HURUFAT DEFTERLERİNE GÖRE BOZOK

Transkript

1 HURUFAT DEFTERLERİNE GÖRE BOZOK Ülkü YANCI 1, Osman Kubilay GÜL 2 Özet Şehir tarihi çalışmalarında son derece mühim bilgiler ihtiva eden hurufat defterleri, incelenilen bölgenin sosyal, dini, kültürel, iktisadi durumunu ortaya koyan defterlerdir. Defterler, vakıflara yapılan atamalar hakkında bilgi vermekte, bu görevlere kimin, ne zaman, neden atandığı belirtilmekte ve ayrıca defterlerde görevlilerin ne kadar ücret aldıkları bildirilmektedir. Ayrıca vakıflarla ilgili her türlü işlem, problem teferruatlı olarak defterlerde yer almaktadır. Bu çalışmada Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde bulunan Bozok kazasına ait hurufat defterleri incelenmiş, bölgede bulunan medrese, mektep, tekke, zaviye, cami ve mescid gibi vakıf kurumları tespit edilmiştir. İncelenen defterler, tarihleri arasını kapsamakta olup, defterlerde 261 atama kaydının yer aldığı görülmüş ve çalışmada bu kayıtlar değerlendirilmiştir. Anahtar kelimeler: Bozok, Hurufat Defteri, Vakıf, Atama. Abstract Bozok In Hurufat Books Hurufat books including extremely important information about the workings done in the city are the books which show the social, religious, cultural and economic situation of the region. These books give information about the assignments made to the foundations, and show who, when and why is appointed to the jobs. In addition to this, the salary of the employees is stated in the books as well. Also, any problem and process is stated in the books in details. In this paper, hurufat books which reside in the General Directorate of Foundations about the Bozok accident are examined, and some foundations in the region like madrasahs, schools, lodges, zawiyas, and mosques are identified. Examined books covers the years between 1697 and 1819, there are 261appointment records in them and these records are evaluated in this paper. Keywords: Bozok, Hurufat Books, Foundation. Appointment 1. Giriş Osmanlı Devleti nde pek çok kurum vakıflar yolu ile kurulmuş ve hizmet vermiştir. Bu kurumlar, yoksullara yardım etmekten, açları doyurmaya, esirleri satın alarak özgürlüklerine kavuşturmaya, fakir kızlara çeyiz temin etmekten, kimsesizleri ve fakirleri korumaya, hatta insanların hayvanlarını otlatabilecekleri meralar temin etmeye, cadde ve sokakları temizlemeye kadar pek çok alanda hizmet vermiştir. Ayrıca yangın, sel, fakirlik, hastalık ve borçluluk gibi toplumu ve bireyleri zor duruma düşüren felaketler de vakıflar tarafından kısmen ya da tamamen ortadan kaldırılmaya çalışılmış, savaşlarda ölen askerlerin aile ve çocuklarının güven içinde kalabilecekleri yerlerin temini de sağlanmıştır. Vakıflar tarafından desteklenen kurumlar arasında şüphesiz en çok karşılaşılanlar cami, mescit, medrese, imaret, kütüphane, hastane, çeşme gibi kurumlardır. Vakıflar iktisadî ve sosyal yaşamdaki önemleri neticesinde gerek İslam tarihi gerekse Osmanlı sosyal ve iktisadî tarihi açısından son derece mühim araştırma konusu oluşturmaktadırlar. Bu çalışmada, Bozok sancağına ait vakıfların hurufat defterleri verilerine dayanılarak bir değerlendirilmesi yapılacaktır. Hurûfat defterleri, şehir tarihi çalışmalarında kullanılacak en önemli kaynak gruplarındandır. 1 Öğr. Gör.,Cumhuriyet Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı. 2 Yard. Doç. Dr., Cumhuriyet Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı. 253

2 Zira bu defterlerde, Osmanlı Devleti nde bulunan bütün şehir ve kazaların dinî, iktisadî, sosyal ve eğitim kurumları ile ilgili çok mühim bilgiler yer almaktadır. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi nde bulunan bu defterler, kazaların Arap alfabesine göre sıralanmasından oluşturulduğu için harf in çoğulu olan hurufat adıyla adlandırılmıştır. 3 Hurufȃt Defterleri ile incelenen yerleşim yerinde yer alan idarî birimlerin (nahiye, köy gibi) isimleri ile birlikte buralarda görev yapan kadı ve naiplerin kimler olduğu öğrenilmekte; cami, mescit, tekke, zaviye, mektep, medrese ve han gibi birçok hayır müessesesi ve burada görev yapan kişilerin adları, görev süreleri, aldıkları ücretler tespit edilebilmektedir. Yine vakıflara yapılan muallimlik, dersiamlık, müderrislik, imamlık, hatiplik, mütevellilik, nazırlık, câbilik, ferraşlık gibi atamalar hakkında da bilgilere ulaşılabilmektedir. Ayrıca kadıların kontrolündeki vakıflarla ilgili olarak yapılan yazışmalar da defterlerde yer almaktadır. Atamaların padişah değişikliği, görevlinin kendi isteği ile çekilmesi ya da görevi terk etmesi, merkez tarafından azledilmesi veya ölmesi sonucu verilen berat ile yapıldığı görülmektedir. Vakıflar Genel Müdürlüğü, Vakıf Kayıtları Arşivinde iki yüz altı adet hurûfât defteri bulunmaktadır. Hurûfât defterleri atîk ve cedîd olmak üzere iki seri halinde olup atîk kayıtlar H ( ), cedîdler ise H ( ) tarihleri arasındaki vakıf görevi tevcihlerini içermektedir. 