YORGUNLUK FİZİKSEL AKTİVİTE

Transkript

1 FİZİKSEL AKTİVİTE Prof. Dr. Fisun ŞENUZUN AYKAR İzmir Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu

2 - Tanım Subjektif, çok boyutlu ve karmaşık bir deneyim Performans gücünde azalma, enerji eksikliği, uyku hali, depresyon, konsantre olmada zorlanma, motivasyon eksikliği ve uykusuzluk 2 Yeşilbalkan ÖU Anemi ve Yorgunluk. Onkoloji Hemşireliğinde Kanıta Dayalı Semptom

3 - Tanım Kansere Bağlı Yorgunluk Her zaman yapılan işlevleri engelleyen, kanser veya kanser tedavisi ile ilişkili olan, yaygın, sıkıntı verici ve subjektif fiziksel, emosyonel ve/veya kognitif bitkinlik veya tükenme hissi National Comprehensive Cancer Network (NCCN) Kansere Bağlı Yorgunluk Yönetimi Paneli

4 - Tanım Amerikan Kanser Birliği, kansere bağlı yorgunluğu Fiziksel, mental ve duygusal olarak bitkin hissetme Avrupa Palyatif Bakım Birliği Subjektif bitkinlik, güçsüzlük veya enerji eksikliği hissi Anderson PR, Dean GE, Piech MA Fatigue. Oxford Textbook of Palliative Nursing.

5 - Prevelans Kanser tanısı alan hastalar tarafından en sık ve en sıkıntı verici semptom Günlük aktivitelerini etkilemekte ve yaşam kalitesinin azalmasına neden olmakta MeyerLP Fatigue. Palliative & End-of-Life Care: Clinical Practice Guidelines

6 - Prevelans SEMPTOMLAR 4 Hafta (%) 1 Hafta (%) Yorgunluk Ağrı Halsizlik Mental bulanıklık, Konfüzyon Anksiyete

7 - Prevelans Prevalansı %60-90 arasında değişmekte Prevalansı Hastalık ve/veya tedavi sürecine, Komplikasyonlara Fiziksel duruma Psikososyal faktörlere bağlı Anderson PR, Dean GE, Piech MA Fatigue. Oxford Textbook of Palliative Nursing

8 - Prevelans Kalp hastalıkları %99 KOAH %96 Böbrek hastalıkları Hemodiyaliz %82 Periton diyaliz %88 HIV/AIDS HIV %69 AIDS %42 Multipl Skleroz %75-95

9 - Patofizyoloji Yorgunluğun patofizyolojisi tam olarak belli değil Kaşeksi Anemi Farmakolojik tedavi Depresyon Metabolik ve endokrin hastalıklar Aşırı efor harcama

10 - Patofizyoloji KAŞEKSİ Tümör yükü ve tümör tedavisinin en tipik sonuçlarından biri ve yorgunluğun oluşumunda etkili bir faktör Konak ve tümör arasındaki kompleks etkileşim Tümör nekroz faktörü (TNF) IL-1 ve 6 gibi sitokinler Lipolitik faktörler Toxohormon L-2 Proteolitik ara metabolizma ürünleri Tip-2 kas lifleri içeren tümörsüz kas dokusunun ürettiği aşırı laktik asit Şenuzun F Semptom yönetimi. Kanser ve Palyatif Bakım Ahlbergve ark., 2003 Renier-Berg DM General Issues: Fatigue, Dyspnea, and Constipation

11 - Patofizyoloji KAŞEKSİ Besin maddelerinin alınmasında azalma Bulantı Kusma Anoreksi Diyare Barsak tıkanıklıgı Stomatit Tavio, M., Milan, I., Tirelli, U. (2002). Cancer-related fatigue

12 - Patofizyoloji KAŞEKSİ Besin maddelerinin metabolizmalarında değişiklikler Protein, glikoz ve lipid metabolizmalarında bozulma Tavio, M., Milan, I., Tirelli, U. (2002). Cancer-related fatigue

13 - Patofizyoloji KAŞEKSİ Enerji gereksiniminde artış İnfeksiyon Ates Hiperkatabolik durum Tümör hücresinin besin maddesini tüketmesi Tavio, M., Milan, I., Tirelli, U. (2002). Cancer-related fatigue

