TEKSTÝL ÜRÜNLERÝNDE KÝMYASAL GEREKLÝLÝKLER VE RÝSKLER

Transkript

1 TEKSTÝL ÜRÜNLERÝNDE KÝMYASAL GEREKLÝLÝKLER VE RÝSKLER Neslihan SÖZER Intertek Test Hizmetleri A.Þ. Kimya Laboratuar Müdürü Ýnsanlarýn ekoloji konusunda gittikçe hassaslaþtýðý günümüzde, hem Avrupa hem de diðer büyük marketlerde tekstil ürünlerinin kimyasal testleri konusunda daha fazla talep oluþmuþtur. Kimyasal maddeler tekstil prosesinin her aþamasýnda kullanýlmaktadýr. Bu kimyasallarýn hem tüketiciler hemde çevre için risklerini deðerlendirebilecek standartlar, direktifler, regülasyonlar ve kararlar gerek Avrupa Birliði gerekse büyük alýcý gruplarý tarafýndan belirlenmiþtir. Direktif: Üye ülkelerin uymakla yükümlü olduklarý ancak kendi içlerinde metot anlamýnda baðýmsýz olduklarý yayýnlar Regulasyon: Üye ülkelerin kesin uymakla yükümlü olduklarý yayýnlar Karar: Direk olarak belirli üye ülkelerin uymakla yükümlü olduklarý, ancak iç iþlerinde herhangi bir zorunluluk olmayan yayýnlar Standart: Standardizasyon çalýþmalarý sonucunda yetkili kurum ve/veya kuruluþlar tarafýndan hazýrlanarak onaylanan, yerine getirilmesi gereken koþullarý kapsayarak, uygulanmasý genellikle taraflarýn isteðine býrakýlan teknik özellik veya belgelerdir. KÝMYASAL TESTLERÝN TANIMLARI VE RÝSKLERÝ: Büyük alýcý gruplar ve Avrupa Birliði tarafýndan yasaklanmýþ kimyasal riskleri temelde aþaðýdaki þekilde özetleyebiliriz. 1. ph ph deðerleri çözeltilerin asidik ve alkali olma özelliklerini temsil eder. Düþük deðerler asidik çözeltileri yüksek deðerler ise alkali çözeltileri gösterir. Tekstil ve kumaþ üretiminde ve kumaþ yýkama iþlemlerinde kullanýlan birçok kimyasal son ph deðerini etkilemektedir.tekstil ürünleri terbiye iþlemleri sýrasýnda çeþitli asidik ve bazik maddelerle iþleme girmektedir. Kalan asit ve baz artýklarý cildi tahriþ eder. Ýnsan vücudunun tahriþ olmamasý için ürünün ph deðeri 5-7 arasýnda olmalýdýr. Uygun þekilde yýkanan ve gerektiðinde nötralize edilen tekstillerin bu deðerlere uymasýnda bir problem çýkmamaktadýr. Saðlýða Etkileri: Yüksek ph (>8) ciltte tahriþe, çok yüksek ph (>9) deride yanýklara, çok düþük ph (<4) yine ciltte tahriþe neden olur. 2.Formaldehit Formaldehit; uçucu, renksiz bir gaz olup küçük miktarlarda atmosferde, tütünde, tutkal ve hava kirliliðinde bulunur. Bu uçuculuk özelliðine uygun olarak, formaldehit bulaþýcýdýr. Eðer formaldehit ihtiva etmeyen bir giysinin üstüne formaldehit içeren bir giysi konulursa, bu giysi bundan etkilenip formaldehitli olacaktýrtekstilde Formaldehit ve formaldehit açýða çýkaran bileþikler çekmezlik apresi ve buruþmazlýk bitim iþlemi, boya ve baskýnýn korunmasý ve fiksasjý için kullanýlýrlar. 16

