MERWI! GADYMY "ƒherleri MUGALLYMLAR «IN KITAP

Transkript

1 MERWI! GADYMY "ƒherleri MUGALLYMLAR «IN KITAP

2 Tekstleri ta arlan: Ma k Korbi"li ìmerwde gorap saklamak Á releriî bˆl mini ta arlan: Luiz Kuk Terjime eden: Ga gysyz Jora ew Konsultant: Tim Williams pek ollaryny# kartasyny ta arlan:!on Witl we!ˆrd wan der Linde Diza n: Alan MakFerson ìpalladian Pressî tarapyndan Áap edildi Birinji Áapdan Áykarylmagy London Uniwersitet Kollejini# Arheologi a Instituty. 2005!u kitapdaky suratlaryò we planlaryò "u bellenilenlerden be lekileriniò hlisiniò awtoráylyk hukuklary London Uniwersitet KollejiniÒ Arheoli a Instituna degi"lidir: UNESCO (3), Britan Kitaphanasy (6), Thilo Rehren (7 okarda), Britan Muze i (7 a"akda), Wiktor Sarianidi (10). Mugallymlar Áin bellik Tekstler we suratlar Áin awtoráylyk hukuklarynyò ol hukuklaryò e elerine degi"lidigine seretmezden, mugallymlar ˆz synplary bilen ulanmak isl n islendik sahypasynyò gˆá rmesini (kopi asyny) alyp bilerler. Minnetdarlyklar. Berlen maslahatlar we goldaw Áin bu adamlara ˆz a ratyn minnetdarlygymyzy bildir ris: Kakamyrat Gurbans hedow, Ogulsona Lollekowa, ìgadymy Merwî Dˆwlet Taryhy- Medeni Goraghanasyny# direktory Rejep Jepbarow we onu# hli isg rleri, T rkmenistany# Taryhy we Medeni adyg rliklerini Goramak, wrenmek we Rejelemek baradaky Milli M dirliginden Muhammed Mamedow we Ruslan Myradow, Medeni et Ministrligi, we Gadymy Merw taslamasyny# hli agzalary.!u kitaby Áap etm ge beren kˆmegi Áin ìshell Oilî kompani asyna ˆz Á ksiz minnetdarlygymyzy bildir ris. ISBN Pe daly maglumatlar Mekdep topary Gadymy Merwde ol eriò muze otaglarynyò birine toma!a ed r. ìgadymy Merwî Dˆwlet Taryhy- Medeni Goraghanasy, Ba ramaly Goraghana: AÁyk wagty: islendik wagt (24 sagat, 7 g n) Goraghanany# girelgesind ki Go#ur depe we Merw sergi merkezi: AÁyk wagty: Telefon: (00564) Mary wela at muze i: Mary, Komsomol kˆá, 1 ja y Merw oazisini# Go#ur dep ni, Merwi# hli bˆleklerini we etnografi any ˆz nde jemle n wajyp kolleksi asy. AÁyk wagty: ñ arakesme Telefon: (00522) T rkmenistany! Milli Muze i: A"gabat, Berze##i Merwi# tapyndylaryny# Merw wazasyny ˆz iáine al an aja yp kolleksi asy. AÁyk wagty: ñ Telefon: (0012)

3 MERWI$ GADYMY!ƒHERLERI MUGALLYMLAR «IN KITAP MAZMUNY BU KITAP BARADA 2 B TIND Nüƒ TARYHY MIRAS üerleri 2 WAGT G RKEZIJISI 4 PEK OLLARY 6 Rim bilen sˆwda 7 pek ollaryny! so!y? 7 pek ollaryny! kartasy 8-9 MERWI" WE ONU" ADYGƒRLIKLERINI" TARYHY 10 Merwden ˆ! 10 Erk gala 10 G w r gala 11 Soltan gala 16 Soltan Sanjar 18 Abdylla han gala 23 Merw Timuridlerden so! 25 ARHEOLOGIKI USULLAR 26 Dokument subutnamalary 26 Arheologlary! i#i 27 MERWDE GORAP SAKLAMAK I$LERI 28 KynÁylyklar 28 «ˆzg tler 30 Arheologiki Áukurlar 31 OKADY$ STRATEGI ALARY 32 Sy ahat etmek 32 Soraglar bermek we aáy#lar etmek 33 Okuw me ilnamasyna baglany#yk 35 Yzky ˆrt giò iá tarapy: MerwiÒ gadymy # herleriniò plany. OkuwÁylar KiÁi Gyz galadaky basganáaklary ˆwren rler. 1

4 BU KITAP BARADA Bu kitap ˆrite T rkmenistany# mekdep mugallymlary Áin urdu# i# wajyp erlerini# biri bolan Gadymy Merw barada maglumat we illustrasi alar bilen pj n etmek maksady bilen we bar bolan mekdep okuw kitaplaryna go"maáa hˆkm nde azyldy. N me Áin Merw #e le wajyp? Merwd ki oazis T rkmenistanda i# irki ilatla"an erleri# biri bolupdyr. Hakykatdanda, bu erd ki B r ná asyryny# a"a y" erleri Merkezi Azi adaky siwilizasi any# i# irki subutnamalaryny# hatarynda. So#raky dˆw rlerde, Merw ˆz ni# girt imperi any# pa tagty we d n d ki i# uly " herleri# biri bolan Seljuk dˆwr ni go"mak bilen, 2500 yla gola dˆwre uzalyp gid n has k mil " herleri# subutnamalaryny gˆrkez r.!e le hem Merw uzak g ndogardan ewropa we Afrika Áenli d n ni# arsyny kesip geáen gadymy pek ollaryny# esasy ugurlaryny# birini# bo undaky oazis bolandygy seb pli wajypdyr. Ba ramalynyò mekdep topary Merwd ki Uly Gyz gala sy ahat ed r. Merwi ˆwrenmek n me Áin wajyp? T rkmen adamlaryny# ˆz mirasyna guwanmagy adalatlydyr. Mekdep okuwáylary ˆz urduny# taryhy barada okadyl ar, Merwi# gadymy " herlerini esalandyryjylar bolsa T rkmenistany# uzak we "ˆhratly taryhynda hmi etli orny e el pdirler.!e le hem Merwi# gadymy " herleri bizi bu erde geámi"de a"an adamlary# durmu" ollaryny# subutnamalary bilen pj n ed r. ˆne 2 bu subutnamalara, esasan howany# adyg rliklere we olary# er st ne t sir ed n owuz "ertleri tarapyndan, ok edilmek howpy aban ar. T rkmenistany# ertirki uly a"a jylary boljjak mekdep okuwáylaryny# bu subutnamanyn n melerdigine d " nmegi we ˆz Áagalaryny# ˆwrenmegi we lezzet almagy Áin olary gorap saklamaga kˆmek etmegi wajypdyr. Kitaby ulanmak Biz bu kitap mugallymlara, a ratynda a" mugallymlara, ˆz okuwáylaryny# d " njesine Gadymy Merwi girizmek Áin ide alary berer di ip, hem-de eger m mkin bolsa okuw maksatnamasyny# bˆlegi hˆkm nde olar bu taryhy ere sy ahat eder di ip umyt ed ris. Kitap "u a"akdakylary ˆz iáine al ar:!" B tind n taryhy miras erleri barada maglumat, Gadymy Merwi# bu d n sanawyna 1999-njy ylda girizilmegi a ratyn bellenmelidir.!" Wagt gˆrkezijisi Merw, Merkezi Azi a we D n Áin wajyp seneleri sanap geá r.!" pek ollaryny! umumy be any, okuw gollanmasy hˆkm nde ulanmak Áin esasy ollary# kartasy bilen beril r.!" Kitaby# esasy bˆlegi Merwi! we onu! adyg rliklerini! taryhy bilen bagly. Bu Ahemenid imperi asyndan h zirki zaman Mary " herini# d b ni# tutulmagyna Áenli hli taryhy dˆw rleri# bˆl mlerini ˆz iáine al ar.!" Gadymy Merw arheologlar tarapyndan XIX asyrdan b ri ˆwrenil r we Arheologiki Usullar bˆl mi arheologlary# geámi"i# subutnamalaryny aámak we azmak Áin ulan an ollaryny# k birini be an ed r.!" Merwde gorap saklamak i#leri bˆl mi " her diwarlary aly gurlu"lary# we Áig kerpiá ja lary# howa "ertleri tarapyndan n hili za alanyp biljekdigini we olary# geljek Áin n hili saklanyp biljekdigini d " ndir r.!" So#ky bˆl m Okady# strategi alary, Merwi baryp gˆrmegi birn Áe okuw derslerine go"mak baradaky k bir ide alary sanap geá r. B TIND Nüƒ TARYHY MIRAS üerleri 1972 ylda BMG-ny# Okuw, Ylym we Medeni et Guramasy (UNESCO) B tind n Medeni we Tebigy Miras erleri Goramak barada Konvensi a kabul etdi njy ylda T rkmenistany# Medeni et Ministrligi Gadymy Merwde diwar bilen gur"alan " herleri we oazisd ki esasy adyg rlikleri goramak Áin Gadymy Merwi# Dˆwlet Taryhy we Medeni Goraghanasyny dˆretmek babatda ˆ#den gˆr ji karara geldi njy ylga UNESCO-ny# "u Konwensi asyny# esasynda Gadymy Merw D n Taryhy Miras eri hˆkm nde yglan edildi. D n Mirasy erleri! Sanawy. Konwensi a gatna"yjy urtlar taryhy erlerini sanawa go"maga hˆd rl p, "ol erleri goramaga ˆzlerini jogapk rlendirip bil rler. Konwensi a tarapyndan kesgitlenen Medeni erler a"akdakylar:!" ë adyg rlikler: binag ráilik i"leri, adyg rlik skulptura we suratke"lik i"leri, arheologiki gelip Áyky"ly elementler a-da gurlu"lar, azgylar, taryhy, sungat we ylmy nukda nazardan ˆzlerini# binag ráiligi, birgˆrn "liligi we land"aftda erle"i"i Áin aja yp b tind n gymmatlyga e e bolan o a"a y"lary we a ratynlyklary# kombinasi asy a-da a ratyn a-da baglany!ykly gurlu!yklary" toparlary;