14 - Patofizyoloji ANEMİ Kanserle ilişkili yorgunluğun fizyolojisini açıklamak için anemi tek bir neden olarak gösterilememesine karşın, en çok bildirilen ve etkinliği üzerinde durulan nedenlerden biri Hastanın hemoglobin düzeyindeki ani değişiklikler yorgunluğu daha da kötüleştirebilir Renier-Berg DM General Issues: Fatigue, Dyspnea, and Constipation. Mock ve Olsen, 2005

15 - Patofizyoloji TEDAVİ Ortaya çıkma nedeni olarak % tedavi protokolleri gösterilmekte Kemoterapi % Radyoterapi Cerrahi işlemler Biyoterapi ve hormon tedavileri Bazı ilaçlar Tavio ve ark., 2002, Ahlberg ve ark., 2003

16 - Patofizyoloji TEDAVİ Kemoterapi Hücresel yıkım ürünlerinin vücutta birikmesi Radyoterapi Ağrı, bulantı kusma, ishal, depresyon, uykusuzluk, infeksiyon ve fonksiyonel yetersizlik Biyoterapi Eksojen ve endojen sitokinler Tavio ve ark., 2002, Okuyama ve ark., 2000; Ahlberg ve ark., 2005; Fearon ve ark., 2006

17 - Patofizyoloji TEDAVİ Opioid Analjezikler Antiemetikler Bazı ilaçlar Hipnotikler Trisiklik Antidepresanlar Nöroleptikler Beta Blokerler Benzodiazepinler Antihistaminikler MeyerLP Fatigue. Palliative & End-of-Life Care Renier-Berg DM General Issues: Fatigue, Dyspnea, and Constipation

18 - Patofizyoloji Psiko-Sosyal Faktörler Depresyon Stres Anksiyete İhtiyaç duyulan sosyal destek ihtiyacının karşılanamaması Motivasyon azalması İnançlar Fosså ve ark., 2003; Brown ve ark., 2005, Ahlberg ve ark., 2003

19 - Patofizyoloji Metabolik ve Endokrin Hastalıklar Diabetes mellitus Addison hastalığı Hipotroidi Na, K ve Mg gibi elektrolit dengesizlikleri Hiperkalsemi gibi primer hastalıklar veya ikincil durumlar Renier-Berg DM General Issues: Fatigue, Dyspnea, and Constipation. Hospice and Palliative Care

20 Etkileyen Faktörler Sosyo - Demografik Faktörler Yaş Cinsiyet Eğitim durumu Gelir durumu Medeni durum Fosså ve ark., 2003; Okuyama ve ark., 2000; Donovan ve ark., 2004, De Jong ve ark., 2005, Can ve ark., 2004, Respini ve ark., 2003

21 Etkileyen Faktörler Fiziksel Aktivite ve Kondüsyon Yorgunluk X Aktivite düzeyi ve Fonksiyonel kapasite ile ters ilişkili Mock ve ark., 2002

22 Etkileyen Faktörler Can G Piper- Bütünleşik Yorgunluk Modeli

23 Belirtiler Güçsüzlük, bitkinlik, bezginlik Aşırı uyku hali Dikkatsizlik Konsantrasyonda azalma Unutkanlık Malazi Uykusuzluk İştahsızlık, anoreksiya Anksiyete, korku Konfüzyon Depresyon Solgunluk, solukluk Cohen B Fatigue. Palliative Practices from A-Z for the Bedside Clinician. Fournier J Fatigue. Palliative Practices from A-Z for the Bedside Clinician.

