M. Önder Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi, Maden Mühendisliği Bölümü, Eskişehir

Transkript

1 Türkiye 24. Uluslararası Madencilik Kongresi ve Sergisi, Nisan 2015, ANTALYA TKİ ye Bağlı Açık İşletme Kömür Madenlerindeki İş Günü Kayıplı İş Kazalarının Aşamalı Loglineer Analiz Yöntemi İle Değerlendirilmesi Evaluation of Occupational Accidents with Lost Workdays Among Opencast Coal Mines at Turkish Coal Enterprises by using Hierarchical Loglinear Analysis M. Önder Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi, Maden Mühendisliği Bölümü, Eskişehir M. Mutlu Aksaray Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Maden Mühendisliği Bölümü, Aksaray E. Adıgüzel, S. Önder Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi, Maden Mühendisliği Bölümü, Eskişehir ÖZET Madencilik sektörü içerdiği tehlikeler nedeniyle iş kazalarının sık yaşandığı, her aşamasında özel önlemler gerektiren en riskli iş kollarından biridir. Yaşanabilecek iş kazalarının azaltılabilmesi için mevcut risklerin doğru algılanması ve analiz edilmesi gereklidir. Bu bağlamda kaza kayıtlarının kategorik analizi kazaların önlenebilmesi için faydalı bilgiler sunabilmektedir. Bu çalışmada, Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu (TKİ) ye bağlı açık işletmelerde meydana gelmiş iş kazaları kategorize edilmiş ve aşamalı loglineer analiz yöntemi kullanılarak incelenmiştir. Ana kategorilerin alt kategorileri göz önüne alınarak çok yönlü olasılık tabloları hazırlanmış ve ölümlü olmayan kazaları etkileyebilecek olasılıklar araştırılmıştır. Çalışmanın sonucunda, bu risk faktörlerine maruz kalma olasılığı yüksek olan kaza risk faktörleri ve meslek grupları belirlenmiş ve ayrıca açık ocak kömür madenlerinde söz konusu kazaların azaltılabilmesi konusunda önemli tavsiyelerde bulunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Loglineer analiz, iş kazası, risk ABSTRACT The mining sector is one of the most hazardous industries where occupational accidents frequently occur, because of containing dangerous operations. In order to reduce occupational accidents, it is necessary to detect and analyzing the existing risks correctly. In this context, categorical analysis of accident records may present valuable information for preventing accidents. In this study, occupational accidents that occurred in Turkish Lignite Enterprises (TKİ) opencast mines were categorized and examined by hierarchical loglinear analysis. By considering the sub factors of the main factors, multiway contingency tables were prepared and thus, the probabilities might affect nonfatal injuries were investigated. At the end of this study, important accident risk factors and job groups with a high probability of being exposed to those risk factors were determined and also necessary advise about decreasing such accidents in the opencast coal mines were presented. Keywords: Loglinear analysis, accident, risk 178

2 Önder, Mutlu, Adıgüzel, ve Önder 1 GİRİŞ Madencilik, bünyesinde oldukça fazla tehlikeyi ve bunlardan kaynaklanan riskleri bünyesinde barındıran bir sektördür. Madencilik sektörü dünya genelinde iş kazalarının ve meslek hastalıklarının en yüksek olduğu iş kollarından biri olup, ülkemizde de bu yönüyle inşaat ve metal sektörleriyle birlikte en riskli sektörler arasında yer almaktadır ( Kömür madenciliği, ülkemizde en fazla iş kazasının meydana geldiği iş kolları arasındadır (Yıldırım, 2009). Kömür madenciliği, ülke kalkınmasında oynadığı rol itibariyle önemli bir iş koludur. Ancak emek yoğun ve güç çalışma koşullarına sahip olmasından ötürü, iş güvenliği yönünden bazı olumsuzlukları da bünyesinde barındırabilmektedir. Kömür madenciliği gerek açık gerekse yeraltı işletmesi olsun geçmişten beri tehlikeli ve riskli bir meslek olarak kabul edilmiştir (Sarı, 2007). Her ne kadar yerüstü madenciliği yeraltı madenciliğine göre daha güvenilir çalışma ortamına sahip gibi görünse de kendi içerisinde bir takım tehlikeleri bulunmaktadır (Kasap ve Subaşı, 2011). Önder ve ark. (2011), TKİ de yerüstü madenciliğini değerlendirdikleri çalışmalarında, yerüstü madenciliğinde daha az iş kazası meydana gelmesine rağmen iş günü kayıplarının daha