GÜLYAĞI SANAYİ PROSES ATIKLARI ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ

Transkript

1 GÜLYAĞI SANAYİ PROSES ATIKLARI ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ İsmail TOSUN 1 M. Talha GÖNÜLLÜ Ertan ARSLANKAYA ÖZET Dünyanın en önemli yağ gülü üreticileri sırasıyla Türkiye ve Bulgaristan dır. Türkiye de, %62.4 ile en fazla üretim yapan Isparta yı Afyon, Burdur ve Denizli izlemektedir. Gül çiçeğinin işlenmesi esnasında, gül çiçeğinin yaklaşık 3 katı kadar su kullanılmaktadır. Gülyağı işleme proseslerinden çok fazla miktarda atıksu ile su muhtevası yüksek olan (%90) posa oluşmaktadır. Gül çiçeği miktarının yaklaşık iki katı kadar posa, iki katı kadar da atıksu üretilmektedir. Posa ve atıksu yılın toplam 45 günü boyunca oluşmaktadır. Bu çalışmada gül çiçeği üretiminden kaynaklanan posa ve proses atıksularının kirletici özellikleri deneysel olarak belirlenmiş ve bunlara göre muhtemel arıtılabilirlik araştırmaları için yön tespitleri yapılmıştır. ANAHTAR KELİMELER: Isparta, gül çiçeği, gül posası, atıksu Determination of Characteristics of Rose Oil Processing Wastes and Wastewaters ABSTRACT World s the most substantial rose oil producers are Turkey and Bulgaria. Isparta having 62.4% production share of Turkey is followed by Afyon, Burdur and Denizli. While rose flower was processed, about 3 times more water of the flower mass is poured into the vessel. Therefore, the process also produces quite remarkable amount of residue and wastewater. The process residue has 90% water content. Both of the wastewater and residue are discharged to near creek, sewer, lagoon and field, during only 45 days in a year. In the study, the characteristics of residue and wastewater resulting from the rose oil production process were examined in order to get a way to possible treatment methods. KEY WORDS: Isparta, rose flower, rose residue, wastewater 1 Yıldız Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü 80750, İSTANBUL Tel: ( ) Fax: tosun@yildiz.edu.tr, gonul@yildiz.edu.tr, akaya@yildiz.edu.tr

2 1. GİRİŞ Kuzey Yarım Küresi nin çok soğuk iklime sahip olduğu bölgeleri hariç, dünyanın her yerinde görülen gül yetiştiriciliğinde Türkiye ve Bulgaristan önde gelirken, bunları Fas, Bağımsız Devletler Topluluğu, Meksika, İran, Hindistan, Güney Afrika, Suudi Arabistan ve Mısır izlemektedir (Kürkçüoğlu,1988). Bu ülkelerin dışında Hindistan, Güney Afrika, S. Arabistan ve Mısır da miktarları belli olmamakla beraber gül üretimi vardır yılı verilerine göre dünyada toplam gül çiçeği üretimi ton olup ülkelere dağılımı aşağıdaki şekildedir (Kazaz, 1997): Türkiye Bulgaristan Fas Meksika Bağımsız Devletler Topluluğu İran ton ton 3600 ton 1800 ton 1800 ton 450 ton 1.1 Türkiye de Gül Çiçeği Üretimi 1999 yılında Türkiye'deki gül çiçeğinin % 62.4'ü Isparta'da, %31.4'ü Burdur ve kalan %6.1 i Afyon ve Denizli de üretilmiştir. Isparta il genelinde 7000 çiftçi ailesi gülcülük yapmaktadır. Isparta Gülbirlik Tarım Satış Kooperatifi ve özel kuruluşlarca satın alınan gül çiçeği, bunlara ait fabrikalarda işlenerek gülyağı, konkret (katı gülyağı) ve gül suyu imal edilmektedir. İlde yabancı sermaye iştirakli 2, özel sektöre ait 3 ve Gülbirlik'e ait 6 fabrika ince gülyağı ve konkret üretimi yapmaktadır sayılı "Tarım Satış Kooperatifleri Birliği" Yasasına göre kurulan ve faaliyetini sürdüren Gülbirlik, mevcut tesislerinde günlük 360 ton gül çiçeği işleyerek gülyağı ve gül konkreti üretimini gerçekleştirmektedir. Isparta da üretilen gül çiçeği miktarı yılları arasında ortalama ton/yıl civarındadır. Son yıllarda ise sürekli bir azalma olmuş ve 6000 ton/yıl seviyelerine kadar düşmüştür. Türkiye de gül çiçeği üretimi yapan iller ve hasat edilen ürün miktarları Şekil 1 de, gül çiçeği üretiminde en yüksek paya sahip olan Isparta da gül çiçeği üretimi yapılan arazi ve hasat edilen ürün miktarı Şekil 2 de gösterilmiştir. Şekil 1 ve Şekil 2 den görülebileceği gibi 1989 yılından itibaren gül çiçeği dikimleri hızla artmış, Isparta ve Burdur illerinin dışında Denizli ile Afyon illerinde de üretime geçilmiştir. Ancak 1992 yılında ise fark edilir nitelikte dikili alanlarda azalma görülmektedir yılında azalma daha da artmış ve buna bağlı olarak gül üretimi de azalmıştır. Ancak 1996 yılından sonra dikili alanda ve gül çiçeği üretiminde hissedilebilir ölçüde bir artış görülmektedir. Üretim ince gülyağı ve katı gülyağı (gül konkreti) olarak iki şekilde yapılmakla birlikte, büyük çoğunluğu ince gülyağı şeklindedir. İnce gülyağı üreten fabrikalarda, üretim esnasında yan ürün olarak gül suyu da üretilmektedir (Özcan, 1988). 1 kg gülyağı elde etmek için yaklaşık ton gül çiçeği, 1 kg gül konkreti elde etmek için de yaklaşık kg gül çiçeği kullanılır (Kürkçüoğlu, 1988).

