ORMANCILIKTA MEKANİZASYON ARASINAV NOTLARI

Transkript

1 ORMANCILIKTA MEKANİZASYON ARASINAV NOTLARI BARTIN- 2015

2 1.1 MEKANİZASYON İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Genel Olarak Mekanizasyonun Yararları Mekanizasyonun gerek ormancılığa gerekse ülke ekonomisine katlısı büyüktür. Mekanizasyon ile maliyeti düşük ve verimi yüksek tutmak mümkündür. Genel olarak mekanizasyonun yararları aşağıda belirtilmiştir (Acar, 1999). Mekanizasyon işinin daha kısa sürede yapılmasını sağlar. Ormancılıkta işlerin belli zaman da bitirilmesi ancak mekanizasyon ile mümkün olabilir. Mekanizasyon az emekle çok iş başarır, bir iş için daha az enerji harcar. İşin daha kolay yapılmasını sağlar. İşin daha kaliteli yapılmasını sağlar. Geniş alanlarda ve zor çalışma koşullarında başarıyı arttırır. Mekanizasyon yeni iş alanlarının açılmasını sağlar. Mekanizasyon arazinin kıymetini arttırır. Boş araziler üretime ve kullanıma açılarak değerlendirilir. Mekanizasyon orman köylüsüne yeni sosyo-ekonomik haklar kazandırır. İş Hukuku. İş Emniyeti gibi kavramlar ormancılığa makinenin girmesiyle mümkün olmuştur. Mekanizasyon ormancılığı zevkli ve kolay kırar. Üretim, ağaçlandırma, fidanlık, işleri doğa şartlarında daha az etkilenir, insan daha az yorulur. Ormancılıkta mekanizasyon üretim maliyetini düşürür ve üretim maliyetini düşürür ve üretim daha az ucuz yapılmasını sağlar Mekanizasyonda Temel Bilgiler Bir enerji şeklinin bir diğer enerji şekline dönüşmesi sırasında kayıplar ortaya çıkar. Bu halde dönüşümün etki derecesinden bahsedilir. Burada etki derecesi her zaman 1 den küçüktür. Böylece etki derecesi kullanılan enerjinin % de ne kadarının yararlanılabilir enerjiye dönüşebildiğini ortaya koyar. İnsan çalışması sırasında etki derecesi %4-30 arasındadır. Buhar makinelerinde %40, elektrik motorlarında %80 civarındadır. Isı enerjisi cad cinsinden ifade edilir. Mekanik enerjisi, 1 kg lık ağırlığı 1 m yüksekliğe çıkabilmek için gerekli kuvvet veya iş olarak ifade edilir. Teknikte kuvvet birimi kp(kikopund), ağırlık birimi ise kg olarak kabul edilir. Hareket enerjisi(kinetik enerji) cisimlerin hareketi için kullanılan bir kavramdır. Mekanik iş ise bir cismi etkileyen kuvvet ile cismin aldığı yoldan ortaya çıkan bir sonuçtur. Verim: belli bir zaman içerisinde işin sonucudur. Ormancılıkta verim m 3 /saat veya parça/saat olarak ifade edilir. Verim =A / t (A:İş, t:zaman)

3 1.1.3 Türkiye Ormancılığı ve Mekanizasyon Durumu Toplumumuzun teknik, ekonomik ve sosyal yapısı artık her türlü üretim dalında makineli çalışmayı gerekli hale getirmiştir. Toplumun çeşitlilik; nitelik ve nicelik yönünden artan ihtiyaçlarının karşılanması teknolojik gelişme ile aynı boyutta görülmüştür. Bugün için orman mühendisliğinin etkili olduğu dallarda mekanizasyon oranı %8-9 civarındadır. Bu da makine ile yapılan işlerin oranı %8-9 olduğunu ifade etmektedir. Orman işletmelerinin çoğunda güç kaynağı olarak kullanılan hayvan gücünün iş üretme yeteneği az olduğu için, aynı zamanda mekanik kullanımından söz etmek mümkün olamamaktadır. İşletmelerin işleri uygun zaman dilimi içinde gereği gibi yapamadıklarından üretimin verimliliği de düşük olmaktadır. Orman varlığını korumak, orman alanlarını ihtiyaca ve planlamaya dayalı olarak artırmak, orman alanı olabilecek alanları ıslah etmek, orman içi ve orman dışı halkımızın sosyal yapısını iyileştirmek amacıyla makineli çalışmanın sağlayacağı yararların oldukça büyük olduğu görülmektedir. Türkiye ormancılığın mekanizasyon seviyesinin düşük oluşu hem orman köylüsünün sayıca fazla oluşuna hem de üretim araçlarının çoğunluğunun yüksek maliyetle dışarıdan getirilmiş olmasına bağlanmaktadır. Ormancılık çalışmalarında kullanılan araçlar genellikle 2 şekilde karşılanmaktadır. Komple olarak dışarıdan satın alma yolu ile; bu yolla alınan araçların montajı ve her türlü işlemleri dışarıdan yapıldıktan sonra getirilmektedir. Maliyetleri yüksek ve teknik düzeyleri oldukça yüksek olan makineler bu yolla getirilir. Montaj yoluyla; bu yolla orman işletmeleri daha çok çeşitli parçalar halinde yurt içinde üretilen ve yurt dışından getirilen parçaların bir birine monte edilmesi ile araçların oluşturulmasını sağlamaktadır. Örnek olarak orman traktörünün dışarıdan ithal edilmesi buna Türkiye de üretilen tambur donanımının monte edilmesi veya aynı makineye toprak işleme kullanılan ve içerde imal edilen ekipmanların monte edilmesi veya aynı makineye toprak işlemede kullanılan ve içerde imal edilen ekipmanların monte edilmesi ile amaca uygun makinelerin ortaya çıkarılması gibi. Bu iki alternatifin dışında yurt dışındaki sanayi kuruluşlarının lisan anlaşması yaparak makinelerini Türkiye de üretme yolunu da seçtikleri görülmektedir. Ancak bu durumlarda ilgili makineye bazı parçaların monte edilmesi veya bazı parçaların değiştirilmesi yine ilgili firmanın iznine tabidir (Acar, 1999) Ormancılıkta Mekanizasyonun Gelişimi Ormancılıkta mekanizasyon, esas itibariyle orman yolu inşaatı, üretim ve yetiştirme yani ağaçlandırma ve bakım çalışmalarında söz konusu olmaktadır. Genel olarak ormancılıkta mekanizasyon, diğer alanlara nazaran çok daha sonra, mesela tarıma nazaran 140 yıl gecikme ile başlayabilmiştir. Bunda hiç şüphesiz açık arazi şartlarında çalışabilecek makinelerin dizaynı ve imalindeki güçlükler en önemli etken olmuştur. Ayrıca sınırlı pazarlama imkânları dolayısıyla mesela tarım traktörlerine nazaran daha sınırlı sayıda imal edilmeleri, bunun da

4 satın alma bedellerini çok yükseltmesi ve neticede makine imalatçılarının bunları üretme ve geliştirme isteksiz davranmaları da bu gecikmede etken olmuştur (Bayoğlu, 1986) Ormancılıkta Mekanizasyonun Gelişmesini Sağlayan Faktörler a. Makinenin yüksek etki alanı: Makinelerin Bakım masrafları azdır. Makine yorulmaz ve makinenin kesintisiz olarak uzun süre kullanılma imkanı vardır. İnsanın vücudu ile yapılmak zorunda olduğu işi asgari düzeye indirir. b. İnsan Gücünün Pahalı oluşu: Teknik imkanlar insanın yaşantısını değiştirir, düzeltir. Bu ise insanın giderlerini artırır ve bu durum ücretleri ve sosyal giderleri yükseltir. Buna karşılık makine masrafları yaklaşık eşit kalır. Bu ise makine kullanımını destekler. c. İş gücünden tasarruf: orman işçiliği çekici bir işçilik değildir. Ağır ve hava hallerine açık bir iş türü olup tehlikelidir. Temiz bir iş değildir. Bu nedenle mekanizasyonla, orman işçiliğinde işçi bulma problemi daha aza indirilebilir. d. Zamandan tasarruf: Mekanizasyon örnek olarak kesimden fabrikaya kadar odun hammaddesinin geçirdiği süreyi aylardan günlere indirir. Dikim makineleri çok kısa olan kültür periyodunu çok iyi kullanır. Bölmeyi diğer çalışmalara açar ve bölmeden çıkarma işlemlerini hızlandırır (Acar, 1999) Ormancılıkta Mekanizasyonun Gelişmesini Engelleyen Nedenler a. Meşcerenin yapısı: Orman içinde meşcere yapısı çok değişiktir. Özellikle genç meşcereler, içerisine makinenin giremeyeceği kadar sık bir yapıdadır. Meşcere içerisinde makineleri kullanabilmek bir yandan güçlü makineleri gerektirirken, diğer yandan güçlü makineleri gerektirir. Diğer yandan büyük iş hacmi ve geniş alanlar ister. Bunların olmaması verimi düşürür ve mekanizasyonun girmesini engeller. b. Mekanizasyona karşı tavır: Geleneksel ormancılık ve son yıllardaki çevre anlayışı ormanların daha çok yeşil olarak kalmasına yönelik görüldüğü için mekanizasyon orman içerisinde belirli bir tepki almaktadır. c. Mülkiyet yapısı: Odun hammaddesi üretimi ile işleme tesislerinin aynı ellerde toplandığı yerlerde mekanizasyon daha çok geliştiği halde aksi durumlarda mekanizasyon engellenir. Aynı şekilde işletmelerin gittikçe küçülmesi mekanizasyonun gelişmesini engelleyen nedenlerden birisidir (Acar, 1999) Ormancılıkta Mekanizasyon İhtiyacının Belirlenmesi Teknoloji seçimi, belli bir mal veya hizmetin üretiminde geçerli olan fakat farklı düzeylerde ve kombinasyonlarda girdilerle temsil edilen ve çok sayıdaki seçenek teknoloji arasından en uygun olanının seçimi anlamındadır. Ormancılık çalışmaları, çeşitli şekillerde ve farklı teknikler ile yapılmaktadır. Bazılarında emek yoğun yılları için yapılan