2 Saðlýða Etkileri: Formaldehit alerjiye, kaþýntýya,egzamaya,yüksek miktarlarý akciðer kanserinin nedenidir. 3. Azo Boyarmaddeler Avrupa Birliði 2004/21/EC direktifi ile 24 amin grubu içeren azo boyarmaddenin kullanýmý 30 ppm ile sýnýrlandýrýlmýþtýr.bazý azo boyarmaddeleri, boyama sonucunda serbest amino gruplarýnýn oluþmasýna sebep olurlar. Oluþmuþ bu serbest amino gruplarýnýn 4 tanesi kesin kanserojen, diðer 20 tanesi ise muhtemelen kanserojen olarak adlandýrýlmaktadýr. Bugün dünya üzerinde yaklaþýk olarak 3500 kadar azo boyarmadde vardýr. Azo boyarmaddeler, dünyadaki boyarmaddelerin %65'ini oluþturmaktadýr. Türkiye'de tarihinden itibaren kontroller baþlamýþtýr. Dýþ Ticaret Müsteþarlýðý 31 Aralýk 2008 tarihli, sayýlý 2. Mükerrer R.G. Saðlýða Etkileri: Kanserojendir. 4. Alerjen/Dispers Boyarmaddeler Avrupa Komisyonu 2002/371/EC kararý ile alerjen(dispers boyarmadde)grubu sýnýrlandýrýlmýþtýr. Bu boyarmaddeler sentetik tekstil ürünlerini (polyester, polyamid, asetat, nylon) boyamak için kullanýlýrlar. Saðlýða Etkileri: Alerjiye ve ciltte tahriþe neden olurlar. 5. Kanserojen Boyarmaddeler Avrupa Komisyonu Kararý 2002/371/EC'e göre yasaklanmýstýr. Selüloz, asetat elyafý ve bir kýsým yeni sentetik elyafý boyamak için özel olarak gelistirilmislerdir. Haslýklarý oldukça iyidir ucuz ve kolay ulasýlabilirlikleri vardýr, tüm bunlar bu boyarmaddelerin tercih edilmelerine neden olmustur.ancak bu boyarmaddelerin kanser yapýcý özellikleri tespit edilmistir. Bu nedenle ürünlerde kullanýmý tamamen yasaklanmýstýr. Saðlýða Etkileri: Kanserojendir. Bu tip boyarmaddeler deri ile temas sonucu deri tarafýndan kolayca absorblanýrlar. 6. Klorlu Organik Taþýyýcýlar Klorlu taþýyýcýlar baský, bitirme ve temizleme iþlemlerinde kullanýlan taþýyýcý maddelerdir. Ayrýca polyester boyalarda, temizlik ürünlerinde ve yað ve yapýþtýrýcý gibi maddelerin çözülmesinde kullanýlýr. Saðlýða Etkileri: Karaciðer, böbrekler ve sinir sistemi üzerinde etkilidir. Baþ aðrýsý, baþ dönmesi ve ciltte tahriþe neden olur. Tekstil ve Mühendis / Güncel / Sayý: 68 17