3 Gül çiçeği miktarı, ton Isparta Burdur Afyon Denizli Toplam Yıllar Şekil 1 Türkiye de hasat edilen gül çiçeği miktarının değişimi Gül çiçeği, ton Arazi, dekar Gül çiçeği miktarı, ton Arazi, dekar Yıllar Şekil 2 Isparta da gül çiçeği üretimi ve ekimi yapılan arazinin yıllara göre değişimi Isparta ve civarındaki gül fabrikaları gezilerek (Haziran 2000) tesisler hakkında yetkililerden bilgi alınmıştır. Araştırılan tesislerin üretim kapasite genel bilgileri Çizelge 1'de gösterilmiştir. Çizelgede belirtilen işletmeler dışında bölgede küçük ölçekli işletmeler de mevcuttur. Ayrıca Afyon'da Başmakçı ve Çevre Köyleri Kalkınma Koop., Çiçek ve Nebatat Esansları Fab. A.Ş. (Çinef), Burdur'da Rozette Gülyağı Fabrikası (Bucak) faaliyet göstermektedir.

4 Çizelge 1 Isparta ve Civarında Bulunan Gül Fabrikalarının Kapasite Bilgileri (2000) Fabrika adı Ürün adı Imbik sayısı Yakaören fab. (Merkez)* Gülyağı 16+4 (2 ünite) İşlenen gül çiçeği, (ton/gün) İşçi sayısı kişi/var. Kılıç Fab. (Keçiborlu)* Gülyağı Çalışma süresi çalışmıyor 24 saat çift vardiye Islamköy Fab. (Atabey)* Gülyağı Güneykent Fab. (Atabey)* (2 ünite) Aliköy Gül Konk. Fab. (Merkez)* Konkret saat çift vardiye P.Robertet ve Z.Konur Gülyağı Gülyağı, 14 imbik 16 saat çift Itriyat San. Ltd. Şti (Keçiborlu) konkret 2 ekstraktör vardiye Gürkan Halı ve Gülyağı San. A.Ş. 5 imbik 24 saat çift (Merkez) 1 yağ kazanı vardiye Erçetin Gülyağı San. ve Tic. A.Ş. (Merkez) Sebat Ticaret Hüseyin Kınacı (Senir) Biolendes Gürkan A.Ş. (Merkez) *Gülbirliğe bağlı fabrikalar 1.2 Gül Çiçeği İşleme Teknolojisi Gülyağı, konkret, absolü Gülyağı, konkret Gülyağı, konkret 27 imbik imbik 1 yağ kazanı 24 saat üç vardiye saat Türkiye de endüstriyel distilasyonların büyük bir kısmında 3000 lt lik bakır veya paslanmaz çelikten yapılmış imbikler kullanılır. Genellikle bir imbiğin kapasitesi kg çiçek ve lt sudur. Kazanlara yüklenen gül çiçeği-su oranı 1/3 olarak ayarlanmaktadır (500 kg gül çiçeği ve 1500 lt su). Kazanlara yükleme yapıldıktan sonra 2-3 atü de buhar verilir. Kazan içinde buharlaşan su ile sürüklenen yağ soğutucuya gelir. Soğutucunun ısısı 40ºC ye ayarlanır. Soğutucu paslanmaz çelikten yapılmış olup içinde helezon şeklinde borular ve su ceketi bulunmaktadır. Soğutucuya gelen su-yağ karışımı yoğunlaşır ve florentin kabının bağlı bulunduğu 200 lt lik kazanda toplanır. Distilasyon işlemi sonunda florentin kabında biriken yağ alınır. Bu yağa ham yağ, direk yağ veya birinci kalite yağ da denmektedir. Kazanlardan elde edilen yağ alt suları 5000 lt kapasiteli iki tankta depolanır. Yağ alt suları 3000 lt kapasitedeki yağ kazanlarına 2500 lt olarak yüklenir ve distilasyon işlemine tabii tutulur. Oluşan buhar soğutucuda yoğunlaşıp florentin kabının bağlı olduğu 200 lt kapasiteli kazanlara gelir ve yağ florentin kabında ayrılır. Yağ kazanından alınan bu yağa pişmiş yağ, endirek yağ veya ikinci yağ adı verilir. Ham ve pişmiş yağ paçal yapılarak 2.5 kg lık kumkuma adı verilen içi ve dışı kalaylı kaplarda ticarete sevk edilir. Gül çiçeği işleme akım şeması Şekil 3'te verilmiştir.

