GELİR DAĞILIMI, YOKSULLUK ve İSTİHDAM

Transkript

1 DÜZCE İL GELİŞME PLANI DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI T.C. DÜZCE VALİLİĞİ GELİR DAĞILIMI, YOKSULLUK ve İSTİHDAM ABANT İZZET BAYSAL ÜNİVERSİTESİ DOÇ. DR. RAMAZAN SARI DÜZCE TİCARET ve SANAYİ ODASI DÜZCE BELEDİYESİ 2005

2

3 İÇİNDEKİLER TABLOLAR... İİİ ŞEKİLLER... İV 1. GELİR DAĞILIMININ TANIMI DÜZCE İLİ İÇİN GELİR DAĞILIMININ TESPİTİ Giriş Verilerin Elde Edilmesi Gelir Dağılımı ile ilgili Bulgular Anket Uygulanan Fertler ve Haneler ile ilgili Temel Bilgiler Fert Sayısı İtibariyle Hane Gruplarının Ortalama ve Kişi Başına Düşen Gelirleri Toplam, Ortalama ve Kişi Başına Düşen Gelir Gelir Getiren Fertler Kişisel Gelir Dağılımı Fonksiyonel Gelir Dağılımı Gelir Dağılımı ve Yerleşim Yeri Gelir Dağılımı ve Eğitim Gelir Dağılımı ve Yaş Gelir Dağılımı ve Cinsiyet Kamu ve Özel Sektörde Gelir Dağılımı İSTİHDAM İşgücünün Durumu Genel Olarak ve Cinsiyet İtibariyle İstihdam Durumu Yerleşim Yeri ve Cinsiyet İtibariyle İstihdam Durumu İşgücüne Dahil Olmayanlar Sürekli Aynı İşte Çalışmama Nedenleri TASARRUF ARAÇLARI Tasarruf Yapma Oranları Tasarrufların Değerlendirilmesi YOKSULLUK Tanım Hane İtibariyle Yoksulluk Fert İtibariyle Yoksulluk Yerleşim Yeri İtibariyle Yoksulluk Üretim Faktörleri İtibariyle Yoksulluk Eğitim Durumu İtibariyle Yoksulluk Medeni Hal İtibariyle Yoksulluk Yaş Aralıkları İtibariyle Yoksulluk...39 i

4 6. DÜZCE İLİNDE GELİR DAĞILIMINI VE YOKSULLUĞU BELİRLEYEN FAKTÖRLER DÜZCE İLİNDE GELİR DAĞILIMINI İYİLEŞTİRMEYE YÖNELİK ÖNERİLER Hedef ve Politikalar Verilerin Toplanması ile ilgili Öneriler BÜYÜME HEDEFLERİ...45 EKLER...50 EK1: GELİR EŞİTSİZLİĞİ TEORİLERİ...50 Yetenek Teorisi...50 Stokastik Teorisi...50 Bireysel Tercih Teorisi...51 Beşeri Sermaye Teorisi...51 Eğitim Eşitsizliği Teorisi...52 Miras Teorisi...52 Ömür Dönüşüm Teorisi...52 EK2: GELİR DAĞILIMI EŞİTSİZLİĞİNİN TESPİTİNDE KULLANILAN ENDEKS VE YÖNTEMLER...54 Gini Katsayısı...54 Yüzde Paylar Analizi...54 Quantile Oranı...55 Varyasyon Katsayısı...55 Ayrıştırma...55 Diğer...55 EK3: TABLOLAR...56 KAYNAKÇA...59 ii

5 TABLOLAR Tablo 1. Anket kapsamına giren fert ve hane istatistikleri...5 Tablo 2. Fert sayısı itibariyle gruplanmış hanelerin yıllık ortalama geliri (milyon TL)...7 Tablo 3. Fert sayısına itibariyle gruplanmış hanelerde kişi başına düşen yıllık ortalama gelir (tüm fertler, milyon TL)...8 Tablo 4. Hanelerdeki ortalama kişi sayısı ve kişi başına düşen ortalama gelir (milyon TL)...9 Tablo 5. Yerleşim yerleri itibariyle hanehalkları ve toplam gelir dağılımı (yüzde)...9 Tablo 6. Gelir getiren fertlerin dağılımı ve ortalama gelirleri (12+ yaş)...10 Tablo 7. Gelir getiren fertlerin yaş itibariyle dağılımı...11 Tablo 8. Gelir getiren fertlerin eğitim durumu itibariyle dağılımı (15+ yaş)...12 Tablo 9. Düzce hanehalklarının yüzde 20 lik gelir dilimlerine göre gelir dağılımı...13 Tablo 10. Hanehalklarının yüzde10 luk gelir dilimlerine göre gelir dağılımı...14 Tablo 11. Faktörel gelir dağılımı (yüzde)...15 Tablo 12. Ücretli, maaşlı ve yevmiyeli işgücünün toplam istihdam ve gelirdeki payları...15 Tablo 13. Yerleşim yerlerine itibariyle hane ortalama geliri ve gini katsayıları...16 Tablo 14. Yerleşim yeri itibariyle faktörel gelir dağılımı (yüzde)...17 Tablo 15. Fertlerin öğrenim durumları (15+ yaş)...17 Tablo 16. Öğrenim durumu itibariyle gelir getiren fertler (yüzde, 12+ yaş)...19 Tablo 17. Öğrenim durumu itibariyle gelir getiren fertlerin toplam gelirden aldığı pay (12+ yaş)...19 Tablo 18. Öğrenim durumu itibariyle sürekli gelir getiren fertlerin ortalama geliri (milyon TL) 20 Tablo 19. Yaş aralıkları itibariyle yıllık ortalama gelir (milyon TL)...21 Tablo 20. Cinsiyete itibariyle fert sayısı ve gelir dağılımı...22 Tablo 21. Sürekli çalışan ücretli, maaşlı ve yevmiyeli fertlerin dağılımı...22 Tablo 22. Sürekli çalışan ücretli, maaşlı ve yevmiyeli fertlerin yıllık toplam ve ortalama geliri (milyon TL)...23 Tablo 23. Maaş, ücret ve yevmiye gelirlerinin toplam kişisel gelirlere oranı...23 Tablo 24. Genel işgücü durumu...24 Tablo 25. Yerleşim yeri ve cinsiyette itibariyle işgücü durumu...25 Tablo 26. Neden itibariyle işgücüne dahil olmayanlar (15+ yaş)...27 Tablo 27. Neden ve cinsiyet itibariyle işgücüne dahil olmayanlar (yüzde, 15+ yaş)...27 Tablo 28. Sürekli olarak aynı işte çalışmama nedenleri (15+ yaş)...28 Tablo 29. Tasarruf yapma oranları...29 Tablo 30. Tercih sırası itibariyle en çok tercih edilen tasarruf araçları...30 Tablo 31. En çok tercih edilen tasarruf araçları...30 Tablo 32. Yoksul hane sayısı (günlük kişi başına 1 ABD dolarından az geliri olanlar)...32 Tablo 33. Yoksul hane sayısı (günlük kişi başına 2 ABD dolarından az geliri olanlar)...32 Tablo 34. Hane büyüklükleri itibariyle yoksul haneler (günlük kişi başına 1 ABD dolarından az geliri olanlar)...33 Tablo 35. Hane büyüklükleri itibariyle yoksul haneler (günlük kişi başına 2 ABD dolarından az geliri olanlar)...33 Tablo 36. İl geneli itibariyle yoksul fertler (günlük kişi başına 1 ABD dolarından az geliri olanlar)...34 Tablo 37. İl geneli itibariyle yoksul fertler (günlük kişi başına 2 ABD dolarından az geliri olanlar)...34 iii