5 Ormancılık Ana Planı na göre yılları arasında Türkiye de endüstriyel odun talebinin %34.7, yılları arasında ise, %72.2 oranlarında artacağı tahmin edilmektedir. Bu bakımdan; odun hammaddesinin en ekonomik ve en az kayıpla üretilmesine çalışılmalıdır. İşte; mekanizasyonda hedef, gerek ormana, gerekse orman emvaline zarar vermeden etayı almaktır. Mekanizasyon, üretimin her aşamasında yeni olanaklar sağlamakla birlikte, arazi şartlarına göre uygun bir üretim yöntemi kullanılmasını gerektirir. Değişik arazi şartlarında güvenle kullanılabilecek sürütme araçları ile kalite ve kantite kaybını en aza indirecek üretim metotları bulunmaktadır. Bu durumda arazi, üretim metodu, tali nakliyatın şekli ve araçları birbirini tamamlayarak bir bütün oluştururlar. Burada, arazi niteliklerinin değiştirilmesi söz konusu olamaz. Buna karşılık, tali nakliyat şekilleri, sürütme araçları, tomruk boyları ile üretim metotları için seçim yapılması mümkündür. Ancak; bunların her birisinin, hem arazi şartlarına uygun olması, hem de diğer faktörlerle uyum içinde bulunması gerekir. İşte; bu şekilde güvenli, çevreyi koruyan ve rasyonel bir orman işletmeciliğinin uygulanması mümkün olur. Davis and Raisinger, üretim ekipmanı seçiminde arazinin değerlendirilmesine yönelik çalışmada, büyük miktarlardaki endüstriyel odun üretimi faaliyetlerinin planlanmasında coğrafi bilgi sistemini kullanan arazi modelini geliştirmişlerdir. Bu model, çalışma alanına ait haritada arazi özellikleri ile makine kullanım kriterlerini birleştirmektedir. Yıldırım, ormanda üretim işlerinin ağaç kütüğü dibinde başladığını ve son aşamaya gelinceye kadar üretim işlerinin birçok faktörün etkisi altında kaldığını belirtmiştir. Blinn ve arkadaşları, beş farklı üretim sistemini verim, maliyet ve iş etkenliği açısından değerlendirmiş, kullanılan makineleri de verimlilik açısından incelemiştir. Gardner, dağlık bölgede üretim ekipmanlarının verimi ve işletme masraflarının hesaplanmasına ilişkin araştırmasında, üretimde verimliliğe etki eden faktörleri incelemiş ve bu faktörlerle verimliliği tahmin etmeyi sağlayan sonuçlar elde etmiştir. Üretimde verime etki eden ve devamlı değişiklik gösteren faktörlerin; tomruk hacmi ve boyutları, meşcere yoğunluğu, yüzey şartları, toprak ve iklim şartları şeklinde olduğunu, değişkenlerin etkisini hesaplamanın güç olduğunu, operatörün motivasyonunun da etkili olduğunu belirtmiştir. Meng, üretim makinelerinin verimliliğini belirlerken, tek ağaç için toplam zamanın, kesme, bekleme, hareket ettirme, taşıma, boş bekleme zamanlarının toplamından oluştuğunu, her safhadaki zaman kaybının çok karmaşık olan çevre, arazi ve meşcere ile ilgili değişkenlere bağlı olduğunu belirtmiştir. Erdaş, ormancılıkta bölmeden çıkarma ve taşıma işlerinde insan, makine ve araç - gereç ilişkilerini iyi bir şekilde inceleyerek en ekonomik üretim ve taşıma araçlarını ve bunun sonucu olarak da çalışma sistemi alternatiflerini belirlemenin gerekliliğini ortaya koymuştur. Ayrıca, kesim ve bölmeden çıkarma işlerindeki verimlilik, kesim düzenine, yol yoğunluğuna, kullanılan makine, araç ve gereçlere, arazinin eğimine, uygulanacak çalışma metoduna, iş organizasyonuna, ürünün hacmine, bölmeden çıkarma sırasında bir defada taşınan ürün miktarına ve çalışanların işi bilme derecelerine bağlıdır. Bölmeden çıkarma sırasında meşcereye yapılan zararların ise taşınan tomruğun uzunluğuna, yamacın eğimine, meşcerenin sıklığına, sürütme yollarının oluşturulmasına ve sürütme metodunun seçimine bağlı olduğu belirtilmiştir (Gül, Acar, & Topalak, 2000).

6 1.2 MEKANİZASYONUN GELİŞİMİ İnsanlık tarihinin başlangıcında, üretim insan gücü ile sağlanıyordu. Yani, ilk insanlar doğada hazır buldukları meyveleri toplayarak, hayvanları avlayarak besleniyorlardı. Bunu, ihtiyaçları olan bitki ve hayvanları yetiştirerek tüketmeyi öğrenmeleri izledi. Daha sonraki aşamalarda kas güçlerinin yerini önce evcilleştirdikleri iş hayvanları, sonrada makinalar almaya başladı. Makinalaşma (mekanizasyon), çağdaş üretim tekniklerinin uygulanabildiği gelişmiş makine ve araçların kullanılması olarak tanımlanır. Makinalaşma enerji kullanımını da kapsar. Makina basit olarak, bir işin yapılması sırasında uygulanan kuvvetin yönünü ve büyüklüğünü, isteğe göre, değiştirmeye yarayan araçtır. Teknik anlamda ise, hareketli elemanlarıyla bir enerjiyi başka bir enerji biçimine dönüştüren bir araçtır. Tarımda makinalar iki ana gruba ayrılır; kuvvet makinaları ve iş makinaları. Kuvvet makinaları, doğadaki enerji taşıyan maddeleri mekanik enerjiye dönüştürürler. İçten yanmalı motorlar, su türbinleri, rüzgâr türbinleri örnek olarak verilebilir. Traktörde bir kuvvet makinası olarak kabul edilebilir. İş makinaları, bir kuvvet makinasından aldıkları enerji ile belirli işi yapabilen makinalardır. Pulluk, ilaçlama makinası, biçme makinası iş makinasına örnek olarak gösterilebilir. Alet deyimi de iş makinası kapsamı içine girer. Basit iş makinasıdır. Uygulanan kuvvetle aynı yönde ve hızda hareket ederek iş yapan makinadır. Tarımdan örnek olarak el çapası, kürek, orak, tırpan ve aşı bıçağı verilebilir (Erdoğan, 2010). Şekil 1. İnsan gücü, Hayvan gücü ve Makine gücü kullanımında zaman-iş-masraf ilişkileri Mekanizasyonun Gelişim Evreleri Makinalaşma devreleri, belirli bir gelişim çizgisi izleyerek günümüze kadar ulaşmıştır (Erdoğan, 2010). Başlangıç Devresi: Makinalaşma derecesi sıfır kabul edilmektedir. Kuvvet kaynağı olarak insan kasından yararlanılmıştır. (Doğadaki meyvelerin elle toplanması, hayvanların avlanması gibi)

7 İkinci Devre: İlk gelişim devresi olarak kabul edilir. Bazı basit el aletleri ( bıçak, çekiç vb.) kullanılmıştır. Daha sonra manivelalı ve tekerlekli araçlar kullanılmaya başlamıştır. Bu devrede de, güç kaynağı insandır. Ancak, insan işi daha verimli kullanılmış ve yorgunluk azalmıştır. Üçüncü Devre: Güç ve kuvvet kaynağı olarak evcilleştirilen hayvanlar kullanılmıştır. Bu devrede basit araçlar kullanılmaya devam ediliştir. İnsan gücü, daha çok iş hayvanlarının denetimin ve yönetiminde kullanılmıştır. Hayvan gücü, insan gücüden çok daha yüksek olduğundan insan verimliliği daha yükselmiş ve yorgunlukta büyük ölçüde azalmıştır. Dördüncü Devre: Hayvanların çektikleri makinalarda büyük gelişmeler olmuştur (çayır biçme makinası, orak makinası gibi). Tekerleklerin taşıma işinin yanında diğer üniteleri çalıştırması gibi ilginç örnekler görülmektedir. İnsan işinin prodüktivitesi daha da artmış, yorgunluk azalmıştır. Beşinci Devre: Geçiş devresi olarak kabul edilir. Canlı güç kaynakları yerine, onlardan çok daha güçlü araçlar yani içten yanmalı motorlar keşfedilmiş ve başka alanlarda olduğu gibi tarımda da kullanılmaya başlanmıştır. Prodüktivite artmış, yorgunluk azalmıştır. Altıncı Devre: Makinalaşma en üst düzeye çıkmıştır. Bütün işlerde motorlar ve makinalar kullanılmaya başlanmıştır. İnsan sadece yönetim ve denetimde kullanılmaktadır. Yapılan işlerde kalite ve verimlilik artmıştır. Makine-insan uyumunun yanında, insanın çevre koşullarının zararlı etkilerinden korunması gündeme gelmiştir. Yedinci Devre: Otomasyon devresidir. Altıncı devrede çözülemeyen bazı sorunlar da otomasyonun sayesinde giderilmiştir. Bu devrede elektrik enerjisinin rolü söz konusudur. Günümüzde daha çok sera, ahır gibi içsel tarım alanlarında uygulanmaktadır Makinelerin Enerji Kaynakları Doğada bulunan enerji kaynakları doğal (birincil-primer) enerji kaynakları olarak adlandırılır. Bunlar fosil enerjisi, nükleer enerji ve yenilenebilir enerjileridir. Yenilenebilir enerji kaynakları güneş ışınları, su enerjisi, rüzgar enerjisi, jeotermal enerji, yer ısısı ve biyomas (biokütle) enerjisidir. Bu enerjilerden bir bölümü ikincil (sekonder) enerjilere yani ısı, elektrik, hidrojen vb. enerjilere dönüştürülerek kullanılabilmektedirler. Canlıların kas enerjisi de primer enerji kaynağı olarak kabul edilmektedir (Erdoğan, 2010) Doğal Enerji Kaynakları Fosil enerjisi katı (kömür, odun vb.), sıvı (akaryakıt) ve gaz (doğal gaz vb.) biçiminde yakıta bağlanmıştır. İçten ve dıştan yanmalı motorlar, gaz türbinleri, sobalar, ısı kazanları gibi dönüştürücülerde kullanılırlar.

8 Nükleer enerji, nükleer santrallerde reaktör adı verilen dönüştürücülerde önce ısı enerjisine sonra da ısı kuvvet makinaları (buhar makinası ve türbini) tarafından mekanik enerjiye, en sonra da jeneratörler tarafından elektrik enerjisine dönüştürülür. Jeotermal enerji kaynakları, yer altından gelen sıcak sulardır. Sera ısıtma gibi uygulamaları vardır. Güneş bitmeyen enerji kaynağı olarak kabul edilir. Ülkemiz, günde 1m² alana düşen güneş enerjisi miktarı 4.10 kwh lık yıllık ortalama değeri ile güneşten yararlanılabilen kuşakta yer almaktadır. Akarsu enerjisi de küçük ve basit su çarkları ve geliştirilmiş büyük güçlü su türbinleri ile mekanik enerjiye dönüştürülür. Su çarkları ile elde edilen mekanik enerjiden ya suyun yükseltilerek istenilen yere iletilmesinde ya da değirmen vb. işletmede yararlanılır. Su türbinleri ile elde edilen mekanik enerji, jeneratörlerle elektrik enerjisine dönüştürülerek elektrik şebekesine iletilir Biyomas (biokütle) enerjisinden, içten yanmalı motorlarda kullanılmak üzere biyodizel vb. yapımında yararlanıldığı gibi, doğrudan katı yakıt olarak yakılarak da enerjisinden yararlanılabilmektedir (Erdoğan, 2010) Kullanılabilir Enerjiler Mekanik Enerji: Hareket enerjisidir. Bir cismin, makine ya da aracın iş yapabilme yeteneğini ifade eder. Makanik enerji, potansiyel (konum) enerji ve kinetik (hız) enerji olarak ortaya çıkar. Örneğin, hidrolik santrallerde birikmiş durgun suyun seviye farkından oluşan potansiyel enerjisi; kinetik enerjiye dönüşerek türbini döndürür. Türbinin döndürülmesi için onun direncinin yenilmesi gerekir. Bu direnci hızla akan suyun doğurduğu kuvvet yener. Yani, kuvvetin hareketi ile bir iş yapılır. İşin yapılma süresi de göz önüne alınırsa güç kavramı belirlenir. Mekanik enerji herhangi bir işi yapmada direkt olarak kullanılabildiği gibi, başka bir enerjiye dönüştürülerek (örn; elektrik enerjisi) de kullanılır. Herhangi bir enerjiyi mekanik enerjiye dönüştüren makinalara kuvvet makinası ya da pratik olarak motor denir. Isı Enerjisi: Yakıtlar ya da diğer adıyla kimyasal enerji taşıyıcılarının yakılmasıyla elde edilen enerji türüdür. Bu enerji, bazen doğrudan (soba, ocak, ısı kazanı gibi) kullanıldığı gibi bazen de mekanik enerjiye (içten ve dış yanmalı motorlar, buhar makinaları gibi) dönüştürülerek kullanılır. Elektrik enerjisi: Tanıtım değerleri gerilim ve akım şiddeti olan ve dönüştürülmüş bir enerji türü olarak tanımlanabilmektedir. Diğer enerji türbinlerinden (mekanik, kimyasal, termik ve ışık) basit üreteçler yardımıyla dönüştürülebilen enerjidir (Erdoğan, 2010).

