MĠMARĠDE HAREKETLĠLĠĞĠN FARKLI SÜREÇLERDEKĠ MEKANSAL ETKĠLERĠ ÜZERĠNE BĠR DEĞERLENDĠRME. YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Cem BERDAN. Anabilim Dalı : Mimarlık

Transkript

1 ĠSTANBUL TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ MĠMARĠDE HAREKETLĠLĠĞĠN FARKLI SÜREÇLERDEKĠ MEKANSAL ETKĠLERĠ ÜZERĠNE BĠR DEĞERLENDĠRME YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Cem BERDAN Anabilim Dalı : Mimarlık Programı : Mimari Tasarım HAZĠRAN 2010

2

3 ĠSTANBUL TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ MĠMARĠDE HAREKETLĠLĠĞĠN FARKLI SÜREÇLERDEKĠ MEKANSAL ETKĠLERĠ ÜZERĠNE BĠR DEĞERLENDĠRME YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Cem BERDAN Tezin Enstitüye Verildiği Tarih : 07 Mayıs 2010 Tezin Savunulduğu Tarih : 08 Haziran 2010 Tez DanıĢmanı : Doç. Dr. Arda ĠNCEOĞLU (ĠTÜ) Diğer Jüri Üyeleri : Yrd.Doç. Dr. Hüseyin Lüftü KAHVECĠOĞLU (ĠTÜ) Doç. Dr. Murat SOYGENĠġ (YTÜ) HAZĠRAN 2010

4

5 iii Aileme,

6 iv

7 ÖNSÖZ Mimaride Hareketliliğin Farklı Süreçlerdeki Mekansal Etkileri Üzerine Bir Değerlendirme isimli tez çalışmasını, başından itibaren, konunun gelişmesi ve yönlendirilmesi açısından fikirleri, önerileri ile destekleyen değerli hocam Doç. Dr. Arda İnceoğlu na; İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Mimari Tasarım Anabilim Dalı na; sağladıkları zengin kaynaklardan dolayı İTÜ Mimarlık Fakültesi Kütüphanesi çalışanlarına; hiçbir zaman desteklerini esirgemeyen aileme ve sonsuz yardımlarından dolayı Gökçe Nazan Gündüz e en içten teşekkürlerimi sunarım. Mayıs 2010 Cem Berdan (Mimar) v

8 vi

9 ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ... v ĠÇĠNDEKĠLER...vii KISALTMALAR... ix ÇĠZELGE LĠSTESĠ... xi ġekġl LĠSTESĠ... xiii ÖZET... xvii SUMMARY... xix 1. GĠRĠġ Giriş ve Çalışmanın Amacı Çalışmanın Yöntemi Kavramlar, Tanımlar YĠRMĠNCĠ YÜZYILDA HAREKETLĠLĠK Giriş ve Hareketliliğin Alt Bileşenleri Yöntem, Tanımlar Yirminci Yüzyıl Dönemsel Analizleri Genel Tablo ve Baskınlık Bölüm Sonucu HAREKETLĠLĠK ĠÇEREN YAPILAR Giriş, Sınıflandırmalar Proje Analiz Yöntemi Seçilen Projeler Bölüm Sonucu BĠRLEġTĠRME Giriş Genel Durum ile Örnek Projelerin karşılaştırılması Bölüm Sonucu SONUÇLAR VE TARTIġMA: ÖNGÖRÜLER, HAREKETLĠLĠK ĠÇEREN MĠMARĠ TASARIMA DAĠR ÖNERĠLER KAYNAKLAR Sayfa vii

10

11 KISALTMALAR TWA GIS GPS PC EU USB DVD ATM POS UCL ISO PSSHAK SSD : Trans World Airlines : Geographic Information System : Global Positioning System : Personal Computer : European Union : Universial Serial Bus : Digital Versatile Disc : Automatic Teller Machine : Point of Sale : University College London : International Organization for Standardization : Primary Support Structures and Housing Assembly Kits : Single Speed Design ix

12 x

13 ÇĠZELGE LĠSTESĠ Çizelge 1.1 : Mimaride Hareketliliğin Farklı Süreçlerdeki Mekansal Etkileri Üzerine Bir Değerlendirme Çizelge 2.1 : Hareketliliğin mekansal etkileri...44 Çizelge 3.1 : Mimaride Esneklik Hareketlilik Kesişmeleri...52 Çizelge 3.2 : Toplu proje analiz sonuçları Çizelge 4.1 : Toplu proje analiz sonuçları ile hareketlilik karakterlerinin dönemsel yansımaları çakıştırılması Çizelge 4.2 : Proje analizlerinin dönemsel sonuçları ile hareketlilik karakterlerinin etkileşimi Sayfa xi

14 xii

15 ġekġl LĠSTESĠ Sayfa ġekil 1.1 : Inspector Gadget ( 2010) ġekil 2.1 : Coca Cola Tesisi, 1936 ( 2010)... 9 ġekil 2.2 : Barcelona Pavilion, 1929 ( 2010)... 9 ġekil 2.3 : TWA Terminal, 1956 ( 2010)... 9 ġekil 2.4 : Wichita House, 1946 ( 2010)... 9 ġekil 2.5 : Coney adası, erken 1900 ler ( 2010)...10 ġekil 2.6 : Midtown Plaza, Victor Gruen, 1959 ( mallsofamerica.blogspot.com, 2010) ġekil 2.7 : Grafik okuma bilgisi...18 ġekil 2.8 : arası hareketlilik...20 ġekil 2.9 : arası hareketlilik...22 ġekil 2.10 : arası hareketlilik...23 ġekil 2.11 : arası hareketlilik...25 ġekil 2.12 : arası hareketlilik...27 ġekil 2.13 : arası hareketlilik...30 ġekil 2.14 : arası hareketlilik...31 ġekil 2.15 : arası hareketlilik...33 ġekil 2.16 : arası hareketlilik...35 ġekil 2.17 : arası hareketlilik...37 ġekil 2.18 : Baskın dönem anlatımı...39 ġekil 2.19 : 20.yüzyıl da hareketlilik...40 ġekil 2.20 : Statik mobil durum diyagramları...45 ġekil 3.1 : Proje analizlerinde kullanılan simgeler...58 ġekil 3.2 : Lot-ek,Mobile Dwelling Unit ( 2010)...58 ġekil 3.3 : Lot-ek,Mobile Dwelling Unit analizi...59 ġekil 3.4 : DRMM, Sliding house ( 2010)...60 ġekil 3.5 : DRMM, Sliding house analizi...60 ġekil 3.6 : Hanrahan Meyer/Holley Loft ( 2010)...61 ġekil 3.7 : Hanrahan Meyer/Holley Loft analizi...62 ġekil 3.8 : Steven Holl/Void space housing ( 2010)...63 ġekil 3.9 : Steven Holl/Void space housing analizi...63 ġekil 3.10 : Shigeru Ban/Curtain wall house ( 2010) ġekil 3.11 : Shigeru Ban/Curtain wall house analizi...66 ġekil 3.12 : Shigeru Ban / 9square grid house ( 2010) ġekil 3.13 : Shigeru Ban / 9square grid house analizi...68 ġekil 3.14 : Shigeru Ban / Naked House ( 2010)...69 ġekil 3.15 : Shigeru Ban / Naked House analizi...70 xiii