6 Tablo 38. Düzce il merkezi yoksul fertler (günlük kişi başına 1 ABD dolarından az geliri olanlar)...34 Tablo 39. Düzce il merkezi yoksul fertler (günlük kişi başına 2 ABD dolarından az geliri olanlar)...35 Tablo 40. Diğer yerleşim yerlerinde yoksul fertler (günlük kişi başına 1 ABD dolarından az geliri olanlar)...35 Tablo 41. Diğer yerleşim yerlerinde yoksul fertler (günlük kişi başına 2 ABD dolarından az geliri olanlar)...35 Tablo 42. Üretim faktörleri itibariyle yoksullar (yüzde)...36 Tablo 43. Eğitim durumu itibariyle yoksul fertler (günlük kişi başına 1 ABD dolarından az geliri olanlar, 12+ yaş)...37 Tablo 44. Eğitim durumu itibariyle yoksul fertler (günlük kişi başına 2 ABD dolarından az geliri olanlar, 12+ yaş)...37 Tablo 45. Medeni hal itibariyle yoksul fertler (günlük kişi başına 1 ABD dolarından az geliri olanlar, 12+ yaş)...38 Tablo 46. Medeni hal itibariyle yoksul fertler (günlük kişi başına 2 ABD dolarından az geliri olanlar, 12+ yaş)...38 Tablo 47. Yaş aralıkları itibariyle yoksul fertler (günlük kişi başına 1 ABD dolarından az geliri olanlar, 12+ yaş)...39 Tablo 48. Yaş aralıkları itibariyle yoksul fertler (günlük kişi başına 2 ABD dolarından az geliri olanlar, 12+ yaş)...39 Tablo 49. Gelir dağılımı, tüketim, yoksulluk ve istihdam verilerinin elde edilme kılavuzu...44 Tablo 50. Gerçek ve trend GSYİH büyüklükleri ve büyüme hızları...46 Tablo E1. Tarım sektörü gerçek ve trend GSYİH büyüklükleri ve büyüme hızları...56 Tablo E2. Sanayi sektörü gerçek ve trend GSYİH büyüklükleri ve büyüme hızları...57 Tablo E3. Hizmet sektörü gerçek ve trend GSYİH büyüklükleri ve büyüme hızları...58 ŞEKİLLER Şekil 1. Yıllık Yüzde 3 Ekonomik Büyümenin Gelir Dağılımı Üzerindeki Etkisi...42 Şekil 2. Yıllık Yüzde 5 Ekonomik Büyümenin Gelir Dağılımı Üzerindeki Etkisi...43 Şekil 3. GSYİH Gerçek Ve Trend Doğrusu Tahminleri...48 Şekil E1. Tarım Sektörü GSYİH Gerçek ve Trend Doğrusu Tahminleri...56 Şekil E2. Sanayi Sektörü GSYİH Gerçek ve Trend Doğrusu Tahminleri...57 Şekil E3. Hizmet Sektörü GSYİH Gerçek ve Trend Doğrusu Tahminleri...58 iv