fazla olduğu, yeraltında ise kazaların daha sık yaşanmasına rağmen iş günü kayıplarının daha az olduğu sonucuna ulaşmışlardır. İş kazalarının azaltılabilmesi ve önlenebilmesi için kaza kayıtlarının doğru bir şekilde tutulması, sürekli güncellenmesi, kaza nedenlerinin doğru bir şekilde tespit edilmesi ve alınacak tedbirlerin belirlenmesi gereklidir. Çalışma ortamındaki olası sorunlu bölgeleri tespit edebilmek için, kaza nedenlerinin araştırılması ve kaza verilerinin kantitatif (nicel) analizler yoluyla kontrolü gereklidir (Maiti et all., 2001). İş kazaları sonucundaki iş günü kayıpları, işletmelerde uygulanması gerekli iş güvenliği stratejilerinin önemli bir ölçüsüdür. Özellikle iş günü kayıpları dağılımının istatistiksel olarak modellenmesi, oluşturulan stratejilerden hangilerinin işe yarayıp hangilerinin yaramadığı konusunda daha etkin bir takibi sağlaması açısından önemlidir (Coleman and Kerkering, 2007). Bu amaçla literatürde kömür madenciliğinde geçmiş kaza kayıtlarının istatistiksel metodlar kullanılarak değerlendirildiği çalışmalar mevcuttur. Önder ve Mutlu (2014) ELİ deki açık işletmelerde meydana gelen gün kayıplı iş kazalarını ESAW kriterlerine uygun olacak şekilde ikili (binary) lojistik regresyon modeli kullanarak değerlendirdikleri çalışmalarında, en riskli yerleri, meslek gruplarını ve kaza nedenlerini tespit etmişlerdir. Çalışmanın sonucunda ayrıca gün kaybı olasılığını %88.3 oranında doğru tahmin edebilen bir model geliştirmişlerdir. Önder ve ark. (2014), yılları arasında Garp Linyitleri İşletmesi nde yeraltı kömür ocaklarında meydana gelen yaralanmalı iş kazalarını kategorik hale getirerek, kazanın meydana geldiği yere, nedene, vardiyaya ve sonucunda etkilenen uzuva göre çok yönlü etkileşimleri değerlendirmişlerdir. Çalışmalarının sonucunda ayaklarda üretimde çalışan kömür işçilerinin göçük nedenli kazalara maruz kalma ihtimallerinin yüksek olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Önder ve ark. (2013), TKİ ye bağlı açık işletmelerde yılları arasında meydana gelmiş olan iş kazaları ile ilişkili kazaları kategorize ederek aşamalı loglineer analiz ile incelemişlerdir. Çalışmanın sonucunda en riskli unsurları ve etkileşimleri tespit etmişlerdir. Gerçekleştirilen bir diğer çalışmada ise yılları arasında Türkiye Taşkömürü İşletmeleri Kurumu (TTK) ya bağlı yeraltı kömür madenlerinde meydana gelen ölümlü iş kazaları kategorize edilerek aşamalı loglineer analiz ile incelenmiştir. Üretim işçilerinin en riskli meslek grubunda olduğu, bu işçilerin en çok tavan göçmesi ve metan patlaması nedenli kazalara maruz kaldıkları tespit edilmiştir. Çalışmada ayrıca en riskli yaş aralığının yaş aralığı olduğu ve en riskli işletmenin Kozlu Müessesesi olduğu sonucuna ulaşılmıştır (Önder ve Adıgüzel, 2010). Margolis 2010 yılında gerçekleştirmiş 179

3 Türkiye 24. Uluslararası Madencilik Kongresi ve Sergisi, Nisan 2015, ANTALYA olduğu çalışmasında yılları arasındaki Amerika daki Maden İş Sağlığı ve Güvenliği İdaresi (MSHA) kayıtlarını kullanarak yaş ve deneyimin iş günü kayıplı kazalarla olan ilişkisini incelemiştir. Değerlendirme sonucunda deneyim ile iş kazaları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki olmadığı fakat yaş arttıkça kazaya maruz kalma riskinin arttığı tespit edilmiştir. Bu çalışmada, TKİ ye bağlı açık işletmelerinde yılları arasında meydana gelen gün kayıplı yaralanmalı iş kazaları ayrıntılı olarak analiz edilmiştir. Çalışmada değişkenler arasındaki etkileşimlerin anlamlılığı ve derecesi değerlendirilerek yerüstü işletmeler için en önemli risk faktörleri ve birbirleriyle olan etkileşimleri tespit edilmiştir. Uygulama çalışması aşamasına geçilmeden önce TKİ ye bağlı yeraltı ve yer üstü üretim yöntemiyle üretim yapan tüm işletmelerde yılları arasında meydana gelmiş olan ölümlü ve gün kayıplı iş kazası sayıları Çizelge 1 de sunulmuştur. Çizelge 1. Yeraltı ve yerüstü işletmelerinde meydana gelen iş kazası sayıları YA YÜ YA YÜ YA YÜ YA YÜ YA YÜ YA YÜ İşçi Sayısı Kaza Sayısı Ölü Sayısı İş Günü Kaybı Çizelge 1 incelendiğinde yeraltı ve yerüstü işletmelerinde meydana gelen kazalarda genel olarak bir azalma olduğu görülmektedir. Değerlendirmesi yapılan yıl aralığında