Simetrik kıvrım: Kanat açılarının birbirine eşit olduğu kıvrımlardır Asimetrik kıvrım: Kanat açılarının birbirinden farklı olduğu kıvrmlardır

Transkript

1 KIVRIMLI YAPI: Kıvrımlı yapının oluşumu: Deniz veya okyanus diplerinde (jeosenklinallerde) çökelmiş tortullar genelde yatay tabakalar halinde görülür. Tortulanmanın olduğu bu sahalarda eğer yan basınçlar devreye girerse, önce dipte kıvrımlaşmalar gerçekleşir, daha sonra oluşan kıvrımlar su yüzeyine çıkarlar ve dağlık kuşakların oluşmasına neden olurlar. İşte, yatay haldeki tabakaların yan basınçlar altında kalarak veya sıkışarak bükülmesi neticesinde ortaya çıkmış şekillere kıvrım, bu olaya ise kıvrımlaşma denir. Tabakalı kayaçların dalga şeklindeki deformasyonlarına kıvrım denir. Kıvrımların boyları mm mertebesinden km mertebesine kadar değişir. Kıvrım bir antiklinal ve senklinalden oluşur. Simetrik kıvrım: Kanat açılarının birbirine eşit olduğu kıvrımlardır Asimetrik kıvrım: Kanat açılarının birbirinden farklı olduğu kıvrmlardır

2 Kıvrımlı Yapıda Aşınım Kıvrımlı yapılarda oluşan şekiller: 1- Antiklinal 2- Senklinal 3- Rü (Enine konsekant)

3 4- Comb(combe) 5- Tünemiş senklinal 6- Antiklinal ve Senklinal vadi 7- Val (Uzunluğuna konsekant) 8- Klüz (Clüse) 9- Relief terselmesi Antiklinal: Bir kıvrımda tabakaların yukarıya doğru kıvrılıp yükselmesiyle dış bükey bir kabartı şeklini almış kısmına antiklinal denir. Senklinal: Bir kıvrımda tabakaların aşağıya doğru kıvrılıp alçalmasıyla iç bükey bir tekne şeklini almış kısmına senklinal denir. Rü (Rüz): Antiklinallerin yanlarından inen enine konsekant akarsularnı vadilerine Rü veya Rüz denir. Comb (Combe): Antiklinallerin eksenleri üzerinde enine konsekant akarsuların kolları tarafından kazılan vadi veya depresyonlara comb adı verilir. Tünemiş senklinal: Relief terselmesi sonucu yüksekte kalan tepelerden oluşan senklinallere tünemiş senklinal denir. Antiklinal ve senklinal vadi: Antiklinallerin üzerinde aşınımdan doğan gediklerin büyümeleri ve birbirleriyle birleşmesiyle antiklinal vadi, senklinaller üzerinde kurulan vadilere ise senklinal vadi denir. Val: Senklinal eksenleri boyunca akan boyuna konsekant akarsulara ait vadilere val denir. Klüz (Clüse): Antiklinallerin iki tarafındaki senklinalleri birbirine bağlayan yarma vadilere klüz adı verilir.