16 ġekil 3.16 : Rem Koolhaas / Maison a Bordeaux ( 2009) ġekil 3.17 : Rem Koolhaas / Maison a Bordeaux analizi ġekil 3.18 : Lot-ek / Bloomberg Mobile Unit ( 2010) ġekil 3.19 : Lot-ek / Bloomberg Mobile Unit analizi ġekil 3.20 : Gerrit Rietweld/Shroeder house ( 2010) ġekil 3.21 : Gerrit Rietweld/Shroeder house analizi ġekil 3.22 : DRMM / Off the shelf ( 2010) ġekil 3.23 : DRMM / Off the shelf analizi ġekil 3.24 : DRMM / Modular Apartment Proposal ( 2010) ġekil 3.25 : DRMM / Modular Apartment Proposal ( 2010) ġekil 3.26 : DRMM / Arb Offices ( 2010) ġekil 3.27 : DRMM / Arb Offices analizi ġekil 3.28 : Richard Rogers Renzo Piano/Pompidou Center ( 2009) ġekil 3.29 : Richard Rogers Renzo Piano/Pompidou Center analizi ġekil 3.30 : Le Corbusier/Domino House ( 2009) ġekil 3.31 : Le Corbusier/Domino House analizi ġekil 3.32 : Mies Van Der Rohe/Weissenhofsiedlung ( 2010) ġekil 3.33 : Mies Van Der Rohe/Weissenhofsiedlung analizi ġekil 3.34 : Axel Grape/Disset Uppsala (afewthoughts.co.uk/flexiblehousing, 2010) ġekil 3.35 : Axel Grape/Disset Uppsala analizi ġekil 3.36 : Les Freres Arsene-Henry / Surville District-Montereau ( 2010) ġekil 3.37 : Les Freres Arsene-Henry / Surville District-Montereau analizi ġekil 3.38 : N.Hamdi, N.Wilkinson/Stamford Hill ( 2010) ġekil 3.39 : N.Hamdi, N.Wilkinson/Stamford Hill analizi ġekil 3.40 : Jean Nouvel, Arab du Monde ( 2010) ġekil 3.41 : Jean Nouvel, Arab du Monde analizi ġekil 3.42 : Kalhöfer-Korschildgen / Frontier ( 2010) ġekil 3.43 : Kalhöfer-Korschildgen / Frontier analizi ġekil 3.44 : Ssd / Parenthetical House (ww.ssdarchitecture.com, 2010) ġekil 3.45 : Ssd / Parenthetical House analizi ġekil 3.46 : Kalhöfer-Korschildgen / Trip to Grüne ( 2010) ġekil 3.47 : Kalhöfer-Korschildgen / Trip to Grüne analizi ġekil 3.48 : Kalhöfer-Korschildgen / Expander ( 2010) ġekil 3.49 : Kalhöfer-Korschildgen / Expander analizi ġekil 3.50 : Kalhöfer-Korschildgen / Tourne Sol ( 2010) ġekil 3.51 : Kalhöfer-Korschildgen / Tourne Sol analizi ġekil 3.52 : David Fischer/Dynamic Architecture ( net, 2010) ġekil 3.53 : David Fischer/Dynamic Architecture analizi ġekil 3.54 : Steven Holl / StoreFront ( 2010) xiv

17 ġekil 3.55 : Steven Holl / StoreFront for Art and Architecture analizi ġekil 3.56 : Thomas Gaynor / Patent for a Rotating House (Randl, C., 2008) ġekil 3.57 : Thomas Gaynor / Patent for a Rotating House analizi ġekil 3.58 : Angelo invernizzi/villa Girasole ( 2010) ġekil 3.59 : Angelo invernizzi/villa Girasole analizi ġekil 3.60 : Alfred Granek/Patent for an Internally Rotating House (Randl, C., 2008) ġekil 3.61 : Alfred Granek/Patent for an Internally Rotating House analizi ġekil 4.1: Hareketlilik bileşenlerinin süreç içinde bir arada görünümleri 119 xv

18 xvi

19 MĠMARĠDE HAREKETLĠLĠĞĠN FARKLI SÜREÇLERDEKĠ MEKANSAL ETKĠLERĠ ÜZERĠNE BĠR DEĞERLENDĠRME ÖZET Günümüzde bulunulan noktada, toplumun ve bireyin günlük yaşantısında hareketliliği oldukça yüksek düzeyde bulunmaktadır. Bu hareketliliğe insanın birey olarak A noktasından B noktasına gidebilme çeşitliliği, süresi de dahil olurken, günlük yaşantıda insanın etrafında bulunan, gidip gelen veriler de, çoğu yere akıllıca ulaşabilen her türlü hizmet ve servis de, genel olarak her yerde icra edilmeye uygun hale gelen çoğu meslek de, insanın farkında olarak ya da olmayarak yanında bulundurduğu çok işlevli ama küçük boyutlu taşınabilir objeler de dahil olmaktadır. İnsan hayatında bu denli önemli olan hareket ve hareketlilik olgusunun, esas olarak insan ve insan yaşamından beslenen mimarlık alanında da önemli bir yer tuttuğu düşünülmektedir. Aynı şekilde insan yaşamından etkilenerek insan ile birlikte değişen mimari tasarım ve ürünlerin de insanı değiştiren hareketlilik olgusundan etkilenerek, onunla birlikte değiştiği düşünülmektedir. 20.yüzyıl, 19uncu yüzyılda başlayan sanayi devriminin ardından değişmiş, ilerlemiş bir hayata sahne olmaktadır. Hareketliliğin insan ve toplum yaşamı üzerindeki etkisini araştırmak için bu nedenlerle 20nci yüzyılın başından günümüze uzanan bir süreç ele alınmıştır. Hareketlilik, kendisini oluşturan alt başlıklarına ayrılmış, dönemler halinde gelişimi incelenmiştir. Dönemsel bulgular tüm zaman aralığını kapsayan tek bir bütünde birleştirilmiş, hareketlilik adı verilen olgunun gelişimi, zıplamaları, hızlı ve yavaş yükseliş dönemleri ile alt bileşenlerinin hangilerinin hangi dönemlerde daha etkili olduğu ortaya çıkartılmıştır. Hareketliliği oluşturan alt bileşenlerinin yardımıyla insanın bu artış ve gelişimden ne şekillerde etkilendiği yorumlanmış, bu etkilenmenin insanın mekanlarında nasıl yansımalarda bulunduğu tartışılmıştır. Belirtilen zaman aralığı kapsamında hareketli çözümler içeren projeler seçilmiştir. İçerdikleri kinetik durumların etkilerini ve çıktılarını-sonuçlarını anlamak adına harekete dair yaptıkları analiz edilerek sınıflandırılmıştır. Hareketlilik içeren projeler kullanıcısına önerdikleri, karşıladıkları beklentiler ve hizmet ettikleri talepler doğrultusunda yorumlanarak adlandırılmıştır. İnsanın günlük yaşantısından etkilenerek mekanına yansıttığı, mekanından beklediği değişkenlikler, önceden bahsedilen insan yaşamında hareketliliğin alt bileşenleri ışığında tanımlanarak sınıflandırılmıştır. Böylelikle ele alınan zaman aralığında dönemsel olarak farklı mekansal yansımalar ortaya çıkmıştır. Analizleri yapılarak sundukları hareketlilik karakterleri adlandırılan mimari projeler dönemlerinin mekansal hareketlilik yansımaları ile süperpoze edilmiş, aralarındaki uyum ve örtüşme sınanmıştır. Elde edilen bulgular doğrultusunda mimari tasarımda hareketliliğin ve hareket içeren mimari projelerin, insan ve toplumsal yaşamda var olan ve sürekli farklı hızlar ve alt bileşen kombinasyonlarında artarak hareketlilik olgusundan etkileniş biçimleri ortaya xvii

