X. ULUSLARARASI YUNUS EMRE SEVGi

Transkript

1 T.C. ESKiŞEHiR V A L i L i G i i X. ULUSLARARASI YUNUS EMRE SEVGi BİLGİ ŞÖLENi BiLDİRİLERi (06-08 MAYIS ) Hazırlayan Prof. Dr. Erdoğan BOZ ESKİŞEHİR, 2011

2 X. ULUSLARARASI YUNUS EMRE SEVGi BİLGİ ŞÖLENİ 6-8 MAYIS YUNUS EMRE DİV ANI'NDA BİTKİ ADLARI VE İŞLEVLERi i Dr. İdris Nebi UYSAL Giriş: Yeryüzündeki canlılar kümesinin önemli ve geniş bir bölümünü oluşturan bitki(ler); bulunduğu yere kökleriyle tutunup gelişen, ilieyebilen ve hayatını tamamladıktan sonra kuruyarak varlığı sona eren, yosun, ot, ağaç vb. canlıların genel adıdır (TS, 2005: 287). İnsanın hayatını ve fizyolojik gelişimini sağlıklı bir şekilde sürdürebilınesi için gerekli besm. kaynaklarından bir kısmını oluşturan bitkiler, taşıdıkları (özel) anlam ve çağrışimlar bakımından dil ve edebiyatta kullanılan temel malzemeler arasına girmiş; çiçekler, meyve ve sebzeler, ağaçlar zaman zaman Türk şiirinin ifade temsilleri içinde kendisine yer bulmuştur. Özellikle çiçek adiarına Klasik Türk şiiri başta olmak üzere Türk şiirinin her vadisinde rastlamak mümkündür. Yunus Emre, Türk (tasavvuf) edebiyatının müstesna şahsiyetlerinden biridir. "İlahi" adını verdiğimiz şiirleri, edebiyatımızın en seçkin örneklerini yansıtır. Bu şiirler, Yunus'un hayat karşısında takındığı tavrı aksettirir ve düşünce tarihimizin derin izlerini taşır. Onun engin hoşgörü anlayışının ve zengin gönül dünyasının bir iz düşümü olan şiirleri, Türkçenin en veciz örnekleri arasında yer alır. Bu bakımdan onun şiirlerinde yer verdiği her sözcük önemlidir ve üzerinde dikkatle durmayı gerektirir. Divan'da sıkça karşılaşılan kişi adları, bitki adları, hayvan adlarının her biri bir düşüncenin, bakış açısının dile getirilişinde yararlanılan simgelerdir. İnceleme: Yunus Emre Divanı'nı esas alan bu çalışma, Divan'da yer alan bitkiler üzerine kurulmuştur 1 : Eserde geçen bitki adları Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Karaman. 949

3 X. ULUSLARARASI YUNUS EMRE SEVGi BİLGİ ŞÖLENi 6-8 MAYIS. incelenirken ağaç, çiçek, ot gibi genel adlandırmalar da çalışmanın kapsamına dahil edilmiştir. Şimdi bunları sırasıyla görelim. Ağaç: Çiçeği, meyvesi ve diğer estetik özellikleriyle tarih boyunca insanların ilgisini çeken ve beşikten mezara kadar insan hayatının her döneminde yer alan ağaç (Albayrak, 2004: 5), Yunus Emre Divanı'nda yirmi üç kez geçmektedir. Bunlardan dördü, "bu tür bitkilerin gövdesinden ve dallarından yapılan nesne (TS, 2005: 28)" anlainı ile kullanılmış olup agaç at (3) ve agaçdan at (1) yapıları ile yer almıştır. Kastedilen, birinde teneşir, diğerlerinde ise tabuttur. Her ikisinin de temel malzemesi ağaçtır. Doğar doğmaz ağaçla tanışan insanoğlu, dönüşü olmayan yolculuğa da ağaçla çıkmaktadır: Agaç ata bindüreler sinden yana göndereler Yir altına indüreler kimse ayruk görmez ola (6/6) Ağaç, canlılığı ve yaşama gücünü temsil eden bir varlıktır. İklimlere göre görünrusünü değiştirmesi, hayatın döngüselliğine işaret etmektedir. Onun en canlı ve neşeli olduğu dönem, bahar mevsimidir. O, yeşilken daha bir güzeldir ve hiç kimse kuru ağaca itibar etmez. Yunus Emre, divanmda dört yerde kuru agac ifadesine yer vermektedir. O, bu mısralarda aşık olmayan insanı canlılık belirtisi göstermeyen bir ağaca benzeterek böyle tipierin bu durumdan kurtulabilmesi ıçın mutlaka bir mürşide gönül vermesi gerektiğini ifade eder. 'A.şıklarun yüzinden bellüdür benizinden Her kim '{işık olmadı benzer kurı agaca (342/5) Nitekim Yunus Emre, yine bir şiirinde kendisine yönelik bir değerlendirme yapar ve kendisinin de geçmişte aşık olmadan önce kuru bir ağaç olduğunu içtenlikle belirtir. 1 Bu çalışmada Mustafa Tatçı tarafindan hazırlanan Yunus Emre Divanı esas alınmıştır. 950