5 Gül Çiçekleri Su buharı distilasyonu Ekstraksiyon Yöntemi Gül Posası Yağ -su seperatörü Maserasyon (50 C) Yağ la yapılan ekstraksiyon Solvent ekstraksiyonu (Heksan, vb.) Atıksu ve posa Su buharı distilasyonu Yağ -su seperatörü II.yağ I.yağ Gül Kontreti %70'lik alkolde kontret çözeltisi (-25 C'ye soğ utma) Distilasyon Çözücü Gül suyu Gül Yağ ı Hidrokarbonlar (parafinler) Alkollu Çözelti Alkol Gül absolü Şekil 3 Gül çiçekleri işleme teknolojisi akım şeması 1.3 Gül İşleme Atıklarının Çevre Etkileri Tesislerde oluşan gül posalarının depolandığı çukurlarda anaerobik ayrışma sonunda koku meydana gelmektedir. Gül posasındaki su muhtevasının fazla olması (Çizelge 2) anaerobik şartların oluşmasına neden olmaktadır. Depolama çukurlarında gül posasının sezon boyunca (40-45 gün) ve su muhtevasının buharlaşma ve sızma yoluyla azalması için bekletilmesi esnasında çevreyi rahatsız edici kokular oluşmaktadır. Gülyağı fabrikalarında üretim sonrasında oluşan atıksular hiçbir önlem alınmaksızın çoğu işletmelerde kanalizasyona, dereye veya göle deşarj edilmekte, bazılarında ise biriktirme çukurlarında toplanarak sızma ve buharlaştırma yoluyla uzaklaştırılmaktadır. Isparta ve çevresindeki gülyağı fabrikalarından yılları arasında muhtelif tarihlerde alınan çıkış suyu numunelerinin, Süleyman Demirel Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü nde yapılan analizleri Çizelge 3'te verilmiştir. Çizelgeden fabrikalara ait atıksuların organik madde konsantrasyonunun çok yüksek olduğu görülmektedir.

