BANKA KREDİLERİNDE TERS SEÇİM VE AHLAKİ TEHLİKE ETKİSİ

Transkript

1 BANKA KREDİLERİNDE TERS SEÇİM VE AHLAKİ TEHLİKE ETKİSİ THE EFFECT OF ADVERSE SELECTION AND MORAL HAZARD ON BANK LENDING ÖZET: Sigliz-Weiss modelinde redi piyasalarında ers seçim ve ahlai ehlie problemlerinin derecesini eileyen en önemli faör olara faiz oranı göserilmeedir. Daha yüse faiz oranının daha risli redi müşerilerinin sayısını arırara redilerin geri ödenme ihimalini azalacağı ileri sürülmeedir. Bu maalede redi faiz oranlarının geri ödenmeyen rediler oranına eisi incelenmeedir dönemi redi faiz oranları ile geri ödenmeyen rediler arasında Granger nedenselli esi uygulanmış, her ii değişen arasında ii yönlü nedenselli ilişisi espi edilmişir. Anahar Kelimeler: Bana redileri, ers seçim, ahlai ehlie, nedenselli. ABSTRACT: Sigliz-Weiss model sugges ha he ineres rae is he mos imporan facor affecing he degree of adverse selecion and moral hazard in credi mares. A higher ineres rae increases he number of more risy cusomers and decreases he possibiliy of repaymen loans. This paper sudies he effec of credi ineres rae on he raio of non-performing credi. Using daa for he period causaliy es was applied beween credi ineres rae and non-performing credi. This sudy found ou ha here is a wo-way causal relaionship beween he variables. Keywords: Ban lending, adverse selecion, moral hazard, causaliy.

2 1. Giriş Banaların arşı arşıya olduları emel ris faörlerinden biri redi risidir. Ris, belenen bir sonuçan sapma olasılığı olara anımlanmaadır. Kredi risi ise en basi anlamıyla, redi müşerisinin sözleşme oşullarına uygun biçimde yüümlülülerini arşılayamama olasılığıdır. Kredinin anapara ve faizinin geri ödenmemesi veya geç ödenmesi redi risi olara ifade edilmeedir. Bu durumda redi borçlularının geri ödemediği veya geç ödediği redi uarları eğer öngörülen uarı aşıyorsa banalar için belenmedi bir redi risi doğmaadır. Kredi risinin banaların aif pasif yöneiminde yaraığı en büyü ei, sorunlu redilerin aifleri dondurmasıdır. Çünü risli işlemeye verilen redi, bananın şüpheli alacalarının armasına neden olmaadır. Sorunlu redilerdei arış bananın liidie ihiyacını arırara, hem nai aımını hem de redibiliesini olumsuz eilemeedir. Donmuş redilerin ahsil edilememesi ilave fon maliyei doğuracağı gibi özaynaların erimesiyle bana zararına yol açabileceir. Banalarda redi ris yöneiminin en önemli ilelerinden biri, redi müşerileri haında ein bir izleme ve güvenilir bilgi oplamaır. Anca banalar, rediyi alan birey ve işlemelerin yapıları iş ve projeler haında onlardan daha az bilgi sahibidirler (Sigliz ve Weiss, 1981) Kredi arafları arasındai bu bilgi eşisizliği lieraürde asimeri bilgi olara ifade edilmeedir. Finans piyasalarında asimeri bilgi, ers seçim ve ahlai ehlie olma üzere ii emel soruna yol açmaadır. Ters seçim, redi sözleşmesi yapılmadan önce bananın, redi alanların gereli olan üm özellilerini görememesi nedeniyle oraya çıan bir sorundur. Ters seçim sorunu gizli bilgiden, araflardan birinin diğerine göre daha fazla bilgiye sahip olmasından aynalanmaadır. Banaların iyi nielili işleme projeleri yerine öü nieliei projeleri ercih emesi ers seçim sorunudur (De Meza ve Webb, 1987). Kredi alma iseyenler, fon sağlamalarını engelleyeceğini düşündüleri bazı olumsuz özellilerini salayabilir ya da daha farlı yansıabilirler. Ters seçim oramında yüse risli ve düşü risli redi alepleri birbirinden ayır edilemediği için banaların yüse risli redi müşerilerine redi verme olasılığı armaadır. Bu ise oplam bana redileri içerisinde sorunlu redi miarının arması demeir. Asimeri bilginin banalarda yol açığı diğer sorun ise ahlai ehliedir. Ahlai ehlie, redi borçlusunun redi veren arafın arzu emediği şeilde, redinin geri ödenme ihimalini azalaca her ürlü isenmeyen faaliyelerin içine girmesi nedeniyle oraya çıabilece bir risir (Mishin, 29:41). Kredi verenler redi borçluları haında redilerin risli alanlarda ullanılıp ullanılmayacağı ile ilgili olara am bilgi sahibi olsalar da redi borçlularının redinin geri ödenmeme risini arıraca her ürlü davranış eğilimi gösermeleri mümündür. Bu davranış eğilimi redi alanın, risi yüse olan projeleri ercih emesi şelinde oraya çımaadır. Bu nedenle, redi borçlusunun redi aldıan sonra gösereceği davranış eğilimi ile banaların redi risi arasında önemli bir bağlanı vardır. Asimeri bilgi eorilerinde (Jaffee ve Russell, 1976; Sigliz ve Weiss, 1981) redi piyasalarında ers seçim ve ahlai ehlie problemlerinin derecesini eileyen en önemli faör olara faiz oranı göserilmeedir. Banaların redi alıcılarını