7 1. GELİR DAĞILIMININ TANIMI Gelir dağılımı, üretim faktörleri tarafından elde edilen gelirin çeşitli kriterlere göre belirlenmiş gruplar veya fertler arasındaki dağılımını ifade eder. Belli bir dönemde toplum tarafından yaratılan gelirin büyük bir oranına az sayıdaki ferdin sahip olması durumunda, gelirin adaletsiz veya eşit olmayan dağılımı söz konusudur. Bunun aksine, toplum tarafından elde edilen gelirin bütün fertler arasında aynı oranda dağılması gelirin adaletli veya eşit dağılımı olarak ifade edilir. Gelirin adaletsiz dağılımı çeşitli sosyal ve ekonomik sorunları beraberinde getirir: Gelir dağılımdaki adaletsizlik ekonomik büyümeyi olumsuz etkiler. Son zamanlarda geliştirilen ekonometrik yöntemler, daha güvenilir bir şekilde toplanan veriler ve gelişmiş bilgisayarlar ile yapılan araştırmalar, çeşitli nüfus grupları arasındaki gelir farklılıklarının yatırım eğilimleri, politik istikrarsızlık ve sosyal barış üzerinde yarattığı olumsuzluklardan ötürü ekonomik büyümenin gerçekleşmesine engel olduğu yönünde bulgular sunmuştur. Hanehalkları arasındaki önemli gelir farklılıkları, yiyecek, giyecek ve barınma gibi temel ihtiyaçlarını karşılayamayan ve eğitim ile sağlık hizmetlerinden yararlanamayan fertlerin toplam nüfus içindeki oranını yükseltir. Gelirin adaletsiz dağılımı suç işleme oranını yükseltir. Elde ettiği gelirin diğer fertlerin gelirine göre düşük olduğunu düşünen kişi toplum tarafından mağdur bırakıldığını düşünebilir. Bu düşünceye sahip olan kişinin göstereceği tepki, gayri meşru yollardan kendisinden ekonomik olarak daha iyi durumda olan insanlara ulaşma olarak somutlaşabilir. Gelir adaletsizliğinin var olduğu bir ortamda ekonomik büyümeyi hedefleyen politikaların uygulanması gelir dağılımını daha da bozar. Böyle bir ortamda verilen teşvik ve kredilerden nüfuz sahibi yüksek gelir mensuplarının daha çok yararlanması, uygulanan politikaların getirisinden yine üst gelir grubuna mensup fertlerin yararlanması gibi bir sonuç doğabilir. Gelir farklılıklarının oldukça yüksek olması, toplumun gelir farklılıkları için gösterdiği tahammül sınırını aşağı doğru çeker. Yeterince beslenemeyen ve sağlıksız koşullarda yaşayan hanehalklarının oransal olarak yüksek olması çocuk ölümlerinin artmasına neden olur. Düşük gelir gruplarında yaşayan insanların içinde bulundukları olumsuz ekonomik ve sosyal çevre koşullarının, bu koşullarda doğup büyüyen çocukların zihinsel ve fiziksel gelişimi üzerinde yarattığı olumsuzluklardan ötürü, devletçe uygulanan eşit eğitim uygulaması eğitim eşitsizliği ile sonuçlanır. Buradaki eşitsizlik, eğitim olanaklarından eşitsiz bir şekilde faydalanma değil, aynı eğitim kurumunda ve hatta aynı sınıfta, fertlerin farklı ekonomik ve sosyal geçmişleri nedeniyle, benzer eğitim olanaklarından yararlanmada farklılık göstermesi olarak düşünülmelidir. Gelir farklılıkları ile beraber yüksek suç oranı, eğitimsizlik, güvensizlik, umutsuzluk ve istikrarsızlık gibi faktörler toplumsallık güdüsünü yok eder. 1

8 Gelirin gruplar veya fertler arası eşit dağılımı tercih edilen bir durum olmakla beraber, çeşitli faktörlerden ötürü söz konusu eşitlik gerçekleşmeyebilir. Bireysel yetenek farklılıkları, stokastik faktörler olarak adlandırılan ve önceden öngörülmeyen veya kontrol edilemeyen doğal felaketler, savaşlar veya keşifler gibi faktörler, bireysel tercih farklılıkları, beşeri sermaye farklılıkları, eğitim eşitsizlikleri, miras ve yaş gibi faktörler gelirin adaletsiz dağılmasına neden olabilmektedir 1. Gelir dağılımının eşitsizlik derecesinin tespitinde çok sayıda yöntem ve endeks kullanılır. Gini katsayısı, yüzde paylar analizi, quantile oranı, varyasyon katsayısı, ayrıştırma, varyans, logaritmik varyans sözü edilen yöntem ve endekslerden birkaçıdır 2. Bu endeks ve yöntemler sonucunda elde edilen bulgulara göre gelir dağılımını iyileştirici politikalar geliştirilir. Geliştirilen politikalar gelir dağılımını doğrudan etkileyeceği için, dağılımın tespitinde uygun yöntem veya endeksin seçimi oldukça önemli olmaktadır. 2. DÜZCE İLİ İÇİN GELİR DAĞILIMININ TESPİTİ 2.1 Giriş Gelir dağılımı günümüzde hemen hemen bütün ülkelerin gündeminde olan bir konudur. Özelikle 20 nci yüzyılda global ekonomide gerçekleşen hızlı ekonomik büyüme ile birlikte belirginleşen gelir eşitsizliğinin beraberinde getirdiği ekonomik ve sosyal sorunlar, gelir adaletsizliğini ivedilikle çözülmesi gereken bir sorun haline getirmiştir. Yakın zamana kadar gelir dağılımı, bir ülkenin bütünü gözönünde bulundurularak makro düzeyde ele alınırdı. Bu yaklaşım sonucunda elde edilen bulgular, ülkenin bütünü için doğru kabul edilip gelir farklılıklarını gidermeye veya yoksulluğu azaltmaya yönelik politikalar geliştirilirdi. Ancak bu yaklaşım, aynı ülke içerisinde farklı bölgelerin ekonomik olanaklar ve sosyal yapı açısından farklılıklar sergileyebilmesinden ötürü, uygulanan politikaların amacından sapmasına neden olabilmiştir. Makro yaklaşımdan ötürü, sorunun genel boyutuna konulan yanlış teşhis, özelikle yoksulluğu azaltıcı politikaların sunduğu olanaklar, ekonomik ve sosyal durumlarını iyileştirmeyi hedeflediği kitlelerin dışında kalan kitleler lehine işlemiştir. Bu durumda gelir dağılımının ve yoksulluğun iyileşmesi gerçekleşmemiş, aksine durum daha da kötüleşmiştir. Bu nedenle, özelikle Dünya Bankası nın teşviki ile, bölge veya kent gibi daha dar coğrafik alanların ekonomik ve sosyal profilini tespit etme eğilimi giderek yaygınlaşmıştır. Devlet kurumları tarafından teşvik edilen coğrafi bilgi sistemleri ile Dünya Bankası tarafından oluşturulan Yoksulluk Haritaları nın amacı da bu tür profilleri oluşturabilmektir. Bu şekilde elde edilen bulgular doğrultusunda, bölgesel bazda ve doğrudan hedeflenen kitleye yönelik ekonomik ve sosyal politikalar geliştirmek mümkün olabilmektedir. Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) nün 2000 Yılı GSYİH sı ile ilgili raporunda il sıralamaları açısından olumlu bir tablo çizemeyen Düzce ilinde, hanelerin eline geçen gelirin dağılımının tespiti ile ilgili geçmişte herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Bu raporun hazırlanması amacıyla 1 Bu faktörleri açıklayan teoriler EK1 de daha detaylı bir şekilde ele alınmıştır. 2 Gelir eşitsizliğinin tespitinde kullanılan yöntem ve endeksler ile ilgili daha detaylı bilgi EK2 de verilmektedir. 2