9 1.3 MOTOR VE YAPI ELEMANLARI Motor Yapısında bulunan yanma odasında, yakıtı havanın oksijeniyle yakarak, yakıt enerjisini önce ısı enerjisine ve sonra bu enerjiyi hareketli organları yardımıyla mekanik enerjiye dönüştüren makinelere motor denilmektedir. Motorlar, güç kaynağı olarak, akla gelebilecek çok çeşitli alanlarda ve önemli derecede kullanılmaktadır. Günümüzde, motorlu taşıtlarda, inşaat makinelerinde, tarım kesiminde, endüstri işletmelerinde büyük oranda kuvvet kaynağı motorlardır. Motorlar, yaygın olarak kullanılan orta güçlüleri yanında, çok küçük ya da çok büyük güçlü olarak imal edilebilmektedir. Motorun küçük yapılı olması istenirse, yüksek devirli içten patlamalı motorlar (OTTO motorları), veya uygulamada son yıllarda yavaşta olsa yer alan, döner pistonlu motorlar (WANKEL motorları) söz konusu olmaktadır. Çok büyük güçlü motorlar, genellikle içten yanmalı (DIESEL motorları) ve düşük devir sayılı olmaktadır. İlk motorların geliştirilmesi çalışmaları 18. yüzyılın ilk yarısında başlamıştır. İlk yapı WATT tarafından 1766 yılında olmuştur. Bunlarda yanma silindir dışında olmakta, yakıttan elde edilen ısı enerjisi suya aktarılarak makinenin basınçlı su buharı ile çalışması sağlanmaktadır. Motorların çalışma ilkelerini ve uygulanabilir açıklığa kavuşturma çalışmaları 1800 yıllarında başlamıştır. Bu çalışmalar sonunda 1860 yılında Paris te LENOİR gaz yakıt ile çalışan bir motor geliştirmiştir. İçten yanmalı olan bu motor yapısal yönden buhar makinesine benziyordu. Bu motor düşük bir verimdeydi. OTTO tarafından 1863 yılında ilkeleri belirlenen ve 1867 yılında LANGEN tarafından uygulamaya konan serbest pistonlu motor, daha uygun bir verime sahiptir.1862 yılında yine OTTO tarafından bulunan dört zamanlı motor 1876 yılında imal edilerek işletildi. Bu motorun emdiği yakıt-hava karışımını sıkıştırdıktan sonra yakması, modern motorlar için atılan ilk adım olmuştur. DAIMLER ve MAYBACH ise bu motoru geliştirerek yüksek devirli ve otomobillere uygulanabilir yapıyı ortaya koymuşlardır. Sıkıştırma sonucu sıcaklığı iyice yükselmiş hava üzerine yakıt püskürterek kendiliğinden tutuşmayı sağlayan motor tipini ise DIESEL geliştirmiştir. Bu motorlarda mükemmel bir verimlilik sağlanmıştır. En son 1954 yılında WANKEL tarafından bir motor geliştirilmiştir. Bu motor az sayıda ve basit yapılı organlardan oluşması gibi üstün yönlerine karşın, verimi düşük olmuştur (Saral & Avcıoğlu, 2002).

10 1.3.2 Motorların Sınıflandırılması Motorlar, çalışma zamanlarına, soğutma donanımlarına, silindirlerin diziliş biçimlerine, kullandıkları yakıtlara göre gibi değişik yönlerden sınıflandırılırlar (Saral & Avcıoğlu, 2002) Yakıt Çeşitlerine Göre Sınıflandırılması Benzinli motorlar (Yakıtı benzindir.) Dizel motorlar (Yakıt motorindir.) LPG motorlar (Yakıtı sıvılaştırılmış petrol gazıdır) Yapımı Özelliklerine Göre Sınıflandırılması Sıra tipi motorlar V tipi motorlar, Boksör tipi motorlar Yıldız tipi motorlar Soğutma Sistemlerine Göre Sınıflandırılması Su soğutmalı motorlar Hava soğutmalı motorlar Yakıtın Yanma Yerine Göre Sınıflandırılması İçten Yanmalı Motorlar: Yakıt silindirler içerisinde yakılırsa buna içten yanmalı motor denilir. Araçlarda kullanılan motorlar içten yanmalıdır. Dıştan Yanmalı Motorlar: Yakıtın motorun dışında yakılmasıyla enerji üreten makinelerdir. Buhar türbinleri vb Zamanlarına Göre Sınıflandırılması Dört zamanlı motorlar. İki zamanlı motorlar.

11 1.3.3 Motorların Çalışma Prensipleri Motorun çalışmasını sağlayan, termodinamik çevrimlerin oluşturduğu kapalı hacim, silindir piston ve silindir kapağı tarafından çevrelenen yapıda gerçekleşmektedir (Saral & Avcıoğlu, 2002) Dört Zamanlı Benzinli Motorların Çalışma Prensipleri 1. Zaman: Emme: Yakıt-hava karışımının silindire alınması. 2. Zaman: Sıkıştırma: Silindire alınan havanın sıkıştırılması 3. Zaman: Ateşleme: Sıkıştırılan yakıt-hava karışımının buji kıvılcımı ile yakılması 4. Zaman: Egzoz: Silindir içinde kalan artık gazların dışarıya atılması Dört zamanlı motorlarda pistonun silindir içerisinde dört hareketinden bir iş elde edilir. A.Ö.N. (Alt Ölü Nokta): Pistonun silindir içerisinde inebileceği en alt noktadır. Ü.Ö.N. (Üst Ölü Nokta): Pistonun silindir içerisinde çıkabileceği en üst noktadır. Motorlar çalışma zamanlarına göre iki ve dört zamanlı olmak üzere ikiye ayrılırlar. Günümüzde motorlu araçlarda genelde 4 zamanlı motorlar kullanılmaktadır. 1. Emme Zamanı: Piston Ü.Ö.N. dan A.Ö.N. ya hareket ederken emme subapı açılır ve silindir içerisine benzin hava karışımı dolar. Piston A. Ö. N. ya indiğinde emme zamanı biter 2. Sıkıştırma Zamanı: Pistonun Ü.Ö.N' ya doğru hareket ederken her iki subap kapalıdır ve benzin hava karışımı sıkıştırılmaya başlar. Piston Ü.Ö.N. ya geldiğinde Sıkıştırma işlemi biter. 3. Ateşleme (İş) zamanı: Sıkıştırma sonunda sıcaklılığı ve basıncı artmış olan karışım,buji kıvılcımıyla ateşlenir ve yanma başlar. Yanma sonunda piston hızla aşağıya itilir ve krank mili döndürülür. Piston A.Ö.N ya indiğinde iş zamanı biter 4. Egzoz zamanı: Piston Ü.Ö N. 'ya çıkarken egzoz subabı açılır ve yanmış gazlar egzozdan dışarı atılır. Bu işlem piston Ü.Ö.N. ya gelene kadar devam der. Bu dört zaman, düzenli olarak aynı şekilde devam eder ve çalışmasını sürdürür. Krank mili dört zamanın sonunda iki tam tur dönmüş olur (Saral & Avcıoğlu, 2002).

12 İki Zamanlı Motorların Çalışma Prensipleri 1. Zaman: Emme-Sıkıştırma: Silindire yakıt-hava karışımının alınması ve sıkıştırılması. 2. Zaman: Ateşleme-Egzoz: Sıkıştırılan hava-yakıt karışımının ateşlenmesi ve artık gazların dışarıya atılması İki zamanlı motorlarda emme ve egzoz subapları yoktur. Subapların yerine, silindir duvarında açılmış emme ve egzoz çıkışları vardır. Pistonun Ü.Ö.N. ile A.Ö.N. arasında iki kez hareketi ile Emme-Sıkıştırma-Ateşleme-Egzoz zamanları meydana gelir. Genellikle motosiklet motorları ve küçük su motorları bulunur. Çevrim pistonun iki hareketiyle tamamlanır ve her devirde bir iş elde edilmiş olur. Krank mili bir tur döner.

13 1.3.4 Motorların Ana Yapı Elemanları Motorların yapısı çok sayıda parçanın birleştirilmesiyle oluşmaktadır. Motorun iş görebilmesi için, parçaların bir kısmı hareketsiz durmakta, bir kısmı ise hareket etmektedir. Bir motorun ana yapı elemanları Motorun İçindeki parçalar Silindir (Motor) Bloğu: Motorun ana gövdesini oluşturur. Pistonlara ve krank miline yataklık yapar. İçerisinde silindirler, krank, mili, kam (eksantrik) mili, yağ pompası, dışarısında yakıt pompası, distribütör, yağ filtresi, şarj dinamosu, marş motoru gibi elemanlar bulunur. Motor kulakları vasıtasıyla şasiye bağlanır. Sıcak motora soğuk su, soğuk motora sıcak su konulduğunda silindir bloğu ve silindir kapağı çatlar. Silindir Kapağı: Silindir bloğunun üzerini kapatır, yanma odalarını oluşturur. Üzerinde bujileri, emme ve egzoz subaplarını, enjektörleri taşır. yanma dolarının çevresinde su ve yağ kanalları vardır. Karter: Silindir bloğunun al tarafını kapatır. Motor yağına depoluk eder. Altında yağ boşaltma tapası vardır. Subap (Külbütör) Kapağı: Subap mekanizmasını ve motoru toz, su ve pisliklerden korur. Motor yağı, üzerindeki yağ kapağından konulur.

14 Subap (Külbütör) Kapağı: Subap mekanizmasını ve motoru toz, su ve pisliklerden korur. Motor yağı, üzerindeki yağ kapağından konulur. Krank Mili: Pistonlardan gelen doğrusal hareketi dairesel harekete dönüştürür. Krank milinin en ucunda bir dişli ve kasnak bulunur. Dişli kam (eksantrik) miline hareket verir. Kasnak ise su pompası ile alternatöre hareket verir. 4 zaman krank milinin 2 devrinde, iki zaman ise krank milinin 1 devrinde gerçekleşir. Piston: Silindir içerisindeki hareketlerinden dolayı zamanların meydana gelmesini sağlar. (Emme-sıkıştırma-ateşleme-egzoz) Piston Kolu: Pistondan aldığı doğrusal hareketi krank miline iletir. Segmanlar: Pistonlar üzerinde bulunur hareketli parçalar arasında sızdırmazlığı sağlar. Segmanlar veya silindir odası aşındığında motor yağ yakar ve egsozdan mavi duman çıkar. Kam (Eksantrik) Mili: Hareketini krank milinden alır. 4 elemana hareket verir; Subaplara, distribütöre, yağ pompasına, yakıt pompasına hareket verir. Subaplar: Emme ve eksoz subapları olmak üzere iki çeşittir. Emme subapları dizel motorlarda sadece havanın, benzinli motorlarda ise benzin hava karışımının silindire girmesini sağlar. Egzoz subapları ise; yanmış gazların silindir dışına çıkmasını sağlar. Subap ayarı motorda yapılan tek ayardır. Yağ Pompası: Karterdeki yağı alarak yağlanacak motor parçalarına pompalayan elemandır. Contalar: Sabit parçalar arasında sızdırmazlığı sağlarlar.

