IMF VE YENİ EKONOMİK GERÇEKLİK: BÜYÜME İÇİN YENİ KÜRESEL ORTAKLIKTA GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELERİN ROLÜ

Transkript

1 IMF VE YENİ EKONOMİK GERÇEKLİK: BÜYÜME İÇİN YENİ KÜRESEL ORTAKLIKTA GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELERİN ROLÜ Hazırlayan: Sıla Özsümer Uluslararası İlişkiler Müdürlüğü AB ve Ulus. Org. Şefliği Uzman Yardımcısı 1

2 Büyüme için Yeni Küresel Ortaklıkta Gelişmekte Olan Ülkelerin Rolü IMF Başkanı Christine Lagarde 4 Şubat 2016 tarihinde Maryland Üniversitesi nde (ABD) bir konuşma gerçekleştirerek dünya ekonomisi hakkında yorumlarda bulunmuştur. Son dönemde küresel ekonominin büyüme hızının yavaşladığını, gelişmiş ülkelerin ılımlı büyüme trendine girdiklerini, gelişmekte olan ülkelerin ise zayıf performans sergilediğini belirtmiştir. Küresel ekonominin eski gücüne kavuşabilmesi ve küresel büyüme yakalamak için yeni bir ekonomik düzen kurulması gerektiğini aktarmıştır. Bu yeni düzenin oluşabilmesi için gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin işbirliği yapması gerektiğini belirterek, küresel ekonomik sistemin daha güvenli hale getirilmesi gerektiğinin altını çizmiştir. Bu kapsamda durum değerlendirmesi yaparak kırılganlıkları aktarmıştır. Yine bu negatif görünüm için hem gelişmekte olan, hem de gelişmiş ülkelerin üzerine düşen görevleri belirterek, IMF gibi uluslararası ve çok taraflı kurumların bu kapsamda verebilecekleri destekleri aktarmıştır. Aşağıda IMF Başkanı nın konuşmasından önemli noktalar ve küresel ekonomiyi orta vadede bekleyen riskler ve avantajlar özetlenmiştir. Son yıllarda ekonominin merkezi yavaş da olsa gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan ülkelere kaymaktadır. ABD hala dünyanın en güçlü ekonomisi olsa da artık Pekin, Brasilia Moskova, Johannesburg gibi gelişmekte olan ülke şehirlerinde faaliyet gösteren şirketler ABD şirketlerini satın almaktadır. Gelişmekte olan ülkeler dünya nüfusunun %85 ine yani 6 milyar insana ev sahipliği yapmaktadır. Bu insan gücü günümüzde büyük bir öneme sahiptir. Bunun en önemli sebebi ticari, finansal, ekonomik ve jeopolitik küreselleşme sayesinde ortaya çıkan kişisel bağlantıların güçlü hale gelmesidir. Buna ek olarak gelişmekte olan ülkeler günümüzde küresel ekonomik değerin %60 nı yaratmaktadır yılından bugüne kadar gelişmekte olan ülkeler dünya ekonomisine %80 katkıda bulunmuştur. Bu sayede krizin etkilerinin azaltılması, küresel yoksulluk ve işsizliğin azalmasına destek vermişlerdir. Özellikle küresel yoksulluğun azalmasında gelişmekte olan ülkelerin önemli katkıları olduğu görülmektedir. Sadece Çin in geçtiğimiz 3 yıl içerisinde 600 milyon insanı yoksulluk seviyesinden yukarıya taşıdığı görülmektedir. Bütün bu olumlu noktalara ve yıllardır devam eden başarılarına rağmen gelişmekte olan ülkelerin şu anda zor koşullarla karşı karşıya olduğu görülmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin geneline bakıldığında büyüme oranlarında düşüşler, dışarıdan gelen yatırım ve sermayelerde azalma ve orta vadeli görünümde kötüleşme izlenmektedir. 2