4 Anadolu Hurufât Defterleri, VGMA Defter numaralı defterler ile VGMA Defter numaralı defterler olmak üzere toplamda 146 adet olup, iki seriden oluşmaktadır. Anadolu Hurufât Defterleri tarih olarak H (M ) yılları arasında yer alan atama kayıtlarını içermektedir. Rumeli Hurufât Defterleri serisi ise VGMA Defter numaralı defterlerden oluşmakta olup 63 adettir. Rumeli Hurufât Defterleri serisinde, defterlerin tutulma tarihleri arasında kopukluklar olduğu göze çarpmaktadır. Bunların en eski tarihlisi H. 995 (M. 1586) tarihli VGMA Defter 1223 İstanbul Rumeli Mahlut Defteridir. Rumeli hurufat defterlerinin ilkinin 1586 yılına ait olması, bu tarihten itibaren defterlerin tutulduğunu göstermektedir. 5 Hurufat Defterlerine dikkat çeken ilk isim Tuncer Baykara olmuştur. Baykara, 1990 yılında Osmanlı Taşra Teşkilatında XVIII. Yüzyılda Görev ve Görevliler (Anadolu) adıyla bir hurufat defteri yayınlayarak ilk kez bu kaynak grubuna dikkat çekmiştir. 6 Hurûfât defterleri, Osmanlı İlmiye Bürokrasisinin yürütme organı olan kadı askerlikler gibi Rumeli ve Anadolu olmak üzere ayrı ayrı tutulmuş ve kazalar defterlere alfabetik sıraya göre dizilmiştir. Aynı harfle başlayan kazalar bir ciltte toplanmış ve defter içerisinde kendi aralarında alfabetik biçimde sıralanmışlardır. Bu şekilde defter koleksiyonları oluşturulmuştur. Defterlerin kapaklarının üzerinde hangi harfle başlayan kazalara muhtevi olduklarını göstermek için ilgili harflerin yazılı olduğu görülmektedir. İç kapaklarda ise kazaların sayfalarını gösteren fihristler bulunmaktadır. 7 Defterler Kazaskerlik dairesi tarafından tutulmuştur. 8 Kayıtların cülus dönemlerinde tekrar edildiği görülmektedir. 9 Hurufat Defterleri, vakıf atamalarının bir düzen içinde yapılması ve kadrolarda karışıklık olmaması için tutulmuştur. 10 Hurûfât Defterleri nde kayıtlarının yazı türüne bakıldığında, yer yer Divânî olmak üzere genel olarak Kırma Divânî yazının kullanıldığı görülmektedir. 3 Ferit Develioğlu, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat, Yayına Hazırlayan: Aydın Sami Güneçyal, Aydın Kitabevi Yay., Ankara 2005, s Mustafa Alkan, Türk Vakıf Tarihi Araştırmaları Açısından Hurufat Defterleri: Adana Örneği, XV. Türk Tarih Kongresi (Ankara Eylül 2006), Kongreye Sunulan Bildiriler, IV. Cilt, I. Kısım, Osmanlı Tarihi A, TTK Basımevi, Ankara 2010, s Hasan Demirtaş, Vakıf Araştırmalarında Kaynak Olarak Hurufat Defterleri: Kangırı Örneği, Vakıflar Dergisi, S. 37, 2012, s Tuncer Baykara, Osmanlı Taşra Teşkilatında XVIII. Yüzyılda Görev ve Görevliler (Anadolu), Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara Yasemin Beyazıt, Hurufat Defterleri nin Şehir Tarihi Araştırmalarındaki Yeri, Hıstory Studıes Internatıonal Journal Of Hıstory, Volume 5, Editör: Osman Köse, Samsun 2013, s Alkan, Türk Vakıf Tarihi Araştırmaları Açısından Hurufat Defterleri, s Mübahat Kütükoğlu, Osmanlı Belgelerinin Dili, İstanbul 1998, s Gazi Özdemir, Hurufat Defterleri Işığında Ilgın, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2005, s

3 Resim 1: VGMA Hurufat Defteri Kapağı Resim 2: VGMA Hurufat Defteri Fihristi Defterlerde kayıtlar ilgili kaza ismi altında alt alta yazılmış olup herhangi bir numaralandırma bulunmamaktadır. Atama kayıtları birbirinden bağımsız olarak atama tarihlerine göre kaydedilmişlerdir. Defterlerde atamalar, atamanın yapıldığı yıl ve ay düzeninde kaydedilerek ay ve yıl değişiklikleri çizgilerle birbirinden ayrılmak suretiyle belirgin bir şekilde gösterilmiştir. Kazalar ile ilgili kayıtlar bazen tek bir sayfa ile sınırlı kalır iken, atamaların yoğunluğuna göre bazen on sayfaya kadar çıkabilmektedir. Yazım tekniği olarak bakıldığında Hurûfât Defterlerindeki atama kayıtlarında, Kaza ve görev yapılan yer adı, vakfın adı, atama yapılan görev türü ve ücreti, atamanın türü, eski görevli ismi, atamanın yapılış sebebi, yeni görevlinin ismi, atamayı teklif eden yetkili adı gibi bilgiler sırasıyla yazılmaktadır. Bazen bu bilgilerden bazılarının atlandığına da rastlanılmaktadır. Bu nedenle atama kayıtlarının defterlerde çoğu zaman bir - iki satırda, bazen de üç - beş satırda yazıldığı görülmektedir. İstisnai olarak daha uzun tutulan kayıtlar da mevcuttur. Resim 3: VGMA 537 Numaralı Hurufat Defteri, Bozok Kazası 255

4 2. Bozok Hurufat Defterlerinin Değerlendirilmesi Osmanlı yönetiminde Bozok sancağının idari yapılanmasının dönemlere göre farklılık arzettiği anlaşılmaktadır. Başlangıçta Maraş ve Bozok olarak iki müstakil sancak olarak idari yapılanmaya gidilen bölge, Bozok ve Kırşehir olmak üzere iki ayrı kazadan oluşmaktadır. Sancağın kısa bir müddet sonra Sivas (Rum) Vilayeti (Beylerbeyliği) ne bağlandığı görülmektedir yıllarında Dulkadirli vilayetinin sancakları arasında olan sancak, 1560 tarihi itibariye tekrar Rum Beylerbeyliği ne bağlı görünmektedir yılında Bozok ve Kırşehir kazalarından her biri müstakil sancak olmuş, yeni haliyle Bozok Sancağı, Bozok ve Akdağ olmak üzere iki kazadan müteşekkil hale getirilmiştir. 