9 ilk kez 2001 yılı için gerçekleştirilen hanehalkı gelir dağılımı anket çalışmasının özet bulguları bu bölümde yer alacaktır. 2.2 Verilerin Elde Edilmesi Gelir dağılımını tespit etmek için gerekli olan veriler Düzce ilindeki tüm haneler ve yerleşim yerlerini kapsayacak şekilde 2001 Yılı Hanehalkı Gelir Dağılımı anket çalışması ile elde edilmiştir. Anket çalışması tabakalı çok aşamalı olasılık küme örnekleme yöntemi ile seçilen 449 hanede gerçekleştirilmiştir. Çalışmada kullanılan anket formlarının hazırlanmasında iki temel kaynaktan faydalanılmıştır. Birinci kaynak DİE ve ikinci kaynak ekonomi genel yazınıdır. DİE uzmanlarının hazırladığı anket formları esas alınarak anket formlarının genel çerçevesi oluşturulmuştur. Bu formlara, ekonomi biliminin gelir dağılımı ile ilgili yazınından faydalanılarak DİE nin başvurulan çalışmalarında yer vermediği gayri resmi eğitim, 7 yaş öncesi eğitim ve çeşitli miras bilgileri ile ilgili başlıklar ilave edilmiştir. Pilot çalışma ile tesadüfi olarak seçilen hane ve kişiler üzerinde denenmek suretiyle son şekli verilen anket formu aşağıdaki temel bölümleri içermektedir: - Hanehalkı Tanıtım ve Soru Kağıdı İşletim Bilgileri - Konut ve Konut Kolaylıkları - Ekonomik Durum - Hanehalkı Bileşimi, İstihdam ve Gelir Durumu - Hanehalkı Bileşimi - Maaş Ücret ve Yevmiye Gelirleri - Müteşebbis Gelirleri - Değiştirilen İş Gelirleri - Diğer İş (Ek İş) Gelirleri - Faaliyet Dışı Elde Edilen Gelirler - Ev Üretimi Gelirleri - Miras ve Gayriresmi Eğitim Anketlerin hanelerde uygulanması için ihtiyaç duyulan anketörler Abant İzzet Baysal Üniversitesi Gölköy yerleşkesinde eğitim gören öğrenciler arasından ilan vermek suretiyle seçilmişlerdir. Seçilen anketörler teorik ve uygulamalı eğitim sürecinden geçtikten sonra anketleri uygulayacak seviyeye gelmişlerdir. Anketlerin uygulanacağı hanelerin seçiminde, kayıt sisteminin olmadığı yerler için en uygun yöntem olarak kabul edilen Tabakalı Çok Aşamalı Olasılık Küme Örneklemesi yöntemi kullanılmıştır. Yöntem gereği, önce örneklemenin çerçevesi belirlenmiştir. Buna göre, Düzce ilinin tüm yerleşim birimleri ilk aşamada örnekleme çerçevesine dahil edilmiştir. Böylece ilde bulunan tüm hanelere eşit olasılıkla seçilme şansı verilmiştir. Ancak, okul, yurt, otel, çocuk yuvası, huzurevi, hastane ve hapishaneler ile kışla ve ordu evleri örnekleme çerçevesinin dışında tutulmuşlardır. Örnekleme çerçevesi belirlendikten sonra tüm yerleşim birimleri üç tabakaya ayrılmıştır. Bunlar, 3

10 - Düzce il merkezi - İlçeler - Köyler Tabakaların belirlenmesinden sonra her tabaka için kümeler belirlenmiştir. Küme birbirine komşu 18 hane olarak tanımlanmıştır. Kümelerin seçimi, Düzce il merkezinde tek aşamada gerçekleştirildiği halde, ilçe ve köylerde iki aşamada gerçekleştirilmiştir. İlçeler için belirlenen tabakadan, önce tesadüfi yöntem ile ilçeler seçilmiş ve daha sonra seçilen ilçelerde yine tesadüfi yöntem ile kümeler belirlenmiştir. Benzer şekilde, köyler için oluşturulan tabakadan önce köyler ve daha sonra kümeler belirlenmiştir. Örnekleme hacmi belirlenirken, zaman ve maliyet olmak üzere iki temel kısıtlayıcı faktör gözönünde bulundurulmuştur. Bu kısıtlayıcı faktörler çerçevesinde en uygun örnek hacminin tespiti için DİE kaynakları, ekonomi genel yazını ve dünyanın çeşitli kentlerinde yapılmış benzer çalışmalar esas alınmıştır. Buna göre, Düzce ilinin tümü için 449 hane en uygun örnek hacmi olarak kabul edilmiştir. Gelir anketleri, seçilmiş örnek hanelerde 12 yaşından büyük tüm fertlere uygulanmıştır. 12 yaşından küçük fertlerin sadece demografik bazı bilgilerinin sorgulanması ile yetinilmiştir yılı boyunca askerlik, hastalık veya öğrencilik gibi herhangi bir gerekçe ile uzun süre hanede yaşayamayanlara anket uygulanmamıştır. Anketlerde toplam olarak 18 anketör kullanılmıştır. Düzce il merkezi dışındaki yerleşim birimleri için biri ekip başı olmak üzere 5 er kişilik bir ekip oluşturulmuştur. Düzce il merkezi için ekip sayısı iki olarak belirlenmiştir. Anketlerin uygulanması sırasında, belediye başkanları, muhtarlar, öğretmenler, memurlar, imamlar ve yerleşim birimlerinde sözü geçen kişilerden yardım alınmıştır. Bu kişiler, hanelerin ziyaret edilmesi, anket çalışmasının amacının örnek hanelere açıklanması, anketin hanelere kabul ettirilmesi ve anketörlerin güvenliği konularında yardımcı olmuşlardır. Her birim kümede hedeflenen sayıdaki hanede anket uygulaması gerçekleştikten sonra anketörler, kendilerinin uyguladığı formlar dışındaki formları, eksik bilgi, yazım hataları ve bilgi tutarsızlıkları için kontrol etmişlerdir. Bu kontrol işlemi yerleşim birimi terk edilmeden yapılmıştır. Kontrol işlemi sonucunda tespit edilen sorunlar, haneler tekrar ziyaret edilmek suretiyle giderilmiştir. 4

