Keserbaş (Mullus barbatus) ve Çizgili Barbun (Upeneus moluccensis) un Mineral ve Vitamin İçerikleri

Transkript

1 Keserbaş (Mullus barbatus) ve Çizgili Barbun (Upeneus moluccensis) un Mineral ve Vitamin İçerikleri Ayşe ŞİMŞEK 1, Semiha KIRMIZI 1, Meltem MANAŞIRLI 1, Gülsün ÖZYURT 1 Çukurova Ü. Su Ürünleri Fakültesi, Avlama ve İşleme Bölümü, Sarıçam /ADANA E mail:asimsek@cu.edu.tr Özet: Keserbaş ve çizgili barbun Mullidae familyasına ait türlerdir. Keserbaş barbun yerel bir tür olmasına rağmen, Kızıl denizden Akdeniz e Süveyş kanalı yolu ile göç eden çizgili barbun (Upeneus moluccensis) Türkiye için lesepsiyen bir türdür. Bu çalışmada, ticari açıdan önemli türler olan keserbaş ve çizgili barbunun bazı vitamin ve mineral içerikleri belirlenmiştir. Makro elementlerden potasyum, sodyum, magnezyum ve kalsiyum miktarları keserbaş barbun için sırasıyla 257.8, 71.9, 2.1, mg/kg ve çizgili barbun için 234.2, 58.2, 2.4 ve mg/kg miktarında tespit edilmiştir. Mikro elementlerden olan çinko, krom, kobalt, mangan ve demir içeriklerinin her iki tür için mg/kg arasında değiştiği belirlenmiştir. Kadmiyum miktarının ise tavsiye edilen sınırdan (7 µg/hafta/kg vücut ağırlığı) düşük olduğu bulunmuştur. A ve C vitamini değerleri keserbaş barbun için sırasıyla 14.63, 1.32 ve çizgili barbun için ise 12.09, 1.46 mg/kg değerlerinde bulunmuştur. Araştırma sonucunda, keserbaş ve çizgili barbunun bazı vitamin ve mineraller açısından önemli bir besin kaynağı olduğu belirlenmiştir. Anahtar kelimeler: Keserbaş barbun, Çizgili barbun, vitamin, mineral Abstact: Red mullet (Mullus barbatus) and Golband goatfish (Upeneus moluccensis) belong to the Mulliade (Goatfishes) family. Altough red mullet is a native species, golband goatfish which have migrated from the Red Sea to the Mediterranean Sea by The Suez Channel is a lessepsian species for Turkey. In this study, it was determined that some vitamin and mineral contents of red mullet and golband goatfish which is important species traditionally. It was founded that amounts of potassium, sodium, magnesium and calcium as macro element for red mullet were 257.8, 71.9, 2.1 and mg/kg and for golband goatfish are 234.2, 58.2, 2.4 and mg/kg respectively. It was observed that amounts of zinc, iron, copper, chromium, cobalt, and 1

2 manganese as micro element for both red mullet and golband goatfish range from mg/kg. But, it was determined amount of cadmium was lower than recommened value (7µg/week/kg body weight). A and C values were 14.63, 1.32 for red mullet and 12.09, 1.46 mg/kg for golbandgoatfish respectively. In the result of this study, it was observed that red mullet and golband goatfish were an important food source in the point of some vitamin and mineral contents. Keywords: Upeneus moluccensis, Mullus barbatus, vitamin, mineral Giriş: Balıklar B grubu vitaminlerinden tiamin (B ), riboflavin (B ), niasin (B ), B6 (pridoksin), B vitaminini ve yağda eriyen vitaminler olan A, D vitaminlerini hem etlerinde hem de yağlarında bulundurarak iyi bir besin kaynağı olarak kabul edilmektedirler. Yağda eriyen diğer bir vitamin olan E vitamini de balık başta olmak üzere deniz ürünlerinin büyük kısmında önemli miktarlarda bulunmaktadır. 100 gram balık eti günlük E vitamini gereksinmesi olan 5 10 mg ın % sini karşılayabilmektedir. Balık karaciğer yağı, yağda eriyen vitaminlerin en zengin kaynağı olduğu için 200 yıldan uzun süredir besin supplementi olarak kullanılmaktadır (Brown, 2000) Tamamlayıcı besin öğeleri olarak mineraller insan metabolizmasında çeşitli önemli görevler alırlar. Balıketinde beslenmede oldukça önemli olan Fosfor(P), Kalsiyum (Ca), Magnezyum (Mg), Kükürt (S), Potasyum (K), Sodyum (Na), İyot (I), Klorür (Cl) mineralleridir. Bunlar dışında Mangan (Mn), Çinko (Zn), Bakır (Cu), Selenyum (Se) ve Demir (Fe) mineralleri de bulunmaktadır. Çinko demir, selenyum hayvan ürünleri ağırlıklı besinlerde özellikle deniz ürünlerinde bulunur. Günde 200 g balıketi tüketilerek suda eriyen vitaminlerden B 6, B 12 ve niasinle birlikte diğer vitaminlerin de bir kısmı günlük olarak karşılanabilir (Ostermeyer U., 1999). Özellikle balık derisi ve kemikleri kalsiyum ve fosfor açısından oldukça zengindirler. İstiridye bakır açısından zengin bir su ürünüdür. Balık ve diğer deniz ürünleri, insanların en eski besin kaynaklarının başında yer almaktadır ve dengeli beslenme için sağlık açısından önemli olan protein, omega 3 yağ asidi, vitamin ve 2

