BARRY SANDERS Barry Sanders, Öküzün A sı-elektronik Çağda Yazılı Kültürün Çöküşü ve Şiddetin Yükselişi nin yanı sıra Ivan Illich le birlikte yazdığı

Transkript

1 BARRY SANDERS Barry Sanders, Öküzün A sı-elektronik Çağda Yazılı Kültürün Çöküşü ve Şiddetin Yükselişi nin yanı sıra Ivan Illich le birlikte yazdığı ABC: The Alphabetization of the Popular Mind ve Paul Shepard la birlikte yazdığı The Sacred Paw: The Bear in Nature, Myth, and Literature adlı kitapların yazarıdır. California, Claremont da İngiliz Dili ve Düşünce Tarihi profesörüdür.

2 Ayrıntı: 231 İnceleme Dizisi: 126 Öküzün A sı Elektronik Çağda Yazılı Kültürün Çöküşü ve Şiddetin Yükselişi Barry Sanders Kitabın Özgün Adı A is for ox The Collapse of Literacy and the Rise of Violence in an Electronic Age İngilizce den Çeviren Şehnaz Tahir Yayıma Hazırlayan Can Kurultay Düzelti Sibel Türkmenoğlu Son Okuma Mehmet Celep 1994 by Barry Sanders Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak İllüstrasyonu Sevinç Altan Kapak Tasarımı Arslan Kahraman Dizgi Esin Tapan Yetiş Baskı ve Cilt Yazın Basın Yayın Mat. Tur. Tic. Ltd. Şti. Çevre Sanayi Sitesi 8. Blok No: Başakşehir - İstanbul Sertifika No: Birinci Basım: İstanbul, 1999 Dördüncü Basım: İstanbul, Mayıs, 2016 Baskı Adedi 2000 ISBN Sertifika No.: AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım Tic. San. ve Ltd. Şti. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrintiyayinevi instagram.com/ayrintiyayinlari

3 Barry Sanders Öküzün A sı Elektronik Çağda Yazılı Kültürün Çöküşü ve Şiddetin Yükselişi

4 İNCELEME DİZİSİ SON ÇIKAN KİTAPLAR KÜRESELLEŞMENİN SONU MU? Arif Dirlik İSYAN PAZARLANIYOR Joseph Heath & Andrew Potter VAMPİRİN KÜLTÜR TARİHİ Gülay Er Pasin TUHAF ALAN Burcu Canar ÜTOPYA Nilnur Tandaçgüneş AKIL HASTALIĞI VE PSİKOLOJİ Michel Foucault İŞLETME HASTALIĞINA TUTULMUŞ TOPLUM Vincent de Gaulejac ETİN CİNSEL POLİTİKASI Carol J. Adams TOPLUMLA YÜZLEŞME Zülküf Kara ikomünizm Colin Cremin KÜRESEL ÇARKIN DIŞINDA KALANLAR Kathrin Hartmann AZINLIĞIN ZENGİNLİĞİ HEPİMİZİN ÇIKARINA MIDIR? Zygmunt Bauman PSİKOLOJİDE SÖZ VE ANLAM ANALİZİ Sibel A. Arkonaç ÇALIŞMA SORUNU Kathi Weeks BENLİK YANILSAMASI Bruce Hood VAHŞİ HUKUK Cormac Cullinan TÜRKİYE KENTLEŞMESİNİN TOPLUMSAL ARKEOLOJİSİ Erbatur Çavuşoğlu MARKSİZMDEN SONRA MARX Tom Rockmore OYUN, OYUNBAZLIK, YARATICILIK VE İNOVASYON Patrick Bateson & Paul Martin İLAHİ GAZAP: DEHA NEDİR? DÂHİ KİMDİR? Darrin M. McMahon HARCIYORUM ÖYLEYSE VARIM Ekonominin Gerçek Maliyeti Philip Roscoe KREDİOKRASİ ve Borç Reddi Davası Andrew Ross ZİHİN VE DOĞA ARASINDA Bir Psikoloji Tarihi Roger Smith ÖZGÜRLÜK Zygmunt Bauman ZAMANI YAŞAMAK Jean Chesneaux CAN ÇEKİŞEN İMPARATORLUK Francis Shor SÜREKLİ DEVRİM TEORİSİ Eşitsiz ve Bileşik Gelişim Siyaseti Michael Löwy ŞİDDETSİZ DİRENİŞ Felsefi Bir Giriş Todd May AYDINLAR SOSYALİZMİ Jan Waclaw Makhayski İLETİŞİM BİLİMLERİNİN UNUTULMUŞ KÖKENLERİ Der. Jacques Perriault MODA-LOJİ: Moda Çalışmalarına Giriş Yuniya Kawamura