4 X. ULUSLARARASI YUNUS EMRE SEVGİ BİLGİ ŞÖLENİ 6-8 MAYIS Bir kurı agacıdum yol üzre düşmişidüm Bir bana nazar kıldı taze cüvan oldum ben (280/8) Yunus Emre, hayata 1 ve tabiata dikkatle bakan bir yaratılışa sahiptir. Yaratılan her şey, onu düşünmeye sevk eder. Bu inançla bazen bir çiçekle bazen de yolda birden karşısına çıkan bir ağaçla filozofça söyleşir (Ayvazoğlu, 2006: 65), onlara derin sorular yöneltir. Gideridüm ben yol sıra yavlak uzamış bir agaç Böyle latif böyle şfrfn gönlüm eydür bir kaç sır aç (2111 ). Er sırrıdur sırrun senün er yiridür yirün senün Ne yirdedür yirün senün sana soraram iy agaç (2116) Yunus'un şiirlerinde ağaç ile ilgili dikkat çeken bir başka kullanım da ağacın manevi bir sığınak olarak ele alınmasıdır. Bu bağlamda tasavvuf edebiyatında akla gelen ilk konu, Zekeriya peygamberin düşmanlarından kaçıp bir ağaca saklanması ve orada katledilmesi olayıdır (Pala, 2003: 503). Nitekim Yunus Emre de iki ayrı şiirde bu olayı hatırlatır ve bu motiften yararlanarak kendisi ile bir bağ kurar. Zekerya oldum kaçdum irdüm agaca geçdüm Kanum dört yana saçdum depem deldürüp geldüm (191/10) Arpa: İnsanlar ve hayvanlar tarafından tüketilebilen bu bitki, tarımın temel ürünlerinden biridir. Divan'da dervişliğin tanımı ve nitelikleri verilirken kullanılan arpa, şiirlerde bir kez geçmektedir. Arpa bereket, iyilik ifade eder. Bu şiirde dervişin dünyadan gönlünü çekerken etrafına bereket, iyilik saçacak işleri sürdürmesi gerektiği anlatılmaktadır. Dünyadan gönlini çeke eli ile arpa eke Unına yarı kül kata güneşde kurulmak gerek (140/4) 951

5 X. ULUSLARARASI YUNUS EMRE SEVGi BİLGİ ŞÖLENİ 6-8 MAYIS Buğday: Temel besin kaynaklarından biri olan buğday, Divan' da iki ayn şiirde kendisine yer bulmuştur. Yunus Emre, her iki dizede de Adem peygamberin cennetten uzaklaştınlmasına neden olan olayı hatırlatmaktadır. Bu olaya işaret edilirken meyve değil, buğday kullanılmıştır. Miskfn Adem yanıldı Uçmak'da bugday yidi İşi Hak'dan bilenler şeytandan tutmayalar (57/8) Çiçek: Gül, sümbül gibi çiçek açan kır veya bahçe bitkisi türünün genel adı olan bu sözcük, Divan'da yedi kez geçmektedir. Bu dizelerde çiçeklerin yaz günlerinin süsü olup yaradam kendi dilince zikrettiği, aşk eri bir kişinin dervişe benzer bu latif çiçekleri görmesi gerektiği Yunus tarafından samimi bir üslupla dile getirilmektedir. Yine aşksız biten bir çiçeğin, aşktan yoksun olan bir varlığın solacağı, yaşayamayacağı vurgulanmış; yeryüzündeki bütün çiçeklerin Hz. Muhammed'in terine benzediği, ondan bir iz taşıdığı konusu işlenmiştir. Hak anı ögdi yaratdı sevdi Habfb 'üm didi Yir yüzinde cümle çiçek Mustafa'nun teridür (81/2) Diken: Divan'da altı yerde karşılaştığımiz diken, gül ile birlikte ele alınmıştır. Zaten bu iki unsur, şiirimizin temel sembollerinden biridir. İyilik-kötülük, dost-düşman vb. zıtlıklar, gül-diken ikilisi ile anlatılınaya çalışılmıştır (Pala, 2003: 182). Nitekim bu kavramlar, Yunus Emre'nin de üzerinde durduğu, insanları düşünmeye çağırdığı temel ifade_şekilleridir. İnsan ruhunun birbirine ters iki ayn yönüne işaret eden bu kavramlar, aynı zamanda birbirinin tamamlayıcısıdır. Yani iyi olmadan kötüyü, kötü olmadan da iyiyi anlayabilmek ve anlatabilmek zordur. Yunus'un Sen güli görür iken dikene sunma elün (5112) Diken olma gül ol eren yolında Diken olurısan oda yanasın (279/6) 952