3 mineral kaynağı olmuştur. Doğa ve kültür ortamlarında bulunan, ekonomik değer taşıyan çeşitli balık ve kabuklu su canlılarının etindeki A, C ve E vitamin miktarları hakkında bazı çalışmalar mevcuttur. Minerallerden ise kalsiyum ve fosfor çalışmaları çok yaygındır. Bu çalışmada ise ekonomik değere sahip olan gerek Türkiye gerekse dünya denizlerinde çeşitli çalışmalara konu olan barbunun çizgili ve keserbaş türlerinin etindeki bazı vitamin ve mineral miktarları tespit edilmiştir. Materyal ve Yöntem Balık Örneklerinin Hazırlanması Araştırmada kullanılan çizgili barbun (Upeneus moluccensis ) ve keserbaş barbun (Mullus barbatus) örnekleri Eylül ayında Akdeniz den temin edilmiştir. Keserbaş barbun (20kg) ve çizgili barbun (20kg) yakalandıktan sonra 9 saat süre içerisinde labaratuara ulaştırılmıştır. Balıkların ortalama ağırlığı keserbaş için 36.44±2.41 g ve çizgili barbun için ise 37.51±2.96 g dır. Balıklar ilk önce temizlenmiş, yıkanmış ve daha sonrada vitamin ve mineral analizleri için derin dondurucuda ( 18 o C ) 1 ay depolanmıştır. Analitik Metotlar Araştırmada kullanılan barbun örnekleri filetoları bir et kıyma makinesi tarafından homojenize edilmiştir. Örneklerin mineral madde içeriklerinin (Fe, Cu, Mn, Zn, Cr, Co, Cd, Mg, Ca, Na ve K) belirlenebilmesi için AOAC (1988) nolu Atomik Absorpsiyon Spektrometrik yöntem kullanılmıştır. Vitamin içerikleri için ise HPLC yöntemi uygulanmıştır. Yüksek performanslı likit kromotografi (HPLC) analizi, bir dört kanallı mikser (Shimadzu, FVC 10 ALVP) ile bir kademeli pompa (Shimadzu, LC 10 ATVP) ve bir UV/VIS detektör (Spectra Physics SP 8450, Analytical, UK) bulunan bir Shimadzu, LC 10 VP (Shimadzu, Kyoto, Japan) aleti kullanılarak yapılmıştır. İstatiksel Analiz Verilerin değerlendirilmesinde ANOVA ve standart sapma kullanılmıştır. Veriler P< 0.05 önem düzeyinde değerlendirilmiş ve istatiksel karşılaştırmalar her gruptan örneklenen üç örnekten elde edilen verilerle yapılmıştır. Bulgular Araştırmada, ticari açıdan önemli türler olan keserbaş ve çizgili barbunun mineral içerikleri Tablo 1 de verilmiştir. 3