11 2.3 Gelir Dağılımı ile ilgili Bulgular Anket Uygulanan Fertler ve Haneler ile ilgili Temel Bilgiler Tablo 1 de görüldüğü gibi, gelir anketinin uygulandığı 449 hanede 2001 yılı boyunca ikamet eden fert sayısı dir. Anket uygulanan hanelerin yüzde 21,8 i Düzce il merkezinde, geri kalanı ise Düzce il merkezi dışında yer alan ilçe ve köylerde yer almaktadır. Bu hanelerde yaşayan fertlerin yüzde 50,1 i erkek ve yüzde 49,9 u kadındır. Gelir bilgileri sorgulanan kişinin ise, yüzde 50,1 i erkek ve % 49,9 u kadındır. Bu fertlerin yüzde 79,9 u Düzce il merkezi dışındaki yerleşim yerlerinde, geri kalanı ise Düzce il merkezinde ikamet etmektedir. Ayrıca, gelir anketi uygulanan fertlerin yüzde 68,6 sı evli, yüzde 25,9 u bekar ve yüzde 5,5 i dullardan oluşmaktadır. Tablo 1. Anket Kapsamına Giren Fert ve Hane İstatistikleri Sayı Oran Hane Sayısı 449 Düzce İl Merkezi 98 21,8 Diğer Yerleşim Yerleri ,2 Toplam Fert Sayısı Erkek ,1 Kadın ,9 Anket Uygulanan Fert Sayısı (12+ yaş) Cinsiyete Göre Erkek ,1 Kadın ,9 Yerleşim Yerine Göre Düzce İl Merkezi ,1 Diğer Yerleşim Yerleri ,9 Anket Uygulanan Fertlerin Medeni Durumları Evli ,6 Bekar ,9 Dul (boşanmış veya eşi ölmüş) 78 5,5 5

12 2.3.2 Fert Sayısı İtibariyle Hane Gruplarının Ortalama ve Kişi Başına Düşen Gelirleri Fert sayısına göre gruplandırılmış hanelerin yıllık ortalama geliri Tablo 2 de yer almaktadır. Tablo değerleri, fert sayısı itibariyle oluşturulan her grubun hane toplam gelirlerinin, her grupta yer alan hane sayısına bölünmesi ile elde edilmiştir. Hesaplamalar, Düzce ilindeki bütün yerleşim birimlerini içerecek şekilde İl geneli (veya toplam), Düzce kent merkezini içerecek şekilde Düzce il merkezi ve Düzce il merkezi dışındaki yerleşim birimlerini içerecek şekilde diğer yerleşim yerleri olmak üzere üç temel başlık altında yapılmıştır. Çalışmanın bundan sonraki bölümlerinde yerleşim birimleri esasına dayalı hesaplamalar için burada yapılan tanımlama kullanılacaktır. Buna göre, İl genelinde ve diğer yerleşim yerlerinde 7 kişilik haneler en yüksek yıllık ortalama gelire sahip iken, Düzce il merkezinde 4 kişilik haneler en yüksek ortalama geliri elde etmektedir. Diğer taraftan, il geneli ile diğer yerleşim yerlerinde 1 kişilik, Düzce il merkezinde ise 6 kişilik haneler en düşük yıllık ortalama gelire sahiptir. Genel olarak, hanelerin yıllık ortalama geliri fert sayısı ile orantılı olarak artma eğilimindedir. Ancak, bu eğilim bütün yerleşim birimlerinde 3 ile 5 kişilik haneler tarafından bozulmaktadır. Bunun nedeni, Düzce il merkezinde iki kişilik hanelerde yaşayan fertlerin her ikisinin de sürekli çalışıyor olmasıdır. Ancak, çocuk üçüncü bir fert olarak aileye katıldığında, çalışan kadın ev hanımı statüsüyle işgücünden çekilmektedir. Kadının iş gücünden çekilmesi üç kişilik hanelerin ortalama gelirinde önemli sayılabilecek bir düşüşe neden olmaktadır. Diğer taraftan, 5 kişilik hanelerde en az bir yaşlı veya çalışamaz durumdaki kişinin varlığı, hanede gelir getiren ortalama kişi sayısını düşürdüğü gibi, ortalama geliri de düşürmektedir. 6

13 Tablo 2. Fert Sayısı İtibariyle Gruplanmış Hanelerin Yıllık Ortalama Geliri (Milyon Tl) Ortalama Gelir İl Geneli 4325,4 6373,0 5631,2 7475,4 6051,7 7351,6 9095,0 Düzce İl Merkezi 6346,9 3986,9 7787,3 5117,1 3648,5 Diğer Yerleşim yerleri 3835,0 6380,7 6145,0 7331,8 6268,7 8045,9 9237,6 Fert sayısı itibariyle gruplandırılmış hanelerde kişi başına düşen yıllık ortalama gelir Tablo 3 te yer almaktadır. Tablodaki değerler, her hane grubunun toplam gelirinin, her hane grubunda yer alan hanelerde yaşayan toplam fert sayısına bölümü ile elde edilmiştir. Tablo, bir kişilik hanelerin ortalamalarını içermemektedir çünkü, bir kişilik hanelerin istatistiki olarak anlamlı olabilecek genel ortalamasını verecek sayıda veri elde edilememiştir. Buna göre, il genelinde iki kişilik hanelerde yaşayan fertlerin kişi başına düşen yıllık ortalama geliri en yüksek değere sahiptir. Bunun başlıca nedeni iki kişilik hanelerde hanehalkı reisi ile eşinin genelde sürekli çalışıyor olmasıdır. Daha önceki bölümde de görüldüğü gibi, hanede fert sayısının artması ortalama gelir getiren kişi sayısını azaltmakta ve burada da görüldüğü gibi gelir getiren kişi sayısının azalması kişi başına düşen geliri de düşürmektedir. En düşük ortalama gelir, Düzce il merkezinde 6 kişilik haneler ve diğer bütün yerleşim birimlerinde 7 ve daha fazla fert barındıran haneler için elde edilmiştir. Bu bulgulara göre, hanelerin kalabalık olması ile hanede bulunana fertlerin işgücüne dahil olmama ihtimalinin yüksekliği arasında doğru yönlü bir ilişki vardır. Bu nedenle, işgücüne dahil olmayan fertlerin sayısındaki fazlalık, kişi başına ortalama geliri düşürmektedir. Başka bir ifade ile, hanelerde gelir getiren fert sayısının toplam fert sayısıyla aynı oranda artmaması, hanelerde kişi başına düşen ortalama gelirdeki azalmanın temel nedenlerinden birini oluşturmaktadır. 7