6 X. ULUSLARARASI YUNUS EMRE SEVGi BİLGİ ŞÖLENi 6-8 MAYIS dizeleri, iyi ile kötü arasındaki farkın anlaşılabilmesi ve - hangisinin seçilmesi gerektiği konularında insanlara yol göstermektedir. Bununla birljkte diken, ne olursa olsun, hor görülnıemelidir. Zira gül, -- kuru dikende biter (343/5) ve yaratılanı yaradandan ötürü sevmek gerek. Zira şer de Hakk'ın bir hediyesidir (Okuyucu, 2009: 313). Bu yaklaşım, Yunus Emre'nin herkesi kucaklama, sevme anlayışının bir ifadesi olarak dikkatimizi çekmektedir. Erik-üzüm-koz: Her biri aynı beyitte birer kez geçen bu bitkiler, şiirdeki anlam bütünlüğünün bozulmaması ve şiirin daha iyi anlaşılabilmesi için birlikte ele alınmıştır. Eski Türkçe ve Orta Türkçe dönemlerinde şeftali, kayısı, erik gibi meyvelerin genel adı (Atalay, 2006: 193) olan erik, günümüz Türkçesinde anlam bakımından bir daralnıaya uğramıştır. Divan'daki kullanımı ile Divanü Lugat-it-Türk'te verilen karşılığı devam ettirdiği görülmektedir. Üzüm, eskiden beri sözvarlığımızda yer alan bir bitki adıdır. Dilimize Farsçadan giren koz ise ceviz anlamına gelmektedir (TS, 2005: 1226). Severek tükettiğimiz bu bitkiler, Yunus'un dilinde ayrı ve özel anlamlar yüklenmiştir. Yunus'un şiirleri bize arı ve duru Türkçenin en güzel örneklerini sunmaktadır. Ancak bu şiirlerin, gönül gözü ile değedendirilip yorumlandığı zaman gerçek anlamlarının çok ötesinde çağrışımlar barındırdığı anlaşılmaktadır. Divan'da yer alan 407 numaralı şiir, Yunus'u ve onun dünyasını anlamaya imkan sağlayan şiirlerden biridir. Şathiye türünün bir örneği olarak değerlendirilen bu şiirde Yunus Emre şeriat, tarikat, marifet ve hakikat kavram ve makamlarına açıklık getirmektedir (Tatçı, 1990a: 314). Şiirin ilk dizeleri, konu olarak seçtiğimiz bitki adları için bir zenginlik arz etmektedir. 953

7 X. ULUSLARARASI YUNUS EMRE SEVGİ BİLGİ ŞÖLENİ 6-8 MAYIS Çıkdum erik talına anda yidüm üzümi Bostan ıssı kalayup dir ne yirsün kozumı ( 407/1) Bilindiği gibi her ağacın kendine has meyvesi vardır. Erik dışı ve içi sert olan bir meyvedir. Dışı yenir, içindeki çekirdek ise yenmez. Üzüm yenen ve kendisinden şarap, pekmez, sirke gibi pek çok ürün elde edilen bir bitkidir. İçindeki çekirdek, onun için bir noksanlık kabul edilmiştir. Ceviz ise yenen, faydası çok olan ve içinde atılacak şey bulunmayan bir bitkidir. Tatçı, bu şiiri içinde yer. alan simgelerden de yararlanarak şu şekilde açıklamaktadır: "Koz (ceviz) dört tabakalı olmakla dört makamı karşılamaktadır. Üzüm ve erik, hakikat ve şeriat mukabili zikredilmiş birer mecaz olmaktadır. Üzümün her tarafı yendiği ve pek çok mamulü olduğu halde eriğin sadece dışı yenir. Hakikat de şeriat makamına göre böyledir. İç yüzü aniaşılmayan şeriatın yaşanınası zordur." (1990a: 314) Bu şiir, üzerinde değişik yorumların yapılabileceği bir şiirdir. Yoğun bir anlatıma sahip olan bu dizelerde erik dalı hakikat yolu, dalda yenen üzüm hakikat yolunda alınan zevk, ceviz ise hakikatin kendisi olarak izah edilebilir. Bu arada unutulmamalıdır ki önemli olan, bostan sahiplerinden yani yolu bilenlerden yararlanmayı bilmektir. Gül: Divan'da en çok geçen (elli altı kez) bitki, güldür. Türk şiirini süsleyen temel motiflerden biri olana gül, Türk halk edebiyatı (Albayrak, 2004: 206) ile Divan edebiyatında (Pala, 2003: 182) adından en çok söz ettiren çiçektir. Kokusu, rengi, güzelliği, tazeliği bakımından bazen sevgili güle bazen de gül sevgiliye benzetilmiştir. Şiirlerde benzetme, istiare ve karşılaştırma yapılırken başvurulan temel simgelerden biridir. Sevgilinin yüzü, yanağı, teri, kokusu, endamı vs. gül ve gülün özellikleri ile tasvir edilir. 954

