ÜNİTE 3 TÜRK İNKILÂBI SİYASİ ALANDA YAPILAN İNKILÂPLAR. Yrd. Doç. Dr. Şemsettin ÇELİK ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILÂP TARİHİ İÇİNDEKİLER HEDEFLER

Transkript

1 TÜRK İNKILÂBI SİYASİ ALANDA YAPILAN İNKILÂPLAR İÇİNDEKİLER BAYBURT ÜNİVERSİTESİ UZAKTAN EĞİTİM MERKEZİ II. TBMM Çok Partili Hayata Geçiş Denemeleri İlk TBMM'de Siyasi Faaliyetler Halk Fırkası Ordunun Siyasetten Ayrılması Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Şeyh Sait İsyanı İzmir Suikastı Serbest Cumhuriyet Fırkası Menemen Olayı HEDEFLER Bu ünitede amaçlanan kazanımlar; Türk inkılâp hareketlerini kavrar ve genel özelliklerini söyler Çok partili hayata geçiş denemeleri hakkında bilgi edinir. Türkiye'de ne zaman çok partili hayata geçildiğini kavrar. Yrd. Doç. Dr. Şemsettin ÇELİK ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILÂP TARİHİ ÜNİTE 3

2 TÜRK İNKILÂBI SİYASİ ALANDA YAPILAN İNKILÂPLAR 1. İkinci Türkiye Büyük Millet Meclisi 23 Nisan 1920 de açılan TBMM zor şartlar altında Kurtuluş Savaşı nı gerçekleştirmiş, milli egemenlik konusunda da önemli adımlar atmıştı. Ancak yılları arasında çok zor anlar yaşamış ve büyük ölçüde yıpranmıştı. Artık TBMM nin yenilenmesi gerekmekteydi. 1 Nisan 1923 te TBMM, seçimlerin yenilenmesine karar verdi. 11 Ağustos 1923 te İkinci Türkiye Büyük Millet Meclisi açıldı. İkinci Meclis de, Birinci Meclis gibi önemli işler başardı. Bazı siyasi bunalımlar bu Meclis tarafından çözümlendiği gibi, belli başlı inkılâp hareketleri de bu meclis tarafından gerçekleştirildi. İnkılâp Meclisi denilen bu meclis, 1 Ekim 1927 tarihine kadar çalıştı. İkinci TBMM, Lozan Barış Antlaşması nı onaylamış, Ankara nın başkent olmasını sağlamış, Cumhuriyetin ilanı, Halifeliğin kaldırılması gibi önemli inkılâplarla ilgili kanunları çıkarmıştır. 2. ÇOK PARTİLİ HAYATA GEÇİŞ DENEMELERİ 2.1. Demokrasi ve Özellikleri Demokrasi, halkın kendi iradesiyle kendini yönettiği bir rejimdir. Bu rejim her türlü düşünceye açık, herkesin düşüncelerini rahatlıkla ortaya koyabileceği bir ortamı hazırlar. Ayrıca oy verebilecek durumda olanların da seçimlere katılmasıyla ulusal irade devlet yönetiminde etkili olur. Demokrasinin kurulabilmesinin ilk şartı, ülkenin bağımsız olmasıdır. Bundan sonra, milli egemenlik gerçekleşebilir. Milli egemenliğin tam olarak gerçekleşmesi siyasi partiler vasıtasıyla olur. Bu durum Türkiye de çok partili hayata geçme denemelerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur İlk TBMM Döneminde Siyasi Faaliyetler 23 Nisan 1920 de Ankara da toplanan Meclis, seçimle gelenler ve eski Osmanlı Mebuslar Meclisi nden Ankara ya gelenlerden oluşmuştu. Çok değişik kaynaklardan ve mesleklerden gelen milletvekilleri, değişik özelliklere sahiptiler. I. TBMM de siyasi partiler yoktu. Milletvekilleri herhangi bir siyasi partinin temsilcisi olmadıkları için aralarında birlikte yoktu. Farklı düşüncelere sahip bu milletvekillerinin birleştikleri ortak nokta Misak-ı Milli nin gerçekleştirilmesiydi. Buna karşılık değişik adlarla anılan gruplar vardı. Bu gruplar ülkenin siyasi yapısını bir bakıma mecliste temsil ediyorlardı. En büyük grup şüphesiz Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu olup ancak bu grup kendi içinde bir bütünlük arz etmiyordu. İçinde ittihatçı, itilafçı, İslamcı, liberal, Bolşevik gibi her düşünceden kişi vardı. Vatanın Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 2