yeraltı işletmelerinde ölümlü bir iş kazası meydana gelmemiş iken, yerüstü işletmelerinde yılda ortalama her yıl ölümlü iş kazasının meydana gelmiş olduğu tespit edilmiştir. Bir çalışanın sürekli iş göremez hale gelmesi veya ölümü ile sonuçlanan bir iş kazasına maruz kalması durumunda bu durum iş günü kayıplarına 7500 gün iş günü kaybı olarak işlenmektedir (Sarı et al., 2004). Bu nedenle Çizelge 1 de ölümlü iş kazalarının meydana geldiği yıllar için hesaplanan gün kayıplarının oldukça yüksek olduğu görülmüştür. Uygulama çalışmasında ölümlü vakalar analizde ortaya çıkabilecek zorluklar nedeniyle değerlendirmeye dâhil edilmemiştir. Kaza istatistiklerinin değerlendirmesinde ve bu değerlendirmede bir standardizasyonu sağlamak amacıyla, Kaza Sıklık Oranı (KSO) ve Kaza Ağırlık Oranı (KAO) yaygın olarak kullanılan göstergelerdir. Kaza Sıklık Oranı (Accident Frequency Rate), takvim yılı içerisindeki ölümlü ve/veya ölümlü olmayan mesleki yaralanmaların toplam sayısının katsayısı ile çarpılmasıyla elde edilen değerin, aynı yıl içerisinde referans grupta yer alan işçilerin çalışma saatlerinin toplamına bölünmesiyle hesaplanır ve KSO = (Toplam kaza sayısı* / Toplam insan saat çalışma sayısı) (1) eşitliği ile belirlenir. Kaza Ağırlık Oranı (Accident Severity Rate) ise, takvim yılı içerisinde ölümlü ve/veya ölümlü olmayan mesleki yaralanmalardan dolayı toplam kayıp gün sayısının katsayısı ile çarpılmasıyla elde edilen değerin, aynı yıl içerisinde referans grupta yer alan işçilerin çalışma saatlerinin toplamına bölünmesiyle hesaplanır ve KAO = (Kazalardan dolayı toplam kayıp gün sayısı*1.000 / Toplam insan saat çalışma sayısı) (2) eşitliği ile belirlenir. KSO insan saat çalışma sayısının kaza sayısına bağlı bir ifadesidir. KAO ise gün kaybı sonucu oluşan iş görmezlik derecesinin bir göstergesidir (Sarı et al., 2009). Bu çalışmada TKİ ye bağlı açık işletmelerde yılları arasında meydana gelen yaralanmalı (gün kaybı ile sonuçlanan) iş kazaları incelenmiştir. Değerlendirme kapsamındaki iş kazası 180

4 Önder, Mutlu, Adıgüzel, ve Önder verileri için oluşturulan KSO ve KAO grafikleri Şekil 1 ve 2 de sunulmuştur. Şekil 1 incelendiğinde kaza sıklık oranlarında düzenli bir azalmanın olduğu görülmüştür. Bunun nedeni işletmelerde meydana gelen iş kazalarının yıllara göre düzenli olarak azalmasıdır. Şekil 2 incelendiğinde ise kaza ağırlık oranlarında genel olarak bir azalma olduğu gözlemlenmiştir. Bu durum kaza sayıları ile birlikte iş günü kayıplarının da azaldığı şeklinde yorumlanabilir. Ancak 2007 ve 2009 yılında yeniden bir artış söz konusudur. İşletmelerde meydana gelen ölümlü iş kazalarının da dâhil edilmesiyle hesaplanan KAO değerlerinin değişimi gösteren grafik incelendiğinde ise, genel olarak bir azalmanın olduğu, 2007 yılında en yüksek değere ulaşıldığı gözlemlenmiştir. Kaza Sıklık Oranı KSO Yıllar Şekil 1. KSO grafiği. KAza Ağırlık Oranı 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 1 KAO 1,07 KAO(Ölümlü kazalar dahil edildiğinde) 0,69 0,73 0,72 0,56 0,16 0,17 0,12 0,16 0,13 0, Yıllar Şekil 2. KAO grafiği Şekil 3 te işletmelere göre kazaların yüzde dağılımını, Şekil 4, 5, 6 ve 7 de ise sırasıyla yere göre, nedenine göre, meslek gruplarına ve kazalanan uzuva göre kazaların yüzde dağılımlarını gösteren diyagramlar sunulmuştur. ÇLİ; %4.57 YLİ; %12.02 BLİ; %4.72 GELİ; %9.74 SLİ; %12.79 ILİ; %0.76 GLİ; %18.57 ELİ; %36.83 Şekil 3. İşletmelere göre kazaların yüzde dağılımı. 181

5 Türkiye 24. Uluslararası Madencilik Kongresi ve Sergisi, Nisan 2015, ANTALYA Kriblaj- Lavvar- Ambarlar %5.65 Sosyal tesisler- Karo sahası %10.89 Atölyeler %26.07 Açık ocak sahası %57.39 Şekil 4. Yere göre kazaların yüzde dağılımı. Karayolu ile taşıma %11.67 El aletleri %8.37 Düşme %12.26 Makina-İş makinası %54.86 Elle taşıma %12.84 Şekil 5. Nedenine göre kazaların yüzde dağılımı. İş makinesi operatörü %13.23 İşçi %12.06 Bakım personeli %54.67 Şoför %20.04 Şekil 6. Meslek gruplarına göre kazaların yüzde dağılımı. Gövde %29.77 Baş %13.04 Ayak, Bacak %24.70 El, Kol %32.49 Şekil 7. Kazalanan uzuva göre kazaların yüzde dağılımı. 182