15 Motorun Dışındaki Parçalar Motorun dışındaki parçalar yardım eden sistemlerdir ve yardımına göre isim alır. Ateşleme, Yakıt, Soğutma, yağlama, şarj ve marş gibi yardımları yaparlar. Radyatör: Su soğutma motorlarda soğutma suyuna depoluk eder, sistemde ısınan suyun soğumasına yardımcı olur. Karbüratör: Motora gerekli olan benzin, hava karışımını şartlara-göre 1/15 (benzin - hava) oranında karıştıran elemandır. Emme manifoldunun üzerinde bulunur. Hava Filtresi: Dışardan motor içerisine alınacak olan havayı temizleyip karbüratöre veya emme manifolduna gönderen parçadır. Yağ Filtresi: Motor içerisinde dolaşarak kirlenen yağı temizleyen elemandır. Manifoltlar (Emme Egzoz ) emme manifoldu, karbüratöre belli oranda karışmış olan benzin-hava karışımını veya havayı silindirlere dağıtır. Egzoz manifoldu, yanmış sonunda meydana gelen egzoz gazlarını toplayarak egzoz borusuna buradan da yanmış gazların dışarıya atılmasını sağlar. Endüksiyon Bobini: Akümülatörden aldığı 12 voltluk doğru-akımı bin volta yükselten elemandır. Buji: Yanma odasına sıkıştırılmış bulunan yakıt - hava karışımını kıvılcımla ateşleyen elemanıdır. Regülatör (Konjektör): Şarj dinamosunun veya alternatörün ürettiği akımı ayarlayan elamandır. Yakıt Pompası (Yakıt Otomatiği): Depodan aldığı yakıtı karbüratöre pompalayan elemandır. Distribütör: Endüksiyon bobininden aldığı yüksek voltajı ateşlenme sırasına göre bujilere dağıtan elemandır. Marş Motoru: Motora ilk hareketi veren elektrik motorudur. Alternatör (Şarj Dinamosu): Araç motoru çalıştığı sürece mekanik enerjiyi elektrik enerjisine dönüştürür. Aracın elektrik ihtiyacını karşılar. Akümülatörü dolduran (şarj) eden elemandır. Su Pompası (Devir daim): Radyatördeki soğutma suyunu motordaki su kanallarına pompalayan elemandır. Enjeksiyon (Mazot) Pompası: Püskürtme sırasına göre enjektörlere mazot pompalayan elemandır. Enjektör: Mazot pompasından gelen mazotu ısınmış havanın üzerine püskürten elemandır.

16 1.4 MOTORLU ARAÇ ÖZELLİKLERİ Motorlu Araçların Genel Karakteristikleri Genel olarak karayolları üzerinde yolcu ve yük taşımacılığında kullanılan pek çok taşıt çeşidi vardır. Bunların mekanik ve boyut yönden değişik tipleri olduğundan her birinin farklı işletme özelliği bulunmaktadır. Orman yollarında nakliyat yapan araçlar aynı zamanda genel yollarda da çalıştıkları için burada önce aynı nitelikteki taşıtların genel özellikleri ve karakteristikleri hakkında kısaca bilgi verilecektir. Karayolları Trafik Tüzüğü nde verilen tarife göre, taşıtlar karayolunda insan, hayvan ve eşya taşımaya yarayan araçlardır. Bunlarda makine gücüyle hareket edenlere motorlu taşıt, insan veya hayvan gücüyle hareket edenlere de motorlu taşıt adı verilir. Bunların tamamı genel bir ifade ile araç olarak isimlendirilir (Yayla, 2009) Motorlu Taşıtlarla İlgili Sınırlamalar Orman nakliyatında kullanılan motorlu taşıtlar kamyon ve lastik tekerlekli traktörlerdir. Bunlara ilave olarak orman için nakliyatta kullanılan özel taşıt araçları ile çeşitli yol yapım makineleri de söz konusudur. Ayrıca ağırlıkları yönünden taşıt araçlarını genel olarak hafif ve ağır taşıtlar olmak üzere iki grupta toplamak mümkündür. Orman nakliyatı için ağır taşıtlar söz konusudur ve bunlarda arka dingilde ikişer tekerler bulunmakta, ayrıca arka taraflarına birden fazla dingil eklenebilmektedir. Karayollarında hareket edebilen motorlu ve motorsuz taşıtların tarifleri, boyutları, güçleri ve taşıma sınırları gibi özellikler Karayolları Trafik Kanunu ve Tüzüğü nde ayrıntılı olarak verilmiştir. Yürürlükteki Trafik Kanunu na göre ülkemizde trafiğe çıkacak araçları yüklü ve yüksüz olarak boyut yönünden uyacakları şartlar aşağıda verilmiştir. Maksimum genişlik: karayollarında seyredecek aracın maksimum genişliği yüksüz veya taşıdığı yükle birlikte 2.50 m yi aşamaz. Ancak, özel olarak tarım-ormancılık dahil- için kullanılan araçların ise sadece gündüzleri çalışmalarına izin verilmiştir. Maksimum yükseklik: Yüklü veya yüksüz olarak bir taşıt veya aracın sahip olabileceği azami yükseklik 4.00 m dir Buna maksimum gabari yüksekliği adı da verilmekte ve bu özellikler tünel ile alt geçitlerden geçişler için önem taşımaktadır. Maksimum uzunluk: orman nakliyatı yönünden önemli taşıt veya araçların tipi ve dingil sayılarına göre uzunlukla ilgili sıralamalar şöyledir. -İki dingil kamyonlar için m -Üç veya daha fazla dingilli kamyonlar için m -Yarı römorklu taşıt araçları için m -Bir römorklu katarlarda m -İki römorklu katarlarda m

17 Taşıt ve araçların genişlikleri yol veya trafik şeridinin genişliğinin uzunlukları ise kurb ve kavşaklarda dönüş için kabul edilebilecek minimal kurb yarıçapının belirlenmesi bakımından önem taşımaktadır. Taşıt ağırlıkları: taşıt ağırlıkları daha çok yol üst yapı kalınlığının hesaplanması sırasında göz önüne alınan bir karakteristiktir. - Tek dingil için maksimum ağırlık 10 ton - İki dingilli aks grubu için maksimum ağırlık 14.5 ton İki dingilli aks grubu için dingiller arası mesafe en az 1.00m ve en çok 1.99 m olarak belirlenmiştir. - İki, üç veya daha fazla dingilli araçlarla yarı römorklu araç ve bir veya iki römorklu katarlarda tek dingilli 10 tonu, çift dingilli aks grubu ise 14.5 tonu geçemez. Araç veya katara müsaade edilen maksimum toplam ağırlık en ön ve en arka dingiller arasında mesafeye bağlı olarak 14.5 ile 38.0 ton arasında değişebilmektedir. Minimal yarıçap: Orman yollarında nakliyat yapan kamyonların dönebileceği en küçük yarıçap dönüşü sırasında taşıtın bıraktığı en küçük dönüş izine göre belirlenir. Sürekli bir hareket ile dönülebilecek en küçük yarıçap kamyonlar, 15 m yi, yarı römorklu taşıtlarda ise 22.0 m olarak kabul edilmektedir. Dönüşlerin yüksek süratle yapıldığı kurplar da ise dönüş yarıçapları dever ve taşıt lastiği ile yol yüzeyi arasındaki enine sürtünme kuvvetine bağlı olarak hesap edilmelidir. Bu konu üzerinde ileride daha detaylı olarak durulacaktır Motorlu Taşıtların Maliyet Masrafları Amaca en uygun orman yolu geçkilerinin belirlenmesi için taşıtların işletme masrafları ile bunları etkileyen faktörlerin bilinmesi gerekmektedir. Bir taşıtın işletme masrafları satır alma bedeli, vergi, faiz, sigorta, garaj, model eskimesi gibi sabit masraflarla bakım ve onarım gibi taşıtın kullanılmasına bağlı harcamalardan oluşan değişken masraflardan ve yakıt, yağ, lastik gibi işletme masraflarından oluşur. Yol özelliklerinin sabit masraflar üzerinde etkisi yoktur. Buna karşılık yolun geometrik standart ve fiziki özellikleri ile değişken masraflar arasında çok yakın bir ilişki vardır. Bir orman yolunun gerçekten ekonomik şekilde planlandığı kesin olarak ifade edebilmek ancak bu yoldan faydalanan taşıtların seyri ile ilgili işletme masraflarının minimize edilmesi mümkündür. Bir yol üzerinde bir taşıtın seyri ile ilgili işletme masrafları üzerinde etkili olan başlıca yol karakteristikleri şunlardır; -Yolun uzunluğu, -Eğim, -Yol yüzeyinin durumu, -Yatay kurplar,- Yoldaki trafik durumu İki nokta arasındaki ulaşımda yol uzunluğu artıkça yakıt, yağ tüketimi ile lastik eskime payında artma olacaktır. Bu sebeple geçki seçiminde, iki nokta arasındaki düz doğrultudan yapılacak zorunlu sapmalarından en aza indirilmesine çalışır.

18 Yol eğimi arttıkça yakıt tüketimi de artar. Bu durum, kamyon gibi ağır vasıtalarda daha belirgindir. İnişlerde yakıt tüketimi çıkışlara göre daha az ise de arada önemli bir fark yoktur. Ters eğimli yol kısımlarında görülen bu durumun ana sebebi hızın düşük olmasıdır. Şekil 52den de görüldüğü gibi motorlu araçlarda yakıt tüketiminin minimum olduğu optimal hız değeri bulunmaktadır. Gene tüketim, hızın küçük değerlerinde hızın büyük değerlerine göre daha belirgin şekilde artmaktadır. Bu açıklamalardan da görüldüğü gibi yol eğimi yakıt tüketimi ve lastik ömrü üzerinde önemli ölçüde etkili olmaktadır. Bu sebeple yolların projelendirilmesi sırasında işletme masraflarını azaltabilmek için mümkün olabilen en küçük eğimi uygulamak gerekir. Yakıt tüketiminin gevşek satıhlı yollarda, lastik eskimesinin ise özellikle makadam tipi dişli kaplamalarda büyük artış gösterdiği yapılan araştırmalarla belirlenmiştir. Bu sebeple orman yollarında taşıma gücü zayıf zeminleri de stabilize malzeme ile kaplama yapılması ve sürekli bakım ile de yol yüzeyinin düzgün tutulması önemli faydalar sağlar. Orman yollarında küçük yarıçaplı kurplarda hız zorunlu olarak düşük olacağından yakıt tüketimi artar. Bunların dışında yol üzerindeki trafiğe bağlı olarak hız değiştirmeleri ve durup kalkmalar da işletme masrafları üzerinde etkili olur Motorlu Araçlarda Harekete Karşı Dirençler Her motorlu taşıt harekete geçerken ve hareketi sırasında bazı dirençlerle karşılaşır. Bunlar, yuvarlama direnci, hava direnci, eğim direnci, eylemsizlik direnci ve kurplarda karşılaşan dirençlerdir. Yuvarlanma Direnci: Taşıt tekerleklerinin yol yüzeyine temas ettiği noktalarda meydana gelen şekil değiştirmesi ile iç sürtünmelerden meydana gelen kayıplardır. Bu direnç yol yüzeyinin durumu, lastiklerin esneklik derecesi ve iç hava basınçları ve taşıt hızına göre değişir. Yuvarlanma direnci için şu bağıntı verilebilir. Aracın hızını 50km/saati aşması halinde yuvarlanma direnci azalacağından hızın bu etkisi göz önüne alınmalıdır. Ancak orman yollarında hızın bu düzeyin üzerine çıkması nadiren söz konusu olur. Hava Direnci: Hareket halinde aracın maruz kaldığı hava direnci ampirik bir formülle verilmektedir. Eğim Direnci: Küçük eğimlerde sin ve tg değerleri birbirine çok yakın olduğu ve tg a değeri de kolayca ölçülebilen %P eğimini ifade ettiği için burada tg a veya doğrudan doğruya %P değeri esas alınır. Buna göre de her %1 eğim için eğim direnci 10 kg/ton olarak belirlenmiştir. Gerçekten %7 eğim için a=4 ve sin 4= tg4= dir. Kurp Direnci: Yatay kurp da hareket halindeki bir taşıtın ön tekerleklerinin istenilen doğrultuya çevrilmesi sırasında tekerleklerin yol yüzeyine temas ettiği noktada oluşan dirençtir ve bu, kurp yarıçapı ve hıza bağlı olarak değişir. Örne olarak binek otomobili için bu direncin değeri asfalt yolda 175 m yarıçaplı kurpda 80 km/saat hızda 108 kg dır. Eylemsizlik Direnci: Hareket halinde bulunan taşıtın hızının arttırılması sırasında karşılaşan dirençtir. Bu direncin miktarı taşıt ağırlığı ile hızlanma ivmesine bağlıdır.