3 kurtarılmasına öncelik verildiği için de bu farklılıklar ikinci planda kalıyor ve ön plana çıkmıyordu. Bu özelliğinden dolayı Birinci Meclis, devleti kurmak ve bağımsızlığını sağlamak noktalarında tamamen ittifak halindeydi. Zaman içinde aynı görüşü paylaşan mebuslar küçük gruplar halinde örgütlenmeye başladılar. Bunlardan belli başlı olanları şunlardır: Tesanüt (Dayanışma) Grubu, İstiklal (Bağımsızlık) Grubu, Müdafaa-i Hukuk Zümresi (Hakları Savunma Grubu), Halk Zümresi, Islahat (Yenileşme) Grubu, Türkiye Komünist Fırkası (Komünist Parti), Halk İştirakıyyun Fırkası (Sosyalist Parti) Birinci Grubun Oluşması Mecliste kanun teklifleri üzerinde yapılan tartışmalar ve özellikle ilk anayasa, Teşkilat-ı Esasiye Kanunu, çıkartılırken ortaya çıkan görüş ayrılıkları tarafları daha örgütlü hareket etmeye zorladı. TBMM de bulunan grupları birleştirme çalışmaları sonuç vermedi. Yapılması gereken daha güçlü ve daha düzenli bir grubun kurulmasıydı. Bu grup Misak-ı Milli esaslarını gerçekleştirecek, ayrıca 1921 Anayasası na uygun olacak ve devletin teşkilatını şimdiden hazırlayacaktı. Mustafa Kemal kendisine yakın gördüğü mebuslarla toplantılar yaparak 10 Mayıs 1921 de Türkiye Büyük Millet Meclisi nde 151 milletvekili ile, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu adıyla geniş tabanlı bir meclis grubu (I.Grup) kurdu. Yapılan seçimler sonunda Mustafa Kemal Paşa grup başkanlığına getirildi. Daha sonra grubun üye sayısı 261 e kadar çıktı. Bu grubun programında öncelikle şunlar üzerinde durulmuştur: Misak-ı Milli çerçevesinde ülkenin bütünlüğünü ve milletin bağımsızlığını sağlayacak barış ve güvenliğin elde edilmesiydi. Bu hedefe ulaşmak için milletin maddi manevi gücünü seferber etmek ve milletin Teşkilâtı Esasiye Kanunu çerçevesinde örgütlenmesini sağlamaktı. Böylece M. Kemal Paşa nın, Osmanlı Mebuslar Meclisi nde kurulmasını istediği grup,1921 Mayısı nda Ankara daki Meclis te gerçekleşiyordu İkinci Grubun Oluşması Birinci Grubun kurulmasıyla muhalifler de örgütlenme ihtiyacı hissettiler. Mecliste, Birinci Grup ve İkinci Grup adlarıyla yeni bir ayrılma baş gösterdi. TBMM de birinci grup ile çoğu konuda ve pek çok kez görüş ayrılığına düşen muhalefet hareketi, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu nun kurulmasından 14 ay sonra 1922 Temmuz ayında İkinci Grup adıyla teşkilatlı bir yapı içine girdi. Grup un lideri Erzurum Milletvekili Hüseyin Avni Beydi. Kurucular arasında Mersin Milletvekili Selahattin Bey, Sivas Milletvekili Vasıf Bey, Erzurum Milletvekili Süleyman Necati gibi milletvekilleri de vardı. İkinci Grup hilafet ve saltanatın devamını isteyen ve Ankara daki siyasi gücü de geçici olarak gören bir muhalefet hareketi olarak ortaya çıktığı için, yelpazesini geniş tutmuş, farklı Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 3

4 amaç ve düşünceye mensup milletvekillerini bir çatı altında toplamaya özen göstermiştir. Görüşlerinde ortaklık olmayan İkinci Grup içerisinde; İttihatçısı, Bolşevik i, Muhafazakârı, İslâmcı-Saltanatçısı, mutlakıyet yanlısı milletvekilleri bulunmaktaydı. İkinci grup muhafazakârlığı ve muhalefeti temsil ederken, birinci grup da hem iktidarı hem de inkılâpçılığı temsil etmekteydi. İkinci Grup bölgesel bir özellik de gösteriyordu. Bu grubun üyelerinin büyük bir kısmını Karadeniz ve Doğu Anadolu Bölgelerinden gelen milletvekilleri oluşturuyordu. Mustafa Kemal Paşa ya ve onun uygulamalarına meclis üstünlüğü ve millî irade adı altında karşı çıkmışlardır seçimlerinde İkinci Grup üyelerinin tamamına yakını tasfiye edilmişlerdir. Daha sonra İkinci Grup milletvekillerinin bir kısmı Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kurulunca bu partiye katılmışlardır Halk Fırkası TBMM 1 Nisan 1923 te tarihi görevini tamamlayarak seçimlerin yenilenmesini kararlaştırdı. Mecliste ortaya çıkan muhalefet hareketi, M. Kemal Paşa nın farklı arayışlar içerisine girmesine neden oldu. O, ileride yapılacak seçimlere bir parti ile girmenin muhalefetin gücünü daha da azaltacağı düşüncesiyle bir parti kurmaya karar verdi Aralık ayında yaptığı bir konuşmada, M. Kemal Paşa, Halk Fırkası adıyla bir siyasi parti kurulacağını açıkladı. Yapılan girişimler sonucunda Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu nun, Halk Fırkası na dönüştürülmesi benimsendi. 1 Nisan 1923 te de kamuoyuna duyuruldu. 9 Eylül 1923 tarihinde Halk Fırkası Nizamnamesinin kabul edilmesiyle de Halk Fırkası resmen kurulmuş oldu Halk Fırkasının Kurulmasının Sebepleri 1. Milli Mücadele nin askeri safhası sona ermiş siyasi safhası başlaması ve bu süreçte yapılacak işlerin ve alınacak kararların çok önemli olması. 2. Yeni durumu idare etmek ve yönlendirmek için iyi bir kadro ve iyi bir programa ihtiyaç duyulması ve böyle bir kadro ve programın da ancak bir siyasi partinin çatısı altında bir araya getirilebilecek olması. Ayrıca Mustafa Kemal Paşa nın kafasında planladığı inkılâpları gerçekleştirebilmesi için sağlam bir örgütlenmeye ihtiyaç duyulması. 3. Lozan Barış Antlaşması için görüşmeler sürüyor ve Lozan dan gelen haberler Meclis te sert tartışmalara sebep oluyordu. Hatta barış imzalansa bile Meclis tarafından onaylanacağı meçhuldü. Bu şartlarda I. TBMM nin görevini sona erdirip yeniden seçimlere gitmekten başka çare görünmüyordu. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 4