4 Tablo 1. Keserbaş ve Çizgili Barbunun Bazı Mineral İçerikleri Mineral İçeriği (mg/kg) Keserbaş Barbun Çizgili Barbun Çinko 5.65± ±1.33 Demir 7.24± ±1.35 Krom 0.2± ±0.00 Kobalt 0.55± ±0.15 Kadmiyum 0.07± ±0.01 Magnezyum 2.30± ±0.62 Mangan 0.61± ±0.07 Bakır 0.48± ±0.08 Kalsiyum ± ±33.52 Sodyum 71.99± ±2.99 Potasyum 257.8± ±55.53 *Aynı satırda farklı harflerle gösterilen değerler arasında P< 0.05 güven aralığına göre istatiksel fark vardır. n:3 Tablo 1 de görüldüğü gibi kalsiyum ve magnezyum dışında diğer minerallerin her iki türde de miktarları arasında önemli farklılıklar gözlenmemiştir (P>0,05). Çizgili barbunun kalsiyum miktarı keserbaş barbununkinden fazla, keserbaş barbunun ise sodyum miktarının daha fazla olduğu belirlenmiştir (P<0,05). Araştırmada kullanılan çizgili ve keserbaş barbunun bazı vitamin içerikleri ise tablo 2 de görülmektedir. Tablo 2. Keserbaş ve Çizgili Barbunun Bazı Vitamin İçerikleri Vitamin İçeriği (mg/kg) Keserbaş Barbun Çizgili Barbun C Vitamini 1.32± ±0.04 B 1 Vitamini 0.05± ±0.01 B 6 Vitamini 0.1± ±0.00 A Vitamini 14.63± ±0.01 E Vitamini 0.87± ±0.00 * Aynı satırda aynı harflerle gösterilen değerler arasında p>0.05 güven aralığına göre istatiksel fark yoktur. n:3 Tablo 2 de görüldüğü üzere çizgili ve keserbaş barbun için A, C, E, B 1 ve B 6 vitaminlerinin miktarlarının yaklaşık olarak benzer olduğu görülmektedir (P>0,05). 4

5 Sonuç ve Tartışma Şekil 1: Çizgili Barbun (Upeneus moluccensis) Şekil 2: Keserbaş Barbun (Mullus barbatus) Mullus barbatus un geniş coğrafi dağılımı nedeniyle gerek Türkiye gerekse dünya denizlerinde, birçok araştırmacının çeşitli özellikleri üzerinde çalışmalarına olanak tanımıştır. Barbunun ekonomik değerinin yüksek olması nedeniyle, denizlerimizde yer alan populasyonlar üzerindeki av baskısını da artırdığı belirtilmiştir (Becer ve ark., 2006). Günümüzde yapılan araştırmalar sonucunda insanların karşılaştıkları birçok hastalığa besin maddelerinin ve beslenme alışkanlıklarının neden olduğu kanısına varılmaktadır. Bundan dolayı insanların beslenmelerine dikkat etmeleri gerekmekte olup, esansiyel aminoasitler, doymamış yağ asitleri, vitamin ve mineral yönünden zengin olan gıdaların tüketilmesi tavsiye 5