17. Yüzyılda Bozok sancağının nahiyelerinin kazaya dönüştürüldüğü, aynı yüzyılın ortalarında ise kaza sayısının on bire yükseltildiği anlaşılmaktadır. Bu dönemdeki kazaların isimleri; Akdağ, Emlak, Budaközü, Boğazlıyan, Küçük Selmanlu, Sorgun, Gedük, Çubuk, Kızılkoca, Hüseyinova, Yenihan dır. 19. yüzyılın başlarında ise kaza isimleri; Büyük ve Küçük Selmanlu, Akdağ, Budaközü, Sorgun, Emlak, Gedik- çubuk, Boğazlıyan, Kızılkocalu ve Çepni Çungar dır. 11 Bu çalışmada yalnızca Bozok Kazası kayıtları incelenmiştir. Bozok Hurufat Defterleri, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi nde bulunan Hurufat Fihristine göre şu şekildedir: Defter Numarası Defterdeki Başlangıç Sayfası / Bu çalışmada yalnızca 1132 ve 1144 numaralı defterlere bakılamamış, 1078 ve 1158 numaralı defterlerde ise Bozok Kazası atama kayıtlarına rastlanılamamıştır. Söz konusu defterler dışında yukarıda yer alan diğer 15 defter incelenmiştir. İncelenen 15 defterde toplam atama kaydı 261 dir. İncelenen Hurufat defterlerinin tarihleri şu şekildedir: Defter Numarası Tarih Aralığı / Orhan Sakin, Tarihten Günümüze Bozok Sancağı ve Yozgat, Doğu Kütüphanesi Yay., İstanbul 2012, s.51, 52..vd. 256

5 İncelenen defterlerin kurumlara göre dağılımı şu şekildedir: Cami: 175 (%67) Zaviye: 41 (% 15) Mezraa Mutasarrıflığı: 23 (%8) Mescid: 9 (% 3) Mahkeme: 4 (% 1,5) Medrese: 2 ( % 0,7) Mektep: 2 (% 0,6) Vakıf Mutasarrıflığı: 3 (% 1) Tekke: 2 (% 0, 7) 2.1. Medrese Medrese kelimesi okumak, anlamak, bir metni öğrenmek ve ezberlemek için tekrarlamak anlamına gelen ders kökünden gelen bir mekân ismidir. 12 Medrese, İslâm tarihinde eğitim ve öğretim kurumlarının genel adıdır. Medrese sıbyan mektebinden sonra orta, lise, yüksekokul ve üniversite eğitimine tekabül eden, İslâmî kimliği sebebiyle sadece Müslümanların devam ettiği bir eğitim kurumu özelliği taşır. 13 Osmanlı Devleti nde temel eğitimden başlayarak yükseköğrenim veren medreselere kadar bütün eğitim kurumları, umumiyetle vakıflar tarafından finanse edilmişlerdir. 14 Medreseler, vakıfları sayesinde daimi bir gelir kaynağına sahip olmuşlar, böylelikle mâli özerkliği de ellerinde bulundurmuşlardır. Vakıf sistemi vasıtasıyla medreseler, kütüphaneleriyle, aldıkları maaşlarla geçim kaygısından kurtularak kendilerini mesleklerine veren müderrisler ve yardımcılarıyla, aldıkları burslar ve kaldıkları yurtlarla kendilerini bağımsız öğrenime vermek imkânını bulan öğrencileriyle varlıklarını sürdürmüşlerdir. 15 Medreseler, bütün İslam ülkelerinde olduğu gibi Osmanlılarda da devletin denetimi altında ancak akademik hürriyeti zedelemeyecek bir atmosferde işletilmiştir. 16 Döneme ait verilere göre, medreselerin 12 M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlügü, M.E.B. Yay., C. II, İstanbul 2004, s Mehmet İpşirli, Medrese (Osmanlı Dönemi), Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.28, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 2003, s Ahmet Cihan, Osmanlı da Eğitim, 3F Yayınevi, İstanbul 2007, s Hasan Şahin, Osmanlı Devletinde Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin İşlevlerini Yitirmesinin Sebepleri, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 12, Erzurum 1999, s Hasan Akgündüz, Teşkilat ve İdare Bakımından Osmanlı Medrese Sistemi (Klasik Dönem), Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 1989, s

6 kadrosu idari, akademik, öğrenim ve hizmetli kadrosundan oluşmaktadır. İdari kadro, nâzır, mütevelli, kâtib, câbi, câbi kâtibi, mutemed ve noktacı gibi görevlilerden oluşmaktadır. Bu idari kadro daha çok medreselerin hâricî işlerini yönetmek ve medresede yürütülen eğitim öğretim faaliyetlerinin aksamaması için her türlü tedbiri almakla sorumludur. Mütevellinin vakıf hakkındaki tasarruflarını kontrol eden ve işlerin usulüne uygun yapılıp yapılmadığını denetleyen görevli nâzırdır. Medreselerde hiyerarşik olarak mütevellinin üstünde nâzır vardır. Yani vakfın nâzırı aynı zamanda mütevelliyi teftiş eden kimsedir. Medreselerin akademik kadrosu müderris ve derslerin yürütülmesinde ona yardımcı olan muid adlı görevliden oluşmaktadır. Aslî görevi medresede ders vermek, az sayıdaki öğrencileriyle ilgilenmek ve onları ilme teşvik etmek olan müderris ayrıca medrese içinde asayişi ve çalışma ortamının sağlıklı olmasını da sağlamaktadır. En başarılı öğrenciler arasından seçilen muid ise müderristen sonra dersleri tekrar ettirerek müderrise yardım etmekte ve kendini de akademik anlamda geliştirmektedir. 17 Bozok Hurufat defterlerinde yalnızca 2 kayıt medrese ile alakalıdır numaralı defterde H. 1168/ M tarihli olan kayıtta, Sorgun kazasına bağlı Rumdiğin Köyü nde Hacı Mahmud bin Cafer Bey in Mahallesinde yaptırdığı medreseye tahsil-i ilim ve kemal için İbrahim bin Abdurrahman Halife ye Kadı Hasan arzıyla görev tevcih edildiği belirtilmiştir numaralı defterde yer alan bilgilerde, Polatlı Köyü nde bulunan Veziriazam Mustafa Paşa Camii ve Medresesi ne H. Ramazan 1225/ M. Eylül- Ekim 1810 tarihinde aynı zamanda vaizlik görevini de yürüten Ebubekir adlı kişiye senelik elli beş kuruş karşılığında müderrislik görevinin verildiği anlaşılmaktadır. Müderris Ebubekir in burada daha önceden beri görev yaptığı atama kaydının beratını yenilemek için Kadı Seyyid Mehmed arzıyla yapıldığı yine belgede geçen ifadelerden anlaşılmaktadır Mektep Mektep, İslâm ülkelerinde ve özellikle Osmanlılarda çocuklara temel eğitimin verildiği yerdir. 