8 X. ULUSLARARASI YUNUS EMRE SEVGi BİLGİ ŞÖLENi 6-8 MAYIS Tasavvuf edebiyatında ise gül, Allah'a ve Allah'ın birliğine işaret eder (Albayrak, 2004: 208). Bu bakımdan gül,. Allah dostunun sembolü olarak kabul edilmiş, tasavvuf ehli de kendisini o güle aşık olan 9iilbülün yerine koymuştur. Gülle ilgili en önemli ayrıntılardan biri de onun Hz. Muhammed'in terinden doğmuş olmasıdır. Nitekim bunu Yunus Emre şu sözlerle hatırlatmaktadır: Gül Muhammed deridür bülbül anun yaridür Ol gülile ezelf cihana bile geldüm (196/8) Yunus Emre, gülü çok değişik işlevlerde sunmuştur. En çok karşılaşılan, gül-bülbül aşkına değinen işlevdir. Allah aşkının, peygamber sevgisinin işlendiği bu dizeler, tasavvuf edebiyatımızın temel konularına dikkat çekmektedir. Bu dizelerde Yunus Emre, kendisini billbill olarak düşünür, dostunu ise hiç solmayacak güle benzeterek seslenir: Benüm di/üm kuş dilidür benüm i/üm dost ilidür Ben bülbülem dost gülümdür bi/ün gülüm solmaz benüm (175/2) Sen sultansın ben ku/am sen gülsin ben bülbülem Hükmün 'aleme yiter ne kim var kul üstine (334/2) Bahar tabiatın yeniden canlandığı, taze ve canlı renklerin tabiatın her köşesine hakim olduğu, bülbüllerin heyecana gelip coştuğu günlerdir. Bu renkli ve canlı dünyada gülün ayrı ve önemli bir yeri vardır. Çok zaman tek başına balıarı temsil eden gül (Ayvazoğlu, 2006: 30) ile bülbül, bu mevsimin (hoş) gelişini müjdeler. Onlar olmadan baharın tadı olmaz. Gülün hasretiyle yanıp tutuşan bülbül, bu nefis manzaranın güzelliği kendinden geçer ve feryada }?aşlar. karşısında Yine yir yüzi tonanup kat kat olup renge batup Bülbül güle karşu ötüp can budaga asdı yine (312/6) 955

9 X. ULUSLARARASI YUNUS EMRE SEVGi BİLGİ ŞÖLENi 6-8 MAYIS Bahar yalnızca doğayı harekete geçirmez; insana canlılık verir, kalplerde tatlı rüzgarlar estirir. Aşk bahçesinin bülbülü olan Yunus, gülde görür dostun cemalini (95/2) ve kendini kaybeder, deli olur. Gül, Divan'da Hz. Muhammed ve onun getirdiği dini hükümler için de kullanılmıştır. Ayrıca imanın güzelliği, eserde gül ile ifade edilmiştir. Zira ferah ve latifbir çiçek olan gül, aynı zamanda şeriat gibi uyarıcı bir özelliğe sahiptir (Tatçı, 1990a: 125). Yunus'un deyişiyle bir olan Allah'a iman edip onun elçisi olan Hz. Muhammed'in getirdiği hükümlere uyan kişide imanın gülleri canlıdır; günahkar kişide ise imanın gülleri solmuş, diriliğini ve güzelliğini kaybetmiştir. Niçün sen nefs-i emmlirı bu gajletden uyarmazsın Muhammed şer 'f gülini senün yüzüne urmazsın (23511) Günlihun çogu şumından fmlinun gülleri saldı (235/3) Yunus Emre, dünyadan ve dünyalık işlerden uzaklaşıp dost meclislerinde bulunmayı, manevi coşkunun yoğun olduğu o mekanlarda bir gül gibi açmayı ve solmadan kalmayı murat eder. Böyle şiirlerde gül, bizzat Yunus'un kendisidir. Ko ben yanayın tüteyin dost bahçesinde yiteyin Bir gül olayın biteyin açıluban solmayayın (269/6) Halvetlerde meşgi1l olam dliim açılam gül olam (291/3) Gül ve diken birbirinden ayrılmayan iki unsurdur. Diken gülsüz, gül de dikensiz olmaz. Hayatın iki zıt ucunu (iyi-kötü) temsil eden gül ve diken, Yunus 'un dilinde genel bir uyarının somut şekilleri olmuştur. Diken olma gül ol eren yolında Diken olunsan oda yanasın (279/6) 956