3 7. Aðýr Metaller Aðýr metaller boya bileþenleridir. Ayrýca toprak ya da hava tarafýndan emilim sonucu doðal elyaflarda da bulunurlar. Boyama iþlemlerinde kullanýlýrlar.tekstil ürünlerinde aðýr metal iyonlarý ya liften ya da kullanýlan boyarmaddeden ileri gelebilmektedir.tekstil ürünlerinde aðýr metallerin toksikolojik etkileri nedeniyle belli limit deðerlerin altýnda olmasý istenmektedir. Bu aðýr metaller: Arsenik, kurþun, kadmiyum, kobalt, krom (toplam), krom VI, nikel, bakýr, civa ve antimondur. Saðlýða Etkileri: Aðýr metaller insan vücuduna geçince iç organlarda birikirler. Özellikle çocuklar için çok zararlýdýr. 8. Fitalatlar Plastik ürünlerde ve baskýlarda yumuþatýcý olarak, boyarmaddelerde, PVC ile sýkça temas halinde olan tekstil ürünlerinde yardýmcý olarak, boyalarda, yapýþtýrýcýlarda, kozmetiklerde çözücü olarak kullanýlýr. Sentetik materyaller (PVC, PU, plastikler) aksesuarlar ve baskýlarda, PU kaplamalý derilerde, Polimerik materyallerde, kauçuklarda, köpük, boya, oyuncaklarda, pencerelerde, ev mobilyalarý, kozmetikler, ayakkabý, yaðmurluklar, paketleme ürünleri, týbbi ekipman, mürekkep, saç spreyi, deodorant, parfümlerde kullanýlýr. Fitalatlar, tükürük, ter gibi yollar aracýlýðýyla temas halinde plastikten vücuda geçebilirler.avrupa Birliðinin 1999/815/EC & 2005/84/EC Direktifleriyle 6 adet fitalatýn kullanýmý sýnýrlandýrýlmýþtýr. Saðlýða Etkileri: Fitalatlar kanserojendir ve insanlarda ve hayvanlarda hormon sistemine zarar verir. 9.Organik Kalay Bileþenleri (TBT, DBT,TPhT) Organik kalay bileþenleri insektisid, fungisit, anti bakteriyel, aðaç koruyucu, plastik stabilizatörü olarak kullanýlmaktadýr. Kumaþlarýn korunmasýnda antibakteriyel ve PVC prosesinde stabilizer olarak kullanýlýrlar. Ayrýca poliüretan ve polyesterde katalizör olarak ve antimikrobiyal iþlemlerde kullanýlýrlar. Terleme önleyici olarak özellikle spor giyim eþyasýnda kullanýlýr. Saðlýða Etkileri: Kalaylý organik bileþikler oldukça toksiktir. Kolayca vücuda alýnabilir ve sinir sistemini etkileyebilirler. Gemilerde koruyucu madde olarak kullanýldýðý için suda, yaþayan bazý canlýlarýn neslinin tükenme tehlikesi bulunmaktadýr. Birkaç yýl önce en ünlü Alman futbol takýmýnýn T-shirt'lerinin arkalarýnda bulunan isim ve rakam baskýlarýnda bulunmuþtur. 18

4 10. Klorlu Fenoller Taným: Pentachlorophenol (PCP), Tetrachlorophenol (TeCP), o-phenylphenol (OPP); hammadde ve hazýr giyim ürünlerinde koruyucu olarak (fungusid, antibakteriyel) kullanýlmakta ve uzun nakliye iþlemlerinde ürünün küflenmesini önlemektedir. Ortam þartlarýnda baþka maddeler ile etkileþerek çok zehirli maddeler oluþturabilirler.pcp'ler küf ve mantar oluþumunu önlemek için tekstile, deriye ve ahþap ürünlerine direk uygulanabilmektedir. Saðlýða Etkileri: PCP'ler oldukça toksik ve kanserojen maddelerdir. Deride, göz ve aðýz kýsýmlarýnda tahriþe neden olurlar. Düþük orandaki PCP'ye uzun süreli maruz kalmak karaciðer, böbrek, kan ve sinir sistemine zarar verir. 11. Pestisitler Taným: Pestisitler, doðal elyaflarýn (örneðin pamuðun) yetiþtirilmesi sýrasýnda kullanýlan gübrelerin ve zirai ilaçlarýn içinde bulunur ve son kullanýma kadar ayrýþmazlar. Ýnsan ve hayvanlardaki toksik maddeleri arttýrýr. Bu insan ve hayvanlarýn üreme, hormon ve baðýþýklýk sistemine zarar verebilir.doðal tekstil ürünleri bu kapsamda test edilmelidir. Saðlýða Etkileri: Pestisitler kanserojendir ve mutasyonel etkileri vardýr. 12. Perflorlu Bileþikler (PFOS/PFOA) PFOS florokarbon olarak adlandýrýlan kimyasal bir gruptur. Stabil, ýsýya karþý duyarsýz ve su ile yaðlý bileþikleri reddeden yüzey aktif maddelerdir. PFOS bileþikleri tekstil, kaðýt ve deri için emdirme maddelerinde, wax, boya, vernik ve temizlik ürünlerinde, metal yüzeylerde ve halýlarda bulunabilir. Kullaným Alaný: Kilimler, deri / elbise, tekstil / döþemecilik, kaðýt ve paketleme, kaplama ve katký maddeleri, endüstriyel ve ev temizleme ürünleri, pestisit ve insektisitler, medikal aplikasyonlar, alev geciktiriciler, madencilik ve yað surfaktanlarý, yapýstýrýcýlar, teflon tava, fast food ambalaj kaðýtlarý, su geçirmeyen giyim eþyasý Saðlýða Etkileri: Kanserojendir (karaciðer, troid, testis, pankreas, meme), çocuk ölümlerindeki artýs, geliþime yönelik büyüme & olgunlasmayý geciktirir, güç farkedilen karaciðer ve troid etkileri, davranýþ ve buna baðlý etkileri, doðum kusurlarý farkedilmemeye baðlý Tekstil ve Mühendis / Güncel / Sayý: 68 19