5 !" erler: adam i!leri a-da tebigat bilen adamy" bilelikd ki i!leri we arheologiki erleri ˆz iáine al an, taryhy, estetiki, etnologiki a-da antropologiki nukda nazardan aja yp b tind n gymmatlyga e e bol an erler. Gadymy Merw aly taryhy eri sanawa go!mak Áin ony halkara wajyplyk derejesine getirmeli. Medeni adyg rlik hˆkm nde sa lanyp alynmak talaplary a!akdakylary" birine a-da kˆp sine gabat gelmelidir:!" ëadamzat dˆredijilik ruhuny" sungat eserini ˆz nde jemlemek!" Belli bir dˆw rde a-da d n medeni erleri" Á ginde ulanylan uly t siri ˆz nde jemlemek!" Hazir a!a an a-da itip giden medeni eti" a ratyn subutnamasyny ˆz nde jemlemek!" Uly hmi etli taryhy dˆwri suratlandyrmak!" D n mi etine e e bol an pikirler we ynamlar bilen bagly bolmakí. G nbatar Afrikadaky Malid ki Dûen 1988-nji ylda B t nd n Miras eri di lip yglan edildi. Uly Metjid d n d ki iò uly Áig kerpiá gurlu!ygy bulup, b.e. XIII asyrynda gurlupdyr we XIX asyrda ga tadan dikeldilipdir. Aswan Be ik GaÁysy 1970-nji ylda M s r dˆwleti Nil der asyny" yldaky suw jo!gunyny ulanyp gidroelektrik energi asyny dˆretmek Áin Aswan! herinde Be ik GaÁyny" gurlu!ygyny tamamlady. Arheologlar birn Áe arheologiki wajyp erleri suw aljakdygyna we ne M s ri" ne-de Nubi any" halas edi! maksatnamasyny mali ele!dirip bilmejeklerine gˆz etir rdiler. UNESCO halkara guramalara uz tutdy we 80 million Amerikan dollary mˆáberinde pul ygnaldy. badathanalary" b! topary sˆk lip, t ze erlerde ga tadan gurnalyp dikeldildi. Be ik Hyta diwarlary Hyta yò demirgazyk tarapynda Mongoli anyò we ManÁûuri anyò gˆá p-gonup ˆr n ta palarynyò Áozu!laryna gar!y gurlan gala diwarlary bolupdyr. Diwar ilkiba!da b.e.ˆ. III asyrda gurlan birn Áe pagsa berkitmelerden ybarat bolupdyr. Birinji Kuin imperatory "i Huandi b.e.ˆ. 221-nji ylda bu diwarlaryò biri-birine go!ulup uzaldylmagyny bu rupdyr. Pagsa gorag diwarlarynyò da!yny ˆrt n we 2250 km uzalyp gid n da! diwar b.e. XVI asyryna Áenli gurulmandyr. Rameses II-ni# ybadathanasyny# suw basan me dandan da!da t ze erde ga tadan gurlu!y. Bu halas edi! i!inden dˆrt yl geáenden so#, 1972-nji ylda UNESCO tarapyndan B tind n Taryhy Miras Konwensi asy kabul edildi. 3

6 WAGT G RKEZIJISI MERKEZI AZI A BIZI! ERAMYZDAN! VI asyr 4 Ahemenitler imperi asy Be ik Kir tarapyndan esaslandyryldy 530 Kir aradan Áykdy Be ik Darini! hˆk mdarlygy Aleksandr Makedonski 336 takmynan Aleksandr Makedonski Merkezi Azi a ˆri"ine ba"lady 323 Aleksandry! Wawilonda aradan Áykmagy 322 Selewkas I Aleksandry! Azi a imperi asyny ˆz eline aldy 247 Selewkitlere gar"y Parfi any! gozgala!y Parfian ur!ujysy Gadymy MerwiÒ diwarlaryny garawulla ar. 232 Nusa Parfi any! pa tagtyna ˆwr l r 91 Birinji Hyta iláisi, Imperator Wu-ti tarapyndan Parfi a ugradyl ar BIZI! ERAMYZDA 224 Sasanitler h kimi eti Parfi alylardan basyp aldylar 652 Áenli Persi a Musulman go"unlary girdiler Uma adlar Damaskdan Arab imperi asyny dolandyr arlar 750 Abbasidler dinasti asy Bagdatdan dolandyr ar (Mongollar tarapyndan 1258-nji ylda dargadylan) Bu Soltan galadan tapylan k ze bˆlegi mongol z ni aáyk gˆrkez r. 821 Tahirid dinasti asy Abbasidlerden gara"syzlygyny jar ed r X asyr Seljuklar t ze hˆkm rowan g je ˆwr l r Seljuk imperi asy Mongollar Merkezi Azi any golastyna al ar. Timurid dinasti asy Samarkantdan dolandyr ar MERW WE HORASAN BIZI! ERAMYZDAN! 3-nji m n yllygyò soòy we 2-nji m Ò yllygyò ba"y. B.e.ˆ. 1-nji m Ò yllyk. takmynan VI asyr 291- yldan so! Oazisde ilkinji a"a jylar. GuÒur-depe Murgab j lgesind ki gadymy der anyò bo unda birn Áe a"a y" erleri Erk gala, birinji Merw " heri Antiokas t ze " her Antioki a Margianany gur ar (so!ra G w r gala) 53 Parfi alylaryò Rimlileri Karrah-yÒ gola yndaky (Mesopotami ada) sˆwe"de eòmegi Rim esgeri esir d " r we Merwde orna"dyryl ar BIZI! ERAMYZDA 220 Sasanid Arda"ir Hormizdgan-daky #alary!-"asy bolmak ugrundaky ba"a-ba" sˆwe"de Artabanus V-den st n Áyk ar #apur I h kimi eti 651 SoÒky Sasanid "asy azdigerd III MerwiÒ gola ynda ˆld ril r takmynan 652 Merw Uma ad hˆk mdarlygy astynda 748 Abu Muslim Uma adlara gar"y Abbasid gozgala!yna olba"áylyk ed r. takmynan 740 T ze " her Soltan gala - nyò d bi tutul ar. G w r gala senagat kwartalyna ˆwr l r 755 Abu Muslim Yrakda ˆld ril r 821 Tahir ibn H se n hˆk mdar bol ar. Gara"syzlygy jar edip Tahiridler

7 dinasti asyny! d b ni tut ar. 867 Saffarid dinasti asyny! ba"lanmagy 892 Samanidler h kimi eti al ar 977 Gaznawidler t ze g je ˆwr l r 1037 Seljuklar Merwi dolandyr ar 1040 Merw Seljuk pa tagty takmynan 1080 # hri ar Arky! we so!ra Soltan galany! da"yndaky diwarlar galdyryl ar 1153 Soltan Sanjar Guzlar tarapyndan esir alyn ar 2004-nji ylyò g z nde alnan bu surat Soltan SanjaryÒ mawzole inde geáirilen iò soòky restowrasi any gˆrkez r Soltan Sanjar Merwde 71 a"ynda aradan Áyk ar 1221 Mongol go"unlary " heri tala ar we a"a jylary ˆld r r Abdulla han galany" g nbatara garap duran, yzky fonda h zirki Baˇramaly!aheri bilen okardan d! rilen suraty. takmynan 1409 T ze " her Abdylla han gala esaslandyryl ar 1454 So!ky be ik Timurid hˆk mdary H se n Ba kara Merwde ˆ len r 1498 H se ne gar"y gozgala!. Merw gabal ar 1506 H se ni! ˆl mi. Timuridleri! g Áden gaámagy. Safawidler we zbekler h kimi et ugrunda sˆwe" rler zbek go"uny sˆwe"de Safawidlerden e!il r 1727 Soltan Bendi! ykylmagy. Merwi! a"a jylary gitm ge mejbur edil r 1737 a"a jylar Merwe ga dyp gel rler takm XVIII asyry! so!y Ba ramaly han gala gurul ar Merw ˆz ni! E ranly Kajar hˆk mdarlaryndan gara"syz " her 1884 Ruslar Merwi ˆz ne birikdir r. T ze adamlary! gelmegi 1890 W.A. éukowski Rus Imperial arheologi a komissi asy tarapyndan Merwe gadymy! herleri barlamak we surata d! rmek Áin ugradyl ar 1991 Orta Azi a RespublikalarynyÒ Gara"syzlyk almagy Oba hojalygynyò ba"langyálary BIZI! ERAMYZDAN! 9000 Ilkinji gezek abany go un s r leriniò YragyÒ Zagros daglarynda eldekile"dirilmegi Mesopotami ada ilkinji gezek abany d neli ekinleriò ekilmegi Mesopotami ada bugda yò we arpanyò hojalyk ekinlerine ˆwr lmegi 6500 Hyta da "aly ekilmegi 6000 M s rde bugda, arpa ekmegiò we go un idetmegiò ba"lanmagy 6000 Hindi subkontinentinde oba hojalygyna iò irki subutnamalar 5