19 2. ORMANCILIKTA KULLANILAN TRAKTÖRLER Traktörler Traktörler, tarım işlerinde kullanılan tekerlekli, paletli ya da her ikisini de ihtiva eden, kendi kendine hareket edebilen bir kuvvet makinesidir. Traktör kelime olarak çeken manasına gelmektedir. Bugünün traktörleri, çekme işlemi yanında kasnak, kuyruk mili ve yükleme işleri de yapacak şekilde imal edilmektedir. Traktörler diğer motorlu taşıtlardan yapıları itibariyle ve dış görünüşleri bakımından ayrı özellikler taşıdığı gibi, normal taşıtlarda olmayan çeki kancası, kayış kasnağı, kuyruk mili, kaldırma düzeni, diferansiyel kilidi çift tesirli kavrama vs. bulundururlar. Traktörler, hareket enerji kaynağı olarak orman işletmelerinin temel kuvvet kaynağını oluştururlar. Özellikle ağaçlandırma alanlarında ve fidanlıklarda çeşitli makinelerin çalıştırılmasına izin verirler. Bu nedenle işletmeler için önemi büyüktür. Traktörler, çeşitli ekipmanların üzerlerine monte edilebilme özellikleri ile de, insan gücüyle yapmanın ekonomik ve mümkün olmadığı gibi durumlarda da insanoğluna büyük iş olanakları sağlarlar. Bu yönleri ile de ziraat ve ormancılıkta vazgeçilmez güç kaynaklarını oluştururlar Traktörlerin Genel Yapıları Traktörlerin genel ve temel yapısı, traktör elemanlarının düzenlenmesi çalışma ilkeleri traktörün çalışma koşullarına ve yararlanma amacına dayandırılır. Bir traktörün genel yapı elemanları aşağıdaki şekilde verilmiştir.

20 Şekil 1.1. Bir traktörün önemli yapı elemanları Traktörlerde mekanik tahrik gücü kuyruk mili üzerinden sağlanır. Burada bir ayırma-bağlama kavraması gereklidir. Ekipman bağlanabilmesi için (monte için ) ise üç nokta bağlantı düzeni vardır. Traktörlerde düzenlerinin yanı sıra karayolları yasası gereğince fren ve ışık düzenleri de bulunur. Bunun dışında komut organları ve komuta yeri emniyet için kabin ve koruyucusu olan çerçeve traktörlerde görülen organlardır Traktör Yapı Tarzları Traktörler yalnız başına hemen hemen hiç iş yapmazlar. Çekilen, asılan, tahrik edilen çeşitli alet ve makinalarla oluşturdukları kombinasyonlarla yaparlar. Yani varoluşunun nedeni çeşitli iş makinalarının çalışmasına imkan tanımasıdır. Bu nedenle belirli çalışma koşullarıma uygun çeşitli traktör tipleri geliştirilmiştir. Aşağıda bu tipler üzerinde bazı bilgiler verilmiştir. a. Standart Traktörler: Arkasındaki bağlantı düzeyi ile asma tip aletle çalışma yeteğine sahiptir. Özellikle çeki işlerinde kullanılır. Büyük çaplı olan arka tekerlekler traktörün hareketini, küçük olan ön tekerlekler ise yönlendirme yaparlar. Normal ölçülerde 45 KW (63 BG) ve büyük ölçülerde ise 75 KW (1000 BG) kadar güç sınıfına girerler. İsteğe bağlı olarak öne de bir üç bağlantı düzeni yerleştirilebilmektedir. Şekil 1.2. Bir standart traktörün görünüşü

21 b. Alet Taşıyıcı Traktörler: Bu traktörlerde motor genellikle arkanın aksine önüne yerleştirilmiştir. Uzatılmış olan çatıya her türlü ekipman bağlanabilmektedir. Böylece tek sürücü ile aynı anda çeşitli işler yapılabilmektedir. Sürücü yerleri arkada olduğundan aletlerin kontrolü iyi yapılabilmektedir. Güçleri 52 KW a kadar olabilmektedir. c. Sistem Traktörü: Ön ve arkada üç nokta bağlama düzeni ve ek düzen için yer olanağına sahiptir. Genel olarak alet bağlanma imkanı, yüksek konfor ve kaza güvenliği ile iyi sürücü kabini gibi özellikleriyle tanınırlar. Kural olarak, dört tekerleği eşit ölçüde ve tahrikli olup, ön tekerlek yönlendirilmelidir. Hızları 40 km/saat ve güçleri 90 KW sınırına ulaşmaktadır. d. Özel Traktörler: Bu tür traktörler özel kullanma alanları, özel kültürden ve özel kullanma koşulları için (meyilli araziler gibi ) geliştirilen traktörlerdir. Aşağıda özel traktörlerden örnekler verilmiştir. -Motorlu Frezeler: Frezeler tekerleksiz olup 5 KW a kadar güce sahiptir. Tutma kolları bükülebilir ve dönebilir. Çalışma genişlikleri m kadardır. -Tek Akslı Traktörler: Tutma kollarının altında ve önde bağlantı imkanları vardır. 10 KW a kadar güce sahiptir. Çalışma hızları 8-20 km/saat kadardır. Tutma kolları dönebilir. -Küçük Traktörler: Önde, arkada ve akslar arasında bağlama imkanına sahiptir. Ağırlıkları 1000 kg kadardır. Güçleri 15 KW a kadar, iz genişlikleri 1.5 m ye kadar, akslar arası 2.3 m ye kadardır. -Yüksek Çatılı Traktörler: Akslar arasında ekipman bağlanma olanakları açısından üniversaldır. Ön ve arkaya da ekipman bağlanabilir. Özellikle bağ ve tarla deneyleri için

22 tahrik aracı olarak kullanılır. Hidrostatik olarak tahrik edilir. İz genişliği 3.2 m ye akslar arası ise 3.15 m ye kadar olmaktadır. -Paletli Traktörler: Tekerlekli traktörlerin tekerlekleri yerine tırtıl düzeninin yerleştirilmesiyle elde edilmiştir. Böylece yüksek çeki yeteneği ve düşük toprak basıncı sağlanmıştır. Hareket güçleri 150 KW a kadardır. Palet tekerlekli traktörler ormancılıkta yol inşaatında kullanılmaktadır. Bunun yanında yine çok sınırlı olarak ağır toprakların işlenmesinde ve köklerin sökülmesinde kullanım yeri bulabilir. -Dar izli traktörler: Dar standart traktörlerdir. İz genişlikleri m akslar arası 2 m ye kadardır. Yükseklikleri 1.50 m ve güçleri 45 KW a kadar ulaşabilmektedir. Dört tekerlekliği tahrikli olanlarda eşit tekerlekler bulunmaktadır. Özellikle bağ ve bahçede kullanılan palet tekerlekli tiplerdendir. Diğer taraftan traktörler aks sayısı tahrik edilen tekerleklerin durumuna göre, tek akslı traktörler, ön aksı kumandalı (yönlendirmeli) traktörler, standart traktörler, taşıyıcı-çekici traktörler, alet taşıyıcı traktörler, bütün tekerlek tahrikli iki akslı traktörler ve paletli traktörler şeklinde sınıflandırılır. Lastik tekerlekli traktörler, aks sayısına (tek veya iki akslı traktörler), yönlendirme şekline (ön tekerlekler yönlendirmesi veya dört tekerlekler yönlendirmesi), tahrik yerine (ön aks tahrikli, arka aks tahrikli veya iki aks da tahrikli) ve gücüne (gücü 24 PS den az olan hafif traktörler, gücü PS arası olan orta sınıf traktörler, gücü 50 PS den büyük olan büyük traktörler) göre de sınıflandırılmaktadır. Bütün tekerlekleri tahrikli traktörlerde her iki aks tahrik edilir. Ön ve arka tekerlekler genellikle aynı büyüklüktedir. Ön tekerleğin tahrik edilmesi çekme gücünü arttırır, yönlendirmeyi kolaylaştırır ve kaza yapma ihtimalini azaltır. Bütün tekerleklerin tahrik edildiği traktörlerde ön tekerlekler ağırlığın 2/3 ünü, arka tekerlekler 1/3 ünü alırlar. Böylece ön tekerleklerin şaha kalkması ihtimali azalır. Bütün bu açıklamaların dışında, ormancılıkta tarım traktörleri ve orman traktörleri kavramlarını birbirinden ayırmak gerekir. Tarım traktörleri, tarım amaçları imal edilmiş, güçleri düşük ön iki tekerleği küçük olan ve yönlendirme görevi üstlenen, ön ve arka tekerlekleri farklı büyüklükte olan ormancılık amaçları için donatılmış traktörlerdir. Orman traktörleri, ormancılık çalışmalarında çok yönlü kullanılan ön ve arka olmak üzere iki parçadan ibaret olan, bu iki kısmın birleştiği yerde bir eksen etrafında dönebilen bir yapıya sahiptir. Orman traktörleri, çok küçük yarıçaplı kavislerde dönüş imkanına ve büyük manevra kabiliyetine sahiptir. Orman traktörleri eğimi %40-%50 lere kadar olan arazilerde çalışma yapabilirler.

23 Traktörlerin Yapı Üniteleri Bir traktör, diğer motorlu taşıtlara benzer olarak motorla tekerlek arasında yer alan güç aktarma organları (transmisyon sistemi) ile dümenleme, frenleme, iş makinası bağlama ünitelerinden ve komuta elemanlarından oluşur. A. Aktarma Organları Bir traktörün aktarma organları, motor gücünü tekerleklere iletmek amacıyla düzenlenir. İletim sırasında, traktörün gereksinimi doğrultusunda motor momentini yükseltirken, devir sayısını da düşürürler. Bir traktörün aktarma organları kavrama, vites kutusu, diferansiyel ve son redüksiyon kutusundan oluşur.