5 Ivan a

6

7 İçindekiler Giriş Bölüm Bölüm Bölüm Bölüm Bölüm Bölüm Bölüm Dizin

8 TEŞEKKÜR Fikirlerimi ilk duyan insan çoğunlukla eşim Grace tir. Eleştirileri sayesinde fikirlerim daha da güçlenir. Kızım Kali den ve oğlum Pebber dan çok şey öğrendim. Bana esin kaynağı oldular ve birçok şeyi sorgulamamı sağladılar, her ikisi için de onlara sonsuz teşekkür borçluyum. Ayrıca Majid Rahnema, Al Schwartz, Lew Ellenhorn, Robert Falk, Paul Livadary ve Jim White a teşekkürler. Katkıları benim için çok değerli oldu. Son olarak da yayın temsilcim Miriam Altshuler ve editörüm Peter Dimock a, bana inandıkları ve güven duydukları için teşekkür ederim. 8

9 Giriş K imi temel kavramlar günlük yaşamımıza öylesine sinerler ki sanki bilincimizden tümüyle kaybolup gitmişlerdir. Bu kavramları hiç düşünmeden hareket ederiz ve ancak değişim ya da güçlüklerin yaşandığı dönemler geçirirken onların farkına varırız. Buna belki de en çarpıcı örnek, tam da böyle perde arkasından yaşamımızı yöneten benlik kavramıdır. Kimileri benlik kavramını tanımlanamayacak denli karmaşık ya da soyut bulabilir ama kimse benliğin varlığını sorgulamaz ve hiç kimse öneminden şüphe etmez. Hemen herkes benlik olmadan yaşamın düşünülemeyeceği görüşünü paylaşır. Oysa bugünkü anlamıyla benlik, Batı nın düşünce tarihinde oldukça geç bir dönemde ortaya çıkmıştır. Elinizdeki 9

10 Öküzün A sı kitap, insanlığın temeli olarak sorgulamadan kabul ettiğimiz eleştirel, kendi kendine yön veren insan düşüncesinin ancak okuma yazma potasında gelişmiş olduğunu savunuyor. İnsan okuryazarlığın ürünüdür. Batı da alfabeye dayalı okuma yazma, İsa dan önce beşinci ya da altıncı yüzyılda yayılmaya başladı. Şimdi aradan iki bin beş yüz yıl geçtikten sonra; günümüzün gençleri kitabı gittikçe daha az ilgi çekici bulmaya başlarken, benliğe neler oluyor diye sormamız gerekiyor kendi kendimize. Bizim öylesine alıştığımız o yaratığa neler oluyor? Çağdaş toplumun karşısında duran son derece sarsıcı bir soru bu çünkü tarihe okuryazarlığın sonucu olarak giren benlik, tarihten silinmenin eşiğine gelmiş durumda. Kitap kültürüne bağlı toplumsal ve düşünsel bir kurgu olarak ortaya çıkan ve adına benlik dediğimiz bu araç, dağılarak insan repertuarından tamamen çıkma süreci içinde. Onun yitip gitmesiyle bizim şu anda tanıdığımız insan da kaybolacak. Bu kitap, okumayı ve yazmayı es geçerek, kendilerine o en içsel, insana en yakın yol göstericinin; yani benliğin sağlayacağı yararlardan uzak bir yaşam üretmek zorunda bırakılmış gençlerle dolu bir dünyayı betimliyor. Böyle bir dünyayı betimlemek için fazla düş gücüne gerek yok. Gerekli bilgiler gazetelerde bulunabilir. Acı ve ölümle damgalanmış; umutsuzlukla okulu terk eden gençlerle, intihar eden yeniyetmelerle, çete cinayetleri, dağılmış yuvalar ve katillerle dolu bir dünyadır bu. Gençlerin kendilerini sorgulayacak yerde öç ve misilleme peşine düştükleri bir dünyadır. İnsanların vicdan azabı ya da pişmanlık duymadan cinayet işledikleri bir dünyadır. Bizler bu karabasana bir son vermek için varlığımızın her zerresiyle çaba göstermek zorundayız. Çözüm, benliği yeniden yakalamakla başlar. Bu, yalnızca okulların ve öğretmenlerin yapabileceği bir şey değildir. Okuryazarlık toplumsal bir girişimdir ve başarılı olabilmesi için okuryazarlığın ne olduğunun yeniden tanımlanması ve okuryazarlığın sağla- 10