20 çıkartılmıştır. Bu bilgiler ışığında hareketliliğin mimari tasarımdaki güncel yeri tartışılarak olması gereken noktaya dair önerilerde bulunulmuştur. Mimari projelerin günlük yaşamın hareketliliğini kendilerine yansıtma biçimleri ve sunulması gereken kinetik, mobil durum ile çözümlere dair önerilerde bulunulmuştur.. xviii

21 AN EVALUATION OF SPATIAL IMPACTS OF MOBILITY ON ARCHITECTURE IN DIFFERENT PERIODS OF TIME SUMMARY Nowadays, being in motion is in a high level in daily lives of the society and the individuals. This motion includes the variety of the ability and the process of going from point A to B for a person as an individual, the data that comes and goes, being around the person in daily life, different kind of service being get in a logical way, so many professions which can be suitable for being made everywhere and then the small, movable but multifunctional objects being carried by people on purpose or not. It can be thought that the fact of motion and mobility which is so important for human life, also take important place in architecture that is supported by human and its life. Moreover, architectural design and products which are affected by humans and change with them, also affect from the concept of mobility that changes the humans. The twentieth century which changed after the industrial revolution begining in nineteenth century, faces an improved life. This can be thought as one of the main reasons to analyze the effects of the mobility for both the society and the individuals lives, the process is researched which comes from the twentieth century to the present day. The mobility is seperated into its subtitles and the improvement of it is analyzed in periods. The periodical findings are integrated by containing whole time interval. In addition the improvement of the concept of mobility, its upturns, slow and fast rising periods and then the answers of questions that which subcomponents are more effective in which term are determined. By the help of these subcomponents composing the mobility, the effects of the increment and improvement to human beings are also commented. Then, the reflections of these effects on the human spaces are discussed. The architectural projects including mobile solutions are selected in the content of indicated time interval. In order to understand the outputs and effects of kinetic situations that the projects include, the things that they do with motion are analyzed and classified. These projects, are designated by interpretation through their proposals, needs that they meet and demand that they serve. The variations on reflections of human, who is affected by daily life, to the space and its prospects from this space are classified by the help of the human life mobility subcomponents. Thus, periodically different spatial reflections come out in the time interval approach of this research. The architectural projects, which presented characters are named by analysis, are superposed with the spatial mobility reflections of their own periods, then harmony and coincidence among them are discussed. According to the indications, the response configurations of mobility in architectural design and the projects including mobility from the mobility fact, that exists in social, individual life and increases in subcomponents combinations are determined. xix

22 By the help of this analysis data, the current place of mobility in architectural design is discussed and some proposals are made about possible future senarios. Moreover, these proposals are detailed by the idea of mobile situations which are analyzed over configurations of daily life mobility that architectural projects reflect and kinetics that should be presented. xx

23 1. GĠRĠġ 1.1 GiriĢ ve ÇalıĢmanın Amacı Mimarlıkta yapılan en temel görev insanlar için belirli ihtiyaçlarını karşılayacak hacimler oluşturmaktır. Burada bahsi geçen en temel öğeler ise 1) kullanıcı olan insan, özne 2) yaratılan hacim, nesne 3)karşılanan ihtiyaç, işlev olmaktadır. Yukarıda sayılan 3 öğe içinden ilki dışında diğerleri oldukça geniş bir skalada değişim gösterebilir. Örneğin yaratılan hacim konvansiyonel bir bina da olabildiği gibi geçici bir örtü, saçak veya hareketli bir araç, gemi, uçak veya karavan da olabilir. Bu hacim direkt olarak karşılanan ihtiyaca bağlı olmaktadır ki az önce verilen örneklerdeki ihtiyaçlar konvansiyonel bir binada yaşamak, çalışmak gibi birçok şey olabilirken geçici bir örtünün altında sosyal bir toplanma alanı veya hareketli bir aracın içinde ihtiyaç uzun süreli ulaşım esnasında geçici barınma olarak tanımlanabilir. Bütün bu parametreler ise direkt olarak kullanıcı, yani insan odaklıdır. Bütün bu ihtiyaçlar kullanıcının ihtiyaçları, ve buna bağlı olarak yaratılan hacimler de kullanıcıların hacimleridir. Dolayısıyla insanın yaşantısı diğer iki öğeyi analiz ederken esas alınması gereken başlıca konudur. Medeniyetin başlarından beri toplum içinde yaşayan insanın yaşantısını hiç kuşkusuz sosyal çevresi, toplumsal yaşantı ve içinde bulunduğu genel küresel ortam şekillendirmektedir. Çünkü insanın günlük hayatında karşılaştıkları tam olarak bunlardır. Bu nedenle genel yaşantının gidişatına bakılmalıdır. Toplumsal hayatın trendleri, günlük yaşantımıza giren yenilikler ve yüne hayatımızdan eskiyerek çıkanlar alışkanlıklarımızı, ihtiyaçlarımızı ve yaptıklarımızı şekillendirip değiştirmektedir. Toplumun ortak ruh hali de denilebilecek olan bu olguya hayatımızı kolaylaştırmayı amaçlayan yeni icatlar, eskimeye yüz tutmuş yok olan alışkanlıklar, savaş ve barış, küresel politikalar, magazin, moda, bolluk, kıtlık, uluslar arası piyasalardaki durumlar gibi parametreler doğrudan dahil olmaktadır. Bu sebeple hayatımızdaki gelişmeler bizi, biz de ihtiyaçlarımızı değiştiriyoruz. Değişen ihtiyaçlarımız ise yaşadığımız çevreyi ve çeşitli ölçeklerdeki hacimlerimizi değiştiriyor. Ofislerimiz, evlerimiz, alışveriş yaptığımız yerler, sosyalleştiğimiz 1