6 Önder, Mutlu, Adıgüzel, ve Önder Analizin yapıldığı yıllar itibariyle TKİ ye bağlı faaliyet gösteren işletmeler Manisa- Soma da Ege Linyitleri İşletmesi (ELİ), Çanakkale-Çan da Çan Linyitleri İşletmesi (ÇLİ), Kütahya-Tavşanlı da Garp Linyitleri İşletmesi (GLİ), Bursa-Orhaneli de Bursa Linyitleri İşletmesi (BLİ), Konya-Ilgın da Ilgın Linyitleri İşletmesi (ILİ), Muğla- Yatağan da Güney Ege Linyitleri İşletmesi (GELİ), Muğla-Milas da Yeniköy Linyitleri İşletmesi (YLİ), Kütahya da Seyitömer Linyitleri İşletmesi (SLİ) dir. Bu işletmelerden ÇLİ, BLİ, ILİ, GELİ, YLİ, SLİ de açık işletme üretim yöntemiyle; GLİ ve ELİ de ise hem açık işletme, hem de yeraltı işletme yöntemiyle kömür üretimi yapılmaktadır. Bu işletmelerden SLİ özelleştirme politikaları kapsamında 2012 yılında Çelikler inşaata, GELİ ve YLİ ise ağustos 2013 te Yeniköy Yatağan Elektrik Üretim ve Ticaret AŞ. (YEAŞ) a devredilmiştir. Şekil 3 te işletme bazındaki iş kazaların dağılımını gösteren diyagram incelendiğinde en fazla iş kazasının sırasıyla ELİ, GLİ, SLİ ve YLİ de meydana geldiği görülmektedir. Şekil 4 incelendiğinde en çok iş kazası meydana gelen yerin açık ocak sahası olduğu, Şekil 5 incelendiğinde nedenlerine göre bir değerlendirme yapıldığında ise en çok makina-iş makinası nedenli iş kazası meydana geldiği tespit edilmiştir. Şekil 6 daki meslek gruplarına göre dağılım grafiği incelendiğinde en çok iş kazasına bakım personeli meslek grubundan olan çalışanların maruz kaldığı, Şekil 7 incelendiğinde ise çalışanların daha çok ellerinden, kollarından ve gövdelerinden yaralandıkları tespit edilmiştir. İşletmelere genel olarak bakıldığında meydana gelen iş kazalarının büyük çoğunluğunun gün kayıplı kazalar olduğundan, risk analizi ve yönetimi süreçlerinin uygulanmasının önemi açığa çıkmıştır. 2 LOGLİNEER ANALİZ Loglineer analiz, kontenjans (olumsallık) tablosu haline getirilmiş kategorik değişkenler arasındaki ilişkileri incelemek amacıyla geliştirilmiş bir yöntemdir. 3 ten daha çok değişken içeren kontenjans tablolarının analizinde ki-kare analizi yapılamamaktadır. Loglineer analiz ki-kare analizinin yetersiz kaldığı durumlarda, çok boyutlu tabloları doğrusal modeller aracılığıyla analiz eden bir yöntemdir. Loglineer modellerle kontenjans tablosunun her gözesindeki frekansların logaritmaları ayrıştırılır. Amaç, ele alınan değişkenlerin (tek bir değişkenin etkisini) ve değişkenler arası etkileşimlerin (bileşik değişkenlerin) etkilerinin uygun bir matematiksel model ile ortaya konmasıdır (Şıklar ve ark, 2011; Altaş ve ark, 2006). Birçok uygulamalı bilim dalında ve sosyal bilimlerde araştırmacılar, değişkenler arasındaki ilişkiyi veya bağımlılığı incelemeyi amaçlar. Değişkenler sınıflayıcı, sıralayıcı, eşit aralıklı ve oranlı ölçeklerle ölçülmüş olabilir. Düzeyleri sözel olarak ifade edilebilen değişkenler itibariyle toplanan veriler kategorik veriler olmakla beraber, düzeyleri sayısal olarak ifade edilebilen değişkenlerin alabileceği değerler sınıflandırılarak kategorik veri haline getirilebilir. Bu değişkenler arasındaki çoklu ilişkiyi belirlemek için öncelikle kontenjans tabloları oluşturulur. Kontenjans tabloları iki ya da daha fazla kategorik değişkenin ortak sıklık dağılımıdır. Değişkenin olası değerlerinin (düzeylerin) çapraz sınıflandırılması olarak da düşünülebilir. Bu nedenle olumsallık tablolarına çapraz tablolar da denilir. (Şen ve Özaydın, 2004). Loglineer analiz, çapraz tablolardaki hücre frekanslarının doğal logaritmaları alınarak iki ya da daha fazla kesikli kategorik değişken arasındaki koşullu ilişkinin incelendiği iki yönlü kontenjans tablosunun bir açılımıdır. İki ya da daha fazla değişken içeren çapraz tabloların çözümlenmesinde loglineer analiz yönteminin kullanımı üç amaca hizmet etmektedir: (1)Değişkenlerin oluşturduğu bileşik dağılımı test etmek, (2)Değişkenlerin birbirlerine bağımlı olup olmadığını test etmek ve (3)Değişkenler arasındaki ilişkiyi nedensonuç ilişkisine dayandırmaksızın test etmek (Bülbül, 2006). 183