10 X. ULUSLARARASI YUNUS EMRE" SEVGi BİLGİ ŞÖLENİ 6-8 MAYIS Gül dikensiz olmaz; ancak vahdetin simgesi olan gülün dikeni yoktur. O vahdet ilinde diken yok gülinde (62/3) Ve insan güli görür iken dikene elün sunma (5112) uyarısını her daim dikkate almalıdır. Yunus Emre, gül-diken ikilisinin dışında gül-taş eşleştirmesini de şiirimize kazandırmıştır. O, hayatta her şeyin olabileceğini, insanın her türlü olayla karşılaşabileceğini; ane~ şartlar ne olursa olsun, insanın, insanlığını unutınayıp hoşgörü kapısını sürekli açık tutması gerektiğini belirtir. Taşa taşla değil gülle cevap vermek lazımdır, der. Kim bize taş atarısa güller nisa? olsun ana Çıraguma kasd idenün Hakyandursun çıragını (376/5) Kamış: Göl, dere ve bataklık kenarlarında yetişen ve boyu üç metreye kadar çıkabilen bir bitki olan kamış (Baytop, 2007: 150), Divan'da iki yerde geçmektedir. Klasik Türk müziğinin ve Tekke edebiyatının vazgeçilmez çalgısı olan ney, kamıştan yapılır. Yunus Emre dizelerden birinde kendisini kamışa benzetmiştir. Kamıştan dökülenler de şeker gibi tatlı sözlerdir. Burada konuşandan çok konuşturana dikkat çekilmektedir. Ayrıca kamış aşk ateşine verildiği zaman yanacak, ortaya şeker çıkacaktır. Hasılı yanmadan yakmak mümkün değildir. Ol dost bana ümmf dimiş hem adumı Yunus kamış Dilüm şeker gevdem kamış bu söyleyen nemdür benüm (170/6) 2 Nisiir Arapçadır ve "saçma, serpme; saçı, düğünde saçılan para" aıılamlarına gelmektedir (Devellioğlu, 1997: 840). Beşir Ayvazoğlu (2006: 20) Güller Kitabı 'nda Uygur Türklerinin saçı, adak malzemesi olarak çiçeklerden yararlandıkları bilgisini aktarır. Yunus'un taşa karşılık gül saçması, geleneğini sürdürme olarak ele alınabilir. 957

11 X. ULUSLARARASI YUNUS EMRE SEVGi BİLGİ ŞÖLENİ 6-8 MAYIS. Canum 'ışkun külhamdur tartınmadın ur adını Kamış suyı şeker olur ad bıragıcak külhana (29412) Karpuz: Karpuz, Divan'da bir yerde geçmektedir. Yunus Emre burada, yerde yetişen bu bitkiyi, yetişme alanın dışında bir yerde elde etmenin imkansızlığına işaret ederken aklın ve bilimin önemine vurgu yapmıştır. Kendi deyimiyle marifet ehlini tarif ederken bir simge olarak bu bitkiden yararlanmıştır. Olmaz sözi dimezem ben ma 'rifet ehline Zfra disem inanmaz agaçda bitdi karpuz (106/6) Meşe: Üç yüz kadar türü arasında yaz kış yapraklarını dökmeyenleri de bulunan bu ağaç, Divan'da beş kez geçmektedir. Bu dizelerden birinde Yunus, dervişliği bir sanata, onun kıyafetini ise meşeye benzetmektedir. Dervişlik bir pfşedür hırkacugı mişedür Çok canavarlar yörür tonında dervfşlerün (149/9) Eserde meşe ile ilgili olarak öne çıkan bir diğer konu, meşe bulunan yerlerin orman oluşudur. Buralar, tehlike ve sıkıntılarla doludur. Hak aşığı, bu sıkıntıları göğüsleyebilmelidir. Şol karşugı tagları mişeleri bagları Saglık safalık ile aşduk el-hamdüli'llah (292/2) Mugaylan dikeni: Peygamber dikeni, meryemana dikeni, deve dikeni (TS, 2005: 513) gibi adlarla anılan bu diken, Yunus'un gönlünü aşkın kıblesine çevirmesinden sonra onun dünyasında adeta bir ipek halini almıştır. Acı ve ıstırabın timsali olarak kullanılır. Kişinin gönlünü gerçek aşkla doldurması, onu karşılaştığı zorlukları aşma konusunda güçlendirir; böyle insanların nazarında dikenler, çileler hakikate ulaşmak için birer vesiledir. 958