11 Barry Sanders nabilmesi için uygun bir strateji geliştirilmesi gerekmektedir. Okuryazarlığa geçen her insan ya da topluluk, öncelikle sözlü dünyanın içinde bir okuma yazma temeli oluşturur. Sözellik okuryazarlığı destekler, onu şekillendirmek için gerekli itici gücü sağlar. Kişinin sözellikte edindiği beceriler çok önemlidir çünkü okuryazarlık, kâğıda geçirilmiş söz olmanın çok ötesinde bir şeydir. Okuryazarlık, bir ilişkiler ve yapılar demetidir, insanın içselleştirerek deneyimlerine aktardığı devingen bir sistemdir. Bir kimsenin sözellikteki başarısı okuryazarlığı benimsemesinde de belirleyici olacaktır. Okuryazarlığa giden yol, yeni doğmuş bir bebeğin ilk hareketinde, nefes almada yatar. İnsan sesi, bir çığlık halinde yazılı kültürün yolunu gösterir. Ancak bu yol tıkalı. Televizyondan sinemaya, plaklardan CD lere, bilgisayarlara, video oyunlarına kadar uzanan, aklınıza gelebilecek her türlü elektronik aygıtla tıkanmış durumda. Öğretmenler ve anne babalar, çocukları okuryazar insanlar olarak yetiştirmeyi düşünmeye başlamadan önce onları birer sözlü kültür varlığı haline getirmeliler. Profesyonel yazarların kurduğu siyasi bir örgüt olan Uluslararası PEN, dünyanın neresinde olursa olsun cezaevinde yatan yazarları koruma davasını benimsemiştir. Bu örgüt, sözü devlet terörizmine karşı koruyor oysa bugünlerde dikkatini biraz da elektronik iletişim araçlarının tutsağı haline getirilerek okuyup yazmaları engellenen gençlere çevirse iyi eder. 12 Ocak 1986 da PEN, kırk sekizinci Uluslararası Kongresini New York Halk Kütüphanesi nde gerçekleştirdi. Kongredeki en önemli konuşmacılar Nadine Gordimer ve Norman Mailer dı ve her iki yazar da toplantının ana temasına; Yazarın İmgelemi ve Devletin İmgelemi konusuna değindiler. Amerika PEN Başkanı olarak Mailer, töreni sözün gücü üzerine yaptığı ateşli bir konuşmayla açtı: Biz söze âşığız. Onunla gurur duyuyoruz. Söz, devletin kuruluşundan çok daha eskilere dayanır. Söz, yeryüzündeki en eski insan varlığının her dirilişiyle ulaşır bize. Yazar olarak bizler yaşamları- 11

12 Öküzün A sı mızı sözün ilkel gücüne bağlı tutmaya herkesten çok mecburuz. Hindistan da Vedalar bize hâlâ şöyle der: Bütün tanrılar kelama dayanır, tüm hayvanlar ve insanlar; tüm yaratıklar kelamda yaşar... Kelam, ilahi dünyanın merkezidir. Mailer ın sözleri, bu kitap için bir eşik olsun. Kitabın adında alfabenin ilk harfini, A yı kullanıyorum. İlk haliyle, Fenike yazı sisteminde alef denen A harfi, bugün bildiğimiz A nın yan yatırılmış biçimiydi < ve inek ya da öküzü temsil ederdi. (Alef, Fenike dilinde öküz demekti.) A, Fenikeliler için sesli harf değildi, bir nefesi simgelerdi (sesli harfleri gösteren yazılı işaretler yoktu bu alfabede). Küçük bir çocuktan ox (İngilizce öküz ) sözcüğünü yazmasını isterseniz, büyük bir olasılıkla sözcüğün fonetik okunuşundan yola çıkarak ax diye yazacaktır. Sözellikte imla hatası olmaz ve bu kitap, sözelliğe geri dönme çabasını yansıtıyor. Ben de kitaba yakışacağını umduğum bu adı buldum: Öküzün A sı. 12