5 4. Birinci meclis tarihi görevini başarı ile tamamlamıştı. Yeni dönemde anlamsız tartışmalarla kaybedilecek zaman yoktu. Bunun için yeni Türkiye nin geleceğine yön verecek olanların birlikte ve örgütlü hareket etmeleri lazımdı. Bu nedenlerle seçimlerde Yenilikçiler bir siyasi parti etrafında örgütlenirlerse daha büyük bir başarı elde edebilirlerdi Halk Fırkasının Kuruluşu 6 Aralık 1922 de Mustafa Kemal Paşa, Halk Fırkası adı ile bir parti kuracağını açıkladı. 8 Nisan 1923 te Mustafa Kemal Paşa tarafından ilan edilen 9 prensip partinin temel felsefesini oluşturdu. Yeni parti Mecliste, I. grup diye bilinen Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk grubuna dayanıyordu. Bu grup Mustafa Kemal tarafından ilan edilen 9 temel prensibi benimsediğini ilan etti. Seçimlere bu şekilde giren Halk Fırkası ezici bir çoğunlukla seçimi kazandı. Yeni Meclis 11 Ağustos 1923 te toplandı. Böylece yeni Meclis te muhalefet büyük ölçüde tasfiye edilmiş oldu. Meclis açılmadan dört gün önce, partinin kuruluşu ile ilgili son adımlar da atıldı. Yeni meclise girmeye hak kazanan birinci grup üyeleri 7 Ağustos günü toplandı. Bu toplantıda Müdafaa-i Hukuk grubunun Halk Fırkasına dönüştüğü açıklanarak partinin nizamnamesi milletvekillerine dağıtıldı. Nizamname, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu tarafından 9 Eylül 1923 te onaylandı. 11 Eylül 1923 te Halk Fırkası nın başkanlığına Mustafa Kemal Paşa getirildi. Genel Sekreterlik görevini de Recep Peker üstlendi. Halk Fırkası 23 Ekim 1923 te kuruluş dilekçesini İçişleri Bakanlığına sunmuştur. Bir yıl sonra 10 Kasım 1924 te ismin başına Cumhuriyet kelimesi getirilerek Cumhuriyet Halk Fırkası adını almış, 1935 yılından sonra da Cumhuriyet Halk Partisi adını kullanmıştır Ordunun Siyasetten Ayrılması Milli Mücadele döneminde mevcut olan düşünce farklılıkları ortak bir mücadele etrafında toplanmış kadrolar arasında pek göze çarpmıyordu. Sivas Kongresi nde ve Meclis çatısı altında meydana gelen düşünce ayrılıkları iyiden iyiye kendini belli etmişti. Milli Mücadele nin lider kadrosu içinde baş gösteren anlaşmazlıklar savaşlar sırasında bile sürmüş ve Ali Fuat Paşa nın Kuva-yı Milliye Batı Cephesi Komutanlığı ndan, Refet Bele nin de Batı Cephesinin Güney Kanat Komutanlığı ndan alınmasıyla sonuçlanmıştı. Diğer taraftan Rauf Bey ile Kazım Karabekir in de Mustafa Kemal Paşa ile görüş ayrılığına düşmesi, ilk TBMM de farklı gruplar arasında sert tartışmaların yaşanması ve 1921 Anayasası nın kabulü ve Başkumandanlık Kanunu gibi konularda muhalefet iyiden iyiye kendini ortaya çıkarmıştı. Nihayet cumhuriyetin ilanı bile tartışmalar içinde vuku bulunca, bütün muhalif tavırlar ve düşünceler bir siyasi parti çatısı altında teşekkül etti. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 5

