Geliştirme Süreci o Bir Eğitim Programının Temel Ögeleri o Hedef Türleri o Hedef Kaynakları o Hedef Alanları - Hedeflerin Aşamalı Sınıflaması o Hedefleri Belirlemenin Önemi ve Hedeflerin Analizi İletişim Süreci o İletişim Sürecinin Temel Ögeleri o İletişim Süreci ve Yaşantı Alanı Araçların Sınıflandırılması ve Öğrenme ile Bağlantısı Edgar Dale in Yaşantı Konisi Özet Tartışma Soruları

11 2 Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı Bu bölümde eğitim, öğretim, eğitim teknolojisi ve öğretim teknolojisi kavramları, sistem yaklaşımı ve program geliştirme süreci, bir eğitim programının temel ögeleri, hedef türleri, hedef kaynakları, hedef alanları, hedeflerin aşamalı sınıflaması, hedefleri belirlemenin önemi ve hedeflerin analizi, iletişim süreci ve bu sürecin öğretim etkinlikleriyle olan ilişkisi üzerinde durulmuştur. Temel Kavramlar: Eğitim, Öğretim, Eğitim Teknolojisi, Öğretim Teknolojisi, Sistem Yaklaşımı ve Program Geliştirme, Eğitimde Program Geliştirme Süreci Öğretim teknolojilerinin neler olduğuna ve bu teknolojilerin öğretim etkinliklerindeki yeri ve önemine geçmeden önce eğitim, öğretim, teknoloji, eğitim teknolojisi ve öğretim teknolojisi gibi kavramların kısaca açıklanmaları gerekmektedir. Eğitim Ertürk (1997) eğitimi bireyin davranışında kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istendik değişme meydana getirme süreci olarak tanımlamaktadır. Çilenti (1984) ise tanımlamasını öğrenme kavramıyla bağlantılı olarak yapmakta ve öğrenme, ya bir davranış değişikliğinin veya yeni bir davranışın oluşması; eğitim ise içinde yaşanılan toplumca arzu edilen davranışların bireyde oluşturulması sürecidir demektedir. Öğretim Öğretim, öğrenmenin gerçekleşmesi için planlanan, kasıtlı ve sistematik eğitim (Demirel, 2003) olarak tanımlanabilir. Teknoloji ise belli amaçlara ulaşmada, belli sorunları çözmede, gözleme dayalı ve kanıtlanmış bilgilerin uygulanmasıdır. Eğitim ve teknoloji insan yaşamının daha etken duruma getirilmesinde önemli rolü olan iki temel öğedir. Her iki öğe de insanın doğal ve sosyal çevresine egemen olma yolunda gösterdiği çabalarda başvurduğu iki temel araç olmuştur (Alkan, 1998). Eğitim Teknolojisi Eğitimin tanımı bu şekilde yapıldıktan sonra, eğitim teknolojisinin eğitim süreci içindeki yerinin saptanabilmesi için program geliştirme kavramının ne olduğunun bilinmesinde yarar vardır. Çilenti (1984) program geliştirmeyi