3 Geçtiğimiz sene gelişmekte olan ekonomilerden yaklaşık olarak 531 milyar dolar sermaye çıkışı izlenmiştir. 1 Gelişmekte olan ülkelere 2014 yılında ise 48 milyar dolar tutarında net sermaye girişi olduğu görülmektedir. Kısa vadede bu olumsuz görünüm gelişmekte olan ülkeler için endişelere sebep olmaktadır. Gelişmekte olan ülkeler ile ilgili yorumlar yapılırken dikkate alınması gereken bir nokta ise gelişmekte olan ülkelerde de farklı ekonomik görünüm izlendiğidir. Örneğin Rusya ve Brezilya da ekonomik durgunluk gözlenirken Hindistan ve Meksika son derece hızlı bir büyüme trendine girmiştir. Bu sebeple gelişmekte olan ülkelerin de tek ve homojen bir blok olarak algılanması yanlıştır. Gelişmekte olan ekonomilerin düşük performans sergilemesi ayrıca gelişmiş ekonomiler için de risk yaratmaktadır. Küresel ekonomide yoksulluğun artışı ve orta sınıfın beklentilerinin karşılanamaması gibi sonuçlara neden olması öngörülmektedir. Yine gelişmiş ülkeler için yatırım alanı olarak görülen gelişmekte olan ülkelerin olumsuz performans sergilemesi gelişmiş ülkelerin yatırım ve üretim alanlarında da kısıtlamalar yaratmaktadır. Küresel ekonomideki yatırım ve üretim kapasitesinde düşüşlere sebep olmaktadır. Bu durumun yaratmakta olduğu başka riskler ise yükselen eşitsizlik, uluslararası ticarette korumacı politikaların uygulanması ve artması olarak da öngörülmektedir. Bütün bu olumsuz gidiş hattın önüne geçilmesi ve etkilerinin en aza indirilmesi için yeni bir Büyüme Ortaklığı kurulması gerekmektedir. Ortaklığın geliştirilmesi ve ülkeler arasındaki gelir farklılıklarının kapanması için gelişmekte olan ülkeler ile gelişmiş ülkelerin farklı rolleri bulunmaktadır. Gelişmekte Olan Ülkeleri Bekleyen Riskler ve Muhtemel Etkileri Riskler Gelişmekte olan ülkeler gelişmiş ülkeler ile aralarındaki farkı kapatmayı istese de küresel ekonominin içinde bulunduğu durum sebebiyle içinde bulunulan dönemde bu durum pek olası görülmemektedir. Sebepler incelendiğinde, öncelikle Çin in büyüme stratejisini değiştirmesinin büyük etkisi görülmektedir. Ülke yeni büyüme stratejisi kapsamında daha pazar odaklı finansal sisteme geçmek için reformlar yürütmektedir. Bu durum uzun vadede hem Çin e hem de küresel ekonomiye olumlu etki yapacak olsa da kısa vadede ülke ekonomisinin daha yavaş bir büyüme sergilemesine sebep olacaktır. 1 Kaynak: Institute of International Finance (Uluslararası Finans Enstitüsü) 3

4 İkinci olarak küresel piyasalarda bir süredir devam eden mal ve hizmetlerin fiyatlarındaki düşüş olarak özetlenebilmektedir. Petrol ve değerli maden fiyatları zirve seviyesindeki fiyatlarına göre yaklaşık olarak üçte iki değer kaybetmiştir. Fiyatların gelecek dönemde de düşük kalması beklenmektedir. Bunun önemli bir sonucu da bu kalemlerin ihracatını yapan gelişmekte olan ülkelerin ekonomik ve parasal baskı altında kalması olarak görülmektedir. Hali hazırda birçok gelişmekte olan ülkenin para birimlerinde geniş değer kayıpları yaşanmıştır. Gelişmekte olan ülkelerin performansında düşüşe sebep olmaktadır. Üçüncü olarak gelişmiş ülkelerde izlenen mali politikaların birbirleriyle aynı doğrultuda olmamasıdır. Bu durumun sebebi gelişmiş ülkelerin farklı ekonomik performanslar sergilemesidir. ABD Merkez Bankası FED in güçlenen ABD ekonomisi sonrasında faiz oranlarını arttırmasına karşın diğer gelişmiş ekonomilerin faiz oranlarını sabit bıraktığını hatta bazılarının indirdiği görülmektedir. Bu durumun en önemli sonuçlarından bir tanesinin ise doların diğer gelişmiş ve gelişmekte olan para birimleri karşısında daha da güçlenmesi ve değerlenmesi olduğu izlenmektedir. Dolayısıyla dolar ile kredi alan gelişmekte olan ülke piyasaları için bu durum borçlarının katlanmasına sebep olmuştur. Bu senaryo özellikle de enerji sektöründe etkili olmuştur. Bahsi geçen firmalara kredi veren kurumların da bu sebeple riske girdiği görülmektedir. Son olarak bütün bu risklerin yanı sıra küresel ekonominin önünde bulunan en ciddi tehditlerden biri de jeopolitik ve çevresel risklerdir. Suriye de yaşanmakta olan olaylara bağlı olarak yaşanan mülteci krizi Türkiye, Lübnan ve Ürdün gibi ülkeleri direkt olarak etkilemektedir. Bu ülkeler şu anda Suriye den göç etmiş milyonlarca insanı barındırmaktadır. Bunun politik ve ekonomik etkileri yadsınamaz boyutlara ulaşmıştır. Çevre ile ilgili olan risklere bakıldığında ise karşımıza küresel ısınma ve buna bağlı olarak gıda fiyatlarında yükseliş, politik istikrarsızlıklar ve sağlık sorunları gibi konular ortaya çıkmaktadır. Bu risklere gelişmekte olan ülkeler arasında en açık bölgeler ise Sahra altı Afrika ve Güney Asya olarak görülmektedir. Etkiler ve Sonuçlar Yukarıda açıklanan risklerin sonuçları sadece gelişmekte olan ülkeleri değil küreselleşme ve dağılma etkisinden dolayı gelişmiş ülkeleri de etkileyecektir. Gelişmekte olan ülkelerin belirtilen olaylardan etkilenme oranları hali hazırda küresel ekonomi tarafından hissedilmeye başlanacak kadar büyük bir hale gelmiştir. Finansal Yayılma: Geçen sene Ağustos ayında Çin in parasal politikalarını yeniden düzenleyeceğini ve para birimini devalüe ettiğini duyurmasının ardından küresel finansal 4