24 mekanlar değişirken bunlarla beraber yaşadığımız bölgeler, şehirler ülkeler değişiyor. ġekil 1.1 : Inspector Gadget (URL-1). Bütün bu değişimler nasıl oluyor? Ne yönde olmuş, oluyor ve olacaklar? Bu soruların cevabını ararken karşımıza hareket kavramı çıkıyor. İnsan, çok değişen hız ve ölçeklerde her gün hareket ediyor. Küçük ölçekte evinden köşedeki çarşıya giderken, büyük ölçekte ülkeler arası hareket ediyor. Özellikle de sanayi devrimi ve sonrasına, bir başka deyişle 20.yüzyılın başından bugüne baktığımız zaman bu hareketin şekil ve hız değiştirmesi sayesinde şehirlerimizden evlerimizin odalarına kadar geniş bir ölçek aralığında yaşantımızı ve çevremizi değiştirdiğini görüyoruz. Çeşitli şekillerde hayatımızda sürekli kolaylaşan ve hızlanan adımlarla hareket ediyoruz. Önce bir takım araçlar çıkıyor ve bizi içine alarak sürekli artan hızlarda bizi bir noktadan diğer bir noktaya taşıyorlar. Birim zamanda gidebildiğimiz mesafeler sürekli artıyor, insan daha uzak noktalara daha hızlı bir biçimde gitmeye başlıyor. Sonra insan bu harekette yanında götürebileceği şeyleri arttırmak için kullandığı araç gereçlerini, eşyalarını küçültmeye başlıyor. Taşınabilirlik kavramını etrafında yaymaya ve mümkün olduğunca çok şeye uygulamaya başlıyor. Eşya ve araç gereçlerini sürekli daha küçük, daha hafif ve daha kolay toparlanabilir hale getirmeye çalışıyor. Çizgi film kahramanı Müfettiş Gadget karakteri günümüz insanı ve araçlarını karikatürize eden bir biçimde de olsa başarılı bir biçimde özetliyor (Şekil 1.1). Küçülemeyecek ve taşınamayacak ihtiyaçlarını ise çeşitli yollarla her gittiği yerde köşe başında bulunabilir hale getirmeye başlıyor. (paylaşma, kiralama, dünyaya yayılma, disposable hale getirme vb. yöntemlerle). Bu şekillerde hareketi sürekli kolaylaşan insanın günlük yaşantısında daha hafif ve kolay hareket edebilir hale gelmesiyle şirketler çalışanlarını doğru orantıda artan bir rahatlık ve 2

25 ucuzlukla işlerini halletmeleri için uzaklara gönderebilmeye başlıyor. Aileler daha ucuza daha uzağa daha çabuk ve sancısız gidebildiklerini görünce zevk için daha çok seyahat etmeye başlıyorlar. İnsanlar yeni evlerine taşınırken daha uzakları yine aynı oranda atan bir rahatlıkla düşünebiliyorlar çünkü her geçen gün git gide hızlanarak günlük hayatlarında her gün olmaları gereken yerlere, işlerine, tiyatro sinema ve şehir merkezlerine gidebileceklerini biliyorlar. Bunu bilen inşaat ve emlak şirketleri gönül rahatlığıyla sürekli daha uzaklara uydu yerleşimler yapabiliyor ve devletler buralara sürekli artan hız, sıklık ve rahatlıklarda ulaşım götürüyor. Bu arz talep döngüsüyle sürekli hareketlilik artıyor ve hareketliliğe bağlı olarak yaşam biçimleri ve gereksinimleri değişiyor. İnsanın ihtiyaçları değişkenleşiyor ve bu ihtiyaçların gerçekleşmesi gereken süre kısalıyor. Bir işyeri aynı sürede daha fazla elemanı daha uzağa yollayarak daha çok iş alabildiğini görünce bunun sürekli artmasını, bir üretici daha çok birim ürününü daha uzağa daha sık yollayarak daha çok satabileceğini gördükçe bunun sürekli artmasını, çalışan bir birey haftasonu tatiline daha uzak mesafeleri daha ucuza ve daha sık sığdırabildiğini gördükçe bunun sürekli artmasını, daha mümkün olmasını istiyor. Bir iş adamı sabah uyanır uyanmaz işine evinde başlamak, öğle arasında zevk için birşeyler yapmak, akşam işinden çıkınca yine kendine vakit ayırmak ve tüm bunların sonunda evinde yine makul bir vakitte olmak istedikçe konut yapısının içinde ofis, ev, sinema, spor salonu, tenis kortu gibi daha önceden olmayan şeylere ihtiyaç duyuyor. Bununla beraber bu gereksinimlerin sağlanması ucuzladıkça veya ulaşılabilirliği arttıkça toplumun daha büyük bir yüzdesi bunlara sahip olmaya başlıyor ve yine dünya üzerinde artan yaşam kalitesine bağlı olarak artan insan sayısı bütün bu ihtiyaçların sürekli yan yana eklenen, büyüyen alanlara yayılmasını engelliyor ve tasarımcılar bir hacime daha çok işlev sığdırabilmeye çalışıyorlar. Böylelikle açılan kapanan mekanlar, kayan-dönen bölüntüler, şeffaflaşıp opaklaşan cephelerle dakikalar içinde bir hacim ofisten eve, avludan toplantı salonuna, 5 odadan 1 büyük hole, sinema salonundan manzara terasına dönüşebilir hale geliyor. Özetlenecek olursa etrafımızda ve yaşantımızdaki hareket unsurunun hızı, ulaşılabilirliği, konforu, sıklığı arttıkça yaşantımız ve ihtiyaçlarımız değişip çeşitleniyor ve bunların sağlanması gereken süreler sürekli kısalıyor, yaşadığımız hacimler de bu hareketten nasibini alarak daha esnek, hareketli olmak durumunda kalıyor. Hızlanan, değişen, sıklaşan yaşantımızdaki bu hareketin analiz edilmesinin içinde bulunduğumuz hacimlerin esnekliği ve hareketliliğiyle ilgili bilgiler vermesi 3

26 beklenmektedir. İçinde hareket ve/veya hareketli öğeler barındıran hacimlerin ise analiz edilmesinin genel yaşantı, döneminin insan ihtiyaçları ve yine döneminin toplumsal ortak ruh haliyle ilgili bilgiler vermesi beklenmektedir. Mimarlıkta Hareketliliğin Farklı Süreçlerdeki Mekansal Etkileri Üzerine Bir Değerlendirme başlıklı tez çalışmasının amacı mimarlıkta hareket eden öğelerin önemini, etkilerini ve nedenlerini saptamak, içinde bulunduğu dönemin ortak ruhundan hangi şekillerde beslendiği ile ilgili bulgulara ulaşmaktır. Mimarlıkta hareketin önemli ve sürekli bir öğe olduğu düşüncesiyle bu hareketi analiz etmek ve şekil değiştirişini, etkilerini ve etkilendiği yerlerin, dönem ve zamanların görülmesi amaçlanmıştır 1.2 ÇalıĢmanın Yöntemi Tez çalışması mimarlıkta hareketlilik içeren yapıların günlük hayatın içinde artan hareketlilikten beslendiği, etkilendiği noktaları ve etkileniş biçimlerini ortaya çıkartmayı amaçlamaktadır. İnsan hayatında artan hareketliliğin mimari tasarım ve yapılara nasıl yansıdığı, sözü edilen yansımaların ne şekillerde kendini gösterdiği araştırılacaktır. Çalışma kapsamında izlenecek yol ve yöntemler dizisi şu şekildedir: İlk olarak, tez çalışmasının 2nci bölümü boyunca, 20. Yüzyılın başından günümüze kadar olan süreç içinde, hareketliliğin artışı incelenecek ve görselleştirilecek, alt dönem ve alt başlıklarına ayrılarak grafiksel hale getirilecektir. 19.yüzyılda yaşanan sanayi devrimi ve teknolojik devrimin ardından yaşanan hızlı ilerlemeler insan hayatının değişimi, seçilen süreç aralığının nedenleridir. Hareketlilik kavramı ise insan hayatı içinde kendini gösterdiği haliyle bir bütün olarak düşünülmektedir, dolayısıyla bu bütün ilk olarak alt bileşenlerine ayrılacaktır. Her alt bileşenin insanı farklı biçimlerde etkileyip geliştirdiği düşünülmektedir. Seçilen zaman aralığı 10 ar yıllık dönemler halinde artan hareketlilik ve belirlenen alt bileşenleri bağlamında incelenerek insan hayatında hareketliliği arttıran faktörler önce dönemsel, sonra genel hareketlilik artış-hız diyagramlarını oluşturacaktır. Bu aşamada ulaşılması amaçlanan veri, hareketliliğin belirli süreç ve alt bileşenler içinde gelişimindeki dalgalanmalar,sıçramalar ile dönemsel olarak öne çıkan hareketlilik bileşenleri olmaktadır. Daha sonra, Bölüm 3 kapsamında hareketlilik içeren seçilmiş mimari projelerin sundukları hareketlilik ve çözümleri yönünden analiz edilecektir. Analizlerin sonuçlarında elde edilmesi hedeflenen veriler, hareketlilik ve sonuçlarını 4