20 Abbâsîler devrinde küttâb adıyla anılan mekteplere Karahanlılar veya Selçuklularda sıbyan mektebi denildiği ve Osmanlılarda da bu ismin kullanıldığı belirtilir. Sıbyan mekteplerine başlama yaşı dört-altı arasında olmakla birlikte, Anadolu da çocuklar daha ziyade dört yaşında okula verilirken İstanbul da beşaltı yaşlarında okula başlanmaktadır. Sıbyan mekteplerinin hocaları umumiyetle medrese mezunu olup cami ve mescidlerde imam-hatiplik veya müezzinlik yapan kimselerdir. 21 Bozok hurufat defterlerinde yalnızca 2 kayıt mektep ile alakalıdır. Bu kayıtlardan birinde mektep için muallimhane ifadesi kullanılmıştır numaralı defterin 140. sayfasında yer alan kayıtta Hayranlı Köyü nde Silahtar Mustafa Ağa Mektebi ne 1 akçe ile görevli muallim Yusuf Halife nin vefatı dolayısıyla Mustafa adlı kişiye H. 1109/ M tarihinde tevcih yapıldığı görülmektedir numaralı defterde ise Yozgat Kasabası Kerimoğlu Mahallesi nde bulunan Hacı Mehmet Şahin Muallimhanesi ne H. 1210/ M tarihinde beratını zâyi eden Mehmet e Naib Mehmet arzıyla tekrar berat verildiği belirtilmiştir Ayrıntılı bilgi için bakınız. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti nin İlmiye Teşkilatı, TTK Yay., Ankara Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim: Riyazî İlimler, C.1-2, İz Yayıncılık, İstanbul Cahit Baltacı, XV- XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, C.1-2, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., 2. Basım, İstanbul VGMA, H.D., Nr: 1097, s VGMA, H.D., Nr: 1133, s Nebi Bozkurt, Mektep, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.29, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 2009, s.5 21 Cahit Baltacı, Mektep (Osmanlılarda) Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.29, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 2009, s VGMA, H.D., Nr: 1140, s VGMA, H.D., Nr: 538, s

7 2.3. Tekke Tekke, bir şeyhin yönetiminde tasavvuf eğitiminin verildiği mekânın adıdır. Osmanlı Türkçesi metinlerinde tekye şeklinde yazılıp günümüzde tekke olarak kullanılan kelimenin oturmak, yaslanmak anlamında vekee kökünden geldiği ya da Arapça da asâ, dayanak mânasında tükee kelimesi ile ilgili olabileceği düşünülmektedir. Ancak klasik Arapça sözlüklerde tekye kelimesine yer verilmemesi Arapça olduğuna dair görüşü zayıflatmaktadır. Çağdaş Arap sözlükçülerinden Muhammed Adnânî bu kelimenin Arapça dan alınıp tekye biçiminde Türkçeleştirildiğini belirtmektedir. 24 Ufak tefek farklılıklarla Zaviye, Hanhâh, Dergâh ve Asitane isimleri de aynı manada kullanılmıştır. 25 Zaviye; hücre, küçük oda, tekkelerin biraz küçüğü olup şehirlerin kenarlarında yapılan, tarikat mensuplarının oturup kalktığı, ayin yaptıkları yer manasında kullanılmaktadır. Arşiv vesikalarında, Tekye, Zaviye, Hanhâh ve Dergâh tabirleri çoğu zaman birbirlerinin yerine kullanılmaktadır. 26 Ancak hepsine birden tekke veya zâviye denilmemesinin sebebi, bulundukları mekânla ilgilidir. Zâviyeler, genel olarak şehrin dışında, yol güzergâhlarında veya stratejik mevkilerde, tekkeler ise şehrin merkezinde veya kenarında kurulmuşlardır. 27 Tekkeler çoğu zaman müstakil bir kurum halinde hizmet verirken bazen birçok kurumu barındıran külliyelerin içinde yer almıştır. Sohbet, ibadet, muhabbet ve hizmet merkezli dinî hayatı esas alan tekkeler, bulunduğu bölgedeki toprakları insanların gönülleriyle birlikte ihya etmişlerdir. Sakin yerlerde kurulan, tevekkül ve teslimiyetle mânevî cihadın, gönül yolculuğunun yapıldığı tekkelerde gerektiğinde savaşa katılan dervişler yetişmiştir. Tekkeler şeyh tarafından yönetilir. Tekkenin yönetim esaslarını tasavvuf gelenekleri ve şeyhin tavrı belirler. Vakıf geleneğinin yaygınlaşmasıyla birlikte vakfiye metinlerinde yer alan şartlar o tekkenin idaresine yön vermiştir. 28 Bozok Hurufat Defterlerinde 1133 numaralı defterde tekke ile ilgili iki kayıt bulunmaktadır yılına ait atama kayıtlarının her ikisi de Şeyhli Köyü nde bulunan tekkeye tekkenişin ataması ile ilgilidir. Tekkenişin, Tekkede oturan, yatıp kalkan derviş yerinde kullanılan bir tabirdir. 29 Kayıtların ilkinde tekkenişinlik vazifesi Mehmet ferağından Halil e bir akçe ile Kadı Alaüddevle Mehmet arzıyla tevcih edilmiş, ikincisinde Osman vefatıyla Mehmet e yine bir akçe ile Kadı Alaüddevle Mehmet arzıyla tevcih edilmiştir. Defterlerde bu iki kayıt dışında kayda rastlanılmamıştır Zaviye Arapça da toplamak, men etmek manasına gelen zvy kökünden türeyen zaviye köşe, bucak, evin bir odası anlamında kullanılmaktadır. 