24 Şekil 1.9. Traktörde aktarma organları Kavrama: Motordan aktarma organlarına doğru olan güç iletimini kesmeye ya da bağlamaya yarar. Hareketin kesilmesi ya da sürdürülmesi sürücü kontrolü ile gerçekleşir. Traktörlerde en çok kullanılan kavrama tipi plakalı (diskli) kavramadır. Sürtünme ilkesi ile çalışır. Birçok traktörde çift plakalı kavrama kullanılır. İkinci plaka kuyruk mili ile olan bağlantıyı kesip tekrar kurmada kullanılır. Ayakla çalıştırılan kavrama pedalının iki kademesi vardır.1. kademede traktörün hareketi kesilir, 2. Kademeye kadar pedala basılırsa sonunda kuyruklu mili hareketi de durur. Bazı gelişmiş traktörlerde, mekanik kavramalara paralel olarak yerleştirilen hidrolik kavramalar titreşim darbeleri önlemeye yöneliktir. Vites kutusu: Motor devir sayısını, belirli aralıklarda değiştirerek azaltan ve diferansiyele ileten ünitedir. Devir sayısının, dolayısıyla traktör hızının daha çok kademeli olması istenen traktörlerde birden çok vites kutusu ardı ardına düzenlemiştir. Bu durumda, ana vites kutusu,

25 takviye vites kutusu gibi adlar verilir. Vites kutuları kademeli ya da kademesiz devir düşürücüler olarak 2 gruba ayrılır. Ayrıca, vites kutuları mekanik ve hidrolik olarak da 2 gruba ayrılırlar. Mekanik kademeli vites kutuları dişli çiftlerinin uygun olarak düzenlenmesi ve onların sistematik olarak yer değiştirilmesi ilkesi ile çalışırlar. Traktörlerde vites kademesi sayısı arttıkça, traktörün ekonomik motor güç aralığından yararlandığı hız bölgesi de artmaktadır. Mekanik kademeli vites kutularında en basit yöntem kayıcı dişlilerin kullanılmasıdır. Burada dişli çiftlerinden birer tanesi çok kamalı mil üzerinden hareket ettirilmektedir. Bu kayıcı hilal adı verilen parçalarla sağlanır. Kayıcı vites kutuları kullanma zorluğu nedeniyle günümüzde yerini sürekli temaslı vites kutularına bırakmıştır. Sürekli temaslı vites kutularında, dişli çiftleri birbirini sürekli kavramakta, ancak kamalı mil ile bağlantıyı kavramalı bir göbek (örneğin senkromeç mekanizması) sağlamaktadır. Sürekli temaslı vites kutularında vites değiştirme kolaylaşmış olup, uzun ömürlü çalışma mümkündür. Olumsuz yönleri ise verimi düşük ve pahalı olmasıdır. Günümüzde, bazı traktörlerde yük altında değiştirilebilen vites kutuları (Power shift, multi power vb.) kullanılmaktadır. Takviye vites kutusu olarak da adlandırılan bu üniteler kavrama pedalına basmadan kullanılmakta ve hız düşürmek mümkün olmaktadır. Bu durum, tarlada düşük hızda büyük çeki kuvveti ile çalışılırken, traktörün yavaşlaması hatta durmasını önlemektedir. Yani traktör zorlandığında, çalışma kesilmeksizin hız düşürüp devam edebilmektedir. Yük altında değiştirilebilen vites kutularında günümüzde çoğu kez planet dişli kutularından yararlanılmaktadır. Kademesiz vites kutuları, motor yüklenmesini her hız kademesinde mümkün kılar. Şekil de kademeli ve kademesiz vites kutularının ideal çeki hiperbolüne ne kadar uyduğu görülmektedir. Diferansiyel: Traktörün virajda hareketi sırasında, muharik tekerleklerin devir sayılarını otomatik olarak değiştiren bir mekanizmadır. Bu mekanizma, içteki tekerleğin devir sayısını azalttığı ölçüde dıştaki tekerleğin devir sayısını arttırır. Diferansiyel etkisi, özellikle toprak işleme sırasında muharrik tekerleklerden birisinin gevşek zeminle (çamur vb.) karşılaşması sırasında patinaja düşmesine ve çekinin azalmasına neden olur. Bunun önlenmesi için, traktörlerin diferansiyel mekanizmalarında diferansiyel kilidi denilen mekanizma eklenmiştir. Diferansiyel kilidi sistemi bloke ederek çalışmasını engeller ve her tarla koşulunda iki muharrik tekerleğin aynı devirle dönmesini sağlar. Ancak bu mekanizma parsel başı dönüşlerinde çözülmek zorundadır. Son Redüksiyon Dişli Kutusu: Diferansiyelden gelen dönme hareketinin devir sayısını belirli, bir oranda azaltan bir ünitedir. Bu oran değişmez. Planet dişli çarklardan ya da düz dişli çarklardan oluşur.

26 Tekerlekler: Güç aktarma organlşarının sonuncusudur. Motor gücü ile traktörün hareket etmesini sağlar. Yani, motor gücünü çeki gücüne dönüştürür. Tekerlekler, son redüksiyondan hareket alan aksların (millerin) ucuna bağlanmışlardır. Günümüzde pnömatik ( havalı) lastik tekerlekler kullanılır. Muharrik tekerleklerde V-profilli, ön tekerleklerde dümenleme izli lastikler kullanılır. Tekerleklere kullanma amacına uygun olarak normal (diyagonal), geniş (radyal) ve balon lastikler takılabilir. Bitki sıra aralarının dar olması durumunda normal lastik, toprağı fazla sıkıştırmamak için geniş ya da balon lastikler kullanılır. Bazen ikiz lastik olarak normal çift lastik uygulanması da kullanılır. Lastik tekerlekler doğal ve yapay kauçuktan yapılır. Çelik tellerle ve karkas adı verilen birkaç kat sağlam dokuma bezleri ve ip örgülerle içten desteklenir. Bir lastiğin taşıma kapasitesi lastik tekerleğin boyutlarına, iç basıncına, katsayısına ve çalışma hızına bağlıdır. B- Komuta ve Kontrol Üniteleri Traktörlerin yönlendirilmesi, yavaşlatılıması, durdurulması gibi işlemleri sağlamak amacıyla yerleştirilmiş donanımlardır. Bunların başlıcaları dümenleme ve frenleme üniteleridir. Dümenleme Ünitesi: Hareket halindeki traktörlerin sağa ya da sola doğru yönlendirilmelerini sağlar. Traktörün dönme yeteneği parsel başlarında geri dönme için yapılan manevralara bağlıdır. İyi bir dümenleme ünitesinden istenilen özellik, traktörün dengesini koruyarak küçük dönme dairesi ile dönebilmesidir.( Şekil 1.17) Şekil Traktörün dönme dairesi ( r: dönme dairesi yarıçapı ) Motorlu taşıt ve araçlarda alışılmış dümenleme uygulaması ön tekerlerle yapılır. Dümenle sürücü kabinindeki direksiyon simidinden başlar. Bu hareket dümenleme tekerleklerine bir mekanizma ile iletilir. İletim mekanizması mekanik, mekanik ve hidrolik, mekanik ve pnömatik olabilir. Mekanik iletim sisteminde sürücü tarafından uygulanan kuvvet etkilidir. Büyük traktörlerde sürücü aşırı zorlanacağından hidrolik yardım ya da pnömatik yardımla destek sağlanır. Bu enerji traktörden sağlanır. Dört tekerleği muharrik küçük bağ-bahçe traktörlerinde belden bükme dümenleme sistemi uygulanmaktadır(şekil 1.19.). Bu dümenleme ile dönme yeteneği rotlu dümenlemeye göre artırılmıştır. Ancak denge durumu dezavantaja sahiptir.

27 Frenleme Ünitesi: Traktörlerin güvenle kullanılabilmesi için servis freni ve park freni ile donatılır. Frenleme, sürücü kabinindeki fren pedalına basılarak gerçekleştirilir. Pedala uygulanan kuvvet tekerlek merkezinde bulunan kampana, disk ya da bantlı sürtünme mekanizmasına iletilir. Sürtünme yüzeylerinin bir yanı dönen tekerlekte, diğer yanı sabittir. Böylece tekerlekler sürtünme etkisiyle yavaşlatılır ya da durdurulur. Fren pedalına uygulanan kuvvet küçük traktörlerde doğrudan ya da mekanik biçimde büyük traktörlerde ise hidrolikmekanik ya da pnömatik-mekanik olarak iletilirken, traktör gücünden destek de sağlanır. İki tekerleği muharrik standart traktörlerde sadece arka tekerlekler frenlenir. 4 tekerleği muharrik olanlar da 4 tekerlekte frenlenir. a- Traktörün Hareket Elemanları Traktörün muharrik tekerleri güç naklettiklerinde, toprak yüzeyinde kaymamaları gerekir. Bu tekerler taşıdıkları dönme momentini, çeki kancasına çekme kuvveti şeklinde iletirler. Eğer tekerle, profilsiz düzgün bir yapıya sahip olsa, toprak üzerinde kayacak gücün büyük bir kısmını çeki kancasına iletmeyecektir. Lastik tekerlere verilen çeşitli profillerle, tekerlerin toprağa tutunma olanağı arttırılır. Tekerlerin veya paletli traktörlerde paletlerin, toprak yüzüne tutunma özelliğine Traksiyon denir ve aşağıdaki tedbirlerle bu özellik arttırılır. 1-Lastik tekerleri çeşitli profillerle donatmak 2-Lastikli tekerlere zincir takmak 3-Demir tekerlerde kasnağa tırnaklar takmak 4-Paletli traktörlerde palrt baklalarına tırmıklar çakmak Traktörlerde çekme verimi ( traksiyon verimi ), çeki kancasından elde edilen gücün, muharrik teker akslarından geliştirilen güce oranı olup, bu oran traktör hareket elemanlarının toprak yüzeyine tutanma özelliğine göre değişir. Traksiyon verimi yüzde olarak ifade edilir. Çeki emsali ( traksiyon emsali ) ise, traktör çeki kancasındaki çeki kuvvetinin arka aks üzerindeki yüke oranı olup, bu oranda yüzde olarak ifade edilir. Traktör Tekerleri Traktörlerin gelişimi gözden geçirilecek olursa, ilk önce demir tekerlerin kullanıldığı göze çaroar. Daha sonra demir tekerlere, içi dolu lastik çemberler geçirilerek, sert yollar için daha uygun teker tipleri imal edilmiştir. Nihayet hava ile şişirilen lastik tekerlerin geliştirilmesiyle, gerek otomobil ve kamyonlarda, gerekse traktörlerde bu tip pnömatik lastik tekerler kullanılmaya başlanmıştır. Traktör Lastikleri Traktör lastiklerinin görevi, çekme kuvvetini oluşturmak ve yük taşımaktır. Lastik seçiminde üç faktör önemlidir. -Kullanma koşulları -İletilen tahrik gücü