5 piyasalarda başlayan tedirginlik bu sene başında Şanghay da borsanın düşüşe geçmesi ile birlikte küresel yatırımcıları satışa yöneltmiştir. Bu durum yayılma etkisinin en güzel örneklerinden bir tanesidir. Bu noktadan sonra Çin den gelecek olumsuz bir veri ile bütün küresel ekonominin etkilenmesi mümkündür. Ticari Yayılma: Geçtiğimiz yıllarda Çin de oluşan ekonomik yavaşlama nedeniyle küresel ticarette ciddi düşüşler yaşanmıştır. Bu durum küresel ekonominin tamamını etkilemiştir. Günümüzde uluslararası ticaret sadece gelişmiş ülkeler arasında gerçekleşmemektedir. Hatta şu anda gelişmekte olan ülkelerle gelişmiş ülkeler arasındaki ticaret hacmi gelişmiş ülkelerin arasındaki ticaret hacminden daha fazladır. Bu durumda ticari yayılmanın son derece geniş hatta küresel boyutta olduğu görülmektedir. Ekonomik Yayılma: Bütün yukarıda belirtilen bileşenlerin bir araya gelmesi sonucunda gelişmekte olan ülkelerin genelinde yaşanan %1 ekonomik yavaşlanmanın gelişmiş ülkelere yansımasının %0,2 oranında olduğu görülmektedir. Hali hazırda gelişmiş ülkelerin yaşamakta olduğu düşük büyüme ve yüksek işsizlik sorunu ile bir araya gelince bu durumun etkilerinin çok daha derin olacağı açıktır. Çevresel Yayılma: Önümüzdeki 15 yılda ağırlıklı olarak gelişmekte olan ülkeler tarafından yapılacak toplam 90 trilyon dolar tutarında bir altyapı yatırımı ve buna bağlı olarak yüksek oranlarda şehirleşme beklenmektedir. 2 Bu şehirleşmenin yanlış bir bölgeye yapılması ya da yanlış stratejiler üzerine inşa edilmesi çevresel açından da ciddi sorunlar teşkil edecektir. Bu sorun sadece bölgesel değil küresel çapta olumsuz etkilere sebep olacaktır. Sonuç olarak bütün bu yayılma potansiyeli dikkate alındığında, ortaya çıkan tabloda gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin birlikte çalışmasının gerekliliği görülmektedir. Sağlıklı ve sürdürülebilir bir küresel büyümenin önemli bir noktası gelişmekte olan ve gelişmiş ekonomilerin birlikte çalışması olarak görülse de her iki tarafında üzerine düşen görevler olduğu görülmektedir. Gelişmekte Olan Ülkeler Gelişmekte olan ülkelerin ciddi bütçe açıkları, dış borçları ve ekonomik olarak hassas bir görünümleri mevcuttur. Gelişmekte olan ülkelerin önündeki en önemli görev ekonomilerini dengeye sokmak için gerçekleştirmeleri gereken mali reformlar olarak görülmektedir. Ülkelerin bu düzenlemeleri yaparken daha az zorluk yaşayacağı yoldan gitmeleri için harcamalarının daha verimli ve planlı hale getirilmesi, mali kurumların güçlendirilmesi ve mal ve hizmetler dışındaki gelirlerin arttırılması gibi noktalarda 2 (Ekonomi ve İklim Küresel Komisyonu) Daha iyi bir büyüme, daha iyi bir iklim: Yeni İklim Ekonomi Raporu