30 Tekke ve Zaviye çoğu zaman aynı anlama kullanılmakla beraber aralarında bazı farklar mevcuttur. Her şeyden önce zaviyeler daha küçük yapılardır ve yerleşim merkezlerinden daha uzakta kurulmuşlardır. Ancak Osmanlı zaviyelerinin çoğunun daha büyük yapıda oldukları anlaşılmaktadır. Zira bünyelerinde mescid, tevhidhane, türbe ve mezarlık, derviş ve misafir odaları, kütüphane, mutfak ve erzak anbarları, hamam ve ahırlar gibi bölümleri de barındırmaktadır. 31 Bozok Hurufat Defterlerinde adı geçen zaviyeler şunlardır: Hızır Halife Zaviyesi, Yortan ve Sarı Mehmetlü Zaviyesi, Cihangir ve Demirciviran Zaviyesi, Tursun Ahi Baba veled-i İshak Baba Zaviyesi, 24 Mustafa Kara, Tekke, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.40, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 2011, s Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. 3, s Nedim Bakırcı, Hüseyin Kürşat Türkan, Tekke ve Zaviyelerin Balkanlar daki Rolü Ve Önemi, Türük Dil Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, Bolu 2013, S. 1, s Mustafa Alkan, Osmanlı Döneminde Adana Sancağında Kurulan Tekkeler Zaviyeler ve Türbeler, Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi, S. 39, 2006, s Kara, Tekke, s Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. 3, s Ahmet Yaşar Ocak, Suraiya Faroghi, Zaviye, İslam Ansiklopedisi, C. 13, MEB. Yay., Eskişehir 1997, s Ocak, Faroghi, Zaviye, s

8 Alaüddevle Hatunu Zaviyesi, Erkulu Baba Zaviyesi, İlyas İshak Baba veled-i Ahi Baba Zaviyesi, Çilehane Vakfı demekle maruf Çilehane ve Alacalu yurdu, Şarla (?) ve Kaluca Vakfı Zaviyesi, Resul Halife Vakfı Zaviyesi ve Sultan Alaaddin Zaviyesi. Hızır Halife Zaviyesi, Karadere Nahiyesi ne bağlı Hamzalu Köyü nde bulunmaktadır. Zaviye, Dulkadiroğlu Beyi Alaüddevle Bey tarafından yaptırılmış ve zaviyenin şeyhliğini köye ismini veren Hamzalı taifesinden Hızır Halife bin Mehmet yapmıştır. 32 H. 868/ M tarihli vakfiyesinde, Sultan bin Sultan El- Emir tarafından Uzunkavak Köyü ne bağlı Durdulağıl mezrasının malikâne hissesi zaviyeye vakfedilmiştir. Ve yine vakfiyede belirtildiğine göre mezkûr mezranın gelirleri her yıl bir hatm-i şerif okuyarak sevabını vâkıfın ruhuna hediye etmesi kaydıyla Şeyh Halife bin Mehmet ve onun evladına meşruttur /2 numaralı hurufat defterinde H. 1143/ M tarihli bir atama kaydında zaviyenin mutasarrıflığının Şeyh Ebubekir ve Şeyh Ahmet adlı kişilerin birlikte yürüttükleri anlaşılmaktadır numaralı defterde ise zaviyede mutasarrıf olan Şeyh Ahmet Halife nin hüsni rızası ile kasr-ı yed ve ferağından Şeyh Mehmet Halife ye H. 1170/ M tarihinde berat verildiği anlaşılmaktadır numaralı defterde yer alan bilgilere göre zaviye mutasarrıflığı meşrutiyyet üzere H. 1228/ M tarihinde Şeyh Yusuf un vefatıyla Şeyh Ebubekir e Naib Mustafa arzıyla tevcih edilmiştir. 36 Aynı defterde yer alan başka bir kayıtta zaviyenin zaviyedarlığına H. 1235/ M 1819 tarihinde Şeyh Ebubekir ve Oğlu Şeyh Ahmet in getirildiği bilgisi yer almaktadır. 37 Hurufat defterlerinde adı geçen bir diğer zaviye Yortandede Köyü nde bulunan Yortan ve Sarı Mehmetlü Zaviyesi dir. Bu zaviyeye ait 9 atama kaydı mevcuttur. 538 numaralı H. 1210/ M tarihli defterde zaviyeye, nısf hisse ile Hasan ferağından Hafız Osman bin Ahmet, H. 1212/ M tarihinde ise Hafız Osman bin Ahmet ferağından Abdülfettah zaviyedar olarak görevlendirilmiştir yüzyıl Osmanlı vakıflarında yolsuzlukların zaman zaman yaşandığı bir dönemdir. Bu yolsuzluklardan birinin Yortan ve Sarı Mehmetlü Zaviyesi nde yaşandığı 1074 numaralı hurufat defterinden anlaşılmaktadır. Burada yer alan bilgilere göre H. 1199/ M tarihinde zaviyede nısf hisse ile zaviyedar olan Hasan, Mehmet adlı yabancı bir şahsın haksız berat elde etmesi ile mağdur olmuş, bu mağduriyetinin giderilmesi için ricada bulunmuş ve Şeyh Abdüllatif arzıyla kendisine görevi iade edilmiştir. 39 Zaviyede ilk yolsuzluğun bu olay olmadığı muhakkaktır. Zira 1082 numaralı H. 1182/ M tarihli bir atama kaydında da zaviyede zaviyedar olan Ali nin mezkûr zaviyeyi her sene bir adama deruhde ve iltizam etmekte olduğu ve üstelik iltizamcıların köy ahalisine zulmettikleri anlaşılmaktadır. Bu tutumundan dolayı zaviyedarlık vazifesi Ali nin elinden alınmıştır /2 numaralı defterde ise kırk-elli seneden beri hali ve sahipsiz olmakla zaviyeye Hasan ve Ahmet adlarında iki kardeşin zaviyedar olarak atandıkları görülmektedir numaralı defterde yer alan H. 1177/ M ve H. 1182/ M tarihli iki atama kaydında nısf hisse ile zaviyede Nuri ve Ali kardeşler birlikte zaviyedarlık vazifesini yürütürken Nuri nin kardeşi 32 Sakin, Tarihten Günümüze Bozok Sancağı ve Yozgat, s Hamza Keleş, Vakfiyelerine Göre Yozgat Vakıfları ( ), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 1996, s VGMA, H.D., Nr: 1079/2, s VGMA, HD., Nr: 1097, s VGMA, HD., Nr: 1133, s VGMA, HD., Nr: 1133, s VGMA, HD., Nr: 538, s VGMA, HD., Nr: 1074, s VGMA, HD., Nr: 1082, s VGMA, HD., Nr: 1079/2, s