6 İlk TBMM de ve İkinci TBMM de kumandanlık ve milletvekilliği bir arada bulunabiliyordu. Büyük zaferin kazanılmasından sonra anlaşmazlıklar iyice su yüzüne çıkmıştı. Savaşların kazanılmasında büyük gayretler gösteren bazı komutanlar inkılâp hareketlerini başlangıçta benimsemediler. Bir süre sonra planlarını uygulamak için faaliyete geçtiler. Rauf Bey in Başbakanlıktan çekildiği bir sırada, 1924 yılı Ekim ayı sonlarında Kazım Karabekir, Ali Fuat ve Refet Paşalar ordudan ayrıldılar. O sırada Musul meselesi bütün canlılığını korurken yapılan bu hareket doğru bir şey olarak görülmedi. Çünkü ordudan ayrılan komutanlar bir takım politik hazırlıklara girişmişlerdi. Türkiye de oluşan yeni durumda belirleyici olmak arzusunda olan komutanlar, ordudaki görevlerini bırakarak Meclis çalışmalarına katıldılar. Kendisine karşı olan bu eylemi fark eden M. Kemal Paşa, sözünün geçtiği komutanların milletvekilliğinden ayrılmalarını istedi. Amacı askerlikle siyaseti birbirinden ayırmaktı. Fevzi Paşa ve Cevat Paşa gibi komutanlar tamamen ordularının başına döndüler ve vekillikten çekildiler. Böylece Kazım Karabekir ve arkadaşları da askerlikle ilgili görevlerini bırakmak zorunda kaldılar. Bundan sonra askerlerin görevleri devam ederken milletvekili olamayacaklarına dair kanun kabul edildi(19 Aralık 1924). M. Kemal Paşa, daha II. Meşrutiyet döneminde İttihat ve Terakki Partisi nde gördüğü ordu ile işbirliğini tenkit etmişti. Bu tecrübelerin ışığında önce 3 Mart 1924 te, o zamana kadar hükümette yer alan Genelkurmay Başkanlığı politika dışında bırakıldı. Ardından komutanların milletvekili olmalarının kaldırılmasıyla ordunun siyasetten ayrılması sağlandı. Ordunun siyasetten ayrılması ile meclisteki rekabetin iç çatışmaya dönüşmesi önlendi Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Cumhuriyet Halk Fırkası nın kurulması ve inkılâp sürecinin hızlanması üzerine düzenin değişmesine karşı olan milletvekilleri aralarındaki dayanışmayı artırdılar. Siyasi alanda mücadeleye karar veren muhalifler 17 Kasım 1924 te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasını kurdular. Başkanlığını Kazım Karabekir in yürüttüğü partinin ikinci başkanı Rauf Orbay ve Genel Sekreteri de Ali Fuat Cebesoy dur. Diğer kurucu üyeleri de şunlardı: Refet Bele, Cafer Tayyar, Adnan Adıvar, Feridun Fikri. Parti ilk şubesini Urfa da açmış, bunu Sivas, İstanbul, İzmir, Ordu ve Trabzon izlemiş ve daha sonrada diğer vilayet ve şehirlerde teşkilatlanmasını sürdürmüştür. Muhalifler safında yer alan partinin kurucu üyeleri Milli Mücadele döneminde aktif hizmetlerde bulunmuş ve vatanın düşman işgalinden kurtulmasında büyük rol oynamışlardır. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 6

7 Muhalif Milletvekilleri; a. Cumhurbaşkanı ve Cumhuriyet Halk Partisi nin Meclise baskı yapmasından dolayı milli egemenlik ilkesinin uygulanmadığını, b. Türkiye de liberal bir ekonomik modelin uygulanmasının gerektiğini, c. Cumhurbaşkanı nın aynı zamanda parti başkanı olamayacağını, d. Halka daha fazla özgürlük verilmesinin şart olduğunu, e. Her türlü baskı ve tahakküme karşı çıkmak, dini inanç ve görüşlere saygılı olmayı dile getiriyorlardı. Cumhuriyet Halk Fırkasını da bu hususlarda ciddi şekilde eleştiriyorlardı. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nın beyannamesi ve programı incelendiğinde, siyasal ve ekonomik alanda liberal demokrasiyi savunduğu görülmektedir. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının, Halk Fırkasına yönelik en önemli eleştirileri, tek dereceli seçim, anayasa değişiklikleri ve Cumhurbaşkanının tarafsızlığı konularında yoğunlaşmıştı. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ile Halk Fırkası arasındaki en önemli görüş farklarından biri de, inkılâplarda izlenecek yöntem konusuydu. Kısa sürede rejime karşı olanlar bu partiye üye oldular. Bunlar içerisinde ittihatçılar da vardı. M. Kemal de Mecliste demokrasinin yerleşebilmesi için yeni bir partinin kurulmasını gerekli görüyordu. Cumhuriyet rejiminin yerleşebilmesi için başka partilerin varlığı ve hükümetteki partinin denetlenmesi gerekiyordu. Muhalefet milletvekilleri hazırlıklarını tamamladıktan sonra 17 Kasım 1924 te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nı kurdular. Parti yukarıda bahsettiğimiz hususlardan dolayı Cumhuriyet Halk Fırkası nı eleştirmenin yanında Halkın dini inançlarına saygılıyız. sloganını kullandı. Bu dönemde yapılan yeniliklerden dolayı toplumun bazı kesimlerinde Halk Fırkası na karşı tepkiler artıyordu. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nın muhafazakâr bir politika izlemesi rejim ve inkılâp karşıtlarının bu partide toplanmasına neden oldu. Yeni kurulan partinin her geçen gün güçlenmesi Cumhuriyet Halk Fırkası'nda ciddi endişelere neden olduğu gibi iki parti arasındaki rekabeti de sertleştirdi. Partinin muhafazakâr söylemi geleneksel toplum katmanlarında daha geniş bir destek buluyordu. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nın güçlenmesinden cesaret alan rejim karşıtları Şeyh Said önderliğinde ayaklandılar Şeyh Sait İsyanı Sebepleri 1. Yenilik hareketlerinin hızlanması; saltanat ve hilafetin kaldırılması, medreselerin kapatılmasına tepki göstermek 2. İngiltere nin kışkırtmaları; Doğuda bir Kürt devleti kurdurmak Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 7