8 PEK OLLARY GeÁmi!de g nbatar we g ndogar d n ni" adamlaryny" arasynda girt uly a ratynlyk bolupdyr. Bu a ratynlyk di"e bir aralykdaky daglary" we Áˆlleri" gi"i!ligi bilen d lde, e sem biri-birisi barada maglumatlary" etmezligi seb pli hem dˆredilipdir. Sˆwdeg rler ˆz sy ahat edip geáen urtlary barada k bir maglumatlary getiripdirler. Gadymy Grekleri" hyta lylar barada bilen bolmagy m mkin, seb bi olarda Hiperborean-lar, ìdemirgazyk eli" a"yrsyndaky a!a jylarî, di lip atlandyrylan adamlary" at Áapy!yklary barada rowa atlar bar. Rimliler ˆzlerini" Seres di ip atlandyran adamlary barada bilipdirler. Bu soz " hyta Áa ì pekî di megi a"lad an ssu sˆz nden alnan bolmagy htimal. ˆne kˆp wagtlap uzak g ndogary" bu syrly adamlary barada olary" pek ˆnd r ninden ba!ga hiá zat bilinm ndir. B.e.ˆ. I asyry" Rim!ahyry Wirjil ìseresleri# ˆz agaálaryny# apragyndan darap alˇan n zik #iî barada g rr " edˇ r. XIV asyr Ispan kartasy bolan Katalan Atlasyndaky sˆwdeg rleriò we d eleriò sˆwda kerweni. Bu E randaky "ahdad-da erle! n kerwensara yò a ratyn bezelen girelgesi. Derwezeden aòyrda siz howlyny we ony gur!a an otaglary we ammarlary gˆr p bilersiòiz. Kerwensara Kerwensara lar sy ahat ed n sˆwdeg rlere, olaryò d elerine, atlaryna, arabalaryna we klerine howpsyz d!elge bolup hyzmat eden berkitmeli galalar bolupdyr. pek ollarynyò ugrunda k bir erlerde aragly gˆzegáiler sy ahatáylary garakáylaryò h j mlerinden gorapdyrlar. Kerwensara lar km aralykdan gurlupdyr. I mit, suw we atmak Áin er (adatáa 3 g ne Áenli) mugt pj n edilipdir. Merwde, Uly Gyz gala bilen Soltan galanyò! her diwarlarynyò arasynda, bir kerwensara yò galyndylary tapyldy. G NDOGARDAN G NBATARA TARAP Sizi" kˆp gezek pek oly terminini gˆrmegi"ize seretmezden, 8-9-njy sahypalardaky karta sˆwdeg rler tarapyndan er we de"iz sti bilen g ndogardan Orta er de"zine we ewropa tarap harytlary import etmek Áin ulanylan ollary" kˆpsanlydygyny gˆrkez r. Di"e birn Áe adamlar g ndogardan g nbatara Áenli tutu! oly geáipdir. Sˆwdeg rler adatáa ˆz harytlaryny birn Áe z kilometrlere alyp gidipdirler, bazarlarda we kerwensara larda sˆwda ylala!yklaryny amala a!yrypdyrlar, so"ra ˆ ne t ze k bilen ga dyp gelipdirler. «angandan Ka"gara Áenli er st nde bu be ik sˆwda ollary Hyta y" gadymy pa tagty «angan (h zirki zaman Iksian hyta! heri)!aherinden ba!lanypdyr. ol sˆwdeg rleri olary" d e kerwenleri bilen Gansu geáelgesinden Beˇik diwarlary" so"una, Dunhuang-y" 6

9 anyndaky Anksi Áenli alyp gidipdir. ol bu ˇerde bˆl nipdir. SyˇahatÁylar Tarim suw howdanyny! da"yndan g norta ˇa-da demirgazyga a lanyp geámeli bolupdyrlar, bu bolsa 1500 km gowrak we Á tarapdan dag geri"leri bilen gur"alan bolupdyr. Bu ollar Taklamakan Áˆl ni! gurak bo"luklaryndan sowulyp geáipdirler we ga tadan Ka"gar-da birle"ipdirler. G nortarak ol sy ahatáylary Karakoram daglaryny! sti bilen Hindistana alyp gidipdir. Has demirgazyk ol bolsa Da"kenti! sti bilen gidipdir. Sˆwdeg rler Áin pek olunyò bˆleklerinden geámek kyn bolupdyr. Bu Fergana j lgesine T rkmenistan bilen zbegistanyò arasyndaky esasy geáelge. Ka!gardan Baktra Áenli Uly bazar " heri bolan Ka"gardan so!, sˆwdeg rler Pamir daglaryny! myhmany gowy gˆrme n be ik j lgelerinden geámeli bolupdyrlar. Bu p sgeláilikden so! sˆwdeg rler ene bir gezek demirgazyk a-da g norta oly sa lap bilipdirler. Demirgazyk ol olary iki der any!, Jaksartes ñ h zir Syrder a we Oks ñ h zir Amyder a, sti bilen hasylly erlerden geáirip we Buharany! sti bilen alyp gidipdir. Merwden Orta er de"zine Áenli Bu ollar Merwde birle" rler we E randa T hrany! gapdalyndaky Ra i tarap dowam ed rler. Ol erde bolsa bu g ndogar-g nbatar oly ene-de bˆl nipdir. Demirgazyk oly Gara de!izd ki Trebizonda Áenli gidipdir we Konstantinopola (haûir T rki ed ki Stambul) tarap dowam edipdir. G norta oly Ktesifona tarap gidipdir we so!ra a demirgazyga Konstantinopola a-da g nbatara Tire we Antioh Orta er de!iz portlaryna tarap gidipdir. Bu erden harytlar g miler arkaly Rime, so!ky dˆw rlerde bolsa ewropa " herlerine kidilipdir. RIM BILEN S WDA ì yly! hli paslynda Rime "e le kˆp kli sˆwda g mileri hli erlerden gel rö " her edil d n ni! ammary aly bolup gˆr n r. G mileri! gelmegi we ugramagy hiá wagt kesilenok ñ de!zi!, port barada a tmazdan, bu sˆwda g mileri Áin eterlik gi!digi ge! galdyr ar.î Rim azyjysy Aelius Aristides, b.e. II asyrynda. Rimliler ˆz imperi asyny! iáinden we onu! da"laryndan bezeg we lezzet harytlaryny! uly mˆáberini satyn alypdyrlar, mysal Áin parf umeri a, atyrlar, pagta we hyta pegi. a"uly Plini di lip atlandyrylan bir rim azyjysy b.e. I asyrynda a dypdyr: ìhindistan, Hyta we Arab urtlary her yl bizi! imperi amyzdan pulu! ummasyz mukdaryny alyp gid rler ñ bu bizi! amatlylyklarymyzy! we a allarymyzy! bize d " n bahasy.î G ndogardan gel n bezeg we amatlylyk harytlaryna ga targy hˆkm nde rimliler altyn we k m " te!!eleri, a na gap-gaálary, gowy k zeleri we gymmatly da"lary ugradypdyrlar. ˆne da"yndan Arda"ir I-i! te!!esinde zoroastrizm ot altary (13 sahypa seret). getiril n harytlary! i! gymmady hyta pegi bolupdyr. B.e. III asyrynda bu haryt Rimde dogry ˆz agramyna barabar gyzyla satylypdyr ñ altyny! 327 gramyny siz bir Rim libra a-da pund (327 gram) pege Áal"yp bilerdi!iz. DINLER «IN OLLAR pek ollary d n ani! bir bˆleginden ba"ga bˆlegine di!e bir harytlary geáirm ndir. Sˆwdeg rler we sy ahatáylar tutu" d n maglumatlary we pikirleri hem a radypdyrlar. Á esasy din pek oluny! sˆwdasy we sy ahaty bilen a radylypdyr: Buddizm, Yslam we HristianÁylyk b.e. VIII asyrynda pek ollaryny! g ll p ˆsen wagtlary agdyklyk ed n dinler bolupdyr. ˆne be leki dinler hem a radylypdyr: Zoroastrizm, Konfusianizm, Daoizm, Hinduizm, #into we Iudaizm. Bu dini ide alar bilen birlikde olary! medeni eti, edebi aty we sungaty hem gelipdir. PEK OLLARYNY# SO#Y? B.e. XIII ñ XIV asyrlarynda ewropa sˆwdeg rleri pek olundan da"al an harytlary satyn almagy dowam edipdirler nji ylda mongollar Hyta dan kowlup Áykarylypdyr we olary! imperi asy pese gaáyp ba"lapdyr. Imperi a gysga wagtlyk Samarkantda pa tagty bolan Temirle!i! dolandyran dˆwr nde janlanypdyr. Emma onu! 1404-nji ylda ˆlmegi bilen pek ollaryny! sˆwdasy erli sˆwdeg rleri! eline geáipdir. pek ollaryny! sˆwdasy indi esasan gowy ola go lan de!iz ollaryny! sti bilen geáipdir (indiki sahypalara seret). 7