6 edilmektedir. Balıkların hem içerdiği makro ve mikro mineraller hem de vitaminler sayesinde önemli bir besin kaynağı olmalarından dolayı vitamin ve mineral içeriklerinin belirlenmesi önem arz etmektedir. Makro ve iz elementlerden bazıları bu çalışmada kullanılan barbun türleri için belirlenmiştir ve Tablo 1 de sonuçları verilmiştir. Carpene ve ark.(1998) nın yapmış oldukları bir araştırmada beyaz kaslarda K, Na, Mg, oranının kırmızı kaslardan daha yüksek olduğunu, Ca ve Fe miktarının ise kırmızı kaslarda daha fazla olduğunu tespit etmişlerdir (P<0.05). Önemli makro elementlerden olan kalsiyum, magnezyum, potasyum ve sodyum içerikleri keserbaş barbun için sırasıyla , 2.30, 257.8, mg/kg ve çizgili barbun için ise sırasıyla , 2.46, , mg/ kg olarak belirlenmiştir. Kalsiyum miktarının çizgili barbunda, sodyum miktarının ise keserbaş barbunda yüksek olduğu bulunmuştur. Su ürünleri önemli bir Ca kaynağıdır ve türlere bağlı olarak mg/kg değerinde değişen miktarlara sahiptir (Taylor and Francis Group,2009). Araştırmada kullanılan çizgili ve keserbaş barbunun Ca ve Mg içeriklerinin Lal (1995) ve Gökoğlu (2002) nun yağsız türler için belirlediği değerlere benzer olduğu ancak Na miktarının ise düşük olduğu bulunmuştur. İz elementlerden olan demir, çinko, mangan, bakır, kadmiyum, çinko, kobalt, krom ve kadmiyum içerikleri çizgili ve keserbaş barbun için tablo 1 de sunulmuştur. Mangan ve kobalt hariç diğer mineral içerikleri her iki tür içinde benzer sonuçlara sahiptir. Gerek miktar ve gerekse emilme kolaylığı en iyi demir kaynağı etlerdir (Kinsella, 1998). Balıkların iyi bir demir kaynağı olmaması ile birlikte balıketindeki proteinin, gıdalarla alınan ve heme yapısında olmayan demirin biyolojik olarak vücut tarafından kullanılmasını artırdığı bildirilmiştir (Gordon,1987).Öksüz ve ark. (2008) palamut ( Sarda sarda) larının kırmızı kaslarındaki demir değerinin beyaz kaslara göre daha zengin olduğunu tespit etmişlerdir. Bu çalışmada ise keserbaş ve çizgili barbun için demir içeriği sırasıyla 7.24 ve 6.42 mg/kg bulunmuştur. Elde edilen bu değerler Orban ve ark. (2007), Gökoğlu ve ark. (2004) çalışmalarının sonuçlarından yüksek, Alasalvar ve ark. (2002) Öksüz ve ark yapmış olduğu çalışmanın sonucundan ise düşük olduğu belirlenmiştir. Araştırmada kullanılan türlerin 250 g ının demir içeriği (ortalama 1.72) mg günlük alınması gereken demir miktarının (1.8 mg) neredeyse tamamını karşılayabilmektedir (Food Standart Agency, 2007). 6

7 Çinko, bakır ve mangan çoğu enzimlerin yapısında bulunmaktadır ve enzimlerin çalışmasında görev almaktadırlar. Bakır vücudun demiri kullanabilmesi, hemoglobin ve elastik dokuların oluşumunda rol alır. Mangan pek çok enzim için ko faktör görevini üslenmektedir ve üreme organlarının gelişiminde etkili olmaktadır. Çinko, büyümede, bağışıklık sisteminin düzenlenmesinde, vücutta karbondioksit naklinde ve A vitaminin kullanılabilmesi için gerekli bir mineraldir. (Nabrzyski, 2002, Lal, 1995 ve Gökoğlu,2002). Kadmiyum ise elzem bir element olmayıp organizma için toksik bir özelliğe sahiptir. Çinko su ürünleri grubunda en az balıklar ve memelilerde bulunmakta ve deniz ve tatlı su balıklarının ortalama çinko içeriği 8 mg/kg olarak bildirilmektedir (Lal, 1995 ve Gökoğlu,2002). Bu araştırmada kullanılan barbunların bakır, çinko ve mangan içeriklerinin önceki çalışmalara (Lal 1995, Gökoğlu 2004, Orban ve ark. 2007) benzer olduğu görülmüştür ve günlük alınması gereken miktarların ise yaklaşık % 20 sini (200 g balıketi) karşılayabilmektedir (Food Standart Agency, 2007). Barbun türlerinin Cd miktarı ise bu çalışmanın sonucunda 0,06 0,07 mg/kg olarak bulunmuştur ve bu değer Erdoğrul ve ark. (2009) nın çalıştıkları sazan, tatlı su kefali ve çipura için buldukları Cd değerinden ve Kalay ve ark. (1999 ) nın çalıştıkları tilapya (Tilapia nilotica) nın dokusundaki Cd değerinden çok daha düşük olduğu belirlenmiştir. kas Kromun görevi vücut metabolizmasında, enzimlerin aktivasyonunda, protein ve nükleik asitlerin yapısal kararlılığın devamında ve asıl görevi de karbonhidrat metabolizmasındadır. Kobalt kükürtlü aminoasitlerin metabolizmasında, demirin kullanılmasında ve kobalaminin (B 12 ) yapısında görevlidir. (Lal,1995 ve Varlık,2004).Bu çalışmanın sonucunda her iki türden elde edilen Cr miktarının (0,2 mg/kg) ve Co miktarının (0,55 0,73 mg/kg) Alasalvar ve ark. (2002 ) levrek (Dicentrarchus labrax) için ve Lal (1995) ın deniz balıkları için belirlediği değere benzer olduğu belirlenmiştir. Araştırma sonucunda elde edilen çizgili barbun ve keserbaş barbunun bazı vitamin içerikleri tablo 2 de görülmektedir. Vitamin C içeriği çizgili ve keserbaş barbun için sırasıyla 1.32 mg/kg, 1.46 mg/kg olarak belirlenmiştir. Vitamin C balık kasında diğer vitaminlere göre çok az bulunmaktadır. Kabuklu su ürünleri bu vitamini diğer su ürünlerine göre daha çok oranlarda içermektedirler. 7