27 görselleştirmek, bahsi geçen kavramı gözle görülebilir, okunabilir ve ölçülebilir hale getirmektir. Analiz yöntemi mekan dizini (space syntax) gamma analizleri baz alınarak geliştirilmiştir. Ortaya çıkacak olan diyagramlardan okunan verilerin ışığında ilgili mimari tasarımlar yorumlanarak hareketliliğin hangi alt bileşenlerine ilişkin çözümler sundukları belirlenecektir. Bu noktadan yola çıkılarak analizi yapılan projelerin içinde bulundukları dönemlerin öne çıkan hareketlilik bileşenleri ile hangi düzeyde örtüştükleri incelenecektir. Ortaya çıkacak olan sonuçlardan ise mimarlıkta hareket içeren yapılar ve sundukları olanakların hareketliliği sürekli artan insan hayatı ile etkileşimlerine dair bilgiler elde edilmesi beklenmektedir. (Çizelge 1.1) Elde edilmesi beklenen etkileşim ile ilgili bilgilerin, mimarlıkta hareketliliğin dünü ve bugününü anlamaya yardımcı olarak yarını ile ilgili öngörülerin gelişimini sağlayabileceği, hedefe ve beklentilere yönelik tasarım önerileri ve stratejileri geliştirerek yüksek verimli hareketli mimari ürünler ortaya çıkmasına yardımcı olabileceği düşünülmektedir. 1.3 Kavramlar, Tanımlar Tez çalışması kapsamında sıkça karşılaşılacak olan kavramlar ve tanımları aşağıdaki gibidir. Aşağıdaki kavramlar tez çalışması kapsamında anlatılmak istenen şekillerde, subjektif olarak tanımlanmışlardır. Hareketlilik: sözü edilen öznenin hareket edebilme becerisi, TaĢınabilirlik-mobilite: sözü edilen özneyi yerden bağımsız kılan özellikleri, insanın ihtiyaç duyduğu yere yanında götürebilmesine yönelik özellikleri, Statik: durgun, hareket etme becerisi bulunmayan, Mimari hareketlilik karakteri: hareketli öğeler barındıran bir mimari projenin hareketliliği ile sunduğu çözümlere yönelik sınıflandırılması, bu sınıflandırmada bulunduğu yer, Hareketlilik alt bileģenleri: günlük hayatta var olan ve artan hareketliliğin etkilediklerinin, hızlandırdıklarının sınıflandırması, Mekan sentaksı: mekan kurgusunu anlamaya yönelik bir analiz çalışması, Fonksiyon(mimari projelerde): bir mimari projenin oluşturduğu hacimlerin amacı,işlevi, Hacim(mimari projelerde): insan yapımı ve/veya müdahalesi ile oluşturulmuş, değiştirilmiş üç boyutlu uzay parçası, 5

28 Mekan: yer, bulunulan yer (place) (URL-86) Ġzole olma durumu(mimari projelerde): çevre ile iletişim içinde bulunmamak. Sosyallik(mimari projelerde): insanlarla iletişim içinde bulunmak. Çizelge 1.1 : Mimaride Hareketliliğin Farklı Süreçlerdeki Mekansal Etkileri Üzerine Bir Değerlendirme.. 6

29 2. YĠRMĠNCĠ YÜZYILDA HAREKETLĠLĠK Kore, geçtiğimiz 40 yıl içinde en hızlı şehirlileşme geçişini göstererek %80 kırsal yaşamdan %80 şehirli yaşama geçmiştir. (Koolhaas, R. and others, 2000a) 20.yüzyılın başında dünya popülasyonunun %10u şehirlerde yaşıyorken, 2000 yılında bu oran %50 ye çıkmıştır yılında şehirde yaşayan birey sayısı 5 milyar ı bulabilir. (Koolhaas, R. and others, 2000) Motorlu taşımadaki ve nüfusa bağlı artış ile Alman popülasyonunun %93 ü günde en az 1, ortalama 3.5 defa küçük işler için evini terketmekte ve 84 dakika yolda olurken 39 kilometre kat etmektedirler yaş arasındaki bireyler 3.9 iş ve 54 kilometre yolu 87 dakikada kat etmeleriyle en yüksek hareket oranına sahiptirler (Flade, A., 2002) İnsan, yapı olarak hareketli bir varlıktır ve bu bağlamda hareketlilik, hareket edebilme kabiliyeti, potansiyeli ve özgürlüğü insan hayatında önemli bir yer tutmaktadır. Kronenburg (2007a) a göre insan istekleri doğrultusunda hareket eden ve geniş alanlara yayılmış olarak yaşayan esnek varlıklardır ki tür olarak hayatta kalabilmiş olmasını adapte olabilme ve hareket kapasitesine borçludur. Günümüzde çoğu kültür yerleşik bir hayat sürerken esneklik yine insan gelişiminde öncelik haline geliyor olabilir ve teknolojik, sosyal ve ekonomik açıdan cesaretlendirilerek dünya piyasalarına, internete ve hızlı ulaşıma bağlı olarak göçebeleşiyor olabilir. Mimarlığın da yaşam alanlarımızı oluşturan, insan odaklı tasarım ve üretim yapan, dolayısıyla insan yaşamından beslenen bir çalışma alanı olması nedeniyle yaşamın önemli paydalarından olan hareketlilik olgusu ile doğrudan etkileşim içinde olduğu düşünülmekte, mimarlıktaki hareketlilik ve değişkenlik öğelerini tetiklediği düşünülmektedir. Hareketliliğin mimarlıktaki etkilerini, mimarlıkta hareketliliği tetiklediği, etkilediği, değiştirdiği ve dönüştürdüğü dönemleri, bu değişim ve etkileşimlerin karakterlerini görmek için Bölüm 2 kapsamında insanın günlük yaşantısındaki hareketliliğin belirli bir zaman aralığında gelişimi incelenecektir Yüzyılda yaşanan sanayi devriminin ardından yeni, endüstriyelliğin etkisinde bir dünya oluşmaya başlayarak, yukarıda sözü edildiği gibi şehirlileşmenin artması insan 7