10 PEK OLLARYNY! KARTASY

11 pek ollaryndan da!alan kler pek Matalar Pagta Kenep Ò halylar Atlar D eler itleri Kristallar Lagly merjen Gˆwher D r ( antar) Ze tun agy BurÁ Hurma Badam «a!eker Duz!afran (ˆs mlik) Jasmin Sandal agajy Tawus elegi Keramika Metal i"leri

12 MERWI! WE ONU! ADYGƒRLIKLERINI! TARYHY MERWDEN # Merw oazisi Margu" a-da Margiana erini! bir bˆlegi bolupdyr. B r ná asyrynda, b.e.ˆ. ikinji m! yllygy! ba"ynda (4-nji sahypada wagt gˆrkezijisine seret), Murgap der asy eri i"lem ge aramly we hasylly etmek Áin suw we ba getirintgiler bilen pj n edipdir. Adamlar Áak edil"ine gˆr oazisi! tutu" dowamynda oturymly a"apdyrlar we ˆz ˇerlerini der adan suwarypdyrlar. Biz olary! a"a "yny! subutnamalaryny di!e g nbatardan tapdyk, bu belki olary! ba"ga erlerde Áˆl! s "megi seb pli ˆz a"a an erlerini ta"lap gitmegi seb plidir. Olary! guran a"a y" toplumlary Merkezi Azi ada i! irkileri! hataryndaky siwilizasi any! subutnamalaryny gˆrkez r. #u wagta Áenli sti aáylan i! uly a"a y" toplumy Go!ur depede erle" r. B.e.ˆ. XVII-XV asyrlarda olary! ˇa"a y" erleri ta"lanyp gidilipdir. Bu ahtimal "ol erleri! klimatyny! tgemegi, az ˇagy" agmagy, der any! deltasynda suwu! azalmagy netijesinde bolup geáendir. Adamlar so!ra oazisi! j mm "ine gˆá pdirler. Demir asyrynda, b.e.ˆ. birinji m! yllykda, a"a y" erleri oazisi! g nortasynda we g ndogarynda, Murgap derˇasyny! h zirki dˆw rde gˆm len ugrunda gurnalypdyr. Transoksiana di len eri (Oks der asyny! tˆweregi) basyp alypdyr we Merw oazisi 12 ha gola eri tutan t ze " her Erk Galany gurmak Áin sa lanypdyr. Bu dolandyry" we sˆwda Áin g ll p ˆs n merkeze ˆwr lipdir. Goranmak Áin gurlan dowamly diwarlar Áig kerpiáden, owal gˆrn "inde gur"alyp dikeldilipdir. Onu! iáinde kˆ"kler, ybadathanalar, ˆ ler we go"un kazarmalary bolupdyr. Beˇik "a Darini! dˆwr nde imperi ada birn Áe gozgala!lar bolupdyr. Gunbatarda Eˇranda Kermen"any! akynyndaky Bisitun azgylary Margiana etraplarynda basylyp atyrylan gozgala!a salgylan ar: Men (Dari ) Wawilonda bolan wagtym, bu erde wela atlar ma!a gar"y gozgala!a Áykypdyrlar ñ Persi a, Elam, Midi a, Assiri a, M s r, Parfi a, Margiana, Sattagydi a, Skifi aö. bir adam, Frada, Margianaly ñ ony olar ba"tutan edipdirlerö Ol a dypdyr ìmen Margianada "aî. #e lelikde men o!a gar"y Dadar"i atly parsy, meni! wekilim, Baktri adaky satrap (h kim) iberdim. Men ˆ!a "e le di dim: ì!e git, ˆz ni meni!ki di ip atlandyrma an go"yna h j m et we dargat!î. AHEMENITLER IMPERI ASY B.e.ˆ. VI asyrda, Persi a paty"asy Be ik Kir ˆz ni! Persi adaky (h zirki E ran) "alygyndan Ahemenitler imperi asyny dˆredipdir. Imperi a Be ik Kiri! ata-babalaryny! biri bolan Akhaemenes-i! ady bilen atlandyrylypdyr. B.e.ˆ. 530-njy ylda Kir ˆlen wagty, onu! girt imperi asy Merkezi Azi adan M s re Áenli we g nbatar T rki eden Hindistana Áenli uzalyp gidipdir. Kiri! mirasdarlaryny! birisi Dari I (Beˇik di lip atlandyrylan) bolupdyr we ol b.e.ˆ. 521-nji yldan ba"lap b.e.ˆ. 486-njy ylda ˆlinÁ urdy dolandyrypdyr. Go!ur, howasdan gˆrn "i. ERK GALA Merwd ki ilkinji a"a y" eri Ahemenid imperi asyny! dˆwr nde bolupdyr. Paty"a Kir Midi alylary Parslar bilen birikdir n we Wawilonlylar bilen Finiki leri go"mak bilen d rli ilatlary birle"dir n girt imperi any esaslandyrypdyr. Ol Erk galany! okardan gˆrn "i, G w r gala " heri (14 sahypa seret) yzky fonda. # her be ik diwarlar bilen goralan we onu! iáinde be ik nokat ñ sitadel bar. Gazuw-agtary"lary! gˆrkezmegine gˆr Erk galadaky i! irki gurly"yklar h zirki dˆw rd ki okarky gatlakdan 17 metr a"akda atyr, Áig kerpiá gurlu"yklary! dowamly gatlaklary 2000 yla gola wagta uzalyp gid r. 10

13 Erk galany! gorag diwaryndaky kesik onu! serasaply go lan Áig kerpiá gurlu"yny gˆrkez r. ALEKSANDR MAKEDONSKI (ISGENDER Z LKERNE N) B.e.ˆ. IV asyrda Merw we onu! da"yndaky sebitler Ellinistik (Grek) d n sini! bˆlegine ˆwr l r. B.e.ˆ. takmynan 336-njy ylda Makedoni any! "asy Be ik Aleksandr ˆz ni! Makedoni alylardan we Greklerden dur an go"unyny Merkezi Azi any! sti bilen Hindistana alyp gitmek bilen Ahemenitler imperi asyna gar"y ˆr "ine ba"la ar. Erk gala tizden Aleksandry! ˆzi a-da onu! generallaryny! birisi tarapyndan bo un egdirilipdir. Aleksandr b.e.ˆ. 323-nji ylda aradan Áykandan so!, onu! imperi asy "alyklara bˆl nipdir we onu! biri-biri bilen rehimsiz sˆwe" n generallary tarapyndan dolandyrylypdyr. Onu! imperi asyny! bitewiligi ba"galar tarapyndan dargadylypdyr. Aleksandrdan so! Erk gala " heri howply dˆwri ba"dan geáiripdir. Bu takmynan b.e.ˆ. 322-nji ylda Makedoni aly Selewkas I-i! Aleksandry! imperi asyny! Azi a bˆleginde dolandyry"y ˆz eline alynáa dowam edipdir. Rim Áe"melerine gˆr " her tozdurylypdyr (indiki bˆl me seret). Itali adaky Rimlileri! Pompe a " herinden mozaikany! bˆlegi. Bu Be ik Aleksandry! Issus sˆwe"inde Persi alylary derbi-dagyn edi"ini suratlandyr ar. ADYGƒRLIKLER Erk gala G w r galany! sti bilen has gowy baryp bolar (yzky ˆrt gi! iá tarapyndaky karta seret). G norta tarapdan gorag diwarlaryna dik apgyt bar. I! be ik nokada baranda siz Seljuk gˆzegáilik minarasyny! galyndylaryny gˆrersi!iz we "u erden ilki ba"ky Erk gala " herini! gowy gˆrn "i aáylar. Erk galany! G w r galadan geᡠn oldan gˆrn "i. GƒW R GALA SELEWKITLER Selewkit imperi asyny! irki taryhynda, ony esaslandyran Selewkas I-i! ogly Antiokas I ilkiba"ky " her bolan Erk gala bilen baglany"ykly t ze " heri Merwde gurupdyr. T ze " her has uly bolupdyr. Takmynan kwadrat gˆrn "li, 2 km keseligine 340 ha me dany tutˇan " her gorag diwarlary bilen gur"alypdyr. Teatrlar we bazarlar, kˆáeleri! gˆzenek gˆrn "li gˆniburály kesi" n toplumy aly Grek h si etleri bolan bu Grek " heri 11