13 1. Bölüm Çağdaş dilbilim felsefesi ekollerinin muhafazakâr, liberal ve solcu düşünürleri bir noktada birleşiyor; insan, alet kullandığı için değil, söz sayesinde insan haline geldi. İnsanı insan yapan ne dik yürümek ne toprağı sopayla eşeleyip yiyecek bulmak ne de dövüşmeyi bilmektir; insanı insan yapan konuşmadır. İnsanın bu doğrudan iletişimi dönüştürerek birbiriyle hiç karşılaşmayacak insan topluluk-larına ve kuşaklara aktarma yeteneği, ne akıllı maymunlar-da vardır ne de okyanuslarda fısıldaşan yunuslarda. Nadine Gordimer, The Unkillable Word The Essential Gesture İnsanlar konuşur. İnsanlar dinler. Ancak yeryüzünde varolmuş ve muazzam sayıda konuşanla dinleyenden meydana gelmiş sözlü kültürlerin pek azı, okuryazarlığa geçmek gibi kökten sarsıcı bir değişimi yaşamıştır. Birleşmiş Milletler in 13

14 Öküzün A sı son sayımına göre, dünyada bugün konuşulan yaklaşık üç bin dilden ancak yetmiş sekizi bir edebiyat ortaya koymuştur. Bu yetmiş sekiz dilden yalnızca beş ya da altısının uluslararası bir okur kitlesi vardır. Okuryazarlar dünya nüfusunun çok küçük bir bölümünü oluşturur ama güçlerini sayılarının çok daha üzerinde bir ağırlıkla hissettirirler. Bir bakıma okuryazarlığın verdiği derstir bu: Okuryazarlar, düşüncelerini sözlü kültüre ait insanların asla yapamayacağı bir biçimde ifade edebilme gücüne kavuşurlar. Bu kitabın konusu, okuryazarlıktır: insanı son derece güçlü bir bilince taşıyan o gizemli, anlaşılması zor kuvvet. 1 Bugün dünyada yaşayan insanların büyük bir bölümünün sözellikten ayrılıp okuryazarlığın öteki dünyasına geçme fırsatı vardır. Ama bu insanların çoğu bu fırsatı kullanmak için gereken ilk adımı atmaz bile. Belki de okuryazarlığın altında yatan paradoksun farkındadırlar: Aradaki köprü, çift yönlü trafiğe el vermemektedir. İnsan okuryazarlık denen ülkeye ayak bastı mı artık geriye dönemez. Okuryazarlığa konuk ya da turist olarak gidilemez. Çıkışı olmayan bir dünya, asla geriye dönüş olanağı sunmayan bir deneyimdir bu. Sözellik dünyası öteki taraftan ancak hayal meyal seçilir. İnsan o dünyada sanki düşlerinde yaşamışçasına, orayı yalnızca bulanık ana hatlarıyla anımsar. İnsanların okuma yazmayla hiçbir temasının olmadığı antropologların ilk sözellik olarak adlandırdığı sözellik dünyasının, okuryazarların aklını bu kadar karıştırmasına şaşırmamak gerekiyor. Okuryazar olmayanların nasıl düşündüklerini anlamak ya da dünyayı gerçekte nasıl algıladıklarını kestirmek hemen hemen olanaksız; bu biraz da insanın okuma 1. Bilinç, (İngilizce consciousness) insanların rahatça kullandığı ama tanımlan-masının olanaksız olduğunu düşündüğü sözcüklerden biridir. Sözcüğün etimolojisi bize biraz yardımcı olabilir. Sözcüğün Latince kökü olan con-sciere başka biriyle birlikte bilgi sahibi olmak demektir; bu da ilk aşamalarında bilincin toplu yaşama ait bir şey olduğunu gösteriyor. Toplu bilinç sözellik evresinde başlar ve ancak okuryazarlıkla birlikte kişiyi bireyleştiren, onu benliği üzerinde düşünmeye yönelten bir etkinlik haline gelir. 14