8 Su ürünleri vitamin A ve E içeriği açısından zengin bir kaynaktır. Vitamin A balıkların vücut yağında bulunmasının yanı sıra karaciğer yağında daha fazla yoğunlukta bulunmaktadır. (Varlık, 2007;Taylor and Francis Group,2009).Yılan balığı, uskumru, ton balığı ve ringa gibi yağlı balıkların kas dokusu yağsız balıklardan daha yüksek konsantrasyonda A vitamini içermektedir. Bazı yağsız balık türleri 0,25 15 mg/kg vitamin A içerirken bazı yağlı balık türleri mg/kg vitamin A içermektedir (Varlık, 2004, Lal, 1995).Bu araştırmada vitamin A içeriği keserbaş barbun için mg/kg ve çizgili barbun için mg/kg olarak tespit edilmiştir. Araştırmada kullanılan barbun türlerinin vitamin A içeriği yağsız balık türleri içerisinde yüksek bir değere sahiptir. E vitamini doğal bir antioksidandır ve PUFA ca zengin balık türlerinde her bir g PUFA da en az 0.6 mg tokoferol bulunmaktadır (Sikorski ve Kolakowska, 2003). Balık kas lipitindeki α Tokoferol içeriği 10 ile 750 mg/kg (yağ bazında) arasında değişkenlik göstermektedir (Kinsella, 1987). Syvaoja ve ark. (1985) çeşitli balık türleri ile yapmış oldukları çalışmada yüksek ve orta yağlı balıkların ortalama 20 mg, az yağlı balıkların ise 10 mg/kg tokoferol içerdiğini rapor etmişlerdir. Bu araştırmadan elde edilen sonuçlara göre çizgili barbun ve keserbaş barbunun ortalama vitamin E içeriği ise 0.84 mg/kg olarak bulunmuştur ve bu sonuç rapor edilen değerlere göre oldukça düşüktür. Bunun nedenin ise türlerin düşük yağ içeriğine sahip olduğundan kaynaklandığı düşünülmektedir. B 1 ve B 6 vitamini açısından barbun türlerinin miktarları sırasıyla 0,05 mg7kg ve 0,1 mg/kg olarak bulunmuştur. Souci ve ark. (1994) ve Özyurt (2009) un çalışmalarında bazı tatlı su ve deniz balıklarının B 1 miktarını mg/kg olarak tespit etmişlerdir. Araştırmadan elde edilen sonuçların bu değerlere göre düşük olduğu bulunmuştur. B 6 vitamini deniz balıklarına kıyasla tatlı su balıklarında ve pelajik balıklara kıyasla da demarsal balıklarda daha düşük bulunmaktadır ( Varlık, 2004). Bu çalışmanın sonucunda B 6 vitamini açısından ise literatüre uygun sonuçlar elde edilmiştir (Lal and Parazo, 1995). Su ürünlerinin mineral ve vitamin içerikleri mevsimsel ve biyolojik farklılıklar, beslenme koşulları, su koşulları, çevre ve kullanılan işleme prosesi gibi çeşitli faktörlerden etkilendiği bilinmektedir (Turhan ve ark., 2004; Lal, 1995; Lal and Parazo 1995, Halver 1972). Bu gibi etmenler göz önünde bulundurularak bu çalışmanın sonucunda da bazı farklılıkların olabileceği düşünülmektedir. 8