14 Antioki a Margiana di lip atlandyrylypdyr. Erk gala ˆz ni" berk goraglary bilen t ze! heri" sitadeline ˆwr lipdir. Aleksandr Margianada Aleksandri any esaslandyrdy, bu so!ra tozduryjylar (warwarlar) tarapyndan dargadyldy. ˆne Antiokas, Selewkasy! ogly, edil "ol erde iáinden Zotha kˆl ne gu an Marg der asy geá n siri a " herini ga tadan dikeltdi. Antiokas " heri! ˆz adyny gˆtermegini makul bildi. Uly Plini, Rim tebigy taryh, taryh we ylym azyjysy. B.e yllary. Margiana Áˆller bilen gur"alypdyr. Bu ˇeri! hasyllylygyna t sin galmak bilen Antiokas stadia* uzynlygy tegelek diwar bilen a lady we Antiokiˇa " herini esaslandyrdy. urdu! topragy z mleri ˆsd rmek Áin has gowydy Strabo, Rim geografy. Takmynan b.e.ˆ. 64 b.e. 21 yllary arasynda a!an * ìstadiumî grek uzynlyk ˆlÁeg birligi bolup 184 metre de"dir G w r galanyò bˆleginiò n hili gˆrn "de bolandygyna suratáynyò gara "y. Buddist stupasy we monastyry Áep tarapda a"akda gˆrkezilen. G w r gala, kosmosdan gˆrn "i. PARFI ALYLAR Parfi a ilkiba!da Ahemenit imperi asyny" wela aty bolup, so"ra Selewkitleri" golastyna geáipdir. B.e.ˆ. 247-nji ylda Parfi alylar ˆz serdarlary Arsakes I-i" ˇolba!Áylygynda aˇaga galypdyrlar we b.e.ˆ. II asyryna Áenli efrat der asyndan Owganystana Áenli we demirgazyga Oks der asyny" uzynlygyna doly uzalyp giden imperi asyny dolandyrypdyrlar. Antiokiˇa Margiana b.e.ˆ. 250-nji yllary" tˆwereginde pa tagty Nusa da bolan Parfi any" g ndogar da aná nokadyna ˆwr lipdir. # her esasy dolandyry!, harby we sˆwda merkezi hˆkm nde ˆsd rilipdir. # heri" gorag berkitmeleri gar!yda! imperi alardan we adamlardan goranmak Áin g Álendirilipdir. Olary! heri" pek oluny" ugrunda amatly erle!megi oz ne Áekipdir (6- nji sahypa seret). Parfi a we Rim Rimliler ˆzlerini" kˆp bolmadyk harby e"ili!lerini" birini parfi alylardan gazanypdyrlar. B.e.ˆ. 54-nji ylda rimliler olary" Mesopotami adaky erlerine Áozu! edipdirler. Markus Lisinius Krassus edi legiona ( go!un) olba!áylyk edip du!mana gar!y Áykypdyr, ˆne Karhae sˆwe!inde e"ili!e sezewar bolupdyr. Di"e adam Siri a etmek Áin gaáyp gidipdir,!ol bir wagtda adam Merwde esir hˆkm nde orna!dyrylypdyr. B.e. I asyrynda hyta taryháysy T rkmenistandaky! heri go!unlary" h j m ed nini gˆrkez n k bir suratlary beˇan ed r: Goranyjylar harby gorag taktikasy (tilsimi) testido ulan arlar, agny esgerler dˆrtb rá, arym eplenen galkanlaryny biri-birine degirip ˆzlerini pe kamlardan goramak Áin kellelrini" st ne apˇarlar. 12

15 SASANITLER Antiokia Margianany! adamlaryny! du"mana gar"y gowy goran anyna seretmezden b.e.ˆ. 220-nji ylda Sasanitleri! hˆk mdary Arda"iri! go"unlary olardan st n Áykypdyrlar. Ol g norta-g nbatar E randaky Fars wela atynda kiái "alygy dolandyrypdyr Antiokia Margianadaky buddist monastyryndan tapylan suratly k ze. Bu k ze Zoroastrizm dini d plerini gˆrkez r di len pikir hem bar. we b.e.ˆ. 224-nji yly! tˆwereginde so!ky Parfi a "asyny tagtdan agdarypdyr. Arda"iri! ogly we mirasd "eri #apur I Merw " herini edara etmek Áin marzban ( a-da ìaraá gi! goragáysyî) bellenipdir. DINLER Sasanitler dˆwr nde " herde Hristi anáylyk, Zoroastrizm we Buddizm dinlerini! ulanylandygyna bizde subutnamalar bar. Zoroastrizm: Pars din reformatory Zaratu"tra (ˇa-da Zoroaster) bu dini esaslandyrypdyr. Ol "ol dˆw rde tagzym edilen kˆp sanly huda lary! biri bolan Ahura Mazda-dan (Pa hasly hˆk mdar) ny"an gˆr pdir we bu huda o!a bir huda a ynanmaga itergi beripdir di lip a dylypdyr. Pars "asyny! Áaly"magyndan so! Zoroastrizm b.e.ˆ. VI asyrda a rap ba"lapdyr. Dowam etdirijiler dˆrediji hˆkm nde di!e Ahura Mazda Áokunypdyrlar we olary! dini d pleri ot ybadathanalarynda mukaddes ody saklamagy we olary! ˆl lerini ìasudalyk di!indeî goˇmak arkaly azat etmegi ˆz iáine alypdyr. Buddizm: Sidhartha Gautama Budda takmynan b.e.ˆ. 566-njy ylda Hindistandaky Maur an imperi asyny! bˆlegi bolan kiái dˆwletleri! birinde dogul ar. Ol Buddizm di lip atlandyrylan dini esaslandyrypdyr. Ol her bir adamy! gowy i"ler etmelidigine, tertipli bolmalydygyna we meditatsiˇa etmelidigine ynanypdyr. Ol ˆleninden so! dowam edijileri! topary monahlary! jemgyˇetini dˆredipdirler we bu dini ynanjy a ratmaga ba"lapdyrlar. Monastyrlarda stupa di lip atlandyryl n ˆrite ja bolup, ol erde dini d pler erine etirilipdir we Budda bilen bagly seûde edil n predmetler saklanylypdyr. T rkmenistandaky stupalary! g mmezli Áegi bar. I! g nbatardaky Buddist stupasy " heri! g norta-g ndogar buráynda tapylyp bilner (Áepd ki surata seret). 13

16 ADYGƒRLIKLER Erk galany G w r galany! sti bilen baryp gˆrmekden we diwarlary gˆzden geáirmekden (a"aga seret) ba"gada siz b.e. VII asyryny! ikinji arymynda gurlan Beni Mahan a-da Anna Metjidini! galyndylaryny hem gˆr p bilersi!iz. Metjid Seljuk dˆwr nde ga tadan dikeldilipdir. #e le hem siz G w r galany! g norta-g ndogar buráyndaky Buddist monastyryna we stupasyna syˇahat edip bilersi!iz. G w r galany! diwaryndan Buddist monastyryny! we stupasyny! gˆrn "i. Depeler ja lary! umrulan Áig kerpiá diwarlaryny gˆrkez r. Bu erde G w r galany! diwaryny! kesigi gˆrkezilen. Arheologlar gurlu"ygy! d rli dˆw rlerini aáyp gˆrkezmek bilen stki gatlagy arassaladylar. 14 GƒW R GALANY! GORALY"Y # her diwarlary kwadrat we 15 li (8000 metr tˆweregi) uzalyp gid r. üa"a jylar " her derwezelelerini demirden edipdirler. Bu Merwde b.e. 765-nji ylynda Abbasidler (indiki bˆl me seret) dˆwr nde saklanan Du Huan atly hyta tussagyny! Antiokiˇa Margianany beˇan etmesini! bir bˆlegi. Inedˆrd l diwarlary! her bir bˆlegini! uzynlygy 2 km tˆweregi bolup, her diwarda bir sany agny 4 derweze bolupdyr. Gadymy G w r gala " heri 8 km gorag diwary bilen gur"alypdyr. Gala diwarlarynyò h zire Áenli umrulandygyna garamazdan, olar 20 metre Áenli be iklikde saklanyp galypdyr. Gorag diwary belli bir aralykdan gurlan diòler bilen berkidilen " her diwaryndan, hem-de " heriò iáine we da"yna alyp gid n dˆrt derwezeden ybarat bolupdyr. G w r gala diwarlaryny! st ni! gˆrn "i. Topragy! guramagy gorag diwarlaryny gurmak Áin ulanylan Áig kerpiá gatlaklaryny! st ni aá ar. XX asyry! ba"ynda ruslar tarapyndan G w r galany! diwarynda bulldozer arkaly edilen kesik (iáerki bˆlege suwary" turbalaryny geáirmek Áin ñ bu me ilnama so!ra ta"lanypdyr) gorag diwarlaryny! tutu" yzygiderligini arheologiki der!em ge m mkináilik dˆretdi. Ilkinji diwar b.e.ˆ. 280-nji yllar tˆweregi gurlupdyr we takmynan 6 metr be iklikd ki, oremek Áin galare aly pagsa diwardan ybarat bolupdyr. SoÒra, "ol dˆwr Ò harby talaplaryna gabat gelmek maksady bilen diwar yzygider g yálendirilipdir we ulaldylypdyr. DiwaryÒ "u g nki g nem gˆr n n tapawutly taraplary ˆz iáine iái doldurylan ˆrel n galere alary, pe kam atmak Áin de"ikleri we girt burá-berkitmesini al ar. DiwarlaryÒ iá tarapyndan d " rilen bu surat d rli dˆw rlerde esgerlere G w r galany goramaga we gˆzegáilik etm ge m mkináilik beren galare a ˆreg odalaryny a dyò gˆrkez r. Gorag diwarlaryny d # ndirmek Sagdaky suratlar G w r galanyò gorag diwarlarynyò her dˆwr ni gˆrkezmek Áin bellekler bilen berkidildi. Sagda siz G w r galanyò diwarynyò esasy Á dˆwr ni gˆr p bilersiòiz: 1. Selewkit diwary, takmynan b.e.ˆ. 280-nji yl. 2. Parfian diwary, takmynan b.e.ˆ. ikinji asyr. 3. GiÁki Parfian diwary, takmynan b.e. birinji asyry. 4. Ahli dˆw rler. A. IÁi doldurylan geái" galare asy. B. Pe kam de"igi. C. Da"ky goraglar. D. umrulma galyndylary.