9 lehinde feragat ettiği anlaşılmaktadır /2 numaralı defterde adı geçen bir zaviye Resul Halife Vakfı Zaviyesi dir. Zaviye, Karaca Nahiyesi ne bağlı İlyas pınarı Köyü nde bulunmaktadır. Zaviyeye ait atama kaydı H. 1147/ M tarihlidir. Zaviye, elli seneden beri hali ve sahipsiz olduğu için Kadı Seyyid Resul arzıyla Mustafa Halife ye zaviyedarlık vazifesi verilmiştir. 43 Aynı defterde adı geçen bir diğer zaviye Erkulu Baba Zaviyesi dir. Zaviye Sorgun Nahiyesi ne bağlı Eşlegan ve İkiözkodu ve Höyüklü olarak da bilinen Karakanak (?) Köyü nde bulunmaktadır. H. 1147/ M tarihli atama kaydına göre zaviyede zaviyedar olan Mustafa Halife, oğlu Musa Halife lehinde kasr-ı yed etmiş ve görev oğluna devredilmiştir numaralı defterde yer alan bilgilerde ise zaviyenin zaviyedarlığını H. Zilhicce 1185/ M. Mart- Nisan 1772 tarihinde Ali ve Abdülkerim kardeşler müştereken yürütür iken, Ali nin kardeşi lehine feragatıyla görevin Abdülkerim e verildiği belirtilmiştir. 45 Bozok kazasında bulunan ve hurufat defterlerinde adı geçen bir başka zaviye, Baltı Nahiyesi nde bulunan Tursun Ahi Baba veled-i İshak Baba Zaviyesi dir. 1079/2 numaralı defterde yer alan atama kaydına göre H. 1144/ M tarihinde Ali adlı kişi zaviyedar olarak tecdid beratı almıştır. 46 Aynı defterde adı geçen bir diğer zaviye, İlyas İshak Baba veled-i Ahi Baba Zaviyesi dir. Toros Köyü nde bulunan zaviye ile ilgili H. 1147/ M tarihli atama kaydında, zaviyedar Ali nin birkaç senedir zaviyeyle ilgilenmemesi nedeniyle görevinden uzaklaştırıldığı, yerine Mustafa adlı kişinin Kadı Seyyid Resul arzıyla atandığı belirtilmektedir. 47 Defterde yer alan başka bir zaviye Alaüddevle Hatunu Zaviyesi dir. H. 1144/ M tarihli atama kaydına göre zaviyedarlık vazifesi Hızır Halife tekkenişinine verilmiştir numaralı hurufat defterinde bir zaviyeden daha söz edilmektedir. Zaviyenin adı, Sultan Alaaddin Zaviyesi dir. Akçaali Nahiyesi nde bulunan zaviyeye dair defterde yer alan H. 1121/ M tarihli atama kaydına göre, Ahmet adlı kişi 1 akçe ile zaviyenişin olarak görevine devam etmek üzere tecdid beratı almıştır. 49 Defterlerde adı geçen başka bir zaviye, Çilehane Vakfı olarak da bilinen Alacaluyurdu, Şarla ve Kaluca Vakfı Zaviyesi dir. Bu zaviyeye ait 3 defterde toplam 5 atama kaydı bulunmaktadır. H. 1156/ M tarihinde zaviyede görevli Mustafa kendi rızasıyla nısf hissesini İsa ya devretmiş, 50 H. 1156/ M tarihinde nısf hisse ile burada görevli olan Abbas Halife beratını zayi ettiği için kendisine tekrar berat verilmiş, 51 aynı şekilde H. 1166/ M de Mustafa da beratını zayi ettiği için tekrar berat almıştır. 52 Zaviyeye ait son atama kaydı H. 1147/ M tarihlidir. Kayda göre Mustafa Halife ye Kadı Seyyid Resul arzıyla inayeten berat verilmiştir. 53 Hurufat defterlerinde adı geçen zaviyelerden biri de Baltı Nahiyesi nde bulunan Cihangirli ve Demirciviran Vakfı Zaviyesi dir. Kayıtlarda geçen ifadelerden anlaşıldığı kadarıyla zaviyenin bağlı olduğu vakıf, H. 1164/ m tarihinden 100 yıl önce var olan ancak vâkıfı belli olmayan bir vakıftır. 54 Vakıf 42 VGMA, HD., Nr: 1075, s VGMA, HD., Nr: 1079/2, s VGMA, HD., Nr: 1079/2, s VGMA, HD., Nr: 1058, s VGMA, HD., Nr: 1079/2, s VGMA, HD., Nr: 1079/2, s VGMA, HD., Nr: 1079/2, s VGMA, HD., Nr: 1133, s VGMA, HD., Nr: 1079/2, s VGMA, HD., Nr: 1079/2, s VGMA, HD., Nr: 1079/2, s VGMA, HD., Nr: 1079/2, s VGMA, HD., Nr: 1079/2, s

10 Şehliğine H. 1156/ M tarihinde Naib Mehmet arzıyla Şeyh İbrahim atanmıştır. 55 Vakfın zaviyesine yapılan zaviyedar atamalarında ise bazı usulsüzlüklerin yaşandığı göze çarpmaktadır. Örneğin, H. 1160/ M tarihinde zaviyedar olan Mustafa adlı kişi sahte beratla görev yapmakta olduğundan Naib Ahmet Efendi ve Şeyh Feyzullah Efendi arzıyla görev kendisinden alınmış ve başka birine verilmiştir. 56 H. 1164/ M tarihinde ise İbrahim adlı kişi aynı şekilde usulsüzlükle berat elde etmiş, buna itiraz eden eski görevli Mustafa nın arzuhaliyle durum düzeltilerek İbrahim görevden uzaklaştırılmıştır Muhzır Muhzır, mahkemelerde davalı ve davacıyı mahkeme huzuruna celbeden görevliye verilen isimdir. Muhzır kelime olarak, sözlükte huzura getiren, hazır bulunduran anlamına gelmektedir. Mahkeme kâtipliğine ihtiyaç duyulmayan küçük kadılıklarda da muhzır bulunmaktadır ve kitâbet işini kadı ile birlikte yapmaktadır. Mahkemede hazır bulunması istenen kişinin mahkemeye çağrılması, muhâkeme sırasında mahkemedeki asayişin temini, kadılık bölgesindeki suçluların takibi, âsilerin yakalanması, soruşturmalarda yardımcı olma gibi görevler muhzırın görevleri arasındadır. Muhzır, mahkemenin bulunduğu yerin ahalisi arasından özellikle daha önce bu görevi yapmış kişilerden veya bir şekilde devlet görevi almış grupların mensuplarından seçilmektedir. Muhzırları tayin ve azil yetkisi kadılara verilmiştir. Kadı bunun için uygun gördüğü kişiyi merkeze arzeder ve tayin merkezden beratla yapılır. Diğerleri gibi padişahların cülûs zamanlarında beratları yenilenir. 