3 rislili düzeylerine göre sınıflandıramamaları nedeniyle redi faiz oranını yüse belirlemeleri, redi porföylerinde ers seçim problemine maruz bıramaa ve redilerin geri ödenme ihimalini azalmaadır. Bunun emel nedenlerinden biri, yüse faiz oramında redi alebinde bulunanların genellile redi değerliliği düşü, risi yüse alıcılardan oluşmasıdır (Mishin, 1996). Bu maalede asimeri bilgi eorilerinden hareele redi faiz oranları ile geri ödenmeyen rediler arasındai nedenselli ilişisi incelenmeedir. Maalenin aip eden 2. ısımda ers seçim, ahlai ehlie ve redi faiz oranı ilişisi incelenmee, 3. ısımda yönem ve ampiri bulgulara yer verilmeedir. 2. Ters Seçim, Ahlai Tehlie ve Kredi Faiz Oranı İlişisi Banaların verdileri redilerin geri ödemeleriyle ile ilgili am bilgiye sahip olmaları halinde, yüse risli ve düşü risli redi alıcılarının hangi olasılılarla redi borcunu ödeyebileceleri bilineceir (Şılar, 27:213). Mevcu faiz oranında düşü risli redi alıcılarına verilen redinin belenen geirisi, yüse risli redi alıcılarından daha fazla olacaır. Bu durumda, bana redi risini sınıflandırabileceği için, redinin geri ödenmeme risini elafi edece şeilde faiz farlılaşmasına gideceir. Bunu yaparen de, düşü risli redi alıcılarına düşü faiz, yüse risli redi alıcılarına ise yüse faiz oranı uygulayacaır. Asimeri bilginin olduğu redi piyasasında ise, redi alıcısı rediyi geri ödeme gücü ve niyei onusunda banadan daha iyi bilgiye sahipir ve bananın redi müşerilerini rislili açısından sınıflandırması mümün olmamaadır. Dolayısıyla, bananın farlı ris grubunda yer alaca redi müşerilerine uygulayacağı faiz oranı, düşü risli redi müşerilerine uygulanaca faiz ile yüse risli redi müşerilerine uygulanaca faizin oralamasını yansıacaır (Aerlof, 197). Faa bu faiz oranı, yüse risli redi alıcılarının bilgi sorununun olmadığı bir piyasada ödeyeceği faiz oranından düşü olduğundan, redi havuzunda risi yüse redi müşerilerinin sayısı aracaır (Mishin, 29). Bu ise banaların sorunlu rediler oranını yüseleceir. Faiz oranındai arışın yol açacağı ers seçim ve ahlai ehlie problemleri Sigliz ve Weiss modelinde (1981) şu şeilde açılanmışır. Modelde, redi verenlerin her bir proje grubunu (θ) ve bunların geiri dağılım ihimallerini (R) belirleyebildileri, anca projenin risliliğini belirleyemediği varsayılmaadır. Diğer arafan, projenin büyülüğü arıça risliliği de armaadır. Bu durum, geirilerin dağılımı F (R, θ) ve yoğunlu fonsiyonu f (R, θ) olara yazıldığında, θ 1 > θ 2 için, eğer R f ( R, ) dr = R f ( R, ) dr 1 ise, o halde y için, y F( R, 1) dr F( R, 2) dr y 2 olara göserilmeedir. Kredi borçlusu ya sözleşmede belirilen miarı [(1+r)L] ya da (R+C) oplamının mümün olan en yüse değerini geri öder. Eğer, bireysel redi alıcısı ř faiz düzeyinde, sabi bir redi miarı (B) ile borçlanmış ise, emina (C) ve geirinin (R) oplamı, redi geri ödeme miarına ulaşamadığında redinin geri ödenmemesi sözonusu olacaır. Bu durum, aşağıdai eşisizli ile göserilebilir.