17 15

18 SOLTAN GALA TƒZE D W R B.e. VII asyrynda Merw pese gaáy! dˆwr ni ba!dan geáir r. B.e. 653-nji ylyna Áenli Persi a Musulman go!unlary tarapyndan gabalypdyr. B.e. 651-nji ylynda so"ky Sasanid!asy azdigird III Merwi gaáybatalga we Arab g Álerine gar!y durmak Áin berkitme uáin ulanmaga synany! ar, ˆne! her o"a ˆz derwezelerini aámandyr. Ol Merwi" akynynda ˆld ril r. Musulman Arab go!unlaryny" gelmegi Yslamy" di"e bir esasy din d l-de e sem agdaklyk ed n medeni g Á bolan t ze dˆwr ni" ba!lanmagyny belle r. Merw indi Uma ad imperi asyny" iáinde Musulman agalygyna d! r. # her Horasany" (ìg ndogar erî) pa tagtyna ˆwr l r. T ze arab hˆk mdary Erk galany" adyny tgedip, bu erde gˆren dinlerini" kˆpd rliligi seb pli ony ìdinsizleri"! heriî di ip a"ladypdyr. Arab go!unlary bu erde hemi!elik galdyrylypdyr we g norta Yrakdaky Kufadan we Basradan a!a jylar bu ere gˆá p gelipdirler. Olar ilkiba!ky! herler Erk galany" we G w r galany" akynynda t ze! heri gurupdyrlar. #aim gala G w r galany" g ndogar derwezesini" da!ynda ˆzba!dak diwarlanan! her bolupdyr. Sebiti" pa tagty hˆkm nde Merw sˆwdeg rleri" we h n rmenleri" 16 Arab agalygynda Merwi! G w r galany! g ndogar derwezesini! da"ynda #aim gala hˆkm nde gi!elen bˆlegi sowet dˆwr nde oba gurmak Áin gi!i"l ˇin umrulypdyr. #aim galadaky ja y! galyndylaryny! 1950-nji yllarda alnan suraty. ns ni Áekipdir. Mu"a pagta ˆsd rm ge, dokmaáylyga we polat i!lem ge degi!li arheologiki subutnamalar mysal bolup biler.

19 UMA AD WE ABBASY DINASTI ALARY Uma ad dinasti asy Muawi a tarapyndan esaslandyrylyp, pa tagty Damaskda bolupdyr. Uma adlar Arab imperi asyny" hˆk mdarlygyny Muhammet Pygamberi" gi ewi Alydan b.e nji ylynda al arlar.uma ad harby g Áleri demirgazyk Afrika, Ispani a, Transoksiana we demirgazyk-g ndogar Hindistana s! pdir. B.e. 748-nji ylynda Merwd ki harby serkerde Abu Muslim Uma adlara gar!y rewol usi any" ba!lanmagyny yglan etmek bilen gara Abbasy ba daklaryny a gytly dikeldipdir. Abu Muslim E rana we Yraga ˆri!lere go!unlary alyp gidipdir. Emma, b.e. 755-nji ylynda ol Yraga aldanyp getirilipdir we ˆld rilipdir. Abbasidler Uma ad halifatynda Siri a agdaklygyny bozup, ˆz pa tagtlaryny Damaskdan Bagdady" t ze tegelek! herine geáiripdirler. ABBASID MERWI Abbasid imperi asyny" pa tagty Bagdad bolupdyr, ˆne Merw Horasan wela atyny" pa tagtylygyna galypdyr. Abu Muslimi" dolandyrmagynda G w r galany" g nbatarynda t ze! her Marw al-#ahijan (ìbeˇik Merwî ˇa-da m mkin ì!a degi!li ˇa-da!any" janyî diˇmegi a"ladˇar) gurulypdyr. Bu ˇerler h zir Soltan gala ady bilen tanal ar. Abu Muslim G w r galany" bir kilometre gola g nbataryndan akyp geá n Majan kanalyny" boˇunda metjid gurmaga gˆrkezme beripdir. Bu VII asyra Áenli goragly ja lar (kˆ"kler) gurlan, agny irki a!a y! ja lary bolan er bolupdyr. Abu Muslimi" metjidi t ze g ll p ˆs n! heri" merkezi bˆleginde gal ar. # her tertipli kˆáe toplumy bilen, her bir bˆlegi Áin suw howdanlary we birn Áe kanallar bilen gowy planla!dyrylypdyr. Arassa suw ja lar Áin we Yslamy" dessurlary Áin zerur bolupdyr. Marw al-#ahijany" wajyplygy artdygyáa, G w r gala kem-kemden tg pdir we pese gaáypdyr. IX asyra Áenli onu" berkitmeleri ulany!dan galypdyr. "ki! her t ze! her Áin senagat kwartalyna ˆwr lipdir. Onu! arassalygy, onu! gowy kˆáeleri, baglary! we der ajyklary! arasyndaky " her bˆleklerini! we jaˇlaryny! bˆl ni"i Áin, hem-de bir sug-y! (arabáa ìbazarî) adamlaryny! be lekiden a ratynlygy Áin olary! " heri (Merw) Horasany! be leki " herlerinden okary dur ar. Al-Istahri, Yslam geografy b.e. 951-nji ylyndan ˆ" azypdyr. Marw uly " her.!ki g nlerde Horasany! mir-ini! (hˆk met ba"tutany) a"a y" eri "u ˇerde bolupdyr, ˆne h zir ol Buharada a"a ar. Bu akymly we abadan er, ˆz ni! sitadeli bilenö.onu! iáinde kˆ"kleri! birn cesi bar. Bu Sasanid "alary Áin a"aˇy" eri bolupdyr. Tutu" Horasanda mundan gowy erle"en " her ˇok. Munu! bazary gowy. N belli geograf b.e. 982-nji ylynda az ar. TAHIRIDLERDEN SELJUKLARA «ENLI B.e. 821-nji ylynda Tahir ibn H se in Merwi" hakimi bellenilipdir, ˆne kˆp wagt geám nk ol Abbasid imperi asyndan gara!syzlygy jar ed r we Tahiridler dinasti asyny ba!la ar. Merw Tahirid pa tagtyna ˆwr lipdir. Horasan wela aty b.e. 873-nji ylynda Saffaridleri! serdaryny" sˆwe!e Áagyrmasyna Áenli abadanáylykda we parahatáylykda a!amagy dowam edipdir. Beˇleki bir tarapdan wela atda bu dˆw r Merwi gara!syz h kimi et hˆkm nde berkarar etm ge synany! an tolguny!yklary" dˆwri bolupdyr. Bu bula!yklyk agda y b.e. 900-nji ylynda Samanidleri! h kimi eti ele almagy bilen tamamlanypdyr. Olary" gelip Áyky!y Eˇrandan bolupdyr. Mu"a garamazdan b.e. 977-nji ylyna Áenli Horasan t ze dinasti any", Owganystanly Gaznewidleri! eline geáipdir njy ylda Merw Gaznewidler Áin s!ip gel n Seljuklary derbi-dagyn etm ge so"ky synany!yk Áin baza bolupdyr. SELJUK MERWI SELJUKLAR B.e. X asyrynda bolan Seljuklar Yslam d n sinde wajyp g je ˆwr lipdir nji yllarda olar Togrul begi" olba!áylygynda Bagdada girip, Musulman imperi asyny" g ndogar erlerinde dolandyry!y ˆz eline alypdyrlar. Seljuklar we olary" mirasd!erleri ˆ"ki aly haliflar di ip d l-de soltanlar di lip atlandyrylypdyr we olar!ol bir umumy din we kanun esasynda Yslam jemgy et tertibini, Arab dilini we sˆwdany alyp barypdyrlar. Seljuklar dˆwri nji yllar arasynda dowam edipdir, ˆne a ratynlykda bolsada Anatoli ada Rum Seljuk Soltanlygy 1307-nji yla Áenli dolandyrypdyr. SOLTAN GALA X asyrda Seljuklary" h kimi et ba!yna gelen dˆwr nde Merw! heri d n de i" uly! herleri" birine we Ortaˇer de"zinden Amyder a (Oks der asy) Áenli a ran imperi any" pa tagtyna ˆwr lipdir. st nlikli hˆk mdarlar Abu Muslim tarapyndan ba!lanan gi"i!le in suw pj náilik sistemasyny ˆsd ripdirler we kˆpsanly wajyp gurlu!yklary dikeldipdirler. Seljuk hˆk mdarlary Merwi nji ylda alypdyrlar we 1040-njy ˇyla Áenli bu Seljuk imperiyasyny" pa tagtyna ˆwr lipdir. Seljuklar! heri gi"eltmegi dowam edipdirler nji yly" tˆwereginde Soltan M lik!a Soltan galany gur!a an uly diwary dikeldipdir. Merwi" uzynlygy 9 km gowrak gorag diwarlary, ˆz iáine 17