58 Bozok hurufat defterleri arasında 4 atama kaydında muhzıra rastlanmıştır. Bunlardan 3 tanesi Bozok Mahkemesine, 1 tanesi Sorgun Mahkemesi ne ait kayıtlardır numaralı defterde H. 1235/ M tarihli atama kaydına göre Ömer adlı kişiye tecdid beratı verilmiş, aynı defterde yer alan diğer kayıtta ise Ömer in vazifesini iyi yapmaması sebebiyle Murat adlı kişiye muhzırlık vazifesinin verildiği anlaşılmıştır numaralı defterde ise Sorgun Mahkemesine, H. 1110/ M tarihinde Hamza feragatından Ferhad adlı kişiye Kadı Abdullah arzıyla inayeten muhzırlık vazifesi verilmiştir. Bu defterde yer alan diğer kayıtta Bozok mahkemesinde görevli Hüseyin H. 1109/ M tarihinde oğlu Ömer lehinde görevinden feragat etmiş ve görev oğluna verilmiştir Cami Bozok hurufat defterlerinin çalışmada incelen kısmında cami atamaları çok büyük bir yer teşkil etmektedir. Yukarıda da ifade edildiği üzere 261 kayıttan 175 tanesi cami atamalarıdır. Bu atamaların 5 i vâiz, 2 si müezzin, 1 i kayyum, 1 i dersiam, 4 ü ferraş, diğerleri imam ve hatip atamasıdır. Bu sayılar cami sayısını değil, atama kayıtlarını ifade etmektedir. Dersiâm, medreselerde öğrencilere, camilerde halka açık ders verme yetkisine sahip müderris için kullanılan bir ünvandır. Dersiâm olabilmek için medreseden mezun olup icâzet aldıktan sonra bir imtihana daha girmek gerekmiştir. Dersiâmlar cami derslerini genellikle sabah namazı ile öğle namazı arasında vermişler, halka açık olan bu derslere her kesimden birçok kimse katılmıştır numaralı hurufat defterinde, Bozok ta Polatlı Köyü nde bulunan camiye, H. 1235/ M tarihinde aynı zamanda vaizlik vazifesini de yürüten Ahmet in vefatıyla Mehmet e Kadı Mustafa arzıyla dersiamlık vazifesinin verildiği belirtilmiştir VGMA, HD., Nr: 1079/2, s VGMA, HD., Nr: 1079/2, s VGMA, HD., Nr: 1079/2, s Recep Ahıskalı, Muhzır, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 31, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 2006, s VGMA, HD., Nr: 1133, s VGMA, HD., Nr: 1140, s Mehmet İpşirli, Dersiam, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 9, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 1994, s VGMA, HD., Nr: 1133, s

11 Cami görevlilerinden bir diğeri temizlik işleri ile ilgilenen ferraştır. Sözlükte bir şeyi yaymak, döşemek anlamına gelen Arapça ferş (firâş) mastarından türetilmiş bir kelimedir. Osmanlılar da ferrâş kelimesi, saray hizmetlisi dışında çeşitli va kıf eserlerin temizliğiyle ilgilenen görev liler için kullanılmıştır. 63 Hurufat defterlerinde 1140numaralı defterde yer alan 4 kayıttan anlaşıldığına göre cami temizliği ile ilgilenen ferraşlar nim akçe ile 1 akçe arasında ücret almaktadırlar. Aynı görevi yürüten bir diğer görevli kayyumdur ki yine 1140 numaralı defterde Sorgun Kazası na bağlı Yüceçayır Köyü nde bulunan Mehmet Paşa Camii ne nim akçe ile kayyum ataması yapılmıştır Mescid Bozok hurufat defterleri arasında 9 atama kaydında mescide rastlanmıştır. 538 numaralı defterde H. 1212/ M tarihinde Ma Selmanlı Kazası, Kızılkoca Nahiyesi ne bağlı Karakaya Köyü nde Molla Ebubekir Mescidi ne Ömer adlı kişinin yevmi 2 akçe ücretle hatip olarak atandığı bilgisi yer almaktadır numaralı defterde ise H. 1177/ M tarihinde Oduncu Köyü nde bulunan Hüseyin sipahi Mescid-i Şerifi ne Hatip 2 akçe ile Osman Halife nin hatip olarak atandığı bilgisi yer bulunmaktadır. Yine aynı defterde yer alan bilgiye göre H. 1180/ M tarihinde Yozgat Köyü Mescidi ne nim akçe ile Ali atanmıştır /2 numaralı defterde de iki atama kaydı bulunmaktadır. Bunlardan ilkinde H. 1162/ M tarihinde Akçakoyunlu Köyü Mescidi ne nim akçe ile İlyas Halife nin, ikincisinde ise H. 1168/ M tarihinde Köse Yusuflu Köyü Mescid ine nim akçe ile Ömer in hatip olarak atandığı bildirilmiştir numaralı defterde H. 1189/ M.1775 te Kızılkoca Nahiyesi- Azizli Köyü Mescidi ne Ebubekir hatip olarak atanırken numaralı deftere göre de H. 1235/ M te Şili Köyü Mescidi ne nim akçe ile Mustafa nın vefatıyla Ahmet adlı kişi müezzin olarak atanmış, Kurt Köyü Mescidi ne yine nim akçe ile Osman ın vefatıyla Ahmet H. 1235/ M da müezzin olmuştur. 69 Son olarak 1140 numaralı defterde bulunan H. 1110/ M tarihli bir kayıtta Sorgun Kazası na bağlı Kızıldepe Köyü nde bulunan Ali Ağa Mescidi ne iki akçe ile Mehmet vefatından Mustafa nın imam olarak atandığı bilgisinin yer aldığı görülmektedir Sonuç Tutuldukları dönem içerisinde hurufat defterleri, Osmanlı şehirlerinin tarihsel gelişimi hakkında mühim bilgiler sunmaktadır. Başta vakıf kurumları olmak üzere, sosyal tarihi, sanat tarihi ve iktisat tarihi alanında önemli bilgiler içeren hurufat defterleri, araştırmacılara bu hususlarla alakalı olarak zengin bilgiler aktarmaktadır. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde bulunan Bozok Kazasına ait 20 hurufat defterinden 15 tanesi bu çalışma için incelenmiş, tarihleri arasını kapsayan dönemde Bozok Kazasında 175 cami, 41 zaviye, 23 mutasarrıf, 9 mescit, 4 mahkeme, 2 medrese, 2 mektep, 3 vakıf yöneticisi ve 2 tekke ataması tespit edilmiştir. Kayıtlardan anlaşıldığı kadarıyla vakıfların devamlılığı için boşalan görevlere hemen atamalar 63 Tahsin Yazıcı, Mehmet İpşirli, Ferraş, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.12,Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 1995,s VGMA, HD., Nr: 1140, s VGMA, HD., Nr: 538, s VGMA, HD., Nr: 1075, s VGMA, HD., Nr: 1076/2, s VGMA, HD., Nr:1080, s VGMA, HD., Nr: 1133, s VGMA, HD., Nr: 1140, s