14 Tablo 3. Fert Sayısına İtibariyle Gruplanmış Hanelerde Kişi Başına Düşen Yıllık Ortalama Gelir (Tüm Fertler, Milyon TL) Ortalama Gelir İl Geneli 3186,5 1877,1 1868,9 1210,3 1225,3 1116,0 Düzce İl Merkezi 3173,5 1329,0 1946,8 1023,4 608,1 Diğer Yerleşim Yerleri 3190,4 2048,3 1833,0 1253,7 1341,0 1129, Toplam, Ortalama ve Kişi Başına Düşen Gelir İl geneli ve yerleşim yerlerine göre hanelerin toplam, ortalama ve kişi başına düşen yıllık gelirleri Tablo 4 te yer almaktadır. Tabloda görüldüğü gibi, il genelinde anket uygulanan hanelerin yıllık toplam geliri 2 Trilyon 909 Milyar 117 Milyon TL dir. Hanelerin yıllık ortalama geliri 6 Milyar 687 Milyon TL ve aylık gelir 608 Milyon TL dir. Bu verilere göre Düzce geneli için kişi başına düşen yıllık ortalama gelir 1 Milyar 654 Milyon TL olarak hesaplanmıştır. Kişi başına düşen yıllık ortalama gelirin ABD doları cinsinden değeri ise yaklaşık olarak dir 3. Düzce il merkezinde anket uygulanan hanelerin yıllık toplam geliri 564 Milyar 742 Milyon TL dir. Hanelerin yıllık ortalama geliri 6 Milyar 72 Milyon TL ve aylık gelir 552 Milyon TL dir. Bu bulgulara göre, Düzce il merkezi için kişi başına düşen yıllık ortalama gelir 1 Milyar 651 Milyon TL olarak hesaplanmıştır. Kişi başına düşen yıllık ortalama gelirin ABD doları cinsinden değeri ise yaklaşık olarak dur. Düzce il merkezi dışındaki yerleşim yerlerinde anket uygulanan hanelerin yıllık toplam geliri 2 Trilyon 344 Milyar 375 Milyon TL dir. Hanelerin yıllık ortalama geliri 6 Milyar 854 Milyon TL ve aylık gelir 623 Milyon TL dir. Bu verilere göre, bu yerleşim yerleri için kişi başına düşen 3 DİE kaynaklarında 2001 yılı ABD dolar kurunun 11 aylık ortalaması TL olarak yer almaktadır. 8

15 yıllık ortalama gelir 1 Milyar 655 Milyon TL olarak hesaplanmıştır. Kişi başına düşen yıllık ortalama gelirin ABD doları cinsinden değeri ise yaklaşık olarak dir. Tablo 4. Hanelerdeki Ortalama Kişi Sayısı Ve Kişi Başına Düşen Ortalama Gelir (Milyon TL) Düzce İl Diğer Yerleşim Toplam Merkezi Yerleri Toplam Kişi Sayısı a Toplam Hane Sayısı Hanede Bulunan Ortalama Kişi Sayısı 4,04 3,66 4,15 Hanelerin Yıllık Toplam Geliri b Hanelerin Yıllık Ortalama Geliri 6.687, , ,9 Hanelerin Aylık Ortalama Geliri (11 ay) 607,9 552,1 623,2 Kişi Başına Düşen Yıllık Gelir (Milyon TL) 1.654, , ,7 Kişi Başına Düşen Yıllık Gelir ($) 1.181$ 1.179$ 1.182$ a 2001 yılı boyunca hanede bulunan kişi sayısıdır. Askerlik, hastalık, öğrencilik vb. gerekçelerle hanede bulunmayan kişileri içermemektedir. b Hanedeki en az bir kişinin gelir beyanı güvenilir bulunmadığı durumda hanenin toplam geliri hane esaslı gelir analizlerinin dışında tutulmuştur. Bu değer izafi kira gelirlerini içermemektedir. Yerleşim yerleri itibariyle hane, fert sayısı ve toplam gelirlerin dağılımı Tablo 5 te verilmektedir. Buna göre, İl merkezindeki hanelerin yüzde 21,8 i toplam gelirin yüzde 19,4 üne sahip iken, diğer yerleşim birimlerindeki hanelerin yüzde 78,2 si toplam gelirin yüzde 80,6 sına sahiptir. Bu değerlere göre, İl merkezinde, hanelerin yüzde 1 i toplam gelirden yüzde 0,89 luk (19,4/21,8) pay alıyor iken, diğer yerleşim birimlerinde yüzde 1,03 lük pay almaktadır. DİE nin 1994 yılında Türkiye için gerçekleştirdiği gelir dağılımı çalışmasında ise, kentsel kesim için daha yüksek bir oran elde edilmiştir. Buna göre, Türkiye genelinde kentsel kesim için bu oran yüzde 1,2 ve kırsal kesim için yüzde 0,7 dir. Türkiye geneli ile karşılaştırıldığında, Düzce ilinde kırsal kesim toplam gelirden daha fazla pay almaktadır. Kırsal kesimin gelirdeki payının yüksek çıkmasında 1999 yılında meydana gelen deprem felaketinin bir etkisi olabilir. Depremden sonra varsıl ailelerin depreme karşı daha güvenli olduğu gerekçesi ile, kırsal kesimlerde yeni inşa edilen müstakil veya villa tipi evlere taşındığı gözlemlenmiştir. Tablo 5. Yerleşim Yerleri İtibariyle Hanehalkları Ve Toplam Gelir Dağılımı (Yüzde) Toplam Düzce İl Merkezi Diğer Yerleşim Yerleri Toplam Kişi Sayısı ,8 80,2 Toplam Hane Sayısı ,8 78,2 Hanelerin Yıllık Toplam Geliri ,4 80,6 9