6 Çizelge 2 Gül Posası Analiz Sonuçları (Acatay, 1969, Özcan, 1998 den) Parametre 100 gr kuru küspede gr olarak 100 o C de rutubet Mutlak kuru küsbe nispeti Ham kül Organik madde SiO Ca Mg K Fe P 2 O P N Çizelge 3 Gülyağı Fabrikalarına Ait Atıksu Numunelerinin Analiz Sonuçları Fabrika adı BOİ 5 (mg/l) KOİ (mg/l) AKM (mg/l) Yağ ve gres (mg/l) Erçetin Gülyağı Fabrikası Gülbirlik Gülyağı Fabrikası Gülbirlik Gülyağı Fabrikası Gürkan Halı ve Gülyağı San. A.Ş Gürkan Gülyağı San.Tic.A.Ş Robertet Gülyağı ve İtriyat San. Ltd.Şti Distilasyon veya ekstraksiyon esnasında kullanılan soğutma suları bazı işletmelerde soğutularak tekrar kullanılmaktadır. Çoğu işletmelerde ise yeraltı suyu kullanım maliyetinin daha düşük olması nedeniyle yer altı suyu kullanılmaktadır. Sosyal tesislerde oluşan atıksular ise kanalizasyon olan yerlerde kanalizasyona, kanalizasyon sistemi olmayan yerlerde ise fosseptik çukurlara verilmektedir. Fabrikadaki sosyal tesislerden az miktarda evsel nitelikli katı atıklar oluşmakta olup, bu atıklar belediyelere ait biriktirme kaplarına verilerek uzaklaştırılmaktadır. Isparta ve civarındaki gülyağı fabrikalarında yakıt olarak genelde fuel-oil kullanılmaktadır. Daha önceleri kömür de kullanılmış olup son yıllarda terkedilmiştir. Çalışma mevsiminin bahar ayları olması nedeniyle sosyal tesislerden kaynaklanan hava kirliliği mevcut değildir. Bu çalışmanın amacı, gül işleme sanayi atıklarının çevresel özelliklerini araştırmak, proses sonrası oluşan atıkların miktarı ve özelliklerini belirlemek ve arıtma seçimine yardımcı olmaktır. ph

7 2. MATERYAL VE METODLAR Bu çalışmada kullanılan gül çiçeği posası ve proses atıksuyu 2001 Haziran ayında Gürkan Gülyağı Fabrikasından (Isparta) temin edilmiştir. Atıksu, fabrikanın hemen yanında bulunan atıksu dinlenme havuzundan alınmıştır. Katı numuneler kurutulduktan sonra öğütücüde (Retsch ZM/100, 10000/15000 dev/dak) öğütülmüş ve 0.3 mm lik elekle elenerek analiz için hazır hale getirilmiştir. ph ölçümü katı numuneye 1:5 oranında CO 2 siz su eklenerek 10 dak kadar magnetik karıştırıcıda karıştırıldıktan sonra Jenway 3040 Ion Analyser kullanılarak elektrot metodu ile belirlenmiştir. TOK analizi, asidik ortamda organik maddenin ayrışması sonucu açığa çıkan CO 2 nin KOH çözeltisi içerisinde tutulması ve sonra HCl çözeltisi ile titre edilmesi esasına dayanan ıslak yakma yöntemine göre yapılmıştır (Sparks, 1996). Metaller HNO 3 ve HClO 4 parçalaması yapıldıktan sonra (Kocasoy, 1994), atomik absorpsiyon spektrofotometresi (UNICAM 929) kullanılarak tesbit edilmiştir. Sıvı numunelerde ise KOİ kapalı reflux, kolorimetrik yöntemle, TKN Makro-Kjeldahl ve titrimetrik yöntem tatbik edilerek, NH 3 -N distilasyon yöntemiyle tesbit edilmiştir. Toplam fosfor asit parçalaması sonrası kalay klorür metodu ile kolorimetrik olarak Pharmacia LKB- Nowaspec-Π spektrofotometre kullanılarak tayin edilmiştir. Ca 2+, K + ve Na + ise Jenway PFP7 alev fotometrede tesbit edilmiştir (APHA,1995). 3. BULGULAR VE DEĞERLENDİRME 3.1 Posa ve Atıksu Miktarları Kazanlara yüklenen gül çiçeği-su oranı 1:3 olarak ayarlanmaktadır. Kazanlara 500 kg gül çiçeği ve 1500 lt su yüklenmektedir. Proses sonrası oluşan atıksu ve posa birlikte boşaltılmaktadır. Isparta da üretilen gül çiçeği miktarı yılları arasında yıllık ortalama ton civarında olduğundan, kullanılan yıllık ortalama su miktarı 3x12150=36450 m 3 seviyesindedir. Gül çiçeğinin su muhtevası %78.5 olup proses sonrası oluşan posanın su muhtevası %90.5 tır. Buna göre su muhtevasının %78.5 den %90.5 a çıkması için kullanılan su miktarı, diğer bir ifade ile gül çiçeğinin absorbladığı su miktarı Denklem 1 yardımıyla yıllık ortalama m 3 olarak bulunur. Oluşan atıksu miktarı da yıllık ortalama =21100 m 3 olarak hesaplanır. Yıllara göre oluşan posa ve atıksu miktarları Çizelge 4 de verilmiştir. 1 SMg W abs = KM*( -1) Denklem 1 1 SMç W abs : Gül çiçeğinin absorbladığı su miktarı, KM : Gül çiçeği miktarı (yaş ağırlık, ton/yıl), SMg : Gül çiçeğinin su muhtevası, desimal olarak SMç : Proses çıkışı posanın su muhtevası, desimal olarak