30 yaşam tarzını, etkinliklerini ve ihtiyaçlarını değiştirmeye başlamıştır.deniz(2004) in belirttiği üzere, Değişebilirlik kavramı, 20.yüzyılda modern konut kullanıcılarına yaşayacakları herhangi bir konutta değişiklik yapmaları için yardımcı olabilecek ve konut tasarım ve üretim sürecine aktif katılımlarına imkan sağlayabilecek bir araç olarak görülmüş, dolayısıyla mimarlık alanında önemli bir tasarım ve üretim faktörü olmuştur. Coğrafi olarak bakıldığında ise bu değişimin batıda başlayarak en çok batılı toplumlarda etkisini göstermiş olduğu görülmektedir. Avrupa, 20nci yüzyılın ilk yarısında mimaride yaşanan devrimin başı çektiği yerdi. Villa savoye gibi bir yapıdaki hacimlerin bağlantısı ve rampalarla desteklenen insan hareketi esnek mimarlığın temel elemanlarındandır. (Kronenburg, R., 2002a) Böylelikle, sözü edilen inceleme için kavramın, 20. Yüzyılın başından itibaren ve batı dünyasında ele alınması gerektiği ortaya çıkmıştır. Hareketlilik kavramı alt başlıklara ayrılarak, yüzyıllık dönem ise 10 yıllık zaman dilimlerine ayrılarak analiz edilecektir. Bölüm sonunda hareketlilik artışlarının alt başlıklarına göre yüz yıllık süreç içinde artış grafikleri ortaya çıkacaktır. 2.1 GiriĢ ve Hareketliliğin Alt BileĢenleri Panik erken başlıyor. Çocuklar için sürekli aktiviteler, okuldaki notlar, 25 inde tam hızını bulmuş kariyer. Daha çok kazan, ileriyi planla, el bilgisayarını doldur, bağlan ve indir, yeni toplantılar, acele et, sosyal güvenlik kuruluşları. Hayır, hayır, hayır! Bir mola zamanı, rahatla ve baskı ile stresten kurtul. Otur ve düşün: hayatta ne önemlidir ve neler öncelik kapsamına alınmalıdır? (Flade, A., 2002) Günümüzde, mimarlık ve ürünlerinin sosyal ve günlük yaşamdan etkilendiği kabul edilmektedir. Kronenburg (2001), mimarlığın rolünün insanın kimlik duygusuyla doğrudan bağlantılı olduğunu belirtmektedir. Mimarlığın bir sanat olduğunu ama zanaat, bilim ve teknoloji ile iç içe olduğu için tüm insan aktivitesinin bir dışavurumu olduğuna işaret etmektedir. New York üzerinden geriye dönük okumalar yapan Koolhaas (1994c), Coney adasına ilk demiryolunun ulaşması ile ordu benzeri yeni ziyaretçilerin parazite benzer bir altyapıyı (En çok kişinin en az zaman ve yerde üzerini değişebilmesi için kabinler, 1871 de Coney adasında icad edilen hot dog ve ilkel konaklama yerleri gibi) beraberinde getirdiğini söylemektedir. (Şekil 2.5) İnsanlar etkinlikleriyle yaşamı ve mimarlığı birçok şekilde değiştirmektedirler. 8

31 Örneğin tasarım ve form açısından Kronenburg teknolojiden ilham almış mimarlığı kendi terimleriyle şu 4 temaya ayırarak örneklerle açıklamıştır: 1- pop mimarlık/moda döneminin stilini görüntüsüne yansıtan (ör: streamline tasarımlı Coca Cola Tesisi, Robert V. Derrah, ) (Şekil 2.1), 2- saf mimarlık/estetik tüm dekoratif elemanlardan arınmış (ör: Barcelona Pavilion, Mies Van Der Rohe,1929) (Şekil 2.2), 3- organik mimarlık/doğa doğanın insan yapımı üzerindeki etkisine göndermeler yapan (ör: TWA Terminal, Eero Saarinen, 1956) (Şekil 2.3) 4- tektonik mimarlık/teknoloji teknolojik yönlerini ön plana çıkaran (ör: Wichita House, Buckminster Fuller, 1946) (Şekil 2.4) (Kronenburg, R., 2001b.) ġekil 2.1 : Coca Cola Tesisi, 1936 (URL-13) ġekil 2.2 : Barcelona Pavilion, 1929 (URL-14) ġekil 2.3 : TWA Terminal, 1956 (URL-15) ġekil 2.4 : Wichita House, 1946 (URL-16) 9

32 ġekil 2.5 : Coney adası, erken 1900 ler (URL-12) Fonksiyonel açıdan ise mimarlıkta hareketliliğin (mobilite) günlük yaşamdaki gelişmelerden ve bu gelişmelerin genel seyrinden nasıl etkilendiğini görmek için ilgili dönemin hareketlilik bağlamında dökümüne bakılması gerekliliği ortaya çıkmıştır. Şu an içinde bulunduğumuz toplumun ve yaşam tarzının temellerinin sanayi devrimi ve teknolojik devrim ile atıldığı göz önünde bulundurulur ise ilgilenilen dönemin tümüyle 20.yüzyıl olduğu ortaya çıkmaktadır. Geçtiğimiz yüzyılda yaşanan neler, hareketlileşmeyi nasıl etkilemiş olabilir? Ve değişen hareketlilik şartları mimarlıktaki mobiliteyi ne şekilde etkilemiş olabilir? Yaşam genellikle stabilite ve güvenlikle bağdaştırılırken hareket halinde olma durumu ile birlikte bir paradoks yaratıyor gibi görülürken kişinin niyetiyle bu niyetin yerine getirilmesi arasında bir zaman aralığı oluşturmaktadır. Bu zaman aralığının büyüklüğü ise yaşamın tarihsel boyutu ve en son gelişmelere bakılarak görülebilir. (Rammler, S., 2002) Hareketlilik kavramı, tek yönlü olmayan, hayatın her alanında kendini farklı şekillerde göstermekte olan, çok sayıda paydanın bir araya gelerek oluşturduğu çoğul karakterli bir bütündür. Böyle bir bütünün ise bileşenlerine ayrılarak incelenmesi, bütünün anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Koolhaas (1994b) Manhattan gökdelenini, başta ayrı olarak ilerleyen 3 farklı kentsel atılımın tek mekanizmada birleşmesi olarak tanımlar. Bunlardan ilki dünyanın reprodüksiyonu olma, ikincisi kulenin yapı bünyesine katılması ve üçüncüsü de tek başına blok kavramıdır. New York gökdeleninin potansiyelini ve vaat ettiklerini anlamak için görkemli bir bütünde birleştirilmeden önce bu 3 mimari mutasyonu ayrı ayrı incelenmesinin gerekliliğini vurgulamaktadır. Hayatımızda var olan hareketlilik ise birkaç bileşenine ayrılabilmektedir. Öncelikle hareket konusunda iki öğeden bahsedilebilir: 1- hareket eden-ettirilen nesne, 2- hareket ettiren özne. Birbirini tamamlayan bu ikili sonucunda hareket ve/veya hareket edebilme kabiliyeti (mobilite) oluşmaktadır. Sabit ve 10