12 yapılmış, atamalar ölüm, görevi yerine getirmeme, kendi isteğiyle görevden ayrılma, kurumun görevlisinin olmaması gibi nedenlerle yapılmıştır. İncelenen defterlerde görevlisi olmayan kurma atamaların lazım olmakla şeklinde ifade edildiği ve buraya atanacak kişinin imtihan ile seçildiği anlaşılmaktadır. Nitekim bu şekilde 3 camiye, 2 hatip ve 1 imam atamasının ledel imtihan istihkakı nümayan (yapılan imtihanla başarısı görünen) üzere yapıldığı anlaşılmaktadır. Diğer atamalar yukarıda belirtilen diğer sebeplerle gerçekleştirilmiştir. 4. Kaynakça 4.1. Arşiv Kaynakları Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi Hurufat Defterleri VGMA, HD, Nr. 1140; VGMA, HD, Nr. 1137; VGMA, HD, Nr. 1143; VGMA, HD, Nr. 1079/2; VGMA, HD, Nr. 1097; VGMA, HD, Nr. 1075; VGMA, HD, Nr. 1082; VGMA, HD, Nr. 1058; VGMA, HD, Nr. 1080; VGMA, HD, Nr. 1074; VGMA, HD, Nr. 537; VGMA, HD, Nr. 538; VGMA, HD, Nr. 528; VGMA, HD, Nr. 541; VGMA, HD, Nr Yayımlanmış Kaynaklar AHISKALI, Recep, Muhzır, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 31, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 2006, ss AKGÜNDÜZ, Hasan, Teşkilat ve İdare Bakımından Osmanlı Medrese Sistemi (Klasik Dönem), Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya ALKAN, Mustafa, Osmanlı Döneminde Adana Sancağında Kurulan Tekkeler Zaviyeler ve Türbeler, Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi, S. 39, 2006, ss ALKAN, Mustafa, Türk Vakıf Tarihi Araştırmaları Açısından Hurufat Defterleri: Adana Örneği, XV. Türk Tarih Kongresi (Ankara Eylül 2006), Kongreye Sunulan Bildiriler, IV. Cilt, I. Kısım, Osmanlı Tarihi A, TTK Basımevi, Ankara 2010, ss BAKIRCI, Nedim; TÜRKAN, Hüseyin Kürşat, Tekke ve Zaviyelerin Balkanlar daki Rolü Ve Önemi, Türük Dil Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, Bolu 2013, S. 1, ss BALTACI, Cahit, XV- XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, C.1-2, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., 2. Basım, İstanbul BALTACI, Cahit, Mektep (Osmanlılarda) Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.29, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 2009, ss.6-7. BAYKARA, Tuncer, Osmanlı Taşra Teşkilatında XVIII. Yüzyılda Görev ve Görevliler (Anadolu), Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara BEYAZIT, Yasemin, Hurufat Defterleri nin Şehir Tarihi Araştırmalarındaki Yeri, Hıstory Studıes Internatıonal Journal Of Hıstory, Volume 5, Editör: Osman Köse, Samsun 2013, ss BOZKURT, Nebi, Mektep, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.29, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 2009, ss.5-6 CİHAN, Ahmet, Osmanlı da Eğitim, 3F Yayınevi, İstanbul DEMİRTAŞ, Hasan, Vakıf Araştırmalarında Kaynak Olarak Hurufat Defterleri: Kangırı Örneği, Vakıflar Dergisi, S. 37, 2012, ss DEVELİOĞLU, Ferit, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat, Yayına Hazırlayan: Aydın Sami Güneçyal, Aydın Kitabevi Yay., Ankara

13 İPŞİRLİ, Mehmet, Dersiam, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 9, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 1994, ss İPŞİRLİ, Mehmet, Medrese (Osmanlı Dönemi), Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.28, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 2003, ss İZGİ, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim: Riyazî İlimler, C.1-2, İz Yayıncılık, İstanbul KARA, Mustafa, Tekke, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.40, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 2011, ss KELEŞ, Hamza, Vakfiyelerine Göre Yozgat Vakıfları ( ), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara KÜTÜKOĞLU, Mübahat, Osmanlı Belgelerinin Dili, İstanbul OCAK, Ahmet Yaşar; FAROGHİ, Suraiya, Zaviye, İslam Ansiklopedisi, C. 13, MEB. Yay., Eskişehir 1997, ss ÖZDEMİR, Gazi, Hurufat Defterleri Işığında Ilgın, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya ÖZTÜRK, Nazif, Aile Vakıfları, Türk Aile Ansiklopedisi, C. III, T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yay., Ankara 1991, ss PAKALIN, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlügü, M.E.B. Yay., C. II, İstanbul SAKİN, Orhan, Tarihten Günümüze Bozok Sancağı ve Yozgat, Doğu Kütüphanesi Yay., İstanbul ŞAHİN, Hasan, Osmanlı Devletinde Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin İşlevlerini Yitirmesinin Sebepleri, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 12, Erzurum 1999, ss UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti nin İlmiye Teşkilatı, TTK Yay., Ankara YAZICI, Tahsin, İPŞİRLİ, Mehmet, Ferraş, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.12,Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 1995, ss