9 Mineraller ve vitaminler beslenmemizde mutlaka olması gereken elzem bileşenlerdir. Sağlımızı korumak ve hayati faaliyetlerin sürdürülmesi için gerekli olduğundan beslenmemizde önemli bir yere sahiptir. Vitaminlerin ve minerallerin eksikliğinde vücudun sağlıklı gelişimi, sindirim bozuklukları ve bağışıklık sisteminde bazı sorunlar ortaya çıkmaktadır (Gülyavuz, 1999; Köksal G, 2008). Proteinin biyolojik değeri yüksek ve omega 3 serisi yağ asitlerince zengin bir kaynak olduğu bilinen balık aynı zamanda önemli bir de vitamin ve mineral madde kaynağıdır. Bu araştırma sonucunda, keserbaş ve çizgili barbunun özellikle A vitamini, kalsiyum, potasyum, çinko ve demir açısından önemli bir besin kaynağı olduğu saptanmıştır. Kaynaklar Alasalvar C., Taylor K.D.A., Zubcov E., Shahidi F., Alexis M., Diferentitation of Cultured and Wild Sea Bass (Dicentrarchus labrax) :Total Lipid Content, Fatty Acid and Trace Mineral Composition. Food Chemistry 79, Baysal A., Beslenme. Hatipoğlu Yayınevi, Ankara. Becer Z. A.,Özvarol B., Balcı A., Özbaş M., Gökoğlu M., Gülyavuz H., Taşlı A., Pehlivan M., Kaya Y.,2006. Antalya Körfezi nden Avlanan Barbunya Balığı (Mullus barbatus L.,1758) nın Büyüme Özellikleri Üzerine Bir Araştırma. E.Ü. Su Ürünleri Dergisi. 23(1): Brown A., Understanding Food. Fish and Shellfish. Wadsworth/Thomson Learning, USA, Erdoğrul, Ö., Ateş, A.D., Determination of Cadmium and Copper in fish samples from Sır and Menzelet Dam Lake Kahramanmaraş, Turkey, Environmental Monitoring and Assessment (Baskıda). Food Standards Agency, UK, accessed September Food Technology, Gordon, D.T., Minerals in Seafood:Availability and interactions. In: Seafood Gökoğlu N., Su Ürünleri İşleme Teknolojisi, Su Vakfı Yayınları, İstanbul. Gökoğlu N., Yerlikaya P., Cengiz E., Effects of Cooking Methods on the Proximate Composition and Mineral Contents of Rainbow Trout ( Oncorhynchus mykiss). Food Chemistry 84, Gülyavuz H, Ünlüsayın M., Su Ürünleri İşleme Teknolojisi. Isparta. Halver J. E., Fish Nutrition, Academic Press Inc., New York, 723p,

10 Kinsella, J.E., Fish and seafoods:nutritional implications and quality issues. Köksal G, Özel Gökmen H., Bebek Beslenmesi. Sağlık Bakanlığı Yayın No: 726 Lal, S. P. ve Parazo M. P.,1995. Vitamins in Fish and Shellfish.In: Fish and Fishery Products: Composition, Nutritive Proprties and Stability (pp: ).UK: CAB Int. Lal, S. P., 1995.Macro and Trace Elements in Fish and Shellfish.In: Fish and Fishery Products:Composition, Nutritive Proprties and Stability (pp: ).UK:CAB Int. Marine Sources of Vitamins and Minerals (Chapter 8) : in Marine Products for Healtcare, 2009.pp Ed.Taylor and Francis Group, LLC. Nabrzyski, M., Mineral Components In: Chemical and Functional Properties of Food Components, Sikorski, Z. E.,CRC Press, 2002, chap.4. Orban, E., Nevigato, T., Masci, M., Lena, Di G., Casini, I., Caproni, R., Nutritional quality and safety of European perch (Perca fluviatilis) from three lakes of Central Italy. Food Chemistry, 100(2): Öztyurt G., Polat A., Loker G. B.,2009.Vitamin and Mineral contents of Three Freshwater Fish Species from Seyhan Dam Lake, Turkey (baskıda) Quality Determination, (Eds. D. A. Kramer, & J. Liston) , Elsevier Science Publishers, Amsterdam. Sikorski Z.E., and Kolakowska, A., Chemical and functional properties of food lipids. CCRC press. Syvaoja, E. L. Salmınen K., Pııronen V., Varo P., Kerojokı O. and Koıvıstoınen P., Tocopherols and Tocotrienols in Finnish Foods: Fish and Fish Products.Journal of the American Oil Chemists' Society 62 ( 8):1245 Varlık C. Su Ürünleri İşleme Teknolojisi. İstanbul Vitamin ve Mineraller, Prof. Dr. Ahmet Aydın. İ. Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri, Sağlam Çocuk izlemi, Sempozyum Dizisi No: 35 Ekim 2003; s foundation.org.uk 10