6 çalışmalar yürütmeleri gerektiği belirtilmiştir. Bunlara ek olarak gelişmekte olan ülkelerin döviz kurlarını daha esnek hale getirmesi dışarıdan gelecek olan şokların etkisinin hafiflemesi adına faydalı olacağı düşünülmektedir. Gelişmekte olan ekonomilerin önündeki bir başka görev ise finans alanındaki risklerin azaltılması için koruyucu makro ekonomik kuralların alınmasıdır. Özellikle döviz ile borçlanan kurumların takibi ya da bu geri ödemelerde azalma olması durumunda kredi sağlama hızında artışın azaltılması konusu bu noktada önem arz etmektedir. Gelişmiş Ülkeler Gelişmiş ülkelerin son dönemde ılımlı büyüme sürecine girmiş olması ile birlikte, iç talebi arttırıcı parasal politikalar izlemesi önerilmektedir. Fakat sadece genişleyici mali politikaya dayanmadan parasal politikayı da destek olacak yönde şekillendirmesi gerekmektedir. Bunun için kamu altyapılarında yapılacak artırımlar uygun bir yöntem olacaktır. Gelişmiş ülkeler noktasında ABD nin diğer ülkelere kıyasla daha büyük ve önemli sorumlulukları bulunmaktadır. Son dönemlerde ekonomik olarak daha olumlu bir tablo sergileyen ABD parasal normalleşme politikaları uygulamaya başlamıştır. ABD nin parasal normalleşme için kademeli faiz yükseltme politikasından küresel ekonominin etkilenmesi ve küresel piyasalarda bir reaksiyon oluşması muhtemeldir. Bu noktada ABD Merkez Bankası (FED) üzerine düşen en önemli sorumluluk izleyeceği politikaları sağduyulu yürütmesi ve politikalarının piyasada sürpriz etkisi yaratmasından kaçınması olmalıdır. Küresel ekonominin içinde bulunduğu zor koşullardan çıkması için iki konunun çok büyük önemi bulunmaktadır: Daha Fazla ve Daha İyi İnnovasyon ve Teknoloji Paylaşımının Kolaylaştırılması. Daha fazla ve daha iyi innovasyon: Rekabetin önündeki engellerin kaldırılması, işçi dolaşımını arttırılması, eğitim ve araştırmaya daha fazla fon ayrılması girişimci enerjinin artırılması ve yeni ve kullanışlı fikirler üreten özel yatırımın çekilmesi için son derece önemlidir. Teknoloji Paylaşımının Kolaylaştırılması: Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasında bu paylaşımın arttırılması özellikle gelişmekte olan ülkelerin patent konusuna daha farklı bir bakış açısı kazanmasının sağlayabilmektedir. Gelişmiş ülkelerin yaratmış oldukları fikir ve teknolojilerin bazı noktalarda gereğinden fazla korunuyor olması üzerinde düşünülmesi gereken bir konudur. Bu konu özellikle ecza ürünleri ve tıbbi tedavi noktasında küresel bir tartışma konusu haline gelmiştir. Teknoloji paylaşımını kolaylaştırmanın bir başka yolu da yabancı sermaye yatırımlarıdır. Fakat güncel yabancı sermaye yatırımlarının tutarı yılları arasında yapılandan azdır ve beklentiler daha da düşeceği yönündedir. Bu yüzden yabancı yatırımın önündeki engellerin kaldırılması ve uzun vadeli yatırımlara nazaran sıcak paranın girişinin arttırılması gerekmektedir. 6