24 TANI - DEĞERLENDİRME Öykü Başlangıç (ani, sürekli) Lokalizasyon (Lokalize, genel), Arttıran ve azaltan faktörler Özgeçmişinde var olan sağlık sorunları Uyku ve dinlenme şekli Beslenme durumu Yeşilbalkan ÖU Anemi ve Yorgunluk. Onkoloji Hemşireliğinde Kanıta Dayalı Semptom Yönetimi

25 TANI - DEĞERLENDİRME Kas gücü Genel görünüş: Monoton ses tonu, soluk görünüm, yavaş konuşma, donuk yüz ifadesi, düşük omuzlar veya kilo kaybı olup olmadığı Yaşamsal bulgular: Ateş, hipotansiyon, düzensiz kalp hızı, nefes darlığı Yorgunluğa katkıda bulunan diğer semptomlar

26 TANI - DEĞERLENDİRME Fizik Muayene BÖLGE BELİRTİ ÖNERİLER Baş Saçlarda kalınlaşma Kaşların laterinde 1/3ünde incelme Hipotroidi Hipotroidi Fournier J Fatigue. Palliative Practices from A-Z for the Bedside Clinician.

27 TANI - DEĞERLENDİRME Fizik Muayene BÖLGE BELİRTİ ÖNERİLER Gözler Miyozis Konjoktivalarda solukluk Yüksek doz opioid Anemi Ağız Kırmızı, parlak dil Vitamin eksikliği Fournier J Fatigue. Palliative Practices from A-Z for the Bedside Clinician.

28 TANI - DEĞERLENDİRME Fizik Muayene BÖLGE BELİRTİ ÖNERİLER Batın Palpabl Mesane Kord basısı Ekstremiteler Sırt Asteriks Vertebralar üzerine perküsyonda hassasiyet Hepatik veya renal yetersizlik Hipokalemi Spinal kord yerleşimi Fournier J Fatigue. Palliative Practices from A-Z for the Bedside Clinician.

29 TANI - DEĞERLENDİRME Fizik Muayene BÖLGE BELİRTİ ÖNERİLER Nörolojik Proksimal miyopati Derin tendon refleklerinde (DTR) azalma DTR uzamış relaksasyon süresi Eaton-Lambert veya diğer miyopatik sendromlar Eaton-Lambert Hipotroidi Hiperaktif DTR Spastisite, duyu kaybı, ekstansör plantar Akut kord basısı Akut kord basısı Fournier J Fatigue. Palliative Practices from A-Z for the Bedside Clinician.

30 DEĞERLENDİRME Fizik Muayene Laboratuvar Öykü Dehidratasyon Boyutlar Fiziksel Anemi Eritroprotein, transferrin, ferittin İnfeksyon Ruhsal Kognitif Boz. Vitamin B1, B6, B12 Ateş Duyuşsal Depresyon Hormonlar TSH, ACTH, Testesteron Kaşeksi Lokal/Fokal Güçsüzlük Sekonder nedenler Nörolojik değerlendirme İlaçlar Uyku Bozuklukları Elektrolitler Ca, Mg, P Sitokinler CRP

31 TANI - DEĞERLENDİRME Kanser Yorgunluk Skalası Çok boyutlu Yorgunluk Semptom Envanteri (MFI-SF) Kanser tedavisinde fonksiyonel değerlendirme Anemi, yorgunluk (FACT-An, FACT-F) Schwartz Kanser Yorgunluk Ölçeği The Profile of Mood States Fatigue/Inertia Subscale POMS-F, Profile of Mood States-Fatigue; PROMIS-F, Distress Termometresi MeyerLP Fatigue. Palliative & End-of-Life Care: Clinical Practice Guidelines. Şenuzun F Semptom yönetimi. Kanser ve Palyatif Bakım. Berger AM. CA CANCER J CLIN 2014

32 TANI - DEĞERLENDİRME Brief Fatigue Inventory BFI Chalder Fatigue Scale CFS Patient Reported Outcome Measurement Information System-Fatigue, Fatigue Scale-Adolescent- FS-A Fatigue Fatigue Scale-Child - FS-C Pediatric Quality-of-Life Inventory Multidimensional Fatigue Scal - PedsQL MF Piper Fatigue Scale-12-PFS-12 PFS-R, Piper Fatigue Scale-Revised Borg Yorgunluk skalası MeyerLP Fatigue. Palliative & End-of-Life Care: Clinical Practice Guidelines. Şenuzun F Semptom yönetimi. Kanser ve Palyatif Bakım. Berger AM. CA CANCER J CLIN 2014