4 Relief terselmesi: Aşınım sonucunda zamanla antiklinallerin komşu senklinallere göre daha alçak bir seviyeye inmesi ile oluşan duruma relief terselmesi denir. Yatay yapılı bir arazi yan basınçlara maruz kalınca kıvrımlı yapı oluşur. Kıvrımlı bir yapı flüvyal bir sürecin etkisine girdiğinde bu şekiller oluşmaktadır. Relief terselmesinde antiklinal üzerinde meydana gelen aşınım sonucunda antiklinal çekirdekleri açığa çıkar, bunlar batolitlerdir ve aşınmaya başlar. Relief terselmesi sonucunda senklinal üzerinde bir tepe oluşur buna tünemiş senklinal denir. Antiklinal üzerindeki vadilerin birleşmesi sonucunda antiklinal vadi oluşmaktadır. Kıvrımlı bir yapıda aşınımın iki şekilde başlaması söz konusudur. Birincisi aşınımın yer kabuğu hareketleriyle başlaması durumu ikincisi ise aşınımın yerkabuğu hareketlerinden sonra başlaması durumudur. Her iki gelişim sonunda aşınım aynı duruma ulaşmaktadır aralarındaki fark ise birinci durumda antesedant, klüz oluşurken ikinci durumda oluşmaz. Birinci durumda konsekant akarsuyun açmış olduğu klüzlerin birer antesedant vadi özelliği göstermesidir yani antesedant boğazlar söz konusudur. Birinci şekilde epirojenik hareketlerle yükselmiş bir saha üzerinde konsekant bir akarsuyun kurulmuş olduğu kabul edilmektedir. Böyle bir arazinin yan basınçlara maruz kalıp kıvrımlanması ve yükselmesi sonrasında (ikinci şekil) belirtilen durum gerçekleşir. İkinci şekilde arazi böyle bir basınca uğrayıp kıvrımlanınca denizinde çekilmesi sonrasında ana akarsu (asıl konsekant) antiklinalleri yararak boğazlar açar ve yoluna devam eder yada hareketin etkili olmaması sonucunda araziyi aşındıramayarak antiklinaller gerisinde göllenir ve bir süre sonra uygun bir yerden taşarak yoluna devam eder. İlk durumda antesedant boğazlar klüzler meydana gelir. İkinci durumda ise akarsu antiklinali yaramaz

5 göllenir. Birikime bağlı göllenip taşar ve taştığı yerde boğaz oluşturur. Bu da taşma boğazıdır. Her iki durumda da bir süre sonra asıl konsekant akarsuyun kolları olarak senklinalin eksenine yerleşen boyuna konsekant (val) ile antiklinallerin yamacına enine konsekantlar (rü) yerleşir ve bunlar aşınımlarını gerçekleştirirler. Özellikle rü lerin gelişip antiklinallerin eksenine yerleşmeye başlayınca antiklinallerin üzerinde eksene paralel yeni vadi açılmaya başlar, işte bu antiklinal vadilere comb denir. Aşınımın daha da ilerlemesiyle comblar derinleşir ve yamaçlarında kuesta veya hogbekler ortaya çıkar. Combların daha da derinleşmesiyle yüksek olma özelliklerini kaybederek senklinallerin de dolmasıyla onlardan daha alçak seviyelere kadar alçaltılırlar. Bu durum üzerinde antiklinallerin çekirdeklerinin boşaltılması önemli rol oynar, sonuçta relief terselmesi gerçekleşir ve tünemiş senklinaller ortaya çıkar. Aşınımın son safhasında ise relief terselmesi de ortadan kalkar ve arazi peneplen halini alır. Bu peneplen üzerinde sert tabaka çıkıntıları monadnocklar oluşur. Kıvrımlı yapıda relief tipikafesli drenajdır. Monoklinal yapıdan farklı olarak romboidal tip dikkati çeker. Burada obsekant ve resekant arasında fazla bir fark yoktur. Kıvrımlı yapıda çok dönemlilik: Arazi peneplen halini aldıktan sonra sahanın diskordant bir örtü ile kaplanması sonrasında gerçekleşir. Bu örtü tabakası sahadaki bir transgresyona bağlı olarak meydana gelebileceği gibi karasal örtülerle yüzeyin kaplanması sonucunda da ortaya çıkabilir. Böyle bir durumda diskordant örtülü yapının üzerine kurulan akarsuyun temele saplanması, gömülmesi şeklinde cereyan eder. Akarsuyun gömülmesi sonucunda alttaki peneplen yüzeyi fosil bir yüzey olarak ortaya çıkar. Yine boğazlar belirir relief terselmesi gerçekleşir. Normal gelişim gösteren arazilere karakteristik olarak Avrupa da Jura Alplerinde görülmektedir. Ülkemizde Güneydoğu Anadolu Bölgesi inde güneydoğu Torasların ön tarafında (Siirt güneydoğusunda) görülmektedir. DOM ŞEKİLLİ YAPI: Dom: Yerkabuğu hareketleri ile oluşmuş daire veya elips şekilli tek antiklinallerdir. Epirojenik hareketlerle kubbeleşmiş alanları ifade etmek için de bu terim kullanılmaktadır. Domlar dört çeşittir: 1- Plütonik domlar 2- Lakolit domlar 3- Kriptovolkanik domlar 4- Tuz domları Plütonik domlar dendiği zaman daha çok batolitler kastedilmektedir. Lakolit domlar, plütonik domlardan pek farklı değildir ancak nadir olarak görülürler. Kriptovolkanik domlar ise yalancı dom anlamındadır. Tortul dom merkezin önce gazın basıncı ile tortul tabakayı kubbeleştirmesi sonucu ortaya çıkar. Gaz uçup gider ve domun merkezi boş kalır. Tuz domları da özellikle kurak bölgede rastlanan çekirdeğini tuzun oluşturduğu domlardır. Dom tamamen tuzdan meydana gelebilir. Amerika da Black Hills, Türkiye de Uludağ, Hazro domlara örnek olarak verilebilir. Dom lu yapılar üzerinde oluşan şekiller: 1- Rdayal drenaj 2- Halkalı-Kafesli drenaj 3- Subsekant vadiler ve sırtlar 4- Hogbek, homoklinal sırt ve kuestalar