28 -Taşıma yeteneği ve torak basıncıdır. Tahriletimi için tırnaklı lastikler, yönlendirme için ise iz tutucu lastik olması gerekir. Lastiklerin yapı tarzları radyal veya diyoganal olabilir. Radyal lastikler, aynı ölçüde diyoganal lastiklere göre %20-25 daha çok toprak yüzeyi sağlarlar. Lastik gösterişleri standart olup, şu şekildedir; a AS 6 PR b.12.4/11 AS PR 16.9 = İnç olarak lastik yanak genişliği (1 inç = 2.54 cm ) 35 = İnç olarak jant çapı AS = Tarım traktörü tipi (Acker Schlepper ) PR = Lastik içi kat kalınlığı ( Ply Roting) 11 = Jantın genişliği Şekil 1.8. Arka Teker Yüzü Profilleri Jantlar Resimde görüldüğü gibi arka teker jantları, aks tablasına dış ve iç diskler yardımıyla bağlanmıştır. Bu disklerin bağlantı biçimlerini değiştirmek suretiyle traktörün iz genişliği değiştirilebilir. Uygun lastik basıncı, lastiğin ömrü ve maksimum çeki kuvvetinin geliştirilmesi bakımından son derece önemlidir. Çoğunlukla arka teker lastikleri için psi (Ib/inç kare ) lik basınç önerilir. Bu basınç ön tekerlerde civarındadır. Şekil 1.8. Bir lastiğin kesiti 1-Üst profil 4-Yanak 2-Taban 5-Ara kat 3-Yan profil Karkas ( örgü ve arka kanatlar ) 13-Çelik tel 15-Lastik öz 17-Jant 19-Jant kulağı 21-Jant yanağı 14-Ara örgü 16-Ara bez 18-Kenar bandı 20-Jant omuzu

29 2.1.4 Traktörlerde Hidrolik Sistemler Traktörlerde mevcut hidrolik sistemler, traktöre monte edilen veya traktöre bağlanarak çekilen ziraat makinalarının kontrolü için kullanılırlar. Traktöre monte edilen çeşitli ekipmanlar çalışma esnasında derinliklerinin ayarı, dönüş esnasında topraktan çıkartılması ve yolda hareket kolaylığı için kaldırılması, indirilmesi veya belli bir seviyede tutulması gerekir. Bu iş için, elde kullanılan manivelalar veya hidrolik kaldırıcılar kullanılır. Kaldırma tipleri, kullanılan güç nakil elemanlarına göre üç ana grupta düşünülebilir. 1-Mekanik Kaldırıcılar 2-Pnömatik Kaldırıcılar 3-Hidrolik Kaldırıcılar Traktöre Bağlanan Tarım Aletlerinin Kontrol Tipleri A. Traktör Arkasına Monte Edilerek Çekilen Alet ve Makinalar 1.Üç Nokta Bağlantısı a)alet hidrolik sistem ile kaldırılır. İndirilme işlemi alet yardımı ile olur. Aletin iş derinliği kontrolü muhtelif ayarlarla sağlanır. b)alet hidrolik sistem ile kaldırılır, iş derinliği ise ya elle idare edilen mekanik bir düzenle, ya alete etki yapan reaksiyon kuvvetleri ile, ya da her ikisi yardımı ile yapılır. 2.Çeki Oku veya Özel Bağlantı Yardımı İle Çekilen Makinalar Makinanın indirilip kaldırılması ayarı, uzaktan kumanda düzenli hidrolik silindir ve esnek yağ boruları yardımı ile yapılır. B. Traktörün Önüne ve Yanlarına Monte Edilen Makinalar 1. Makinanın durumu ve iş derinliği, hidrolik silindire bağlı dirsekli bir kaldıraç yardımı ile yapılır. 2. Makinanın kaldırılması, indirilmesi veya herhangi bir durumda ayarlanması, hidrolik pompaya esnek borular yardımıyla bağlanmış bir veya birkaç hidrolik silindir düzeninde yapılır. 3. Makinanın kaldırma, indirme işlemleri hidrolik kaldırma pompasına bağlı dirsekli kaldıraçlar ve hidrolik silindirleri beraberce kullanılmak suretiyle yapılır. Üç Nokta Bağlantısı 1920 de Ferguson firması tarafından imal edilen ve patenti alınan üç nokta bağlantısı bugün geliştirilmiş tipleriyle traktörlerde yaygın olarak kullanılmaktadır. Üç nokta bağlantısında altta iki üstte de bir bağlantı kolu vardır. Altta kollar aynı düzlemde olup aralarındaki mesafe standarttır. Üst kol tam ortada ve belirli bir yüksekliktedir. Ön Yükleyici Tarım traktörlerinin önüne ve arkasına yükleyici bağlanabiliyorsa da geniş uygulama alanı bulan, ön yükleyiciler olmaktadır. Ön yükleyici, traktörün önüne monte edilerek, yükleme ve boşaltma işlemlerinde traktör gücünden yararlanmayı sağlayan bir organdır. Traktörle yapılan diğer çalışmalarda, kepçe dışındaki yükleyici elemanları, traktöre bağlı kalmaktadır.

30 Ön yükleyiciler, kaldırma kuvveti ve bağlandıkları traktör büyüklüğüne göre 4 sınıf altında toplanmaktadır. Ön yükleyici ile çalışmada, traktörün öne kapanma tehlikesi vardır. Stabilitenin sağlanması için genellikle traktörün arkasına dengeleyici ağırlık bağlanmaktadır. Bu ağırlık, normal çalışmalarda kepçe yüküne eşit alınabilir. Tutunma koşullarının iyi olmadığı durumlarda, arka lastiklere ek ağırlıklar takılabilir ve su doldurulabilir. Özellikle ağır materyallerle yapılan çalışmada, lastik havasının müsaade edilen en yüksek değerlerde olmasına da dikkat edilmelidir. Ön yükleyici yapı elemanlarının başlıcaları; konsol kiriş, yükleyici kol ve uzatma kolları, kepçe, kaldırma silindiri, komuta cihazı, ön muhafaza tamponu ve dengeleme ağırlığı olmaktadır. Ön yükleyici kısımları: 1-Konsol kirişi: Traktörün gövdesine iki taraftan bağlanmıştır. Görevi kaldırma kollarını ve kaldırma silindirini taşımaktır. Dolayısı ile yükleyici ekipmanı ve içindeki malzemeyi taşır. 2-Yükleyici kol ilaveleri: Yükleyici kol bir taraftan konsol kirişine diğer taraftan yükleyici ekipmana bağlıdır. İlavesi yapılarak yüksek istif çalışmalarına olanak sağlanabilir. 3-Yükleyici ekipmanlar: Yükleyeceğimiz malzemeye göre çeşitli yükleyici ekipman kullanılır. Bunlar çalışmada kolaylık ve emniyet sağlar. Başlıcaları kum kepçesi ve gübre dirgeni vb. dir. 4-Hidrolik kaldırma silindiri: Beslenmesi traktörün hidrolik pompasında olur. Traktör hidrolik komuta cihazından ayrı bir komuta cihazı bulunur. Görevi yükleyici kolları kaldırmak ve indirmektir. 5-Hidrolik kumanda kolu: Üç nokta askı sisteminden ayrı bir kumanda kolu vardır. Bazılarında yaylıdır. Yay kumanda kolunu nötr durumda tutar. 6-Ön muhafaza tamponu: Yüklemelerde traktörün römorka veya herhangi bir yükleme yerine çarpıp traktörün ön kısmına zarar vermesine engel olur. Muhafaza tamponu bulunmayan traktörlerde sürücünün çok dikkat sarffetmesi sonucu çalışma kapasitesi düşer, ayrıca muhafaza tamponu yüklemenin daha kolay ve kısa zamanda olmasına yardımcı olur. 7-Kepçe boşaltma kolu: Mekanik olarak çalışır. Sürücünün sağ kolunun yetişebileceği kadar uzaklıkta, traktörün sağlam bir yerine monte edilir. Çok katlı tel bir çubuk ile kepçe boşaltma çengeline bağlanmıştır. Kol çekilince kendi ve içindeki malzemenin ağırlığı ile öne doğru eğilerek boşalır. Kepçe çengelden kurtulduktan sonra çekili olan boşaltma kolu yerine itilmelidir. Aksi takdirde boşalan kepçe geri gelirken çengele takılmaz ve yerine oturmaz.

31 Kuyruk Mili Traktörler çok çeşitli tarım alet ve makinaları ile birlikte çalışacak çok amaçlı olarak yapılmışlardır. Kuyruk mili, traktörün temel donanım organlarından birisidir. Traktörlerin, çeki işleri yanında, değişik iş makinelerini çalıştırabilen güç kaynaklarıdır. En önemli güç çıkışı, kuyruk mili ve kasnak yardımıyla sağlanmaktadır. Kuyruk milinin sağladığı yararların başında, güç iletiminde patinaj kayıplarının olmaması gerekmektedir. Arka ortada bulunan kuyruk milinin dışında, traktörün önüne ve yanına da kuyruk milleri konabilmektedir. Traktörün arkasına bağlanan ekipmanın tahriki genellikle kuyruk mili ile sağlanır. Fakat farklı ekipmanlar farklı çalışma devirlerinde çalışmaktadır. İşte bu amaçla kuyruk milleri üç farklı kuyruk mili çıkış şekli sunulabilmektedir. 1. Hız kutusu kuyruk mili 2.Motor kuyruk mili 3. Yol kuyruk mili Günümüz modern traktörlerinde kuyruk milleri hem yol hem de motor kuyruk mili olacak şekilde yapılandırılmaktadır. Kuyruk milleri devir sayıları itibarı ile 540 ve 1000 dev./ dak. lık devir yapacak şekilde standartlaştırılmıştır. Kuyruk mili traktörün arka ortasında bulunmakta ve dönüş yönü (arkadan bakıldığında) saat ile aynı olmaktadır. Güç iletimini sağlayan mafsallı milin kendiliğinden çıkmaması için, kuyruk mili üzerinde emniyet pimi yatağı vardır. Kuyruk mili, hareketini motordan ya da aktarma organlarından alabilir. Hareketin alındığı yer, çalışma tekniği yönünden büyük önem taşımaktadır. Kuyruk milleri, bu yönden dört sınıf altında toplanır. a. Vites kutusu kuyruk mili, b. Motor kuyruk mili, c. Serbest motor kuyruk mili, d. Yol kuyruk mili Traktörlerin Donanımları 1.Alet Bağlama ve Çeki Kancaları Traktörün arkasına bağlanan alet ve makinelerin traktörden istediği çeki özellikleri farklı olmaktadır. Tarım arabasının traktöre bağlanmasında en önemli özellik, iz genişliklerinin uyumu ve dönüşlerde tarım arabasının traktör izini takip edebilmesidir. Bunun sağlanabilmesi için, çeki kancasının traktör arka dingiline olan uzaklığı ile çeki kancasının tarım arabası ön dingiline olan uzaklığı birbirine eşit olmalıdır. Çekilir tip tarım makinelerinin traktöre bağlanmasında basit çeki kancalarından yararlanılmaktadır. Çekilir tip iş makinelerinin traktöre bağlanmasında kullanılan, en önemli elemanlarından birisi de çeki demiridir. Çeki demiri, traktör hidrolik alt bağlantı kollarına bağlanan, delikli lamadır. 25 kw a kadar olan traktörlerde delik çapı 22 mm ve delikler arası uzaklık 40 mm; daha büyük traktörlerde delik çapı 33 mm ve delikler arası uzaklık 80 mm olmaktadır.