8 3. Musul meselesinin gündemde olduğu o dönemde Türkiye yi iç sorunlarla meşgul etmek. 4. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nın Çalışmaları Şeyh Said Ayaklanması 13 Şubat 1925 te Elazığ ın Palu ilçesinin Piran köyünde başlamıştır. İsyancıların amacı Türkiye Cumhuriyeti ni yıkmak ve Osmanlı Devlet düzenini geri getirmekti. İsyan kısa sürede Erzurum, Elazığ, Muş, Bitlis gibi doğu illerinde yayıldı. İsyancılar Elazığ ı ele geçirip Diyarbakır ı kuşatmışlardır. Ali Fethi Hükümeti olayları bastırmakta aciz kalmış ve istifa etmiştir. Yeni hükümeti kuran İsmet Paşa aldığı askeri ve siyasi önlemlerle isyanı bastırdı. İsmet Paşa Hükümeti 4 Mart 1925 te güvenliği temin etmek konusunda hükümete geniş yetkiler tanıyan takrir-i sükûn kanununu çıkarttı. İstiklal Mahkemeleri kuruldu ve isyanı bastırma görevi orduya verildi. İsyan başarı ile bastırılarak elebaşları yakalandı. İstiklal Mahkemelerinde yargılanarak idama mahkûm edildiler. Yapılan tahkikat neticesinde isyancıların Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ile irtibatlı oldukları tespit edilmiş ve takrir-i sükûn kanunu çerçevesinde Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası 5 Haziran 1925 te kapatılmıştır. Şeyh Said Ayaklanmasının Sonuçları 1. Doğu Anadolu Bölgesi nde bozulan huzuru sağlamak amacıyla Takrir-i Sükun Kanunu çıkartıldı(4 Mart 1925). Bu kanun 1929 yılına kadar yürürlükte kaldı. 2. İstiklâl Mahkemeleri tekrar harekete geçirildi. 3. Türkiye Cumhuriyeti yıprandığı için İngiltere, Musul sorununu kendi lehine çözebilmek için büyük avantaj sağladı. 4. Türkiye Cumhuriyeti ni yıkmaya yönelik ilk isyan bastırıldı. 5. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası isyanda rolü olduğu gerekçesiyle kapatıldı(5 Haziran 1925). 6. Türkiye de çok partili hayata geçiş için yapılan ilk deneme başarısızlıkla sonuçlandı. 7. Şeyh Said İsyanı, Türkiye de çok partili hayata geçiş için ortamın uygun olmadığını ve henüz demokrasinin tam anlamıyla uygulanamayacağını gösterdi. 8. Ali Fethi Okyar Hükümeti istifa etti ve İsmet İnönü Hükümeti kuruldu Mustafa Kemal e Suikast Girişimi (İzmir Suikastı) Şeyh Said İsyanı sonucunda Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kapatılmasına rağmen olumsuzluklar devam etti. Özellikle eski İttihatçılar, M. Kemal in önderliğini bir türlü kabullenememişlerdi. İttihatçılar I. Dünya Savaşı ndan sonra itibarlarını yitirmişler ve lider kadrosu da yurt dışına kaçmıştı. Bir kısmı da ülke içinde kalmış ve Milli Mücadele ye katılarak Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 8

9 Mustafa Kemal ile birlikte çalışmışlardı. Mustafa Kemal ile İttihatçılar arasındaki görüş ayrılığı sonraki yıllarda derinleşmiş ve taraflar arasında husumet hasıl olmuştu. Onlara göre yeni rejim, Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal in şahsına bağlıydı. O ortadan kaldırıldığı takdirde rejime istenilen şekil verilebilirdi. TBMM de İttihatçılar muhalif çizgilerini sürdürürken II. Meclis döneminde tasfiye edilmişler ve meclis dışında kalmışlardı. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nın kurulması üzerine de bu partiye katılmışlar, bu parti de kapatılınca siyasi mücadele alanları kalmayınca, Mustafa Kemal Paşa ya suikast yapmaya karar vermişlerdi. Suikastı hazırlayanların başında Kocaeli Mebusu Şükrü Bey bulunuyordu. Lazistan Mebusu Ziya Hurşit ve ünlü ittihatçılardan Kara Kemal de tertibin içerisinde bulunanlardandı. Kaçışın daha kolay olacağı düşünülerek suikastın İzmir de yapılmasına karar verildi. Bu işi Ziya Hurşit ile beraber Laz İsmail, Gürcü Yusuf ve Çopur Hilmi adlı üç fedai üstlendi. Eylemciler olayın ardından Sisam Adası na kaçmak için bir balıkçı motoru kiralamışlardı. Ancak Mustafa Kemal Paşa nın İzmir e bir gün geç gelmesi motorcunun telaşlanmasına ve kendini kurtarmak amacıyla durumu gidip İzmir valisine anlatmasına sebep oldu. Bunun üzerine harekete geçilerek suikastçılar yakalandı. İstiklal Mahkemeleri nde yargılanarak idama mahkûm edildiler. Olayın duyulması üzerine Mustafa Kemal Paşa; benim naçiz vücudum elbet bir gün toprak olacaktır. Fakat Türkiye Cumhuriyeti ebediyen payidar kalacaktır. sözleriyle Cumhuriyete olan inancını ve bağlılığını dile getirmiştir. NOT: Bu suikast girişimi M. Kemal Paşa nın şahsında Cumhuriyet rejimine yapılmış bir saldırıdır Serbest Cumhuriyet Fırkası Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nın kapatılmasıyla, Türkiye de ilk çok partili rejim denemesi başarısızlıkla sonuçlanmış ve yeniden tek parti dönemi yaşanmaya başlamıştır. Bu durum Türkiye nin diktatörlükle yönetiliyormuş gibi bir havanın yayılmasına neden oluyordu. Ayrıca 1929 yılında dünyayı etkileyen bir ekonomik kriz baş göstermiş ve Türkiye yi de etkilenmişti. Hükümet sorunları çözmekte yetersiz kalmıştı. Kurulacak yeni bir siyasi parti yeni çözüm yolları getirebilir ve böylece ekonomik krizden çıkış için yeni yollar bulmak mümkün olabilirdi. Çok partili hayata geçmek Mustafa Kemal Paşa nın en büyük idealleri arasındaydı. Bunun için ülkede ortamın olgunlaşıp olgunlaşmadığı ancak yeni bir parti sayesinde anlaşılabilirdi. Mustafa Kemal, devletçi olan Cumhuriyet Halk Fırkasının karşısında, serbestçe eleştiri yapabilecek liberal ekonomiden yana bir muhalefet grubunun bulunmasını gerekli ve yararlı görüyordu. İşte bu süreçte, İkinci Büyük Millet Meclisi, süresi dolmadan seçimlerin Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 9