8 Çizelge 4 Oluşan Posa ve Atıksuyun Yıllara Göre Dağılımı Yıllar Gül Çiçeği (yaş ağ., ton/yıl) *Gül Çiçeği (kuru ağ., ton/yıl ) **posa miktarı (yaş ağ., ton/yıl) ***Atıksu m 3 /yıl Ortalama * Gül çiçeğinin su muhtevası % 78.5, ** Posanın su muhtevası % 90.5, ***Denklem 1 yardımıyla hesaplanmıştır. 3.2 Gül Posasının Özellikleri Gül sanayiinden oluşan posanın boyutları hemen hemen homojen yapıdadır. Kurutulan gül posasının; 28, 20, 14, 4.75 ve 2 mm'lik eleklerle yapılan boyut analizi değerleri Çizelge 5 te verilmiştir. Buna göre malzemenin yaklaşık %47 sinin boyutu mm arasında, %35 i 4,75-14 mm arasında ve %18 i de 4,75 mm nin altındadır. Posa suya doygun halde olup su muhtevası % 90 civarındadır. Benzer şekilde posanın organik madde muhtevasının da yüksek olduğu görülmektedir (Çizelge 6). Gül posasının bertarafı için aerobik ve anaerobik ayrıştırma faaliyetleri ön planda akla gelmektedir. Posanın su içeriğinin bir pres vasıtası ile alınmasını müteakip aerobik ayrıştırılma yapılabilir. Bu konu ile ilgili olarak laboratuara dayanan çalışmalarımız devam etmektedir. Anaerobik ayrıştırma ile ilgili olarak yapılan bir çalışmada (Tosun vd., 2002), metan oluşumu L CH 4 /g UKM, oluşan gazın metan içeriği %72 ve stabilizasyon süresi 15 gün olarak bulunmuştur. Bu değerler, gül posasındaki organiklerin anaerobik ayrışabilirliği açısından çok uygun olduğunu ortaya koymuştur.

9 Çizelge 5 Gürkan Gülyağı Fabrikası Ham Posa Boyut Dağılımı Elek çapı (mm) (%) , , , ,5-2 7,9 Toplam 100 Çizelge 6 Gürkan Gülyağı Fabrikası Ham Posa Analiz Sonuçları Parametre Birim Değer Parametre Birim Değer SM % 90.5 Li mg/kg 45 OM % 91.3 Mn mg/kg 171 TOK % 50.6 Cu mg/kg 12.2 TOK/OM Zn mg/kg 85 TKN % 3.7 Ni mg/kg 4.0 C/N K % 2.4 ph Ca % 1.6 Toplam. P mg/kg 990 Mg % 0.5 Na % 0.1 Fe % Atıksu Özellikleri İki ayrı biriktirme çukurundan alınan numunelere ait analiz sonuçları Çizelge 7 de görülmektedir. Haziran 2001 itibariyle yapılan analiz sonuçlarına göre bu atıksuyun kanalizasyona veya alıcı ortama deşarj için belirlenen sınır değerlerin üzerinde olduğu görülmektedir., Atıksuyun KOİ si mg/l ve BOİ si 7500 mg/l, TKN u 100 mg/l ve toplam fosforu 5 mg/l civarında olup KOİ:N:P oranı 2000:20:1 dir. KOİ değerinin yüksek olması anaerobik arıtma alternatif olarak düşünülmelidir. BOİ:KOİ oranının 0.75 mertebesinde olması atıksuyun biyolojik olarak ayrışabileceğini göstermektedir. Gül işleme prosesi atıksularının arıtılabilirliği için laboratuarda yapılan biyolojik ve kimyasal arıtma çalışmaları devam etmektedir.