7 Türkiye 24. Uluslararası Madencilik Kongresi ve Sergisi, Nisan 2015, ANTALYA Bu çalışmada uygulanan analiz yöntemi aşamalı loglineer analiz yöntemi olup, üç veya daha fazla değişkenin iç içe gruplanarak çok yönlü çapraz tablolar biçiminde gösterildiği veri yapılarının analizinde kullanılan bir yöntemdir. Aşamalı loglineer yöntem, değişkenlerin en yüksek dereceden etkileşimlerini modele almadan önce aşamalı olarak ana etkileri modele alarak benzerlik khi-kare değeri hesaplamayı, sonra ikili etkileşimleri modele katarak benzerlik khi-kare değeri hesaplamayı ve bu işlemi benzerlik khi-kare değeri önemlilik değerini kaybedinceye kadar yüksek dereceden etkileşimleri modele katarak sürdürmeyi amaçlayan bir yöntemdir. Burada amaç ana etkilerden başlayarak sıra ile faktörler arasındaki ikili, üçlü ve çoklu etkileşimleri modele alarak optimal bir model oluşturmak ve bu modele göre verilerin analizini yapmaktır. Özellikle üçlü, dörtlü ve çok katlı etkileşimlerin doğrudan modele alınmasının parametre tahmininde sıkıntılar yaratacağı durumlarda tercih edilen bir yöntemdir. Kategorik verilerin analizlerinde sıklıkla kullanılan kriterlerden birisi de olasılıklar oranıdır. Olasılıklar oranı (Odds Ratio, OR), değişkenler arasındaki etkileşimi ifade eden ve etken varken bir fenomenin gözlenme olasılığının, etken yok iken gözlenme olasılığına göre kaç kat daha fazla gözlendiğini ifade etmekte kullanılan bir istatistiktir (Özdamar, 2004). 3 UYGULAMA ÇALIŞMASI Loglineer modelinin kullanım amacı değişkenler arasında var olan ilişkiyi ve etkileşimi belirlemektir (Agresti, 2002). Günümüzde kategorik verileri analizinde sıklıklar kullanılan khi-kare analizi ile değişkenler arasında sadece ikili karşılaştırmalar yapılabilirken, loglineer modeller yardımıyla ikili, üçlü ve daha fazla karşılaştırmalar aynı anda yapılabilmektedir. Böylece değişkenler arasındaki mevcut çoklu etkileşimler kolaylıkla değerlendirilebilmektedir. İş kazalarının bünyesinde barındırdığı birçok etkenin bileşimi sonucunda meydana geldiği düşünüldüğünde, risk değerlendirmesinin yapılabilmesinde sunduğu kolaylıklar nedeniyle bu çalışmada da loglineer model tercih edilmiştir. Gerçekleştirilen uygulama çalışmasında yılları arasında TKİ ye bağlı açık işletmelerde meydana gelen iş kazaları incelenmiş ve aşamalı loglineer analiz yöntemi uygulayabilmek için iş kazası verileri kategorize edilerek, her bir kaza verisi SPSS istatistiksel analiz paket programına ayrı ayrı kodlanmıştır. Çizelge 2 de analizde kullanılan değişkenler, değişkenlerin açıklamaları ve değişkenlere atanan kod değerlerinin açıklamaları verilmiştir. Çalışmada kullanılan loglineer modelin, 4 aşamalı etkileşim olacak şekilde oluşturulan model ise Çizelge 3 te sunulmuştur. Çizelge 2. Oluşturulan kaza kategorileri. Değişkenler X yer X neden X meslek X uzuv Değişkenlerin Açıklaması Kaza yeri Kaza nedeni Çalışanın mesleği Kazalanan uzuv Kod Değerlerinin Açıklaması 1 = Açık ocak sahası 2 = Atölyeler 3 = Sosyal tesisler-karo sahası 4 = Kriblaj-Lavvar- Ambarlar 1 = Makina-İş makinası 2 = Elle taşıma 3 = Düşme 4 = El aletleri 5 = Karayolu ile taşıma 1 = Bakım personeli 2 = Şoför 3 = İşçi 4 = İş makinesi operatörü 1 = Baş 2 = El-Kol 3 = Ayak-Bacak 4 = Gövde 184

8 Önder, Mutlu, Adıgüzel, ve Önder Çizelge 3. Değişkenlerin çapraz sınıflandırma tablosu. Kaza yeri Kaza nedeni Çalışanın mesleği Kazalanan uzuv X yer =1 X neden =1 X meslek =1 X uzuv =1 X uzuv =2 X uzuv =3 X uzuv =4 X meslek =2 X uzuv =1 X uzuv =2 X uzuv =3 X uzuv =4 X meslek =3 X uzuv =1 X uzuv =2 X uzuv =3 X uzuv =4 X meslek =4 X uzuv =1 X uzuv =2 X uzuv =3 X uzuv =4 X neden =2 : : : : : : : : : : X yer =4 X neden =1 X meslek =1 X uzuv =1 : : : Programda gerçekleştirilen aşamalı loglineer analiz sonucunda elde edilen ana kategori etkileşim sonuçları ve önem derecesine göre sıralamaları Çizelge 4 te verilmiştir. Çizelge 4. Kategori etkileşimleri. Etkileşimlerin Derecesi Etkileşimler df Khi-kare (χ 2 ) Significant (p) Yer * Ana Etkileşimler Neden * Meslek * Uzuv * Meslek*Yer * Neden*Uzuv * 2 Meslek*Neden * Yer*Neden * Yer*Uzuv Meslek*Uzuv Meslek*Neden*Uzuv Meslek*Yer*Neden Yer*Neden*Uzuv Meslek*Yer*Uzuv * 0.05 (%95) güvenilirlik seviyesinde istatistiksel olarak anlamlıdır. Çizelge 4 te ana etkileşimler, 3 lü ve 2 li etkileşimler kendi aralarında khi-kare(χ 2 ) değerlerine göre büyükten küçüğe sıralanmıştır. Significant(p) sütunundaki değerler incelendiğinde 3 lü etkileşimlerin istatistiksel olarak anlamlı olmadığı tespit edilmiştir. 2 li etkileşimlerde Meslek*Yer, Neden*uzuv, Meslek*Neden ve Yer*Neden değişkenlerinin istatistiksel olarak anlamlı olduğu (p<0.05), ana değişkenlerin ise tümünün anlamlı olduğu tespit edilmiştir. Etkileşim terimlerinin öneminin değerlendirmesi için ise χ 2 testi kullanılmaktadır (Maiti et al., 2001). Çizelge 4 teki χ 2 değerlerinin sıralaması 185