15 15 Barry Sanders yazma öğrenmeden önceki yaşamını anımsamaya çalışmasına benziyor. Okuma yazma bilmediğimiz ilk dönemlerimize ilişkin gerçek duygu ve anılarımız, edindiğimiz yeni düşünme ve anımsama kategorileriyle silinip gidiyor. Oysa sözelliğin algılayış çerçevesine girmeye çalışmak çok önemli çünkü az çok herkesin geçtiği ve sonra da unuttuğu bu dönem, okuryazarlığın temelini oluşturur. Okuryazarlık, sözellikle ilişkisi keşfedilmeden tam olarak anlaşılamaz. Öyküler sözlü kültürlerin can damarı, masalcı ise kabile ya da topluluğun yüreğidir. Masalcı, öykülerin bütün sistem boyunca dolaşmasını sağlar. Anlattığı öyküler rastgele, üzerinde düşünmeden anlatılan sıradan öyküler değildir, bunlar insanların beklediği, duymayı umduğu ve ana hatlarıyla zaten bildiği öykülerdir. Öyküler, insanlara kim olduklarını bir kez daha anlatır, inandıkları şeyleri hatırlatır; bu öyküler topluluk üyelerini birbirine bağlar. Masalcı, öykülerinin ağında her şeyi yakalar: tarih, gerçek, kahramanlık, din, felsefe, ahlak, sevgi. Bu öyküleri anlatan lider genellikle erkektir ve genellikle yaşlıdır ayrıcalıklı konumuna yıllar boyu edindiği deneyimler sayesinde gelmiştir. Herkes adına konuşmaya, herkesin sözcüsü olmaya hak kazanmıştır. Walter Benjamin in sözlü kültürlerde öykü anlatımı hakkında söylediği gibi, Gerçek yaşamın dokusu içine yedirilmiş nasihatler bilgeliğe dönüşür. Sözlü kültürlerin masalcıları, modern yazılı kültürlerin yitirdiği bir kavram olan bilge insan konumuna gelirler. Kimi Kuzey Amerika kabilelerinde masalcı, öykü anlatmanın kutsal aracı olan çubuğu elinde tutar çünkü nefesi kutsaldır. Lider, çubuğu yakar ve bir nefes çeker, anlatı da dumanı taklit ederek önce yayılır, sonra sarmallaşır, yere doğru alçalır ve sonunda uzaklaşarak gözden kaybolur. Masalcı, hayatta kalmaları için gerekli sırrı bildiği ve bunu herkesle paylaştığı için, kabile ya da topluluk ona saygı duyup itaat eder. Kabilenin gereksindiği her tür temel bilgi, masalcının ağzından anlatı biçiminde akar.

16 Öküzün A sı Yazılı kültürlerde öykü anlatımını çeşitli edebiyat türlerinin roman, öykü ve benzeri türlerin üstlendiği bir etkinlik olarak görürüz. Oysa gerçekte öykü anlatımı, sözlü kültür dünyasıyla arasındaki derin bağları bilinçsiz de olsa korumakta ve yazılı kültürlerde yaşamı etkilemeye devam etmektedir. Hatta birçok psikodilbilimci yaşama sürecinin kendisini bir öykünün anlatılışına benzetir. Psikolog Jerome Bruner, öykü anlatımı ile özbilinç arasındaki bağları keşfetme konusunda başı çeken kişilerden biridir. Bu sonuca, gelişigüzel kendilerinden ve kendi yaşamlarından söz eden farklı yaş gruplarından insanların konuşma kayıtlarını inceledikten sonra varmıştır: Yaşamlar bir açıdan bakıldığında birer metindir: Yeniden gözden geçirilen, üzerinde düşünülen, yeniden yorumlanan metinler. Yani, anlatılan yaşamlar, onları anlatanlarca alternatif bir yorumla değerlendirilebilecek metinler olarak kavranmaktadır. İnsanlar yaşamöykülerini yeniden yorumlarken eski metni reddetmezler... ancak o metne daha önce getirmiş oldukları yorumu inkâr ederler. Bu, yaşam boyu süren bir alışkanlıktır. Bu anlamda metni... yaşamın ne olduğunu kavramsal biçimde dile getiren bir anlatıya eş tutuyorum. Onun, bellekte taşınan ya da dilendiğinde kısaltılarak ya da uzatılarak anlatılabilecek biçimde bellekte taşınan bir öykü olması, farklı yorumlara açık bir metin olma özelliğini ortadan kaldırmaz. 2 Bruner ve diğer dilbilim uzmanlarına göre yaşamak, bir dizi olayı dokuyarak ortaya adına yaşam denen karmaşık bir anlatı modeli çıkarmaktır. Kimi zaman, diyelim ki günah çıkarırken ya da psikanaliz sırasında, hatta bir dost sohbeti sırasında bile insanlar yaşamlarını gerilim dolu ve özenle oluşturulmuş bir öykü gibi anlatırlar. Adsız Alkolikler ya da Adsız Uyuşturucu Bağımlıları gibi kendi kendine yardımı öngören gruplar da, insanları 2. Jerome Bruner ve Susan Weisser, The Invention of Self: Autobiography and Its Forms, David R. Olson ve Nancy Torrance (Der.), Literacy and Orality,