7 Bir başka önemli nokta da küresel ticarette yaşanan düşüşlerdir yılında başlayan kriz öncesinde küresel ticaretin 30 yıl boyunca devamlı olarak küresel ekonominin büyüme oranının iki katı oranında olduğu görülmektedir. Fakat şu anda ticaret artışı büyüme oranının altında kalmaktadır. Çin de yaşanan olumsuz ekonomik gelişmelerin yanı sıra bunun en önemli sebebi küresel ekonomideki liberalleşmenin yavaşlamasıdır. Bu sebeple bölgesel ve çok taraflı ticaret anlaşmaları yaparak ticari liberalleşmenin arttırılması gerekmektedir. Küresel parasal sistem şu anda olması gerekenden daha az destekleyicidir. Küresel para sistemi döviz kurlarını, uluslararası sermaye akışlarını, rezervleri düzenleyen ve kriz zamanlarında ülkelerin likiditeye ulaşımına imkan veren kurallar bütünüdür. Aynı zamanda bu sistem küresel finansal güvenlik ağıdır. Bu sisteme kuralları ve mekanizmaları icra edecek olan küresel kurumlar da dahildir. IMF 70 yıldır bu amaçla çalışmaktadır. Kriz zamanlarında finansal destek ve teknik bilgi sunmaktadır ile 2007 yılları arasında küresel sermaye hareketlerinde küresel ticarete oranla ciddi bir artış gerçekleşmiştir. Bu durumun faydalarından bir tanesi gelişmekte olan ülkelerin büyümek için ihtiyaç duyduğu sermayenin bir kısmını yaratmış olmasıdır. Diğer yandan bu durum kriz zamanlarında gelişmiş ülkelerden gelen fonların düşüşü ile birlikte gelişmekte olan ülkelerin dış şoklardan daha ciddi şekilde etkilenmesine neden olmuştur. Bu değişken ve tutarsız yapıya engel olmak için kısa dönemli yatırımlardan çok gelişmekte olan ülkelerin uzun süreli ve hisse senedi bazlı yatırım çekmeyi amaçlamaları gerekmektedir. Ülkelerin aynı zamanda makro politikalarını daha stabil hale getirmeleri ile birlikte ülkenin finansal sisteminin daha esnek ve çabuk toparlanan bir yapıya kavuşması mümkündür. Daha güvenli sermaye akışının yanı sıra daha güvenli uluslararası parasal sistem ve yeterli küresel finansal güvenlik ağ da kriz zamanlarında sermayeye erişim sağlaması bakımından önemli bir yer tutmaktadır. Bu güvenlik ağı ülkelerin döviz rezervleri, merkez bankaları arasındaki döviz anlaşmaları, bölgesel mali anlaşmalar ve IMF olarak özetlenebilmektedir krizinden beri bu sistem daha gelişmiş hale gelse de hali hazırda birçok gelişmekte olan ülke gelişmiş ülke ile döviz anlaşması yapamamaktadır. Gelişmekte olan ülkeler gelişmiş ülke para birimlerine ticaret ve finansman için ihtiyaç duymaktadır. Bu sebeple sorunlar yaşanmaktadır. Gelişmekte olan ekonomiler kendi Merkez Bankaları aracılığıyla kendilerini garantilemeye çalışmaktadırlar. Fakat bu şekilde güçlü bir finansal güvenlik sistemi, gelişmekte olan ülkelerden gelişmiş ülkelere döviz alınması yoluyla sermaye kaymasına engel olabilmektedir. IMF nin bu sistemdeki rolü geçen haftalarda üyeler tarafından onaylanan yeni düzenlemeler sayesinde daha aktif hale gelmiştir. Öncelikle daimi rezervde bulunan kaynak iki katına çıkarılmıştır ki bu durum hızlı müdahaleyi daha kolay hale getirmiştir. Yine yapılan düzenlemeler ile gelişmekte olan ülkelere daha fazla temsil hakkı tanınmıştır. Kurulduğu günden bu yana IMF tarihinde ilk defa Brezilya, Hindistan, Çin ve Rusya gibi 7

8 gelişmekte olan ülkeler IMF nin en büyük 10 paydaşları arasında yer almaktadır. Bu sayede IMF artık gelişmekte olan ülkeleri dolayısıyla, 21. Yüzyılın dinamiklerini daha doğru yansıtmaktadır. Gelişmekte olan ekonomilerin daha fazla temsil edilmesinin en büyük getirilerinden bir başkası da yeni sistem ile gelişmekte olan ekonomiler ile gelişmiş ekonomilerin IMF kanalıyla bir araya gelmelerini ve küresel büyüme için ortaklık kurmalarını sağlamaktır. Yeni Bir Ekonomik Gerçeklik Ülkeler geliştikçe ve zenginleştikçe yeni bir ekonomik gerçeklik ortaya çıkmaktadır. Son dönemde gelişmiş ülkelerde de bir takım sorunlar ortaya çıkmaktadır. Uzun yıllardır devam eden hızlı ve güçlü büyüme trendinden sonra gelişmiş ülkelerde ortaya çıkan problemler küresel aktörleri daha farklı bir bakış açısı kazanmaya ve çok taraflı düşünmeye sevk etmektedir. Yeni ekonomik düzenin başarısı bu yeni çok taraflı ve çok aktörlü ortaklığa bağlıdır. Gelişmiş ve gelişmekte olan ekonomilerin küresel büyüme için yapacakları işbirliğinin önemi son derece büyüktür. 8