9 Türkiye 24. Uluslararası Madencilik Kongresi ve Sergisi, Nisan 2015, ANTALYA incelendiğine ise 2 li etkileşimlerde en önemli etkileşimin Meslek*Yer etkileşimi olduğu tespit edilmiştir. SPSS parametre tahminleri çıktı ekranı tablosundaki önemli parametrelerden biride Estimate(β) değerleri ve bu değerler kullanılarak hesaplanan (Exp(β)) yani (β) değerinin exponansiyeli olan olabilirlik oranı değeri OR değerleridir. OR değerleri değişkenlerin etkisinin önemini belirten bir değer olup; hesaplanan OR değeri 1 ise (OR=1 ise) değişkenin herhangi bir etkisinin olmadığını belirtir. Buna göre eğer OR>1 ise söz konusu etkenin gerçekleşme olasılığı artmakta iken, OR<1 ise azalmaktadır (Agresti, 2007). Çizelge 5. Ana etkileşimler. İş kazalarının değerlendirildiği bu çalışmada, daha detaylı analiz yapabilmek amacıyla söz konusu istatistiksel analiz parametreleri olan OR değerleri ve tabloda 95%CI şeklinde yer alan güven aralığı değerleri her kategori için ayrı ayrı hesaplanmıştır. 95%CI değerlerinin hesabı için formülü kullanılmıştır (Agresti, 2002). Çizelge 5 te gerçekleştirilen loglineer analizi sonucunda SPSS sonuç ekranından elde edilen, kategori etkileşim sonuçları ve kategoriler için hesaplanan 95%CI ve OR değerleri sunulmuştur. Ana Etkileşimler Yer Meslek Neden Uzuv Etkileşimler Estimate(β) Std Error(SE) Odds Ratio(OR) 95%CI Açık ocak sahası [ ] Sosyal tesisler-karo sahası [ ] Atölyeler [ ] Kriblaj-Lavvar-Ambarlar [ ] Bakım personeli [ ] Şoför [ ] İşçi [ ] İş makinesi operatörü [ ] Makine-İş makinesi [ ] Düşme [ ] Elle taşıma [ ] Karayolu ile taşıma [ ] El-Kol [ ] Gövde [ ] Ayak-Bacak [ ] Baş [ ] Çizelge 5 e göre, hesaplanan OR değerleri ve CI değerleri birlikte göz önünde bulundurularak bir değerlendirme yapıldığında, söz konusu işletmelerde gün kayıplı iş kazasına maruz kalma açısından açık ocak sahasının en riskli yer olduğu, bakım personeli meslek grubunun en riskli meslek grubu olduğu, makine ve iş makinesi kullanımının en riskli neden olduğu ve en riskli uzuvların ise el, kol ve gövde uzuvları olduğu tespit edilmiştir. Çizelge 6 da ise, Çizelge 4 e göre anlamlı olduğu tespit edilen ikili etkileşimler ve SPSS sonuç çıktı ekranındaki değerler kullanılarak hesaplanan parametreler yardımıyla daha ayrıntılı olarak incelenmiştir. 186

10 Önder, Mutlu, Adıgüzel, ve Önder Çizelge 6. İkili etkileşimler. Etkileşimler Yer*Neden Meslek*Yer Meslek*Neden Neden*Uzuv Etkileşim adı Estimat e (β) Std Error (SE) Odds Ratio (OR) 95%CI Açık ocak sahası*makine-iş makinesi [ ] Açık ocak sahası*karayolu ile taşıma [ ] Atölyeler*El Aletleri [ ] Sosyal Tesisler-Karo Sahası*Elle [ ] Taşıma Bakım personeli*atölyeler [ ] Şoför*Açık ocak sahası [ ] İşçi*Sosyal tesisler-karo sahası [ ] Bakım personeli*açık ocak sahası [ ] Bakım personeli*makine-iş makinesi [ ] İşçi*Düşme [ ] Şoför*Karayolu ile taşıma [ ] Bakım personeli*elle taşıma [ ] Karayolu ile taşıma*gövde [ ] Makine-İş makinesi*el-kol [ ] Makine-İş makinesi*ayak-bacak [ ] Düşme*Ayak-Bacak [ ] Çizelge 6 ya göre modelde oluşturulan ikili etkileşimler OR değerlerine göre değerlendirildiğinde; Yer*Neden ikili etkileşimine göre çalışanların en çok açık ocak sahasında makinelerin tamiri, bakımı (makine-iş makinesi kategorisi) ve iş makinelerinin, otobüs otomobil, otobüs vb. kullanımı sırasında (karayolu ile taşıma kategorisi), atölyelerde el aletlerinin kullanımı sırasında ve sosyal tesisler-karo sahasında elle taşıma sonucunda gün kayıplı kazalara maruz kaldıkları söylenebilir. Meslek*Yer ikili etkileşimine göre bakım personeli meslek grubundan olan çalışanların en çok atölyelerde ve açık ocak sahalarında, şöförlerin açık ocak sahalarında ve işçilerin ise sosyal tesisler-karo sahalarında; Meslek*Neden ikili etkileşimine göre de bakım personeli meslek grubundan olan personelin makine-iş makinesi ve