33 hareketli olan arasındaki sınırlar belirsizleşmektedir. Sadece doğa ile ilgili olarak değil yapıların doğasıyla, açılıp kapanan kapı ve pencereleriyle belirsizleştirilen mekanlar arası, iç ve dış arası bölgeler, son olarak da evin uydusu olarak otomobil ile evin içi ile dışı arasında uzayan hareketler sözü edilen belirsizlikler ve araçları olarak gösterilmektedir (Clauss, S.M. and Vegesack V.A., 2002). Oluşacak herhangi bir hareketten yarar veya zarar sağlayacak olan ise nesne olacaktır, yani hareket eden öğe. Diğer bileşen sadece görevi olarak nesneyi hareket ettirmektir. Hareketiyle günlük hayatın işleyişini ve mimarlığı etkileyen ise bu sözü edilen nesnedir. Hareket etme kabiliyeti ve hızı değişen nesneler de birkaç bileşenine ayırarak incelenebilmektedir. 1-Bireyin(İnsanın) Hareketliliği : İnsanın hareket kabiliyeti geçtiğimiz yüzyıl içinde büyük gelişme göstermiştir. Mobilitesi ve hızı artan insanın ihtiyaçları da değişmiştir. Mimarlık da bu ihtiyaçların bir veya daha fazlasını karşılamak durumunda olduğu için gelişmelerden etkilenmiştir. Kronenburg (2007b) Corbusier in ilk yapılarından olan une petite maison un mimarın ilericiliği ile bağdaştırırken adapte olabilen yapılara ilgisine işaret etmiştir. Yapı mimarın ebeveynleri için bir emeklilik evi olarak en iyi tanıdığı 2 kişinin hayatına uyumlu olarak tasarlanırken, kendisinin ziyaretleri sebebiyle artan kullanıcı sayısına bağlı olarak bazı esnek tasarımlar (misafir için alan yaratan katlanır bölücü paravan, büyüyebilen yemek masası, komodin üzerine monte edilmiş çalışma masası ve ilişiğindeki yüksek pencere gibi) oluşturulduğu belirtilmektedir. İnsanın hareketliliğinin kültürel boyutu olarak ise Clauss(2002), kültürler arası etkileşimin ev üzerinde daha az statik bir etki yarattığını ve içinin kişinin yaşam tarzını sürekli etkilediğini belirtmiştir. Özellikle Japon eşya ve alışkanlıklarının güncel tasarım ve mimarlığı fazlaca etkilediğini belirtmektedir. 2-Bilginin Hareketliliği : Veri veya data olarak da tanımlanabilecek bu alt başlıkta bilgi içeren herşeyin hareketlilik ve hızının etkisinden bahsedilmektedir. Komunikasyon, para, rakamlar, yazılar, ses, görüntü gibi her türlü data bu bölüme dahil olmaktadır. Örneğin, Hosoya ve Schaefer(2001), bit-strüktürleri adını verdiği dijital tanılama sistemlerinin kusursuz senkronizasyon ve organizasyonları ile şehire yeni bir altyapı oluşturduğunu ileri sürmüştür. Şehrin dokusunu tekrar organize ederek kararsızlığa izin verdiğini, GIS-coğrafi bilgi sistemi ile kontrolünü, GPSküresel pozisyonlama sistemi ile de yönlendirmesini sağladığını belirtirken bit 11

34 strüktürleri adını verdiği bu gibi gereçlerin sanal olanın gerçek dünyada mantığını ortaya koyması olarak nitelendirmektedir. Kontrolü, izlemeyi ve dağıtımı destekleyerek kendi ekonomilerini kurduklarını belirtmektedir. Bilginin ve verinin önemine dikkat çeken bir nokta da Koolhaas(2000d) ın verdiği bilgilere göre internet üzerinden iletilen tüm bilgilerde en büyük pay rakipleri olan fiber optik kablolar ve uydular gibi elde tutulamayan ve bilgisayar programlarının olmaktadır. Bilgiden oluşan bu bileşenler olmadan fiziksel forma sahip olan diğer bilgisayar bileşenleri işlevlerini sürdüremezler. 19uncu yüzyıldan 20nci yüzyıl ortalarına kadar iletişim kağıt üzerine basılı ve fiziksel olarak teslim edilen gazete,mektup gibi araçlar ile sinyal ile veya kablolar yardımıyla aktarılan kodlanmış mesajlardan oluşan telefon, tv gibi 2 farklı alana ayrılırken şimdi bu ayrım silinerek bilgi kullanıcılarına yeni alternatifler sunulmaktadır (Koolhaas, R. and others, 2000c). Koolhaas, günümüzde kontrol merkezlerinde, evlerde, ofislerde ve günlük araçlarda kullanılan teknlojilerin Edison ve Marconi den beri insan algılarını yanıltmak için üretilmiş en hızlı makinalar olduğunu ileri sürmektedir. Elektron tüpünden günümüzün entegre devresine uzanan yolculuklarında bilgisayarların kendilerinden önceki tüm ortamlardan daha fazla gelişmekle kalmadıkları, bununla beraber oldukça hızlı bilgisayarları oldukça hızlı geliştirmeye hizmet ettiklerine dikkati çekmiştir. (Koolhaas, R. and others, 2000d) 3-Objenin Hareketliliği : Bu alt başlıkta insan dışında her türlü araç, gereç, dometik malzeme veya gıda maddesi gibi her türlü objeden bahsedilmektedir. Zamanla boyutları küçülüp taşınabilir hale gelen araçların dahil olduğu kadar, paralı otomatlarla ulaşım kolaylığı artan atıştırmalık gıdalar veya taşımacılık ile ticareti kolaylaşan objeler de bu bölüme dahil olmaktadır. Koolhaas(2000e) ın da belirttiği gibi, ürünlerin organizasyon ve dağıtımında yeni kimlikler, yeni endüstriyel ortaklıklar oluşturmaktadır. Bilgi teknolojisi en büyük etkisini lojistik ağları ve büyük toplulukları üzerinde göstermiştir. Kitaptan birçok tüketici ürününe kadar amazon.com çığır açan bir imparatorluk kurmuştur satışları 4milyar doları hedefleyen bu kuruluşun, ups ve fed-ex gibi devasa lojistik servislerden yararlanarak milyonlarca teslimatını tamamlamakta olduğuna dikkat çekilmektedir. 4-Mesleklerin Hareketliliği : 100 yıl öncesinin aksine, bilindiği gibi günümüzde tüm dökümanlarımızın içinde bulunduğu dizüstü bilgisayarımızı alarak işimizi her gittiğimiz yere taşıyabilmekteyiz. bu bölümde taşınabilirliği ve hareket kabiliyeti 12