12 X. ULUSLARARASI YUNUS EMRE SEVGi BİLGİ ŞÖLENi 6-8 MAYIS Yunus teveccüh ideli Ka'be-i 'ışka canilen Oldı mugaylan dikeni ayagı altında harfr (53/6) Ney-şeker: Şeker katmşı (Devellioğlu, ı997: 83ı), Yunus'un çıktığı aşk seferlerinden birinde bahsettiği bitkilerden biridir. Bu kutsal seferin yolcuları için diken vatanı temsil etmektedir. Aşığın şeker, şerbet yerine tercih ettiği ise zehirdir. Zira aşk seferinin yolcuları bu uğurda çile çekmeye hazırdır, hazır olmalıdır. Vatan oldı diken gurbet gülistan Agu içmek yig oldı ney-şekerden (263/4) Ot: Toprak üstündeki bölümleri odunlaşmayıp yumuşak kalan, ilkbaharda bitip bir iki mevsim sonra kuruyan küçük bitkiler (TS, 2005: ı 5 ı 7)' in genel adı olan ot, Divan' da aynı şiirin iki ayrı dizesinde geçmektedir. Kullanım şekli bakımından dikkat çekicidir: ot u şecer, ot u agaç. Şiirde ot ve ağacın baharla birlikte tekrar dirildiği, hayatın canlandığı ve insanlar için ibret dolu anların yaşandığı dile getirilmekte, Hz. Muhammed'in bir kıssasına telmili yapılmaktadır (Dalkılıç, 2009: 344). Küçük büyük her şeyin baharla birlikte ilalll hazineden lütfedilen elbiselerle donandığı, ancak bu günlerin uzun süreli olmadığı hatırlatılmaktadır. Yani, anlayan için bir ot bile çok şey ifade etmektedir. Yine yini hazfneden yini hi! 'at giydi cihan Yine virildi yini can ot u agaç sesdi yine (3 ı2/3) Ölmiş idi ot u şecer dirilüben girü biter Müşriklere nükte yiter var eyledi nesli yine (3 ı2/4) Öd ağacı: Bu ağaç, dulaptal otugillerden, tropik bölgelerde yetişen, dini törenlerde yakılan ve yanarken güzel koku veren, odunu ve kabuğu hoş kokulu bir ağaçtır (TS, 2005: ı529). Divan'da bir kez geçen bu ağaç, dulaptal otu familyasındandır. Türün örnek bitkisi olan dulaptal otu, Kuzeydoğu Anadolu dağlarında yetişen, çiçekleri güzel kokan, 959

13 X. ULUSLARARASI YUNUS EMRE SEVGi BİLGİ ŞÖLENi 6-8 MAYIS çalı görünüşünde, çok yıllık bir bitkidir (TS, 2005: 575). Yunus Emre; Öd agacı bigi yanar vücudum Dütünü göklere seher yilidür (5012) dizelerinde aşk ateşiyle yanan vücudunu öd ağacina benzetmiş, vücudundan çıkan dumanları ise ilahl sevgiliye sevgisini ulaştıran seher yeli olarak düşünmüştür. Bu ağacın güzel kokulu olması, yanarken güzel kokusunu yayması da önemli bir özelliktir. İlahl aşkın taşıyıcısı olan gönüller yanmalı, yanarken de etrafına hoş kokular sunınalıdır. Bir başka ifadeyle aşık, aşkını yaşarken kendisi kadar çevresini de düşünmelidir. Panbuk: Eserde bir yerde karşılaştığımız pamuk, ünlü sufi Hallac-ı Mansur'un adı ile birlikte kullanılmıştır. Hallaç, Arapça bir sözcük olup "yünü, pamuğu yay veya tokmak gibi bir araçla kabartma, ditme işini yapan kimse, atımcı (TS, 2005: 837)" anlamına gelmektedir. Bu sözcük, dilimizde hallaç pamuğu gibi at(ıl)mak şeklinde kullanılan bir deyimin oluşumunda da yer almaktadır. Deyim "dağıtılma, darmadağın edilme" karşılığında kullanılmaktadır. Yunus Emre aşkı anlattığı bu şiirde hak yolda yaşadıklarını, geçirdiği aşamaları dile getirmektedir. Cercfs olup basıldum Mansur oldum asıldum Halllle panbugı gibi bunda atılup geldüm (191/13) Reyhan: Fesleğen (Baytop, 2007: 230) de denilen bu güzel kokulu çiçek, Yunus'un şiirlerine güzel koku saçmaktadır. Şiirde birlikte ele alınan gül ve reyhanın kokusu, aşık ile maşuk:u birleştirmekte; birliği, yani cevhidi ortaya çıkarmaktadır. Gül ü reyhiinun kokusı 'aşıkıla ma 'şukadur 'Aşık olanun ma 'şukı hergiz öginden gitmeye (317) 960