elle taşıma nedenli kazalara, işçilerin düşme nedenli, şoförlerin ise karayolu taşıma nedenli kazalara maruz kalabilme olasılıklarının yüksek olduğu tespit edilmiştir. Anlamlı olduğu tespit edilen bir diğer ikili etkileşim olan Neden*Uzuv etkileşimi değerlendirildiğinde ise; çalışanların en fazla karayolu ile taşıma işleri nedeniyle gövdelerinden, düşmeleri sonucu ayak ve bacaklarından, makine-iş makinesi kullanımı nedeni ile de ellerinden, kollarından, ayak ve bacaklarında yaralandıkları tespit edilmiştir. OR ve CI değerleri birlikte göz önünde bulundurularak bir değerlendirme yapılacak olunursa bakım personeli meslek grubundan olan çalışanların, açık ocaklarda makine-iş makinesi nedenli iş kazalarına maruz kalmaları bakımından yüksek risk altında olduğu söylenebilir. 4 SONUÇ VE ÖNERİLER İş kazalarının birçok etkenin bileşimi sonucu meydana geldiği düşünüldüğünde, bütün etkenlerin bir arada değerlendirilmesi kazaların kök nedenlerini araştırmada kolaylık sağlamaktadır. Bu amaçla kaza kayıtlarının istatistiksel olarak değerlendirilmesi, söz konusu kazaların önlenebilmesi açısından önemli bilgiler ortaya koymaktadır. TKİ ye bağlı açık işletmelerde meydana gelen gün kayıplı iş kazalarının, istatistiksel bir teknik olan 187

11 Türkiye 24. Uluslararası Madencilik Kongresi ve Sergisi, Nisan 2015, ANTALYA aşamalı loglineer analiz yöntemi kullanılarak değerlendirildiği bu çalışmada, göz önüne alınan değişkenler kaza yeri, kazalının meslek grubu, kaza nedeni ve kazalanan uzuvdur. Modelde anlamlı oldukları tespit edilen etkileşimler önem sıralarına göre Meslek*Yer, Neden*Uzuv, Meslek*Neden ve Yer*Neden etkileşimleri olduğu belirlenmiştir. Kategoriler bazında bir değerlendirme yapıldığında, gün kayıplı kazalara maruz kalma olasılığı bakımından en riskli yerlerin açık ocak sahaları olduğu; bakım personeli meslek grubunun en riskli meslek grubu olduğu; el ve kol uzuvlarının en çok kazanan uzuvlar olduğu ve makine-iş makinasının en riskli kaza nedeni olduğu tespit edilmiştir. İşletmelerdeki tüm riskli unsurlar bir arada göz önünde bulundurularak bir değerlendirme yapılacak olunursa; bakım personeli meslek grubundan olan çalışanların, açık ocaklarda makine-iş makinesi nedenli iş kazalarına maruz kalmaları ve iş kazası sonucunda da ellerinden, kollarından, ayak ve bacaklarında yaralanmaları bakımından yüksek risk altında oldukları söylenebilir. Yine bakım personeli meslek grubundan olan çalışanların, atölyelerde makine-iş makinesi ve el aletleri kullanımı nedenli iş kazalarına maruz kalma ihtimalinin yüksek olduğu belirlenmiştir. Bu unsurlarda, söz konusu işletmelerde çalışanlar için belirlenen kazalara en sık maruz kalınan yerler, en riskli meslek grupları, en önemli kaza nedenleri ve en sıklıkla kazalanan uzuvlar dikkate alınarak, işletmelerde alınan tedbirlerin yeniden gözden geçirilerek arttırılması gün kayıplı kazaların azaltılabilmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Bunun için öncelikle mevcut riskleri kaynağında önlemek için yapılabilecek çalışmalar (eliminasyon, ikame, izolasyon, riski transfer etme, mühendislik kontrolleri vb.) yapılmalıdır. Yapılan tüm çalışmalarda çalışanları işe dahil etmek, alınacak önlemi tespit etmede ve uygulanabilirliğini sağlamada çok yardımcı olacaktır. Meslek gruplarına yönelik temel mesleki eğitimler ve iş sağlığı ve güvenliği eğitimleri yönetmeliklerde geçen en az sürelere göre değil, işletmede gerçekleşen kazalara ve ihtiyaçlara göre sıklaştırılmalı, çalışanlar olası tehlike ve riskler konusunda bilgilendirilmelidir. Bu eğitimler kağıt üzerinde yapılmamalı, yetkili kişiler tarafından çalışanlara yüzyüze verilmelidir. Kaynağında kontrol edilemeyen riskleri azaltmak için ise çalışanların kişisel koruyucu ekipmanların (KKD) düzenli olarak kullanımı sağlanmalıdır. Atölyelerde KKD kullanımının kontrolü sağlanmalıdır. Bakım atölyelerinde kullanılan forklift vb. iş makinelerini yetki belgesi olmayanlar kullanmamalı ve araç üzerine operatöründen başkası binmemelidir. Açık ocak sahalarındaki şoförler, ocak içinde araç kullanımı konusunda uymaları gerekli kurallar konusunda periyodik olarak eğitimden geçirilmelidir. Alınacak bu tedbirler kaza gelmesi