10 yenilenmesi kararı aldı Eylül ünde yeni seçimler yapıldı. Halk Fırkası nın adayları tam liste halinde seçimleri kazandı. Fakat bir süre sonra bazı milletvekilleri partinin ekonomik görüşlerini ve uygulamalarını eleştirmeye başladılar. Bu sırada dünya 1929 dan itibaren büyük bir ekonomik bunalıma girmişti. Muhalifler, ekonomik bunalımın liberallik sistemiyle çözülmesi gerektiğini savunuyorlardı. Bu düşüncede olan az sayıda milletvekili Serbest Cumhuriyet Fırkası nı kurdular (12 Ağustos 1930). Böylece Türkiye de çok partili hayata geçiş için ikinci defa adım atılmış oldu. Partinin başkanlığına Paris Büyükelçiliğinden geri çağrılan Fethi Bey getirildi. CHF içerisinde muhalif görüşleriyle bilinen yaklaşık 50 kadar vekil, Mustafa Kemal Paşa nın isteği ile Serbest Fırka ya geçtiler. Bunların içerisinde Mustafa Kemal Paşa nın kız kardeşi Makbule ve çocukluk arkadaşı Nuri Conker de vardı. Serbest Cumhuriyet Fırkası programında milliyetçilik, laiklik ve cumhuriyetçilik esaslarına bağlı, liberalizmi ve kadınlara siyasi haklar verilmesini savunuyordu. Bizzat M. Kemal in onayıyla kurulan bu parti, bir süre sonra teşkilatlar oluşturmaya başladı. İşte bu esnada inkılâplara karşı olanlar partiye girmeye başladılar. Bir süre sonra inkılâplar, hükümet ve laiklik aleyhine gösteriler ortaya çıktı. Fethi Bey in kontrolünden çıkan olaylar, kendisini M. Kemal Paşa ile karşı karşıya getirdi. Birkaç ay yaşayabilen Serbest Fırka zamanında sadece belediye seçimleri yapıldı da yapılan yerel seçimlerde Serbest Cumhuriyet Fırkası her yerde seçimlere katılmamakla birlikte 502 yerde belediye seçimlerini kazanmıştı. Ancak seçimlerde yolsuzluk yapıldığı iddiasıyla 22 tanesi geçerli sayılmıştı. Serbest Cumhuriyet Fırkası nın hızlı yükselişi, Fethi Bey in Ege gezisinde bir gövde gösterisine dönüşmüş ve Halk Partisinin binaları taşlanmıştı. İstenmeyen bu tür olayların her geçen gün artması ve Serbest Cumhuriyet Fırkası aleyhine eleştirilerin büyük boyutlara ulaşması sonucu Fethi Bey 17 Kasım 1930 da partisini kapatmıştır. Böylece Türkiye de ikinci defa girişilen çok partili hayata geçiş denemesi de başarısızlıkla sona ermişti. Bundan sonra Atatürk döneminde bir daha girişimde bulunulmadı. Türkiye de çok partili hayat ancak 1946 da başlayabilmiştir Menemen Olayı ( 23 Aralık 1930 ) Kısa zaman içinde cumhuriyete ve inkılâplara karşı olanların yuvalandığı bir parti durumuna gelen Serbest Cumhuriyet Fırkası nın kapanmasıyla cumhuriyet, laiklik ve inkılâp karşıtları bir anda boşlukta kaldılar. Türkiye deki bu değişimi sona erdirecek arayışlar içerisine girdiler. İlk çekirdeğini 14 kişilik bir grubun oluşturduğu inkılâp karşıtları, Derviş Mehmet adında birinin önderliğinde şeriat istediklerini söyleyerek Menemen de isyan ettiler(23 Aralık Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 10