12 Temel Kavramlar 3 eğitimin planlanması, yürütülmesi ve değerlendirilmesi işlemleri olarak tanımlamakta ve program geliştirmede eğitimin planlanması, eğitimin yürütülmesi ve değerlendirme olmak üzere üç temel aşamanın bulunduğunu ifade etmektedir. Eğitim teknolojisinin, ilk insanın kendi kendine ilk defa bunu nasıl öğretirim? sorusunu sorduğu anda başladığını belirten Çilenti onu program geliştirme sürecinin ikinci aşaması olan eğitimin yürütülmesi yani bireylerin özel amaçlara (hedeflere) ulaşmalarının sağlandığı aşamayla ilişkilendirmektedir. Çilenti buradan hareketle eğitim teknolojisini, öğrencileri, eğitim programlarında belirlenmiş olan özel amaçlara ulaştırma süreciyle uğraşan bilim dalı olarak tanımlamaktadır. Öte yandan Alkan (1998) eğitim teknolojisini, öğretme-öğrenme süreçlerinin yapısallaştırılması, yani öğretme-öğrenme süreçlerinin tasarlanması, uygulanması, değerlendirilmesi ve geliştirilmesi işi şeklinde tanımlamaktadır. Alkan, programı oluşturan bütün ögelerin birbirleriyle organik bir ilişki içinde olduğunu ve bu nedenle eğitim teknolojisinin programın bütünüyle ilgili olduğunu ve kavramın programın bütününü kapsadığını belirtmektedir. Ergin (1995) de eğitim teknolojisini, öğrenme ile ilgili sorunların analizi ve çözümünde insanları, yöntemleri, düşünceleri, araç-gereçleri ve organizasyonu içeren karmaşık ve tümleşik bir süreç olarak görmektedir. Öğretim Teknolojisi Öğretim kavramı eğitimin bir parçasıdır. Bu açıdan bakıldığında öğretim teknolojisi de eğitim teknolojisinin bir parçası olarak ele alınmakta ve özel amaçların gerçekleştirilmesinde etkili öğrenmeler sağlamak için öğretmeöğrenme sürecinin tasarımlanması, yürütülmesi ve değerlendirilmesinde sistematik bir yaklaşım şeklinde tanımlanmaktadır (Ergin, 1995). Alkan da öğretim teknolojisinin belirli öğretim disiplinlerinin kendine özgü yönlerini dikkate alarak düzenlenmiş teknolojiyle ilgili bir kavram olduğunu belirtmektedir. Bu ifadeden yola çıkarak, eğitim teknolojisi kavramının öğretme-öğrenme süreçleri ile ilgili özgün bir disiplini vurguladığını, öğretim teknolojisi kavramının ise bir konunun öğretimi ile ilgili öğrenme etkinliklerinin kılavuzlanmasını ifade ettiği söylenebilir. Ergin (1995), eğitim teknolojisi ve öğretim teknolojisi kavramlarının Türkiye deki kullanımlarına bakıldığında bu iki kavramın eş anlamda kullanıldıklarını belirtmektedir. Bir kavram kargaşasına yol açmamak için bu iki kavramın eş anlamda kullanılmalarında bir sakınca olmayacağı söylenebilir. Sistem Yaklaşımı ve Program Geliştirme Eğitim teknolojisiyle ilgili yapılan bu tanımlamalara bakıldığında kavramın program geliştirme süreciyle çok yakından ilişkili olduğu anlaşılmaktadır. Bir program ve onu oluşturan ögeler sistem yaklaşımıyla yani bir bütünü, onu

13 4 Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı oluşturan parçaları ve parçalar arasındaki ilişkileri göz önünde bulundurarak ele alıp incelendiğinde bu ilişki ve bu ilişkinin önemi daha açık görülebilir. Eğitim teknolojisi, öğretim araç ve materyallerinin eğitim programının ögeleri ile olan ilişkisini ele alan bir süreçtir şeklindeki bir tanımlamanın da sistem yaklaşımı göz önünde bulundurularak yapılan bir tanımlama olduğu anlaşılmaktadır. Öğretim Hedefleri Konu Alanı Giriş Davranışları Öğretim Stratejisi Öğretim Yöntem ve Teknikleri Öğretim Materyalleri Değerlendirme Dönüt (Geri Bildirim) Sistem yaklaşımı bir bütünü, onu oluşturan parçaları ve parçalar arasındaki ilişkileri göz önünde bulundurarak ele alıp incelemektir. Program geliştirme sürecine sistem yaklaşımıyla bakıldığında programın boyutlarından birinde olan bir değişmenin sistemde yer alan diğer boyutları da etkilediği anlaşılır. Burada öğretim araç ve materyalleri öğretim programının hem bir alt ögesi hem de alt sistemidir. Öğretim sürecinde kullanılan araç ve materyallerin eğitim hedefleriyle, konu alanıyla, öğrenci giriş davranışlarıyla, öğretim strateji ve yöntemleri ile uyumlu olması gerekir. Bu uyumlu çalışma gerçekleşmediğinde yani ögelerden birinin işleyişinde bir sorun yaşandığında bundan bütün yapı etkilenir. Bu nedenle etkili bir planlamanın yapılması ve program geliştirme sürecinin gereği olarak dönüt mekanizmasının işletilmesi önemlidir. Eğitimde Program Geliştirme Süreci Bir eğitim sisteminde ortaya çıkan sorunların çözümü, o sistemdeki eğitim politikalarına yani okuldaki öğrencinin davranışına dönüştürmesi söz konusu olan eğitim programlarının geliştirilmesine bağlıdır. Eğitim programı-