4 C + R B(1+ ř) Kredi alıcılarının ne geirisi, π (R, ř) = max( R (1 + ř)b; - C ) Bananın geirisi, ρ( R, ř) = min( R + C; B(1 + ř) ) olacaır. Bananın bu geiriyi elde emesi için, redi alıcısı ya aahhü eiği miarı ödeme zorundadır ya da geri ödeyeceği miar (R+C) masimum olmalıdır. Bana için ii ihimal vardır. Birincisi, redi alıcısının sözleşmedei redi miarını ödemesi, iincisi ise işlemenin iflas eme ihimalidir. Diğer arafan, redi borçlusunun projeden belediği geiriyi sıfıra eşileyen bir proje (θ*) esas alındığında, veri faiz oranında (ř) ve veri ris düzeyinde, işlemenin banadan borçlanabilmesi için θ > θ* olmalıdır. Kredi faiz oranlarının ers seçim eileri ile ilgili yapılan bu analiz üç aşamadan oluşmaadır (Jaffee ve Sigliz, 199) i) Daha risli olan redi alıcıları daha yüse âr belenisine sahipir. Dolayısıyla belenen ârlar risle birlie arar. ii) iii) Faiz oranındai (ř) bir arış, üm alıcılar için belenen ârı azalır. Kredi alebinde bulunan işleme sayısı azalır, en güvenilir işlemeler (en düşü θ değerine sahip olanlar) piyasa dışına iilir. Bananın belenen geirisi, daha risli projeler (en yüse θ değerine sahip olanlar) sözonusu olduğunda daha da düşer. Bu nedenle bananın redi geirisi projenin aran risliliği ile birlie azalır. Sigliz ve Weiss modelinde (1981) faiz oranı ve ahlai ehlie eisi şu şeilde urulmaadır: Veri faiz oranında (r), bir işleme ii proje (j ve ) arasında ayısız ise, faiz oranındai bir arış, işlemenin iflas eme risi daha yüse olan projeyi ercih emesi ile sonuçlanacaır. Dolayısıyla, bananın redi faiz oranını yüselmesi neicesinde redi borçluları daha fazla ris üsleneceir. Bu durumda proje (i. inci proje) için belenen geiri; π i = E [max (R i (1+ ř)b, -C] ise, d π /d ř = -B(1-Fi ((1+ ř)b-c)) olacaır. Dolayısıyla, ii projenin de geirileri aynı ise (π j = π ), faiz oranındai (ř) arış arşısında, geri ödeme ihimalinin daha yüse olduğu projenin belenen geirisindei azalma, geri ödeme ihimali daha düşü olan projenininden daha fazla olacaır. Çünü düşü risli projelere sahip redi borçlularının aahhü eileri miarı ödeme ihimalleri daha fazladır. Kredi faiz oranı, redi borçlularının davranışını değişirere bananın belenen geirisini de eilemiş olacaır. Kredi veren ile redi alanların yalaşımlarının aynı değildir. Kredi alıcısı sadece yaırımın geirisi ile ilgileniren, bana firmanın iflas