11 1930). İsyan, Derviş Mehmet önderliğindeki altı kişinin, sabah namazında Menemen deki Müftü Camiine gelmeleri ile başladı. İsyanı bastırmakla görevlendirilen jandarma kuvvetleri hemen olay yerine gelmiş ve önce isyancıları uyarmışlar ancak isyancıların şeriat isteriz diye bağırıp eylemlerine devam etmeleri ve kalabalığın artması üzerine takviye kuvvet istenmiş, bunun üzerine Yedek Subay Kubilay askerleri ile beraber olay yerine gelmiştir. İsyancıların, uyarılara ateşle karşılık vermesi üzerine Kubilay yaralanmış ve daha sonra şehit edilmiştir. Olayların büyümesi üzerine takviye birliklerin de yardımıyla isyan bastırılmış ve suçlular yakalanarak İstiklâl Mahkemesinde yargılanmışlardır. İzmir Valisi bu olaylara karışanlarla ilgili hemen soruşturma başlatmış, rejime ve hükümete başkaldırı olarak algılanan bu hareket çok şiddetli bir şekilde cezalandırılmıştır. Bölgede sıkıyönetim ilan edilerek isyanla ilgisi olanlar gözaltına alınmıştır. Gözaltına alınanlardan 105 i suçlu bulunmuş ve bunlardan 37 si idama mahkûm edilmiştir. Geriye kalanlar da çeşitli cezalara çarptırılmıştır. 27 kişi ise beraat etmiştir. Rejime ve inkılâplara karşı olanların tertiplediği Menemen olayı, ülkede demokrasi için şartların henüz oluşmadığını ortaya koymuş ve 1946 yılına kadar çok partili hayatın başlamasını engellemiştir. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 11

12 Özet 1 Nisan 1923 te TBMM, seçimlerin yenilenmesine karar verdi. 11 Ağustos 1923 te İkinci Türkiye Büyük Millet Meclisi açıldı. İnkılâp Meclisi denilen bu meclis, 1 Ekim 1927 tarihine kadar çalıştı. İlk TBMM de siyasi partiler yoktu. Bunun yerine gruplar vardı. Bu gruplar ülkenin siyasi yapısını bir bakıma mecliste temsil ediyorlardı. Vatanın kurtarılmasına öncelik verildiği için de bu farklılıklar ikinci planda kalıyor ve ön plana çıkmıyordu. Bu gruplardan olan Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu nun, Halk Fırkası na dönüştürüldü. Böylece Türkiye de ilk siyasi parti kurulmuş oldu. Daha sonra milli mücadelenin lider kadrosu arasındaki görüş farklılıkları su yüzüne çıkmaya başlayınca askerlerin görevleri devam ederken milletvekili olamayacaklarına dair kanun kabul edilerek (19 Aralık 1924) ordunun siyasetten ayrılması sağlandı. Bu arada Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kurularak çok partili hayata geçiş için ilk adım atılmış oldu. Ancak cumhuriyete ve rejime karşı ilk isyan olan Şeyh Said İsyanı nın çıkması üzerine Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kapatıldı ve böylece çok partili hayatın ilk denemesi başarısızlıkla sonuçlandı. Bundan sonra da olumsuzluklar devam etti. Yeni rejimi M. Kemal in şahsına bağlı görenler bir suikastla onu ortadan kaldırmayı planladılar ancak başarılı olamadılar. Mustafa Kemal Paşa nın en büyük ideallerinden biri çok partili hayata geçmekti. Bunun için ülkede ortamın olgunlaşıp olgunlaşmadığı ancak yeni bir parti sayesinde anlaşılabilirdi. Bu amaçla M. Kemal Paşa nın onayıyla Ali Fethi Bey tarafından Serbest Cumhuriyet Fırkası kuruldu. Böylece Türkiye de ikinci kez çok partili hayata adım atılmış oldu. Ancak rejim karşıtlarının bu parti bünyesinde yuvalanmaları üzerine, partinin başkanı Fethi Bey tarafından Serbest Cumhuriyet Fırkası kapatıldı yılına kadar Türkiye de çok partili hayata geçilemedi. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 12

13 DEĞERLENDİRME SORULARI 1. I- Meclis-i Mebusan a seçilenlerden isteyenler, II- Malta dan sürgünden dönenler, III- Mustafa Kemal Paşa nın genelgesi üzerine seçilenler. I. TBMM ni oluşturan üyelerle ilgili yukarıda verilenlerden hangisi/hangileri aşağıdaki seçeneklerde doğru olarak verilmiştir? a) I. ve II b) III c) I ve III d) I, II ve III e) II ve III 2. Atatürk Döneminde tek partili yönetimden çok partili yönetime geçme girişimleri olmuştur. Bu girişimler aşağıdakilerden hangisini gerçekleştirmeyi amaçlamaktadır? a) Meclisteki siyasal anlaşmazlıkları azaltmak b) Halkın istek ve görüşlerinin meclise daha çok yansımasını sağlamak c) Dış devletlerin ekonomik desteğini kazanmak d) Cumhuriyet yönetimine karşı olanları belirlemek e) Devlet hizmetlerinin yürütülmesini kolaylaştırmak 3. Şeyh Sait İsyânı TBMM nin dış politikasında etkili rol oynamıştır. Bu isyan, aşağıdaki sorunlardan hangisinin Türkiye nin aleyhine sonuçlanmasında sebep olmuştur? a) Boğazlar b) Hatay c) Kapitülasyonlar d) Musul e) Yabancı okullar ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 4. Aşağıdakilerden hangisi Musul sorunuyla ilgili doğru bir yargı değildir? a) Ankara Antlaşması ile çözümlenmiştir b) Musul sorununda Milletler Cemiyeti İngiltere den yana tavır almıştır c) Musul sorunu Lozan da çözümlenmiştir d) Şeyh Sait İsyanı Musul un kaybedilmesinde etkili olmuştur e) Musul ve çevresi İngiltere nin mandası altındaki Irak a bırakılmıştır Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 13