33 TANI - DEĞERLENDİRME. Bidimensional Fatigue Scale BFS. European Organization for Research and Treatment of Cancer Quality-of-Life Questionnaire-Core 30 - EORTC QLQ-C30. European Organization for Research and Treatment of Cancer- Fatigue Quality-of-Life Questionnaire-13; EORTC QLQ-FA13 MeyerLP Fatigue. Palliative & End-of-Life Care: Clinical Practice Guidelines. Şenuzun F Semptom yönetimi. Kanser ve Palyatif Bakım. Berger AM. CA CANCER J CLIN 2014

34 TANI - DEĞERLENDİRME. Bidimensional Fatigue Scale BFS. European Organization for Research and Treatment of Cancer Quality-of-Life Questionnaire-Core 30 - EORTC QLQ-C30. European Organization for Research and Treatment of Cancer- Fatigue Quality-of-Life Questionnaire-13; EORTC QLQ-FA13 MeyerLP Fatigue. Palliative & End-of-Life Care: Clinical Practice Guidelines. Şenuzun F Semptom yönetimi. Kanser ve Palyatif Bakım. Berger AM. CA CANCER J CLIN 2014

35 YÖNETİM

36 TANI - DEĞERLENDİRME

37 YÖNETİM Nedene Yönelik Anemi Eritropoetin Transfüzyon Semtomatik İnfeksiyon Ateş Dehidratosyon Elektrolit dengesizlikleri Kaşeksi Hipotroidi Hşpogonadizm Uyku Bozuklukları Depresyon Antibiyotik Antipiretik Hidrasyon Elektrolit replasmanı Beslenme Hormon replasmanı Uyku hijyeni Sedatifler Antidepresan İlaç Tedavisi Stimülan ilaçlar Steroidler İlaç Dışı Tedaviler Günlük Fiziksel Aktivite Enerji Korunması Enerji Restorasyonu

38 YÖNETİM Farmakolojik tedavi Psikostimülanlar Depresyon veya opioid sedasyonuna bağlı oluşan yorgunluk psikostimülanlarla düzeltilebilir Bu ilaçlar insomniya, anksiyete, anoreksiya, konfüzyon ve taşikardiya neden olabilir

39 YÖNETİM Farmakolojik tedavi Psikostimülanlar Metilfenidat sabah ve akşam mg olarak başlanır, uykuya eğilimi önlemek için doz yavaşça titre edilir Modafinil günde bir veya iki kez mcg PO Dekstro amfetamin: Günde 1-3 kez PO Donepezil (Aricept): Her sabah 5 mg (doz kısıtlayıcı yan etkileri vardır) Gong S, Sheng P, Jin H, et al. Effect of methylphenidate in patients with cancer- related fatigue: a systematic review and metaanalysis. PLoS One. 2014;9:e84391 Spathis A, Fife K, Blackhall F, et al. Moda- finil for the treatment of fatigue in lung cancer: results of a placebo-controlled, double-blind, randomized trial. J Clin Oncol. 2014;32: Hovey E, de Souza P, Marx G, et al. Phase III, randomized, double-blind, placebo- controlled study of modafinil for fatigue in patients treated with docetaxel-based chemotherapy. Support Care Cancer. 2014; 22:

40 YÖNETİM Farmakolojik tedavi Düşük doz kortikosteroid Çeşitli çalışmalar kortikosteroidlerin terminal kanser hastalarında iyilik hali oluşturduğu ve enerjiyi arttırdığını göstermiştir. Etki mekanizması tam olarak bilinmemekte Prednizon günlük 5-10 mg PO Deksametazon günde bir kez 1-2 mg PO Uzun süreli tedavi önerilmiyor Berger AM, CA CANCER J CLIN 2014

41 YÖNETİM Nonfarmakolojik Tedavi Enerjinin korunması Sık sık ve kısa süreli dinlenmenin tercih edilmesi Hoşlandığı aktiviteler veya temel işlevler için enerjinin saklanması Aktiviteler için limitin koyulması ve uyulması Enerjinin korunması için adım adım uygulanan aktivitelerin seçilmesi

42 YÖNETİM Nonfarmakolojik Tedavi Enerjinin korunması -Aktivitelerin öncelik sırasına koyulması ve enerjinin en yüksek olduğu dönemlerde yüksek enerji tüketimi gerektiren aktivitelerin planlanması -Günlük yaşam aktivitelerinin planlanmanın hem fiziksel hem de psikolojik stresörlere karşı etkili olacağı hastaya açıklanması

43 YÖNETİM Nonfarmakolojik Tedavi Hayal kurma Masaj Refleksoloji İlerleyici kas gevşemesi İyileştirici dokunma Yoga Stres yönetimi Dua etme ASCO, American Society of Clinical Oncology; CPAC/CAPO, Canadian Partnership Against Cancer/Canadian Association of Psychosocial Oncology; NCCN, National Comprehensive Cancer Network; ONS, Oncology Nursing Society.