20 g nortada we demirgazykda a ratyn diwarlanan! her eteklerini go!mak bilen, 550 gektardan gowrak me dany alypdyr. okardan d! rilen suraty" gˆrkezi!i aly (26 sahypa seret) Soltan gala Majan kanalyny" iki tarapyndada kˆáeleri" gˆzenek sistemasynda gurnalan kˆpsanly ja lar bilen g r e elenipdir. Soltan gala ˆz ni" owadan baglary we uzak we gi" d n den adamlary" ˆz harytlaryny Áaly!maga gel n sˆwda merkezi hˆkm nde me!hur bolupdyr. Jaˇlardan we bazarlardan ba!gada bu ˇerde hammamlar, metjitler we medreseler bolupdyr. # heri" iáinde we da!ary alyp gid n ollary" ugrunda kerwensara lar bolupdyr. Bu uly ja lar, kˆplená halatda zleráe d eleri we gatyrlary bilen gel n sˆwdeg rler Áin, d!leg bolup hyzmat edipdir. Bu erler dyná almaga m mkináilik dˆretmek bilen bir hatarda, howpsyzlygy, ammarlary, i miti we enjamlary" bejergisini pj n edipdir. G nbatar! her eteklerinde uly senagat kwartaly bolup, ol ˇerde esasan k zeg ráilik ˆn mleri ˆnd rilipdir. Bu ˆn mler ˆz iáine, sˆwda ollaryny" ugrunda uly islege eˇe bolan, okary derejede timarlanan ˆn mleri hem go!updyr. # hri ar Arky, ˇa-da ì#a sitadeliî XI asyrda gurlupdyr. Tˆwerek gˆrn!inde diwarlanan meˇdan kˆ!k toplumyndan, dolandyry! ja laryndan we i" wajyp a!a jylar Áin gowy ja lardan we baglardan durup, 20 ha golaˇ eri birikdiripdir. MEDENI MERKEZ Seljuk dˆwr nde Merw Musulman d n sini" i" esasy medeni merkezlerini" birine ˆwr ldi. Bu erde birn Áe kitaphanalar bolupdyr we tanymal alymlary" birn Áesi bu ˇerde ˇa!apdyr a-da gelip gˆr pdir. Belli!ahyr, matematik we astranom Omar Haˇˇam (1130-njy yllarda aradan Áykan) Merwi" h zir itirilen obserwatori asynda ˆz ni" astronomiki tablisalaryny" st nde i!l pdir. Seljuk soltany M lik!a ondan kalendary dogurlamagy haˇy! edipdir. Geograf akut al-hamawi XIII asyry" 18 ba!ynda Á yllap Merwde ˇa!apdyr we ilkinji bolup urtlary" detalla yn geografiki sˆzl gini ta arlamak pikiri bilen belli bolupdyr. SOLTAN SANJAR Seljuk soltany Sanjary" hˆk mdarlyk eden dˆwr nde Merw ˆz taryhynda i" be ik nokada etipdir. Soltan Sanjar Seljuk imperi asyny Merwden altmy! yllap dolandyrypdyr. Soltan Sanjar ˆz dolandyran dˆwr nde birn Áe harby ˆri!leri amala a!yrypdyr. Olary" birinde, Guz t rkmen ta palaryna gar!y sˆwe!de ol e"ilipdir we nji ylda esir alnypdyr. Bu Merw Áin pajygaly dˆw r bolupdyr. Seljuk go!unlary! heri ta!lap gidenden so" olar! heri talapdyrlar we ˆld ripdirler. Sanjar c yllap esirlikde galypdyr, ˆne so"ra gaámagy ba!arypdyr we Merwde ˆz ni ga tadan ykrar edipdir. Ol 1157-nji ylda 71 a!ynda aradan Áykypdyr. SOLTAN SANJARY" MAWZOLE I Soltan Sanjar ˆlende, ol h zire Áenli Merwde we onu" da!-tˆweregind ki me danda howalanyp duran, Soltan galany" merkezind ki ha ran ediji mowzole de ja lanypdyr. H zir a ratynlykda erle! n bu gurlu!yk bir wagtlar dini ja lary" uly toplumyny" bir bˆlegi bolupdyr, olary" hlisi h zir er astynda a-da pes harabaáylyk hˆkm nde er st nde galypdyr. Mowzole i" ˆzi inedˆrd l gˆrn!li bolup, ol g mmezlenipdir. Geograf akut ony!e le be an ed r: z "alygyny! girt gi!digine seretmezden, Soltan Sanjar, M lik "any! ogly, Seljuk, ˆz " herlerini! hlisini! st nden ony (Merwi) sa lady we bu erde ˆz ˆl mine Áenli a"ady. Onu! gubury "u erde girt g mmezi! a"agynda we onu! penjireleri be ik metjide garap dur. Onu! g mmezi gˆk re!kli we bir g nl k oldan gˆr n r. G mmezi" da!ky gˆrn!i (ekster er) galare alary" toplumla yn erle!dirili!ini ˆz nde sakla ar we onu" a!agynda Áyl!yrymly diza ndaky derwezejikler (arkalar) bar. Dikeldi# (restowrasi a) XI asyrda, azyjy IsfariniÒ Soltan SanjaryÒ mawzole i ìö d n "alyklarynyò iò be ik gurlu"yklarynyò birisi, "e le bir berk welin muny umurmak m mkin bolmazî di ip yglan etmegine seretmezden, bu be ik gurlu!yk yllaryò dowamynda ejir Áekipdir. Bu erd ki surat onuò njy ylda Russi a Imperial komissi asy tarapyndan surata alnanyndaky agda yny gˆrkez r. #ondan b ri bu erde dˆrt gezek dikeldi! isleri geáirildi ñ 1937-nji ylda, 1980-nji ylda, 1996-njy ylda we iò soòkysy 2004-nji ylda tamamlandy. Bu okardan d " rilen surat mawzol i! da"ynda saklanyp galan dini ja lary! galyndylaryny gˆrkez r.

21 Soltan Sanjary! mawzole ini! g mmezini! za alanan fir uza kafeli. Mowzole i! iáki gurlu"yny (inter er) gˆrkez n Áyzgy. Mawzole i! 1890-njy ylda d " rilen suraty ilkiba"ky gurlu"ykdan "ol wagta Áenli n me saklanyp galandygyny gˆrkez r. Mawzole iò iái hem ga tadan dikeldildi. Bu erde g mmez reòklenen bezegleri bilen gˆrkezil r nji ylyò g z nde alnan bu surat Soltan SanjaryÒ mawzole inde geáirilen iò soòky restowrasi any gˆrkez r. 19

22 SANJARDAN SO! Sanjary! 1157-nji ylda aradan Áykmagy bilen, Seljuklary! g ji pese gaáyp ba"lapdyr we imperi a ur"ujy mongollar tarapyndan hemi"elik howp astynda bolupdyr nji ylda mongol go"unlary Merw derwezelerine gelip etipdir. Olar " her bo un bolmaga geple"ikler geáirmezinden ˆ! alty g nl p gorag diwarlaryny! ejiz erlerini gˆzl p atly "aheri! da"yny aˇlanypdyrlar. Mongollar " heri talapdyrlar we taryhy Áe"meleri! tassyklamagyna gˆr olar tutu" Merw oazisinde 1.4 million adam ˆld ripdirler. ˆne bu san has artdyrylan bolup gˆr n r. Hatda Ibn al-asiri! sanawynda (sagda) berlen san hem has kˆpeldilen bolmaly. # here erbet zy an ˇetirilendigine seretmezden Soltan galadaky senagaty! we ja lary! ga atdan ulanylmagyny! subutnamalary mongol basyp aly"yndan so! hem a"a y"y! bolandygyny gˆrkez r. K bir adamlary! bellemegine gˆr di!e h n rli ussalar gyrly"ykda rehim edilenler bolupdyr. «ingiz han altyn tagtynda oturdy we go"unlaryna esir alnanlary ˆz ˆ! ne getirmegi bu urdy. HaÁan olar onu! ˆ! ne getirilende, olar ˆld rildiler we adamlar mu!a seretdiler we ahy-zaryn Áekdiler. HaÁan bu adaty adamlara etende olar erkekleri, a allary, Áagalary we eml kleri biri-birinden a yrdylar. Bu ahy-nala we hasrat bilen atda gal an g n boldy. Olar ba adamlary aldylar we olary ba lyk gˆzl p urdular we rehimsizligi! d rli gˆrn "leri bilen gynadylar. Olary! kˆp si ˆz girewini tˆlem ge hiá hili puly galmandan so! ˆld ler. So!ra olar " heri oda berdiler we Soltan Sanjary! gubruny akdylar we onu! mazaryny pul gˆzl p gazdylar. Olar a tdylar: ìbu adamlar bize gar"ylyk gˆrkezdilerî, "onu! Áin olary! hemmesini ˆld rdiler. «ingiz han ˆl leri sanamagy bu urdy we bu erde tˆwerek jeset bardy. Ibn al-asir-i! 1221-nji ylda Mosulda bosgunlar bilen geple"eninden so!ky sanawy. ADYGƒRLIKLER Soltan galada Soltan Sanjary! mowzole inden ba"gada baryp gˆrmek Áin ummasyz adyg rlikler bar (yzky iáki ˆrt ge seret). " hriˇar Ark Bu erde baryp gˆrmek Áin has wajyp gurlu"yk Kepderhana bolup dur ar. Bu belki kitaphana a-da administratiw gurlu" bolup hyzmat eden kiái kˆ"k bolandyr. Da"- tˆwerekde Soltan Sanjary! kˆ"gi bolan bolmagy m mkin ja y! galyndylary bar. A"akdaky: # hri ar Arky! st nden gˆrn ". Yzky fondaky t ze ja ga tadan gurlan we gi!eldilen usup Hamadany metjidi. Bu kompleks ilkiba"da XII asyry! birinji arymynda E rany! g nbataryndaky Hamadan " herinden gelen derwi" Abu akub ibn A uby! gubruny! da"ynda gurlan. Bu Soltan galadan tapylan k ze bˆlegi mongol z ni aáyk gˆrkez r. 20