14 5. II. TBMM nin dış politikayla ilgili gerçekleştirdiği ilk çalışması, aşağıdakilerden hangisidir? a) Türkiye nin Milletler Cemiyeti ne üye olması b) Sadabat Paktı nı imzalaması c) Lozan Antlaşması nı onaylaması d) Türkiye nin NATO ya üye olması e) Türkiye nin Balkan Antantı na katılması 6. Türkiye de çok partili hayata aşağıdakilerden hangisinden sonra geçilmiştir? a) I. Dünya Savaşı b) Cumhuriyetin İlanı c) Nato nun kurulması d) Halifeliğin Kaldırılması e) II. Dünya Savaşı 7. Aşağıdakilerden hangisi Şeyh Sait İsyanı esnasında yaşanan gelişmelerden biri değildir? a) Takrir-i Sükun Kanunu nun ilan edilmesi b) Sıkıyönetim ilan edilmesi c) Hıyanet-i Vataniye Kanunu na ek madde ilave edilmesi d) İstiklâl Mahkemelerine müracaat edilmesi e) Ali Fethi Bey Hükümeti nin yeniden kurulması ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 8. Serbest Cumhuriyet Fırkası nın lideri kimdir? a) Ali Fethi Bey b) Nuri Conker c) Makbule Hanım d) M. Kemal Paşa e) Kazım Karabekir 9. Cumhuriyet tarihinin ilk muhalefet partisi Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası dır. Buna göre aşağıda verilenlerden hangisi bu partinin özelliklerinden olamaz? a) Hilafet yanlılarınca kurulmuş olması b) Batıcılık fikrini savunması c) Meşrûtiyetçilerin partide yoğunlaşması d) M. Kemâl karşıtlarınca kurulmuş olması e) Ekonomik anlayışının liberalizm olması Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 14

15 10. Aşağıdaki yargılardan hangisinin Serbest Cumhuriyet Fırkası ile ilgisi olduğu söylenemez? a) Menemen İsyanı sonucunda kapatılmıştır b) Liberal ekonomi politikalarını benimsemiştir. c) Başkanı Ali Fethi Bey'dir. d) Mustafa Kemal'in isteği ile kurulmuştur. e) Laiklik ve cumhuriyetçilik ilkelerine taraftardır. CEVAPLAR D B D C C E E A B A Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 15

16 KAYNAKLAR Ağaoğlu, Samet, (1964). Kuva-i Milliye Ruhu, İstanbul. Aybars, Ergün, (2012). Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, I, İstanbul., (1988). İstiklal Mahkemeleri, İzmir. Baydar, Mustafa, (1973). Atatürk ve Devrimlerimiz, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul. Doğan, Orhan, (2011) Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi, Ankara. Durmuş Yalçın vd., (2012). Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Ankara. Eroğlu, Hamza, (1982). Türk İnkılâp Tarihi, MEB Basımevi, İstanbul. Karabekir, Kazım, (2008). İstiklal Harbimiz, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. Karpat, Kemal, (2010). Türk Demokrasi Tarihi, Timaş Yayınları, İstanbul. Kocatürk, Utkan, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Kronolojisi , TTK Basımevi, Ankara. Mumcu, A. (1986), Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, Ankara. Okyar, Fethi, (1980). Üç Devirde Bir Adam, Haz. Cemal Kutay, Tercüman Yayınları, İstanbul. Ozankaya, Özer, (1995). Cumhuriyet Çınarı, Kültür Bakanlığı Yayınları, TTK Basımevi, Ankara. Özbudun, Ergun, (1983). Siyasi Partiler, AÜHF Yayınları, Ankara. Selvi H, Enis Ş, Mehmet A, (2006). Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, İstanbul. Sönmez O, Gök D, (2010). Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, Konya. Tunaya, T. Zafer, (1958). TBMM Hükümetinin Kuruluşu ve Siyasi Karakteri, İstanbul. Tuncay, Mete, (1989). Türkiye Cumhuriyeti nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması , İstanbul. Turan, R.- Safran, M. vd., (2011), Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, Ankara. Turan, Şerafettin, Türk Devrim Tarihi-Ulusal Direnişten Türkiye Cumhuriyetine, Ankara 1992 Yazıcı, Nuri, (2011). Milli Mücadele ve Türkiye Cumhuriyeti İnkılap Tarihi, İstanbul. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 16