durumunda görülebilecek zararın en düşük düzeye indirilmesi açısından oldukça önemlidir. Gerçekleştirilen bu çalışmada yaralanmalı iş kazaları dört farklı kategoriye ayrılarak değerlendirilmiş ve söz konusu kategorilerin birbirleriyle olan etkileşimleri araştırılmıştır. Bu amaçla kullanılan, uygulama alanı bakımında esnek bir istatistiksel yöntem olan aşamalı aşamalı loglineer analiz yöntemi işletmeler için risk unsurlarının tespitinde ve birbirleriyle olan etkileşimlerin belirlenmesinde kolaylıkla kullanılabileceği tespit edilmiştir. Yöntemin iş kazası analizlerinde büyük kolaylıklar sağlayabileceği ve yüksek risk içeren kaza unsurlarının belirlenmesi bakımından araştırmacılara faydalı bilgiler sunabileceği bu çalışma yardımıyla kanıtlanmıştır. KAYNAKLAR Agresti, A., An introduction to categorical data analysis, John Wiley and Sons Inc., New Jersey, 372 p. Agresti, A., Categorical data analysis, John Wiley and Sons Inc., New Jersey, 710 p. Altaş, D., Sağırlı, M., ve Giray, S., Yurtdışında çalışıp Türkiye ye dönen akademisyenlerin eğitim durumları, gidiş ve dönüş sebepleri arasındaki ilişki yapısının loglineer modeller ile incelenmesi, Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 21,

12 Önder, Mutlu, Adıgüzel, ve Önder Bülbül, S., Üç boyutlu çapraz tablolarda logaritmik doğrusal analiz: çocuk işgücü değişkenleri arasındaki etkileşimler, Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 25, 2, s Coleman, P.J. and Kerkering, J.C., Measuring mining safety with injury statistics: Lost workdays as indicators of risk, J. Safety. Res., 38, 5, p Kasap, Y. ve Subaşı, E., Analitik prosesi ile açık işletme madenciliğinde risk denetimi, Maden İşletmelerinde İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Zonguldak, s Maiti, J., Bhattacherjee, A., Bangdiwala, S,I., Loglinear model for analysis of cross-tabulated coal mine injury data, İnjury Control and Safety Promotion, 8, 4, p Margolis, K.A., Underground coal mining injury: A look at how age and experience relate to days lost from work following an injury, Safety Science, 48, p Önder, M., Adıgüzel, E., Evaluation of occupational fatalities among underground coal mine workers through hierarchical loglinear models, Industrial Health, 48, p Önder, S., Suner, N., Önder, M., Madencilik sektöründe meydana gelen iş kazalarının risk değerlendirme karar matrisi ile incelenmesi, Türkiye 22. Uluslararası Madencilik Kongresi ve Sergisi, Ankara, s Önder, S., Adıgüzel, E., Önder, M., Açık işletme kömür madenciliğinde iş makineleri ile ilişkili kazaların analizi, Türkiye Uluslararası 23. Uluslararası Madencilik Kongresi ve Sergisi, Nisan 2013, s , Antalya. Önder, S., Mutlu, M., Açık işletme kömür madenciliğinde lojistik regresyon analizi ile iş kazalarının değerlendirilmesi, Türkiye 19. Kömür Kongresi Bildiriler Kitabı, 21-23Mayıs 2014, s , Zonguldak. Özdamar, K., Paket programlar ile istatistiksel veri analizi-1, Kaan Kitabevi, Eskişehir, s Sarı, M., Düzgün H.S.B., Karpuz, C. and Selçuk, A.S., 2004, Accident analysis of two Turkish uderground coal mines, Safety Science, 42, Sarı, M., Türkiye kömür madenciliği iş güvenliği endekslerinin Dünya ülkeleri ile karşılaştırılması, Türkiye 20. Uluslararası Madencilik Kongresi ve Sergisi Bildiriler Kitabı, s , Ankara. Sarı, M., Selçuk, A.S., Karpuz, C., Düzgün, H.S.B., Stochastic modeling of accident risks associated with an underground coal mine in Turkey, Safety Science, 47, 1, p Şen, H., Özaydın, Ö., Eskişehir ilindeki bireylerin organ bağışı hakkındaki düşünceleri ile sosyo-ekonomik nitelikleri arasındaki ilişki yapısının incelenmesi, Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5,1. Şıklar, E., Yılmaz, V., Coşkun, D., Eskişehir deki üniversitelerde görevli akademik personelin iş tatmini ve duygusal tükenmişliklerinin log-linear modeller ve correspondence analizi ile incelenmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 26, 2, s Yıldırım, H., 2009; Kapalı devre suni solunum sağlayan cihazlar, Maden İşletmelerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Adana, s T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Denetleme Kurulu araştırma ve inceleme raporu, (Erişim Tarihi ). 189