5 eme ihimali arşısında elde edeceği geiriyi önemsemeedir. Firmanın iflas emesi halinde bananın redi geirisi azalacaır. 3. Veri Sei, Yönem ve Ampiri Bulgular Bu maalede, 22:1-212:4 dönemine ai aylı veriler ullanılara redi faiz oranı ve geri ödenmeyen rediler arasındai nedenselli ilişisi araşırılmaadır. Kredi faiz oranları, Türiye de banalarca işlemelere TL üzerinden açılan redilere uygulanan ağırlılı oralama faiz oranlarını gösermeedir. TCMB Eleroni Veri dağıım Sisemi nde bu veriler hafalı olara verildiğinden, oralamalar alınara aylı verilere dönüşürülmüşür. Bana bilançolarında geri ödenmeyen redileri emsil eden alem olara asfiye edilece rediler seçilmiş ve bu değişeni emsilen asfiye edilece redilerin oplam redilere oranı alınmışır. Analizlerde redi faiz oranları (X) ve asfiye edilece rediler oranı (Y) ullanıldığından serilerin logarimaları alınmamışır. Aylı verilerin ullanıldığı bu araşırmada gözlem sayısı 13 dur. Değişenler mevsimsel düzelme işlemine abi uulmuş olup, Hareeli Oralamalar Yönemi ile mevsimsel eilerden arındırılmışır. Serilere ai grafiler, Grafi 1 de göserilmeedir. Grafi 1: (X) ve (Y) Serilerinin Grafileri 6 X Y Birim Kö Tesi Zaman serisi verileri ullanılara yapılan eonomeri analizlerde sahe regresyon sorununa yol açmama için bu serilerin durağan olması geremeedir. Diğer arafan, nedenselli analizine geçmeden önce değişenlerin durağanlığının sağlanması geremeedir. Durağanlı avramı, soasi bir değişenin zaman

6 içinde oralaması, varyansı ve ovaryansının sabi olması şelinde ifade edilmeedir: Oralama = E(Y )= Varyans = var (Y - ) 2 =δ 2 Kovaryans = =E[(Y - )(Y - - )] Serilerin durağanlıları birim ö esleri yapılara belirlenmeedir. Kredi faiz oranı (X) ve asfiye edilece rediler oranı (Y) verilerine ilişin birim öün espi edilmesinde, Genişleilmiş Dicey-Fuller (1979) esi uygulanacaır. Dicey-Fuller in oraya oyduğu üç denlem ürü bulunmaadır Δ Y = Y -1 + (Sabisiz rendsiz) (1) Δ Y = + Y -1 + (Sabili rendsiz) (2) Δ Y = + 1 +Y -1 + (Sabili Trendli) (3) Üç regresyonun birbirinden farı ve (rend) gibi deerminisi elemanlar içermesidir. Eğer, ardışı bağımlı ise Genişleilmiş Dicey-Fuller (ADF) ullanılmaadır. ADF esi, DF denlemine bağımlı değişenin gecimeli değerlerinin elenmesi ile yapılmaadır. Böylelile modelde ooorelasyonun oradan aldırılması mümün hale gelmeedir. ADF birim ö esi için regresyonlar aşağıdai gibidir: Y Y Y Y (4) Y 1 i i1 Y (5) Y 1 i i1 1 Y 1 Y i i1 (6) Yuarıdai denlemlerde Y, durağanlığı belirlenme isenen değişeni, far parameresini,, ve asayıları, rend değişeni, gecime uzunluğunu rassal haa erimini ifade emeedir. Yuarıdai modellere DF sınaması uygulanırsa, buna Genişleilmiş Dicey-Fuller (ADF) sınaması adı verilmeedir. Bu durumda es edilece emel hipoez; H : = Temel hipoez serinin durağan olmadığını ve birim öe sahip olduğunu, alernaif hipoez ise serinin durağan olduğunu gösermeedir. ahmini sıfırdan farlı değilse, birim ö emel hipoezi reddedilemez. ADF esinde (au) isaisiği ullanılmaadır. isaisilerinin değerlendirilmesinde bilinen esi yapılamaz. Çünü hesaplanan değeri büyü örnelerde bile dağılımına uymayacaır. Bu nedenle isaisiği MacKinnon rii değerleri ile arşılaşırılır. Eğer isaisiği mula değer olara ( ) MacKinnon rii değerinden üçü ise, emel hipoez abul edilir ve serinin durağan olmadığı