23 # hri ar Arky gur"a an diwary! bu bˆlegi garawullar Áin diwara gˆzegáilik etm ge ni etlenen iáki ˆrel n oly aáyk gˆrkez r. # hri ar Ark, ˆ!ki planda Kepderhana, a!yrda gorag diwarlary. Gyz Bibi Uly we KiÁi Gyz gala alyp gid n olu! ugrunda Seljuk mawzole i we metjidi erle" r. Munu! Soltan Sanjary! a aly Turkan-hatyny! mawzole i bolmagy m mkin. Gorag diwarlary Diwarlary! dowamlylygy Soltan gala bilen G wir galany! arasyndan geá n ˇoldan, goraghanany! girelgesinden # hri ar Ark we a!ra gid n oldan gowy gˆr n r. Gyz Bibi dini kompleksi. Soltan galany! k bir erlerde 8 metre Áenli be iklikde saklanyp galan gorag diwaryny! uly di!i. 21

24 Uly we KiÁi Gyz galalar Uly Gyz gala Merw oazisinde i! uly kˆ"kdir. Onu! g norta we g ndogar taraplary be leki taraplara gˆr gowy saklanypdyr we onu! iá tarapyndan otaglary! we okarky gaty! subutnamalary gˆrl p bilner. KiÁi Gyz gala munu! akynynda erle"ip erbedir k agda da saklanyp galypdyr. Bu tas kwadrat we iki gatly ja bolupdyr. IÁki otaglary! birisi, "e lehem basganáakly girelge gowyrak agda da saklanypdyr. Be le gurlu"yklar bir diwarly kˆ"kler a-da willalar bolmagy m mkin. Bu gurlu"yklar agaálar we miweli baglar bilen gur"alyp, tomusda salkyn gy"da yly bolup, gurply adamlar tarapyndan " heri! da"ynda dyná almak Áin jemgy etden gaáybatalga aly bolmagy m mkin. Uly Gyz galany! inter erini! ˆr len iáerki otaglary! subutnamalaryny gˆrkez n bˆlegi. KiÁi Gyz galadaky basganáakly girelge. Muhammet ibn Zeˇdi# mawzole i Goraghanany! girelgesini! a!yrsynda Muhammet ibn Ze d dini toplumy erle" r. azgylar mawzole i! jaˇyny 1112-nji yl bilen senele r. #e le hem mawzole giákir k metjidi a-da namaz zalyny we ikinji mawzole i a-da girelge e wanyny ˆz iáine al ar. Mundan ba"gada bu ˇerde umrulan a"hana kompleksi, sardoba ˇa-da suw Áin howuz, hem-de umrulan kˆ"kden galan depe bar. Uly Gyz galanyò KiÁi Gyz galadan gˆrn "i. Yzdaky g mmezlenen ja Gyz Bibi adyg rligi. Muhammed ibn Ze d mawzoleˇi. 22

25 ABDYLLA HAN GALA B.e. XV asyryna Áenli kˆne! her Soltan gala kˆpá likle in ta!lanyp gidilipdir we so"lugyáa Abdylla han gala diˇlip atlandyrylan t ze wela at merkezi planla!dyrylypdyr. #ah Ruh tarapyndan 1409-njy ylda d bi tutulan t ze! her dˆrtburá gˆrn!li, g norta tarap 2 km gola gurlan we 46 ha gola me dany tutan, hlisi dˆrt derwezeli we sitadelli gorag diwarlary dilen gur!alan bolupdyr. Bu erde hem suwly gorag kanaly we d pli Áig kerpiá diwarlar bolupdyr. Sitadel hˆk mdary" kˆ!g ni we kerwensara y ˆz nde saklapdyr. Be leki! herlerden tapawutlylykda bu Timurid! heri, i" azyndan geljek asyr Áin strategiki ta dan wajyp bolsada, hiá haáan g ll p ˆsm ndir. Bu bir tarapdan ewropa bilen Hyta y" arasynda de"iz sti sˆwdasyny" ˆsmegi seb pli bolupdyr. Sˆwdeg rler kˆp azap talap ed n gyry er ˇoluna seredende de"izi ulanmagy makul bilipdirler (8-9 sahypa seret). Yer sti ˇola bolsa Merwi" ˆs!i bagly bolupdyr. Abdylla han galany! gorag a lawyny! bir bˆlegi. Diwar, garawul di!i (48 sanysyny! birisi), suwly gorag kanaly we yumrulan gorag diwary gˆrkezil r. So"ky beˇik Timurid hˆk mdary H seˇn-i Baˇkara 1454-nji ˇyldan so" Merwe gysga wagtlyk gelipdir. Bu erde ol erli!azada Mirza Soltan Sanjary" gyzyna ˆ lenipdir. Bu ma!gala baglany!ygyna seretmezden Mirza H se n Ba karany" gar!ysyna dawa turzupdyr, ˆne e"lipdir Abdylla han galany! 1890-njy ylda surata d " rilen g nbatar derwezesi, ˇˆne bu h zir haraba ˆwr len agdaˇynda (Gorap saklamak bˆl minde 30 sahypa seret). nji yla Áenli H se n ˆz ni Herady" hˆk mdary hˆkm nde ykrar edipdir we onu" ogullaryny" birisi Merwde dolandyrypdyr. ˆne onu" ogly Abul- Muhsin da ysy bilen H se ni" gar!ysyna 1498-nji ylda gozgala" turzupdyr we Abdylla han galada gabalypdyr: Ol Merwi! goragyny galdyrdy we gabawa ta arlandy. HaÁanda imperial g Áler Merwi! da"yna gelip etende, olar gabaw etdiler we sˆwe"e ba"ladylar, Abul-Muhsini! esgerleri tarapyndan rehimsiz ga tawul aldylar. Pe kamlary! sykylygy iki tarapdandan-da gan dˆk p ba"lady we k wagtlar atylan da"lar gala di!ini Áagyla Áenli pytratdy, we k wagtlar imperi al g Áleri! ortasyna zy!ylan alynly gaplar kˆp adam janyny aldy. Gabaw Á a-da dˆrt a a Áekdi, emma so!unda ata-ogullary! ikisem sˆwe"den adap, ur"y saklamaga ylala"dylar. Timurid taryháysy Ghi at ad-din Kwandamir ( ) Abdulla han galany! g nbatara garap duran, yzky fonda h zirki Baˇramaly "aheri bilen okardan d " rilen suraty. Sitadel " heri! a"aky sag buráunda erle" r. Abul-Muhsine atasy tarapyndan Merwi dolandyrmagy dowam etm ge rugsat berlipdir. 23

26 TIMURIDLER Timur, a-da Temirle", mongol serdary bolup, ol «ingiz hany" mirasdary. Ol Persiˇany", Hindistany", M s ri", Siri any" we Ottomanlary" gar!ysyna rehimsiz ˆri!leri amala a!yrypdyr. Ol nji ylda Hyta a gar!y ˆr!de ˆl pdir. Onu" mirasdarlary di"e Merkezi Azi any" ortalarynda onu" Samarkantdaky pa tagtyndan dolandyrypdyrlar. ADYGƒRLIKLER Abdylla han galany" gorag diwarlaryndan be leki Merwd ki Timurid dˆwr ni" adyg rlikleri!ular: Buzhanalar Bu konus gˆrn!li gurlu!yklar Seljuk we Timurid dˆwr nde gurlup, olar do" a-da gar saklanyl an ammardyr di lip pikir edil r. Abdylla han galany! demirgazyk-g ndogaryndaky buzhana. Abdylla han galany! demirgazykg ndogarynda Timurid pawilionlary we buzhana. 24