14 X. ULUSLARARASI YUNUS EMRE SEVGi BİLGİ ŞÖLENi 6-8 MAYIS Saz: Genellikle su kıyılarında, bataklık yerlerde yetişen bu bitki, şiirlerde iki kez geçmektedir. Göl, su, deniz, gözyaşı gibi unsurlada birlikte kullanılmıştır. A 'Aşıkun gözi yaşı hem göl ola Ayagından siiz bitüp kamışlana (32414) i Servi: Divan şiiri ürünleri (Pala, 2003: 414) ile halk edebiyatı ürünleri arasında (Albayrak, 2004: 464) adından en çok söz ettiren ağaç olan servi, Yunus Emre Divanı'nda bir kez geçmektedir. Sevgilinin boyunu anlatmak için kullanılan bu ağaç, bir süs bitkisidir.ve yaz kış yeşildir. İnce, düz ve uzuh. oluşu nedeniyle doğruluğu simgelemektedir. Yunus, Allah sevgisine yer verdiği bu şiirinde sevgilinin özelliklerini sayarken mecazlı anlatırnın en güzel örneklerinden birini sunar. İşitdüm boyun senün serviden a'liiyımış Dahı gözüm görmedin boyunı sevdi kulak (132/8) Sidretü'l Münteha: Sözlük anlamı "Arabistan kirazı" (Devellioğlu, 1997: 951) olan sidre, ilahl nitelikleri olan bir ağaçtır. Sidretü'l Münteha (son uçtaki kiraz ağacı) ise tasavvufta ulaşılabilecek son noktaya işaret etmektedir (Pala, 2003: 417). İlahl niteliklere sahip olan bu ağaç, eserde bir kez geçmektedir. Sidretü 'l-müntehii'dan andan içerü giden Hiç nişan eydimedi menzil-i nur içinde (30516) Şecer: Arapçada "ağaç" anlamına gelen şecer, Divan'da bir kez geçmekte; birinci unsuru Türkçe bir sözcük olan bir. bağlama grubunda yer almaktadır. Bu dizede bahar mevsiminin gelişi, baharın çağrıştırdığı duygular ve insanların dünyaya ibret nazarıyla bakınası gerektiği vurgulanmıştır. Ölmiş idi ot u şecer dirilüben geri biter Müşriklere nükte yiter var eyledi nesli yine (3 12/4) 961

15 X. ULUSLARARASI YUNUS EMRE SEVGi BİLGİ ŞöLENİ 6-8 MAYIS Tôba: Sidre'de bulunan ve kökü yukarıda, dalları aşağıda olmak üzere bütün cenneti gölgeleyen ilahi bir ağaçtır (Pala, 2003: 473). Şekli ve gölgesi meşhur olan bu ağaç, Divan'da iki yerde geçmektedir. Bu şiirlerde ilahi buyruklara uyanların cennette bulunan bu ağacın dallarına yerleşip oradaki nimetlerden istifade edeceği ve dünya nimetlerine itibar etmeyeceği belirtilmektedir. Kevser havzına ta/anlar ölmezdin öndin ölenler Nefsini düşman bilenler konar Tilbii daliarına (34516) Tilbii tahndan uçanlar yüce makamlar geçenler Şaraben tahur içenler banmaz dünya hallarına (34517) Yemiş: "Meyve" anlamında kullanılan yemiş, eserde bir yerde geçmektedir. Aşkın bağına giren Yunus'un gayesi, bu güzel bahçeden meyveler yiyerek, güller koklayarak nasiplenmektir. Çü girdüm 'ışkun bagına bakdum soluma saguma Dürlü yemişlerün yiyüp güllerini yıylayayın (283/4) Sonuç: Divan'da yer alan bitki adları üzerine kurulan bu çalışmada, bitki adlarının bağlamsal karşılıkları verilmeye çalışılmıştır. Yunus Emre Divanı'nda yer alan bitki adları, geçiş sayıları dikkate alınarak aşağıdaki tabloda verilmiştir. 962