7 sonucuna varılır. Eğer isaisiği mula değer olara ( ) MacKinnon rii değerinden büyü ise, emel hipoez reddedilir ve serinin durağan olduğu sonucuna varılır. Birim öü olmayan ve dolayısıyla durağan olan zaman serileri I() olara ifade edilmeedir. Birim öe sahip olan değişenler ise, birinci farlarının alınması ile durağan hale geirilebilir. Kredi faiz oranı (X) ve asfiye edilece rediler oranı (Y) değişenlerinin verilerine uygulanan ADF es sonuçları Tablo 1 de verilmişir. Değişenlere ai uygun gecime uzunluları belirleniren Schwarz bilgi rierinden (SCI) yararlanılmışır. Tablo 1: ADF Birim Kö Tesi Değişenler Tes İsaisileri Krii Değerler I() %1 %5 %1 X (1) -3,49-2,89-2,58 Y (6) -3,49-2,89-2,58 *X ve Y serileri rend eisi içermediğinden, birim ö regresyon denlemlerinden sabi erimli olanı seçilmişir. *ADF esi için Mac Kinnon (1996) rii değerleri ullanılmışır. *Paranez içindei sayılar Schwarz bilgi rierine göre elde edilmiş opimal gecime uzunluğunu gösermeedir. Masimum gecime uzunluğu 1 olara alınmışır. Tablo 1 dei ADF es sonuçları %1 anlamlılı düzeyinde Mac Kinnon rii değeri ile arşılaşırıldığında, her ii değişen için emel hipoez reddedilmeedir. Kredi faiz oranı (X), asfiye edilece rediler oranı (Y) değişenleri düzey değerleri ile durağandır Granger Nedenselli Tesi Değişenler arasında ilişinin yönünü belirleme amacıyla sandar Granger nedenselli esi uygulanacaır. Granger esi (Granger, 1969) aşağıdai çif regresyon ahminini içermeedir: X iy j X 1 i1 i1 (1) Y iy j X 2 i1 i1 (2),, ve gecime asayılarını, büün değişenler için ora Burada gecime derecesini ve ise modeldei haa erimlerini gösermeedir. Regresyonda yer alan haa erimleri arasında bir ilişinin olmadığı varsayılır. Granger nedenselli esinde dör durum vardır (Gujurai, 24: ); i) Eğer 1 numaralı denlemdei gecimeli Y nin ahmin asayıları isaisisel olara sıfırdan farlıysa, yani i ise ve 2 numaralı denlemdei gecimeli X nin ahmin asayıları isaisisel olara sıfırdan farlı

8 i değilse, diğer bir ifadeyle ise Y den X e doğru e yönlü bir nedenselli vardır. (Y X) ii) Eğer 1 numaralı denlemdei gecimeli Y nin ahmin asayıları isaisisel olara sıfırdan farlı değilse, yani i ve 2 numaralı denlemdei gecimeli X in ahmin asayıları isaisisel olara sıfırdan farlı ise, yani ise X den Y ye doğru e yönlü nedenselli vardır. (X Y) i iii) X ve Y nin asayıları isaisisel olara sıfırdan farlıysa ve asayılar anlamlı ise çif yönlü nedenselli ilişisi vardır. (X Y) iv) X ve Y asayıları isaisisel olara anlamlı değilse ii değişen arasında nedenselli ilişisi your. (X ve Y birbirinden bağımsızdır.) X ve Y arasında Granger nedenselli analizi şöyle yapılmaadır: H : dır ve j i dır ve H 1 : i hipoezleri ile j olma üzere her ii regresyon için ii hipoez urulmaadır. H hipoezi emel hipoezdir. Bu hipoezin sınaması için F isaisiği ullanılmaadır. ( RSS R RSSUR)/ m F RSS /( n ) UR Hesaplanan F değeri, belirli anlamlılı düzeylerinde eşi F değerini aşıyorsa H hipoezi reddedilir ve H ı hipoezi abul edilir. Kredi faiz oranı (X) ve geri ödenmeyen rediler oranı (Y) değişenleri ullanılara, Geri ödenmeyen rediler, redi faiz oranının Granger nedeni değildir (H : ) ve Kredi faiz oranı geri ödenmeyen redilerin Granger nedeni i i değildir (H : ) emel hipoezlerinin doğruluğu F esi ullanılara sınanacaır. Tablo 2 de Granger es sonuçları yer almaadır.tes sonuçları incelendiğinde, seçilen gecime uzunluğunda Kredi faiz oranı geri ödenmeyen redilerin Granger nedeni değildir emel hipoezi % 1 anlamlılı düzeyinde abul edilmemiş, diğer bir ifadeyle geri ödenmeyen redi miarındai değişililerin redi faizlerinde meydana gelen değişmelerden aynaladığı sonucuna ulaşılmışır. Geri ödenmeyen rediler, redi faiz oranının Granger nedeni değildir emel hipoezi ise % 5 anlamlılı düzeyinde abul edilmemiş, başa bir ifadeyle redi faiz oranındai değişililerin geri ödenmeyen redilerden eilendiği sonucu oraya çımışır. Buna göre, redi faiz oranı ile geri ödenmeyen rediler arasında ii yönlü bir nedenselli ilişisi vardır (X Y).