6 5- Obsekantve resekant akarsular 6- Flatiron (dayanıklı çekirdeği örten en alttaki tabaka serisinin aşınması esnasında oluşan façeta şekilli sırtlar) 7-Relief terselmesi Böyle bir yapı üzerinde önce radyal bir akarsu yerleşir ve domu aşındırmaya başlar, böylece vadiler oluşur yapı parçalanmaya başlar. Dom yapısının gençlik dönemi. Aşınımın ilerlemesiyle (olgunluk dönemine doğru) çekirdek kısım açığa çıkmaya başlar, olguluk dönemine geçilmesiyle birlikte drenaj halkalı-kafesli bir durum kazanmaya başlar. Işınsal drenajın subsekant kolları aşınımla çekirdeğin yüzeye çıkması nedeniyle tortul tabakaların yumuşak olanları üzerine yerleşir yani konsekant akarsulara dik dairesel subsekant kollar halkalı drenajı oluşturur. Bu esnada asimetrik sırtlarında belirmesiyle (kuesta,hogbek) bunların alınları ve sırtları üzerinde obsekant ve resekant kollar belirerek drenaj sistemi kafesli-halkalı bir durum kazanır.

7 Dom yapısının olgunluk dönemi. Aşınımın ilerleyip yaşlılık dönemine geçmesiyle dom büyük ölçüde yükselti kaybeder, çekirdeği oluşturan iç püskürük kayaçlar daha geniş bir şekilde yüzeylenir, yamaçlarda ise flatrion, subsekant sırt ve vadiler daha belirgin bir durum alır. Bu esnada açığa çıkan çekirdek üzerine yeni akarsu sistemi kurulur. Bu akarsu sistemi homojen intrüsif kütleler üzerinde belirdiğinden dandritik drenaj sistemini oluştururlar. Bir süre sonra dandritik drenajı oluşturan akarsular açığa çıktığında kolayca ufalanabilen granitleri çabucak aşındırarak domun merkezi kısmının aşınmasına ve çukurlaşmasına neden olur. Bir süre sonrada kenardaki sırtlar merkezi kesime göre daha yüksekte kalarak relief terselmesine yol açarlar. Domlu yapılarda gençleşme olursa relief terselmesi olur.

8 Dom yapısının yaşlılık dönemi. Kıvrımlar şiddetlenirse artarsa bir taraftan yan basınç artarsa kıvrımlanma artar ve diğer tarafa biner bu şekilde şaryajlı yapı oluşur. Yaşlı olan yapı genç yapının üzerine gelebileceği gibi bir dağlık saha ovanın üzerine de gelebilir. Bu olayı Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde daha çok görmekteyiz. Şaryajlı yapıda derine doğru aşındırma yapan akarsuların aşındırması sonucunda alttaki birimler gözükür buraya pencere denir.

9