10 Çizelge 7 Gürkan Gülyağı Fabrikası Atıksularının Belirlenen Özellikleri Parametre Birim Numune 1 Numune 2 ph 4,83 4,77 KOİ mg/l BOİ 5 mg/l Yağ ve gres mg/l Toplam alkalinite mg/l CaCO Amonyak mg/l TKN mg/l Top. P mg/l 5,5 4,4 Toplam Katı madde mg/l Askıda Katı madde mg/l Uçucu katı madde mg/l SONUÇ VE ÖNERİLER Isparta da gül çiçeği üretimi ortalama olarak ton/yıl olmuştur. Türkiye deki üretim en çok Isparta da olup, bunu Afyon, Burdur ve Denizli izlemektedir. Proses sonrası açığa çıkan posa miktarı, yaş ağırlık bazında gül çiçeği miktarının yaklaşık olarak iki katıdır. Gül çiçeğinin işlenmesi esnasında, gül çiçeğinin yaş ağırlığının yaklaşık 3 katı kadar su kullanılmaktadır. Isparta da gül çiçeğinin işlenmesi için gerekli su miktarı yıllık ortalama m 3 tür. Kullanılan suyun yaklaşık 1/3 ü gül çiçeği tarafından absorblanmakta, 2/3 ü ise atıksu olarak deşarj edilmektedir. Sadece gibi çok kısa bir süreçte çevreye sadece Isparta da ortalama m 3 proses atıksuyu ve yaş ağırlık olarak ton posa deşarj edilmektedir. Bunların çoğunluğu elverişsiz çevre koşullarının doğmasına neden olmaktadır. Bu önemli çevre kirletici kaynağın bertarafı için çalışmaların yoğunlaştırılması gerekmektedir. Yuvarlatılmış değerler olarak atıksuyun KOİ si mg/l ve BOİ si 7500 mg/l, TKN u 100 mg/l ve toplam fosforu 5 mg/l mertebesindedir. Atıksuyun KOİ:N:P oranı 2000:20:1 dir. KOİ değerinin yüksek olması anaerobik arıtma alternatif olarak düşünülmelidir. BOİ:KOİ oranının 0.7 mertebesinde olması atıksuyun biyolojik olarak ayrışabileceğini göstermektedir. Posanın boyutları incelendiğinde yaklaşık %47 si mm arasında, %35 i 4,75-14 mm arasında ve %18 i de 4,75 mm nin altında olduğu görülmektedir. Bu durum, boyut azaltması veya düzeltmesi yapmaya gerek olmadan, posanın kompostlaştırma ile değerlendirilebileceğini ifade etmektedir.

11 Posa suya doygun halde olup su muhtevası % 90 civarındadır. Benzer şekilde posanın organik madde muhtevası da %91 seviyesindedir. Gül posasının anaerobik olarak ayrıştırılması ile L CH 4 /g UKM metan oluşmaktadır. Oluşan gazın metan içeriği %72 olup atığın stabilizasyon süresi 15 gündür. Gül posasının suyunu azalttıktan sonra aerobik kompostlaştırma yoluyla değerlendirmek de mümkündür. Elde edilecek ürün gül bahçelerinde, yeşil alanlarda kullanılabilir. 5. KAYNAKLAR APHA 1995; Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater, APHA, AWWA, WEF, 19th Ed. Kazaz, S., 1997; Hasat zamanı ve Hasat Sonrasının Bekleme sürelerinin yağ gülünde (Rosa damascena Mill.) yağ miktarı ve kalitesine etkileri üzerine bir araştırma, Y.Lisans tezi, SDÜ Fen Bil. Ens., Isparta. Kocasoy, G., 1994; Atıksu Arıtma Çamuru ve Katı Atık Kompost Örneklerinin Analiz Yöntemleri, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, (No.545), İstanbul. Kürkçüoğlu, M., 1988; Türk Gülyağının Üretimi ve Özelliklerinin Tespiti, Y.Lisans tezi, Anadolu Üniversitesi, Eskişehir. Özcan, Ö., 1998; Isparta İli ve Çevresinde Gül Tarımı ve Türkiye Ekonomisine Katkısı, Yüksek Lisans tezi, Marmara Ün., Sosyal Bil. Ens., İstanbul. Sparks, D.L., 1996; (Editor), Bartel, J.M. (Managing Editor), Methods of Soil Analysis: Chemical Methods Part 3 Tosun, İ., Gönüllü, M. T., Günay A., 2002; "Anaerobic Digestion of Residues from Rose Oil Production, Appropriate Environmental and Solid Waste Management and Technologies for Developing Countries, Vol 1., , Dünya Çevre Kongre ve Fuarı, 8-12 July 2002, İstanbul.