9 Tablo 2: Granger Nedenselli Tes Sonuçları Nedenselliğin Yönü Gecime Uzunluğu F-İsaisiği p-değeri Karar X Y H red H red Y X Sonuç Bu araşırmada Sigliz-Weiss modelinde ileri sürülen redi faiz oranlarındai arışın asimeri bilgi problemlerini arırara redilerin geri dönüşünü olumsuz eileyeceği varsayımı eonomeri olara analiz edilmişir. Kredi faiz oranları ile sorunlu rediler oranı arasındai ilişi Granger nedenselli analizi ile araşırılmışır. Nedenselli analizinin il aşamasında, değişenlere ai zaman serisi özellileri belirlenmişir. Trend eisi görülmeyen değişenlere ADF birim ö esi uygulanmış ve değişenlerin düzey değerlerinde durağan olduları espi edilmişir. Durağan serilere uygulanan sandar Granger nedenselli es sonuçlarına göre redi faiz oranı ile sorunlu redileri emsilen ullanılan asfiye edilece rediler oranı arasında ii yönlü nedenselli ilişisi vardır. Bu bulgular banaların belirledileri redi faiz oranlarının ers seçim ve ahlai ehlie problemlerinin derecesini eilediği, dolayısıyla faiz oranları ile redi risi arasında bir ilişinin olduğu, diğer arafan sorunlu rediler oranının banaların redi fiyalama poliialarını eilediği şelinde yorumlanabilir. Bu durumda, redi borçlusunun davranışının bana arafından izlenmesi am anlamıyla mümün olmadığı ve maliyesiz de olmadığı için banalar, redi faiz oranlarının redi borçlularının davranışı üzerindei eisini diae alma durumundadırlar.

10 Referanslar AKERLOF, G. A. (197). The mare for lemons : Qualiy uncerainy and he mare mechanism. The Quarerly Journal of Economics, 84(3), pp DE MEZA, D., WEBB, D. (1987). Too much invesmen: A problem of asymmeric informaion. The Quarerly Journal of Economics, 12(2), pp DICKEY, D. A., FULLER, W. A. (1979). Disribuion of he esimaors of auoregressive ime series wih a uni roo. Journal of he American Saisical Associaion, 74(366), pp GRANGER, C. W. J. (1969). Invesigaing causal relaions by economeric models and cross-specral mehods. Economerica, 37(3), pp GUJARATI, D. N. (24). Basic Economerics, Fourh Ediion, New Yor: McGraw-Hill. JAFFEE, D. M., STIGLITZ, J. W. (199). Credi raioning. B. M. Friedman and F. H. Hahn (ed.), Handboo of Moneary Economics içinde, Elsevier, Ediion 1, 2(2), pp JAFFEE, D. M., RUSSELL, T. (1976). Imperfec informaion, uncerainy, and credi raioning. The Quarerly Journals of Economics, 9(4), pp MISHKIN, F. S. (1996). The channels of moneary policy ransmission: lessons for moneary policy. NBER Woring Paper, no MISHKIN, F. S. (29). The econonomics of money, baning and financial mares, 9h Ediion. STIGLITZ, J., WEISS, A. (1981). Credi raioning in mares wih imperfec informaion. The American Economic Review, 71(3), pp ŞIKLAR, İ. (27). Finansal Eonomi, Esişehir: Anadolu Üniversiesi Yayınları.