44 YÖNETİM Nonfarmakolojik Tedavi Akupuntur Moksibüsyon Chi-gong Thai chi Güneşin doğuşu ve batışı Akupressure Haptoterapi Reiki Polarity terapi ASCO, American Society of Clinical Oncology; CPAC/CAPO, Canadian Partnership Against Cancer/Canadian Association of Psychosocial Oncology; NCCN, National Comprehensive Cancer Network; ONS, Oncology Nursing Society.

45 YÖNETİM Nonfarmakolojik Tedavi Ginseng (8 hafta, 2000 mg) Omega 3 Co enzim Q10 L-Carnitin Berger AM, CA CANCER J CLIN 2014

46 EGZERSİZ yıllarında 40 dan fazla meta analiz ve sistematik derleme!!!!!! Meme, kolon, prostat, Akc, hematolojik.. KT, RT, KİT Bilişsel davranışsal modeller, uyum modelleri Berger AM, CA CANCER J CLIN 2014

47 EGZERSİZ

48 EGZERSİZ Meneses-Echávez et al. BMC Cancer (2015) 15:77

49 EGZERSİZ Meneses-Echávez et al. BMC Cancer (2015) 15:77

50 EGZERSİZ Eğitim basamakları 1. Düzenli egzersizin yararları 2. Nasıl egzersiz yapılır? (tipi, yoğunluğu, süresi) 3. Nabız kontrolü, Borg yorgunluk düzeyi ölçeği, konuşma testi 4. Isınma ve soğuma egzersizleri 5. Yürüme programı 6. Dikkat edilecek durumlar 7. Dikkat edilmesi gereken bulgular ve yapılması gerekenler 8. Günlük egzersiz kayıt formu, pedometer

51 EGZERSİZ TİPİ

52 EGZERSİZ Sıklık Yoğunluk Süre ACSM 3-5 gün/hafta KH max %60-90 VO 2 % dk. sürekli minimum CDC/ACSM Olabildiğince fazla gün Orta Ortalama 30 dk AACVPR 3-5 gün/hafta KH max %50-60 minimum dk. NIH Olabildiğince fazla gün Orta Ortalama 30 dk Surgeon General s Report Olabildiğince fazla gün Orta Ağır tercih edilir 15 dk % dk % dk %40-60

53 EGZERSİZ YOĞUNLUK Örneğin; 40 yaşındaki bir hasta.. (Karvonen) Kalp Hızı Rezervi Maksimak kalp hızı yaş: : istihirat kalp hızı (83)= 85 %65 kalp hız rezervi (85 atım/dk nın %65 i)= 55 atım/dk 55 atım/dk + 83 (İKH)= 138 (Maksimal kalp hızının %95)

54 Egzersiz Düzeyi Algılanan Yorgunluk (BORG) Çok, çok hafif 6 Çok hafif Maksimal kalp hızı % İstihirat KH + Düşük Hafif Orta Biraz Zor Yüksek Zor (ağır) Çok zor Çok, çok zor 19 20

55 EGZERSİZ Sancho et al. BMC Cancer (2015) 15:40

56 EGZERSİZ

57 EGZERSİZ

58 EGZERSİZ

59 EGZERSİZ

60 EGZERSİZ

61 EGZERSİZ

62 EGZERSİZ -Kontrendike durumlarda egzersizin sonlandırılması veya başlanılmaması: Kaslarda normal dışı sertlik veya güçsüzlük Düzensiz nabız Bacak ağrısı veya kramplar saat öncesinde başlayan bulantı-kusma Dispne

63 TEŞEKKÜR EDERİM