16 2.3.4 Gelir Getiren Fertler Tablo 6, gelir getiren fertler ile ilgili çeşitli veriler içermektedir. İl genelinde ve her iki yerleşim yerinde hane başına gelir getiren fert sayısı yaklaşık olarak 1,7 dir. Gelir getirenlerin yaklaşık yüzde 68 i erkek ve yüzde 32 si kadındır. Hanehalkı reisleri yüzde 54,2 lik oran ile gelir getirenler arasında ilk sırayı alırken, ikinci sırayı yüzde 20 ile hanehalkı reislerinin eşleri ve üçüncü sırayı yüzde 19,2 lik oran ile 12 yaşından büyük çocuklar almaktadır. Evli olanlar, gelir getirenlerin yaklaşık olarak yüzde 77 sini oluşturuyorken, bekarlar, boşanmışlar ve dul fertler geri kalanı oluşturmaktadır. Yerleşim yerine göre dağılıma bakıldığında, gelir getirenlerin yüzde 20,7 si Düzce il merkezinde yaşıyor iken, geri kalanı diğer yerleşim birimlerinde ikamet etmektedir. Tablo 6. Gelir Getiren Fertlerin Dağılımı Ve Ortalama Gelirleri (12+ Yaş) Toplam Gelir Getiren Fert Sayısı 783 Hane Başına Ortalama Gelir Getiren Fert Sayısı 1,7 Gelir Getirenlerin Dağılımı Yerleşim Yerine Göre Cinsiyete Göre Sayı Oran Ortalama Gelir a Düzce İl Merkezi , ,9 Diğer Yerleşim Yerleri , ,9 Erkek , ,4 Kadın ,8 527,0 HHR ye Yakınlık Derecesine Göre HHR , ,1 Eş ,1 504,7 Çocuk ,2 873,8 Diğer 52 6,7 607,7 Medeni Duruma Göre * HHR = hanehalkı reisi Evli , ,3 Bekar ,6 762,0 Dul 50 6, ,8 Düzce ilinde, gelir getiren fertlerin ortalama gelirlerinde yerleşim birimi önemli sayılabilecek bir faktör olmadığı halde, cinsiyet ve medeni hal oldukça önemli bir faktördür. Erkeklerin yıllık ortalama geliri yaklaşık olarak 3,5 milyar TL iken, kadınlar için bu değer yarım milyar TL 10

17 civarındadır. Çoğunlukla erkek olan hanehalkı reislerinin (HHR) ortalama gelirlerinin diğer fertlere oranla fazlalığı dikkat çekicidir. Gelir getiren fertlerin ortalama gelirini etkileyen diğer faktörler izleyen bölümlerde ele alınacaktır. Gelir getiren fertlerin yaş ile olan ilişkisi Tablo 7 de sunulmaktadır. Gelir getirenlerin büyük çoğunluğunu yaş aralığında yer alanlar oluşturmaktadır. Lise öğrenimini bitirme yaşı olan 18 den sonra gelir getiren fert sayısında önemli sayılabilecek bir artış olurken, emeklilik yaşı olan ten sonra gözle görülebilir önemde azalma olmaktadır. Gelir getiren fertlerin eğitim durumuna göre dağılımı Tablo 8 de yer almaktadır. Tablodan da anlaşıldığı gibi gelir getiren fertler arasında en büyük çoğunluğu ilkokul mezunları oluşturmaktadır. Bunları lise mezunları izlemektedir. En düşük sayıyı oluşturanlar ise, orta meslek mezunlarıdır. Gelir ile eğitim durumu arasındaki ilişki ile ilgili bazı detaylar ileriki bölümlerde belirtilecektir. Tablo 7. Gelir Getiren Fertlerin Yaş İtibariyle Dağılımı Sayı

18 Tablo 8. Gelir Getiren Fertlerin Eğitim Durumu İtibariyle Dağılımı (15+ Yaş) Okuryazar Olmayan Okuryazar Olup Bir Okul İlkokul Ortaokul Orta Meslek Lise Lise Meslek Yüksekoku l veya Fakültea Sayı Kişisel Gelir Dağılımı Gelir dağılımı analizlerinde hanehalkları arasındaki gelir eşitsizliğini tespit etmek için haneleri eşit oranda dilimlere ayırmak gerekir. Bu amaçla, önce bireysel gelirlerin hane bazında toplamaları hesaplandı. Daha sonra haneler, toplam gelirlerine göre en düşükten en büyüğe doğru sıralandı. Son olarak, uygulanan yönteme bağlı olarak haneler, yüzde 10 luk veya yüzde 20 lik eşit hanehalkı dilimlerine ayrıldı. Yüzde 20 lik dilimlere dayalı gelir dağılımı ile ilgili bulgular Tablo 9 da yer almaktadır. Tabloya göre, birinci yüzde 20 lik hanehalklarının yıllık ortalama geliri yaklaşık olarak 1 Milyar 352 Milyon TL iken, en yüksek gelir grubunu temsil eden beşinci dilimdeki hanehalklarının yıllık ortalama geliri yaklaşık olarak 18 Milyar 515 Milyon TL dir. Bu sonuca göre, en zengin yüzde 20 lik hane diliminin geliri, en yoksul yüzde 20 lik hane diliminin yaklaşık olarak 13,7 katı kadardır. En düşük ve en yüksek gruplar arasındaki bu farklılık, her bir hane diliminin toplam gelirden aldıkları paylara bakıldığında da kendini göstermektedir. Birinci dilimin gelirden aldığı pay yüzde 4 iken, ikinci dilimin payı yüzde 7,5, üçüncü dilimin payı yüzde 12, dördüncü dilimin payı yüzde 21,1 dir. En yüksek grubun payı tek başına gelirin yüzde 55,4 ü kadardır. Birikimli yüzdelerden de anlaşılacağı gibi nüfusun yüzde 80 i, toplam gelirden yüzde 44,6 kadar bir pay alırken, nüfusun yüzde 20 lik en zengin dilimi geri kalan yüzde 55,4 lük payın tümünü almaktadır. 12