5 13. Nikel Nikel, metal alaþýmlarda çokça rastlanan bir aðýr metaldir.alaþým numunelerin kaplamasýnda, korozyona karþý direncinin arttýrýlmasýnda ve sertliklerinin arttýrýlmasýnda kullanýlýr.deri ile temasta olan her türlü metal aksesuarýn 94/27/EC direktifine göre 0.5 µg/cm²/hafta sýnýrýný geçmemesi gerekmektedir. Nikel etkisi: Nikel yüksek derecede alerjik bir maddedir.her dört kiþiden birinin nikele karsý alerjisi bulunmaktadýr.nikel alerjisi bayanlarda daha yaygýndýr. 14. Alkilfenoletoksilatlar (APEO's) APEO iyonik olmayan aktif yüzey maddesidir.alkil fenoller ve alkilfenol etoksilatlar çeþitli endüstri alanlarýnda kullanýlan yardýmcý kimyasal maddelerdir. Ýyi bir ýslatýcý olmalarý nedeniyle yaygýn olarak faklý endüstri temizleme sistemlerinde kullanýlýrlar. Tekstil ve deri iþlemlerinde, bazý hamurlaþtýrma ve kaðýt iþlemlerinde, kimyasal bazý boyarmaddelerde, köpük engelleyicilerde, kurutucularda, metal iþlemlerinde ve tarým alanýnda da kullanýlmaktadýrlar. 2003/53/EC direktifine göre tekstil ve deri prosesleri için kütlece % 0.1'e (1000 ppm) eþit veya yüksek konsantrasyonlarda hazýrlanan bileþen ya da maddeler olarak piyasada yer alamazlar. Saðlýða Etkileri: Ýnsan saðlýðýna ve çevreye karþý bio-akkümülatif ve toksik olduklarý kanýtlanmýþtýr. Doðaya zararlý olduðundan ve yok edilmesi zor olduðundan kullanýlmasýný önlemek ve yerine baþka malzemeler kullanýlmasýna çalýþýlmaktadýr. Bu maddelere de genel olarak APEO içermeyen anlamýnda APEO-free denmektedir.apeo ciltte tahriþe neden olur ve hormon sisteminin etkiler. 15. Alev Geciktiriciler Alev geciktiriciler tekstil ürünlerinin yanmazlýðýný arttýrmak amacýyla kullanýlmaktadýr. Eðer numune alev geciktirici bir materyal ile muamele ediliyorsa gerekli kontrollerin yapýlmasý gerekmektedir. Saðlýða Etkileri: Bu bileþikler baðýþýklýk sisteminin ve üreme sistemini etkilemektedir. 16. Dimethylfumarate DMF 2001/395/EC Avrupa Birliði direktifiyle sýnýrlandýrýlmýþtýr.gözle görülmeyen bu madde çok uçucudur ve silika jel poþetlerinde ya da ürünlerde direkt olarak bulunur. DMF tahriþ edici özelliðe sahip kararlý bir bileþiktir. Cilt, göz, mukoz membranlar ve üst solunum bölgesi için zararlý olarak sýnýflandýrýlýr. Solunum ve aðýz yoluyla olabilecek herhangi bir temas ile DMF'e maruz kalmak mümkündür. 20

6 Tekstil ve Mühendis / Güncel / Sayý: 68 21

7 22

8 Tekstil ve Mühendis / Güncel / Sayý: 68 23

9 ÜRÜNLERE GÖRE YAPILMASI GEREKEN TESTLER 24