32 2. Üç Nokta Askı Sistemi Traktör arka dingiline gelen ağırlık yeterli olmadığı için, ağır çeki işlerinde gerekli olan çeki kuvveti çoğu kez, geliştirilememektedir. Kaldı ki, günümüz traktörleri oldukça hafif yapılı olarak imal edilmektedir. Bu sakıncanın önüne geçmek için, traktör arka dingiline gelen ağırlığı artırmak gerekmektedir. Çeki kancası, ya da çeki demirine gelen makine ağırlığını artırarak arka dingil yükünü arttırma olanağı vardır. Ne var ki, bu tip yüklemede ön dingile gelen yük, aşırı şekilde azalarak dümenleme etkinliği kaybolmakta, hatta traktör şahlanmaktadır. Bu durumun önlenmesi için alet bağlama noktasının arka dingilin önüne geçirilmesi gerekmektedir. Üç nokta askı sistemiyle bu koşul sağlanmış olmaktadır. Üç nokta askı sisteminde üst bağlantı kolu ile alt bağlantı kolu birbirine paralel değildir. Uzantıları bir noktada kesişmektedir. Bu noktanın yeri, üst bağlantı kolunun boyunu ve konumunu ayarlamakta, değişmektedir. Gerçek çeki noktası ise, çeki mukavemeti doğrultusunun alt bağlantı kolları uzantısını kestiği nokta olmaktadır. İyi ayarlanmış bir bağlantı sisteminde, ideal çeki noktasıyla gerçek çeki noktası çakılır, ya da birbirine çok yakın olur.üç nokta askı sistemine, değişik firmaların imal ettiği tarım aletlerinin uyabilmesi gerekmektedir. Traktör büyüklüğüne göre sistem üç sınıf olarak standartlaştırılmıştır.

33 3. Hidrolik Kaldırma Sistemi Traktörlerin kaldırma organları, dört temel prensibe göre çalışmaktadır. Bunlar; Mekanik kaldırma sistemleri, Elektrikli kaldırma sistemleri, Havalı (pnömatik) kaldırma sistemleri, Hidrolik kaldırma sistemleridir. Bu sistemlerden ilk üçüne, günümüz traktörlerinde ender rastlanmaktadır. Uygulamada en fazla hidrolik kaldırma sistemi görülmektedir. Hidrolik kaldırma sisteminde temel prensip; bir pompa tarafından hareketlendirilen sıvının, kaldırma silindirine dolarak kaldırma işlemini yapmasına, dayanmaktadır. Bu sistemin yapılabilmesi için; sistemin elemanları, traktörün değişik yerlerine dağınık biçimde bağlı olduğu gibi bir arada bulunabilmektedir. Yapıda yer alan başlıca elemanlar; yağ deposu, emme borusu, hidrolik pompa, basma borusu, yüksek basınç emniyet supabı, hidrolik kontrol cihazı, geri dönüş borusu, hidrolik silindir (kaldırma silindiri) ve pistonudur. Hidrolik kaldırma sistemleri çalışma özellikleri yönünden, normal hidrolik kaldırma sistemi ve otomatik hidrolik kaldırma sistemi olmak üzere iki grupta toplanmaktadır. Normal hidrolik kaldırma sisteminde, görevlerin yapılması sürücünün kontrolü ile sağlanmaktadır. Otomatik hidrolik kaldırma sisteminde ise, fonksiyonların bir kısmı, sürücünün etkisi dışında otomatik olarak kontrol edilebilmektedir. Tarım traktörlerinde yaygın olarak kullanılan bir etkili silindirlerde, kaldırma işlemi yağın basıncı ile sağlanmakta; indirme ise, aletin ağırlığının etkisi ile olmaktadır. İki etkili silindirlerde her iki işlem yağ basıncı ile olmaktadır.

34 2.2. ORMAN TRAKTÖRLERİ Orman traktörlerinin ön ve arka tekerlekleri aynı büyüklükte ve daha yüksek olduğu gibi ağırlıklarının aksa dağılışı elverişli olduğu için çalışma sırasında ön tarafın ayağa kalkması gibi bir sorun bulunmamaktadır. Zeminden yüksek ön aksları, düşey ve yatay yönde hareketli olduğu için zeminle olan kuvvet bağıntısını kaybetmeden büyük engelleri aşabilir. Bu nedenle arazide debilirlikleri ve tırmanma kabiliyetleri yüksektir. Çeki kancasındaki yüksek çeki gücü hızlılığı yüksek bir etkiye sahip olmasını ortaya koyar. Zor arazi koşullarında bile diğer traktörlere oranla sağlamlılığı ve hızlılığı ile üstünlüğünü ortaya koyar. Orman traktörlerinin ülkemiz ormancılık faaliyetlerinde en çok kullanılan tipleri ; MB-Trac 700, MB-Trac 800, MB-Trac turbo 800 ve MB-Trac 1000 dir. Bu traktörler ortalama HP güce sahiptir. Çalışma kolaylığı, her türlü araziye uyum sağlayan sistemi ve çalışma güvenliği nedeniyle fidanlıklarda yaygın kullanım alanı bulurlar. Normal tarım traktörlerini ormancılıkta kullanabilmek için genel olarak 3 imkandan birisinin gerçekleşmesi gerekir. Bunlar ; 1.Traktör arkasındaki 3 nokta hidroliğine sürtünme donamının montajı 2. Traktör arkasına kısa sürede monte ve demonte edilebilen vinç sisteminin ve arka destek tabalasının montajı 3. Ön kısma kablolu vinç montajı

35 Tarım traktörleri ile orman traktörleri arasındaki farkları inceleyecek olursak bazı farklılıkların olması gerektiği ortaya çıkar. Tarım traktörü, bir tarım işletmesinde kullanılan bütün makine ile ekipmanları çekebilecek veya çalışabilecek, kendi kendine hareket edebilen bir güç kaynağıdır. Orman traktörleri ise, orman işlerinde yaz, kış ve değişik arazi özelliklerinde, ekonomik ölçeklerde çalışması gerekir. Görüldüğü gibi tarım traktörlerine göre farklı koşullarda çalışma zorunluluğu vardır. Orman traktörlerinde aranan en önemli özellik; Düşük hız kademesi ve çok vitesli aktarma organlarının olmasıdır. Orman traktörleri genellikle aşağıdaki özelliklere sahip olan traktörlerdir. 4 eşit büyüklükte lastik tekerlekli, 4 tekerleği de tahrikli, vinç donanımlı, güvenli sürücü kabinli, yüksek motor gücüne sahip, arazi vitesli, ormancılık amaçlarına göre donatılmış teknik yapılıdırlar. Orman işletmesi şartlarına uyum sağlayabilmesi için orman traktöründe istenen şartlar; Zemine iyi tutunma: Traktörler, orman içinde çok kere taşlı ve ıslak, ölmüş bitki artıkları ile kaplı olan zemine uyması için tekeri tahrikli olmalıdır. Stabilite: Traktörler dik ve meyilli arazide çalışacakları için zemin serbestisi fazla olmalı, fakat bu yükseklik stabiliteye etki etmeyecek kadar sınırlı olmalıdır. Manevra kabiliyeti: Orman içinde manevra kabiliyeti sınırlı olduğundan, traktörle belden kırma yönlendirmeli veya ön tekeri arka tekerleğe göre küçük tip ve direksiyon hidrolik olmalıdır. İnsan emniyeti: Orman traktörlerinde en önemli faktör ağaç devrilmeleri karşısında sürücü kabininin emniyet faktörüdür. Traktörün bilhassa motor ve diferansiyel tertiben kayalık zeminler için korunmalıdır. Meteorolojik Şartlara Uygunluk: Orman traktörlerinin kabin sistemi yağışlı, soğuk havalara karşı sürücüyü koruyacak tertibata sahip olmalı, ısıtma tertibatı olmalı, sıcak ve soğuk için izole edilmiş olmalıdır.

36 Orman traktörleri ön taraflarına eklenen hidrolik kontrollü küçük bir bıçak ile kendi çalışacağı yolların yapım ve bakımını yapabilir ve ayrıca taşıdığı uzun gövde ve tomrukları da istifleyebilir. Bu traktörlerle tomrukların bir ucu aracın arkasına bindirerek yapılan sürütmede, doğrudan doğruya zemin üzerindeki sürütmeye göre daha az bir dirençle karşılaşılmaktadır. Bu suretle tomruk baslarının traktör üzerine yüklenmesi adezyonu arttırır, dolayısıyla motor gücünden en iyi biçimde faydalanma imkanı sağlar. Bu traktörlerle iki kişilik bir ekiple uzun gövdelerin taşınması halinde sürütme daha ekonomiktir. Oysa tarım traktörleriyle sürütmenin tek kişi ile yapılması halinde ekonomik bölmeden çıkarma ancak kısa tomruklarıyla gerçekleştirilebilir Orman traktörleriyle bölmeden çıkarma Orman traktörleriyle bölmeden çıkarma dağlık ve düz arazide birbirinden farklılıklar gösterir. 1) Orman Traktörleri ile Düz ve Düze yakın Arazilerde Kablo Çekimi ile Bölmeden Çıkarma: Düz ve düze yakın arazilerde bir başka deyişle eğimin %30'dan az olduğu alanlarda orman traktörünün hareket imkanı daha fazladır. Böyle yerlerde orman yolu kenarında bulunan gövdeler doğrudan orman yoluna kablo çekimi ile sürütülür. Meşcere içinde bulunan orman ürünleri ise sürütme şeridi üzerinden meşcereye giren orman traktörleri ile sürütme şeridine kadar kablo çekimi yapılarak ön sürütme yapılır. Daha sonra yük destek tablasına yaslayarak en yakın geçici istif yerine kadar sürütülür. Bu şekilde bölmeden çıkarma sırasında, 1 traktör sürücüsü, 2 adet sürütme isçisi (tabloyu çekmek ve yükü kontrol etmek üzere) ve 2 adet isçi de geçici istif yerinde olmak üzere toplam 5 kişilik bir isçi ekibi gerekli bulunmaktadır. 2) Orman Traktörleri ile Dağlık Arazilerde Kablo Çekimi ile Bölmeden Çıkarma: Eğimin %30'u astığı dağlık alanlarda traktörlerin hareket ettiği imkanları kısıtlı olduğundan traktör bir orman yolunun veya sürütme yolunun bölmeden çıkarma yapılacak uygun yerinde durur. Bir isçi yukarıdan kabloyu aşağıya çekerek orman ürününe bağlar. Kabloyu çekerken bir doğrusal hat üzerinde kalmaya dikkat edilmelidir. Kablo orman ürününe bağlandıktan sonra traktör sürücüsüne kabloyu çekmesi yani tamburu çalıştırması işaretini verir. Tamburun

37 çalışmasıyla orman ürünü yukarıya doğru çekilmeye baslar. Bu sırada orman isçisi ürünün bir taşa, kayaya veya bir ağaca takılıp kalmasını ve böylece kablonun koparak bir kaza olmasını önlemek için yükle birlikte yukarıya doğru yürür ve onu takip eder. Bu hali ile orman isçisi bir sonraki yük içinde ayni işlemi tekrarlar. Traktör ise yükü ayni şekilde geçici istif yerine bıraktıktan sonra bir sonraki sefere hazırlanır. Orman traktörlerinin bir üst sınıfında özel orman traktörleri bulunmakta, bu tip traktörlerde ormancılık hizmetleri için gerekli ful aksesuar (donanım) mevcut olup güç belden mafsallı (kırmalı) olabildikleri gibi daha konforlu bir kabine de sahiptirler. Aynı zamanda kabinleri dış etkilere karşı daha fazla korunmaya sahiptir. Bu tip traktörler çalışma kolaylığı sağladıkları gibi her türlü araziye uyum sağlayan sistemi ve çalışma güvenliği ile artı özellikleri olan traktörlerdir.