16 X. ULUSLARARASI YUNUS EMRE SEVGi BİLGİ ŞÖLENİ 6-8 MAYIS Gül 56 Karpuz ı Ağaç 23.Koz ı Çiçek 7. i Mugaylan dikeni ı Diken 6 Ney-Şeker ı Mlşe (Meşe) 5 Öd ağacı ı Buğday 2 Panbuk (Pamuk) ı Kamış 2 Servi ı Ot 2 Sidretü'l Münteha ı Re yhan 2 Şe c er ı S az 2 Üzüm ı Tuba 2 Yemiş ı Arpa ı Toplam 122 Erik ı Bitki adları, Divan'ın sözvarlığı içinde önemli bir yere sahiptir. Yunus Emre, bu bitkilere bilinen çağrışımların dışında kendisine has birtakım anlamlar da yüklemiştir. O, tasavvuf gibi anlaşılması zor olan manevi iklimi, herkesin anlayabileceği bir dille sunarken bitki adlarından yararlanmıştır. Bu durum, onun hayatı ve tabiatı bütün yönleriyle bildiğini, eşyayı iyi tanıdığını göstermektedir. Divan'da 24 bitki türü yer almaktadır. B;unlar içinde Türkçe olanlar "ağaç, arpa, buğday, çiçek, diken, erik, kamış, ot, saz, üzüm, yemiş"; Farsça olanlar "gül, meşe, karpuz, koz, neyşeker, panbuk"; Arapça olanlar ise "reyhan, tuba, sidretü'l münteha ve şecer"dir. Tür olarak Türkçe bitki adlarının çokluğu dikkat çekmektedir. Ayrıca birinci unsuru Arapça ya da Farsça, ikinci unsuru Türkçe sözcüklerle oluşturulan (öd ağacı, mugaylan dikeni) bitkiler de bulunmakta, bu ve diğer yabancı kökenli adların Türkçenin ses yapısına uydurulduğu görülmektedir. Aynı anlama gelen ağaç ve şecer sözcüklerinden Türkçe olan ağaç sözcüğünün çokça tercih edilmesi, Yunus Emre ile döneminin dil anlayışı konusunda fıkir sunmaktadır. 963

17 X. ULUSLARARASI YUNUS EMRE SEVGi BİLGİ ŞÖLENİ 6-8 MAYIS. Şiirlerde en çok anılan bitki güldür. Bu durum, halk edebiyatının genel motif yapısına uygunluk göstermektedir. Klasik edebiyatın temel motifi olan lale, şiirlerde hiç karşılaşmadığımız bir çiçektir. Yine klasik edebiyatta çok kullanılan sümbül, nergis gibi adlar da eserde yer almamaktadır. Bu tablo, divan şiiri-halk şiiri arasındaki çizgiyi anlatması bakımından önemlidir. Yunus'un şiirleri, ilahi öğretilerin ve ahlaki değerlerin konusunda birçok didaktik unsuru da Yunus Emre, bu unsurların aktarımmda bitki insanlara sunulması barındırmaktadır. adlarından yararlanırken teşbih, istiare, mecaz, telmih, teşhis, intak gibi söz sanatıarına başvurma yoluna gitmiştir. Özellikle iyi-kötü, güzel-çirkin zıtlığını temsil için kullanılan gül-diken, gül-taş eşleştirmeleri dikkat çekmektedir. KAYNAKÇA: Albayrak, Nuretin (2004), Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, İstanbul: L&MYay. Atalay, Besim (2006), Divanü Lugat-it-Türk (Dizin), Ankara: IDKYay. Ayvazoğlu, Beşir (2006), Güller Kitabı, İstanbul: Kapı Yay. Baytop, Turan (2007), Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Ankara: IDKYay. Dalkılıç, Bayram (2009), "Yunus Emre'yi Anlama ve Yorumlamanın imkanları: -Eleştirel Bir Okuma-", Yunus Emre 'yi Anlamaya Doğru, s Devellioğlu, Ferit (1997), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara: Aydın Ki tabevi Yay. Okuyucu, Cihan (2009), "Hz. Mevlana ve Yunus'ta Fikir ve. Ruh Akrabalığı", Yunus Emre'yi Anlamaya Doğru, s Pala, İskender (2004), Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul: L&M Yay. 964

18 X. ULUSLARARASI YUNUS EMRE SEVGi BİLGİ ŞÖLENi 6-8 MAYIS Tatçı, Mustafa (1990a), Yunus Emre Divanı-L Ankara: KTB Yay. Tatçı, Mustafa (1990b), Yunus Emre Divanı-IL Ankara: KTB Yay. i Türkçe Sözlük(2005), Ankara: IDK Yay. Yunus Emre 'yi Anlamaya Doğru (Bildiriler Kitabı) (2009), I. m us al Yunus Emre Sempozyumu, Mayıs 2009, Karaman: Karaman Valiliği Kültür Yay. 965