19 Gelir dağılımında belirginleşen bu eşitsizlik Gini katsayısına da yansımaktadır. Düzce ili için Gini katsayısı 0,50 olarak hesaplanmıştır. Gelirin bütün hanelere eşit olarak dağılması durumunda Gini katsayısının değeri 0 veya tüm gelirin sadece bir kişiye ait olması durumunda katsayı 1 değerine eşit olur. Katsayı sıfırdan ne kadar uzaklaşırsa gelir o kadar eşitsiz dağılıyor demektir. Gelir dağılımının adaletli olmasını ifade eden 0 değeri ile karşılaştırıldığında, 0,50 değeri, gelir dağılımındaki eşitsizliğin sorun teşkil edecek boyutta olduğunu ifade etmektedir. Hanehalkı Dilimleri Tablo 9. Düzce Hanehalklarının Yüzde 20 lik Gelir Dilimlerine Göre Gelir Dağılımı Yıllık Ortalama Gelir (Milyon TL) Yıllık Ortalama Gelir ($) Yüzde Pay Türkiye Yüzde Pay a (1994) Düzce Birikimli Yüzde Türkiye Birikimli Yüzde 1nci % , ,0 4,9 4,0 4,9 2nci % , ,5 8,6 11,5 13,5 3ncü % , ,0 12,6 23,5 26,1 4ncü % , ,1 19,0 44,6 45,1 5nci % , ,4 54,9 100,0 100,0 Gini Katsayısı (Düzce) 0,50 Gini Katsayısı (Türkiye) 0,49 * 2001 yılı ABD dolar kuru 11 aylık ortalaması DİE kaynaklarında olarak alınmıştır. a Kaynakta verilen rakamların ondalık değerlerinin yuvarlatılmış olmasından ötürü toplam değer tam olarak 100 olmayabilir. Kaynak: DPT (2001). Gelir dağılımı açısından Düzce için belirtilen sorunlar, genel olarak Türkiye için geçerli olan sorunlardan farklı değildir. Ancak Düzce ve Türkiye için hesaplanan katsayılar arasında 0,01 kadar fark vardır. Toplam gelirlerin büyüklükleri göz önünde bulundurulduğunda bu fark önemli olabilir. Nitekim bu farkın önemi Tablo 9 da görülebilmektedir. Gelir gruplarının toplam gelirden aldıkları paylar birbirlerine yakın oldukları halde, Düzce de birinci, ikinci ve üçüncü gruplar Türkiye deki benzer gruplara göre daha az paya sahiptir. Diğer gruplar ise, Türkiye geneline göre daha fazla pay almaktadırlar. Yüzde 10 luk dilimlere dayalı gelir dağılımı ile ilgili bulgular Tablo 10 da yer almaktadır. Düzce il genelindeki gelir dağılımı olumsuzluklarını yüzde 10 luk gelir dilimleri ayırımında da görmek mümkündür. En düşük gelir seviyesine sahip olan ilk yüzde 10 luk grubun toplam gelirden aldığı pay yüzde 1,4 iken, en yüksek grubun aldığı pay yüzde 38,5 tir. Başka bir ifade ile, en zengin yüzde 10 luk gelir grubunun geliri, en fakir yüzde 10 luk grubun gelirinin yaklaşık olarak 27 katıdır. Türkiye için bu oran yaklaşık olarak 22 ve Bolu ili için 25 tir. Arada kalan gruplara bakıldığı zaman, gelir grubu yükseldiğinde, grupların toplam gelirdeki payları da artmaktadır. Bu oranlar, Türkiye geneli ile karşılaştırıldığında, Düzce deki ilk 6 dilimin Türkiye geneline göre daha yoksul olduğu görülebilmektedir. En yüksek dilimler karşılaştırıldığında, yine benzer bir durum görülebilmektedir. Düzce deki en zengin dilimin 13

20 toplam gelirden aldığı pay yüzde 38,5 iken, Türkiye için bu oran yüzde 40,5 ve Bolu ili için 37,3 tür. Tablo 10. Hanehalklarının Yüzde10 luk Gelir Dilimlerine Göre Gelir Dağılımı Düzce Bolu (2000) Türkiye (1994) Oran Birikimli Oran a Birikimli Oran b Birikimli 1nci %10 luk Dilim 1,4 1,4 1,5 1,5 1,8 1,8 2nci %10 luk Dilim 2,5 4,0 2,8 4,3 3,0 4,9 3ncü %10 luk Dilim 3,2 7,2 3,7 8,0 3,9 8,7 4ncü %10 luk Dilim 4,1 11,3 4,6 12,6 4,8 13,5 5nci %10 luk Dilim 5,1 16,4 6,0 18,6 5,7 19,2 6ncı %10 luk Dilim 6,8 23,2 7,3 25,9 6,9 26,1 7nci %10 luk Dilim 8,9 32,1 8,8 34,7 8,4 34,5 8nci %10 luk Dilim 12,2 44,3 11,6 46,3 10,6 45,1 9ncu %10 luk Dilim 17,2 61,5 16,4 62,8 14,4 59,5 10ncu %10 luk Dilim 38,5 100,0 37,3 100,0 40,5 100,0 a Kaynak: Sarı (2003). b Kaynakçada (DPT,2001) verilen rakamların ondalık değerlerinin yuvarlatılmış olmasından ötürü toplam değer tam olarak 100 olmayabilir. Sunulan bütün bulguların ifade ettiği gibi, Düzce ilinin gelir dağılımı genel olarak Türkiye genelinde görülen eşitsiz gelir dağılımına benzer bir yapıya sahiptir. Ancak, Düzce de en alt gelir seviyesine mensup haneler, genel olarak, daha yoksuldurlar ve en yüksek gelir grupları ise Türkiye geneline göre daha zengindir Fonksiyonel Gelir Dağılımı Dağılım analizleri açısından fonksiyonel gelir dağılımı, kişisel gelir dağılımı kadar önemli bir konudur. Fonksiyonel gelir dağılımı, işgücü, sermaye, girişimci ve doğal kaynaklar şeklinde dört temel gruba ayrılan üretim faktörlerinin gelirleri olan ücretin, faizin, karın ve rantın toplam gelirdeki payları ile ilgilidir. Bu bölümde, bu gelirlerin detaylı bir analizini yapmak yerine, ücretli, maaşlı ve yevmiyeli çalışanların toplam gelirdeki payları ile istihdamdaki oranlarına yer verilecektir. Tablo 11 de faktör gelirleri üç temel başlık altında yer almaktadır. Düzce genelinde girişimcilerin geliri olan kar, yüzde 43,1 ile en fazla paya sahip iken, bunu yüzde 29,6 ile işgücünün geliri izlemektedir. Ücretler ve karlar dışındaki tüm gelirler üçüncü grupta yer almaktadır. Bolu ili içinde aynı sıralamayı gözlemlemek mümkün olduğu halde, Türkiye genelinde diğer gelirler ikinci sırada yer almaktadır. 14