35 artan meslekler ve işlerden bahsedilmektedir. Bilginin ve insanın mobilitesiyle doğrudan ilişkili bir alt başlıktır. Örneğin hareketli görsel ve ses iletişimi bağlantıları ile çalışma işlemi dönüşerek kişilerin bir merkeze bağlı olarak her yerde çalışmalarına olanak sağlanacağı düşünülmektedir. Ericsson için stratejik planlama müdürü olarak isveçte çalışan Gören Hermanson, video görüşmeleri ile evinden çalışmaktadır. Ofisini haftanın 1-2 günü ziyaret etmekte, yönettiği takımın diğer elemanları da aynı şekilde çalışmaktadırlar. Bu şekilde üreticiliklerini %20 oranında arttırırken ofis masraflarından pound ve 2000 litre benzinden kar etmişlerdir. Bu şekilde çalışma ortamları için çokça teknoloji gerekmekte, fakat bu teknolojinin enerji ve azalan masraflar olarak geri dönüşünün bu seçimi yapmayı akıllı kıldığı belirtilmektedir. Ancak mobil ve uzaktan çalışma tüm ofis personeli için uygun olmamaktadır. Ofis alanına ihtiyaç muhtemelen devam edeceği ancak neye benzeyeceğinin bir soru işareti olduğu belirtilmektedir. (Lovejoy, D., 1993) Mesleklerin hareketlileşmesinin tarihsel sürecini açıklayan Ak(2008) Post-fordist dönemde, fabrikaların parçalandığını, tersanelerin kapatıldığını; üretim mekanlarının, işgücünün ucuz olduğu yerlere taşınabilen esnekliğe kavuşturulduğunu belirtmektedir. Tüm iş birimleri ve işçilerin bir arada olduğu tek bir tesis yerine üretilen bütünün her parçasının ayrı yerlerde üretilebildiği, kaynağını yeni iş süreçlerinin esnekliğinden alan yeni bir esneklik modeli geliştirildiğine dikkati çeken Ak, fabrikalar gibi tesislerin de bu yeni esneklik modeline göre biçimlenmeye başladığını söylemektedir. Ancak bu esnek sistemdeki yeni işgücünün, kendisini bir işgücü olarak algılamadığına dikkat çekilerek, dizüstü bilgisayarını tatile götüren kişinin kendisinin tatil yaptığı ve tatilde de işgücü ürettiğinin farkında olmadığını belirtmektedir. Esnek iş modelinde her gün işyerine gitmek zorunda kalmayıp bilgisayarla evinden işlerini yürüten kişinin, işyerinin elektrik faturalarını ödemiş olduğu, öğle yemeğini kendi karşıladığı, sigorta paralarını bile özel sigortalara girerek kendisinin ödemek zorunda kaldığından söz edilmekte, yalnızlaşan bireyin diğer yalnız bireylerle yine sanal ortam üzerinden iletişim kurarak iyice içine kapandığına dikkat çekilmektedir. Böyle bir bireyin ise güvensizleşerek radikalliğini kaybettiği belirtilmektedir. (Ak, B., 2008) 5-Hizmetin Hareketliliği : Yine 100 yıl öncesinin aksine bugün arabamızı park ettiğimiz yerde küçük direklere benzeyen aletlerin içine para atıp bilet alarak otopark hizmetinden yararlanmış olabiliyoruz. Bunun için artık gişelere, özel otopark 13

36 alanlarına ihtiyaç kalmıyor, dolayısıyla her yol kenarı bir otopark haline gelebiliyor. Hizmetlerin insana veya odağına ulaşabilirliği hizmet sektörü açısından önemli bir konudur. Bu bölümde hareket kabiliyeti, ulaşılabilirliği artan hizmetlerden bahsedilmektedir. Endüstriyelleşen toplumlarda üreticiler tüketicilere hizmet olarak hertürlü kolaylığı sağlayarak satışlarını arttırmayı amaçlamaktadırlar. Alışverişin yaşaması için müşteri ve ürünlerin sabit akışı kadar önemli hiçbir durum bulunmamaktadır. Müşteri trafiği ile satış hacmi arasındaki ilişki alışverişi şehirciliği hareketlilikten ayrılmaz hale getirmiştir. Sürekli aktivite yaratmaktaki efektifliği açısından alışveriş şehirde hareketin icra edilmesinde önemli bir rol oynamaktadır. İnsanlar ile alışverişin nasıl buluşturulacağı konusu üzerine geliştirilen teknikler çeşitli ölçülerde mekanizasyon, yapaylık, gelenekçilik ve radikallik içermektedir. Bütün bu çabalar, mesafeleri kat etmekte yeni yollar ve hareket ile alım-satımın temasını efektif olarak arttırmayı amaçlamaktadır. (Leong, S.T., 2001.) Bütün bu tanımlar ve açıklamalar ışığında, ele alınan zamansal aralığın yukarıdaki bileşenler doğrultusunda dökümü yapılacaktır. İlerleyen sayfalarda 20nci yüzyıl onar yıllık dilimler halinde bu alt başlıklara ayrıştırılarak grafikler haline getirilecek, 10 yıllık dilimlerde her alt başlıkla ilgili ilerlemelerin farklılığı ortaya çıkacaktır. Her 10 yıllık dilimde hangi alt başlıkta daha fazla hangisinde daha az ilerleme kaydedildiği okunabilecektir. (Sekil 2.7) Bütün 10 yıllık dilimler birleştirildiğinde tüm 20nci yüzyıl için her alt başlığın bir genel hareketlilik grafiği ortaya çıkacaktır. Sürecin tümünü ele alan bu grafiklerde bütünün içinde hızlı ve yavaş yükselişler okunabilecektir. (Şekil 2.7) Daha sonra karşımıza çıkacak olan seçilmiş mimari projelerin analizleri ile ortaya çıkacak olan mimarlıkta mobilite çalışmaları işte bu hareketlilik süreçleri incelemelerinden elde edilecek bilgiler ışığında yorumlanmaya çalışılacak, mimarlıkta var olmuş olan hareketlilikle ilgili çalışmalar ile geçtiğimiz yüzyılda mobilite adına yapılmış şeyler arasında ilişkiler kurulmaya çalışılacaktır. Günlük hayattaki hareket kabiliyeti değişimlerinin mimarlıkta bu konuyla ilgili çalışmaları etkilediği düşünülmektedir. Kentsel olarak ele alındığında Kronenburg(2007a), değişimin sürekli ekonomik, sosya ve kültürel baskılarının yapı gelişimi ve altyapı ihtiyaçlarını etkilediğine işaret etmektedir. Toplumun hiçbir zaman statik olmadığını, insan medeniyetinin değişime ve gelişime eğilimi olduğunu belirtmektedir. Bu durumun yapay çevre üzerindeki etkisi olarak yolların uzaması ve yeniden 14

37 düzenlenmesini, servis birimlerinin geliştirilmesini ve yapıların yıkılıp tekrar yapılmasını göstermektedir. Bir toplumun ekonomik açıdan gelişiminin ilk işaretinin bina dikmek olduğunu, genellikle de tanınabilir önemli statülerdekiler olduğunu söylemektedir. Bu bağlamda Thomas Walter ın 19.yüzyıl Amerika sında yapılan Capitol binası ile 20.yüzyılın son dönemlerinde Cesar Pelli nin Malezya daki Petronas kulelerinin aynı amacı güttüğü söylenmiştir. Çeşitli teknolojik gelişmelerin ise ortaya çıkışları ve yaygınlaşmaları ile mimarlığı etkilemiş olmaları yerine doğrudan mimari ve kullanıcı üzerinde belli bir etki yaratmak amacıyla üretildikleri görülmektedir. Yakından bakıldığında kendisine bağlı diğer teknolojilerin gelişmesi ve birleşmesiyle oluşarak mimarlık alanına dahil edilmiş gelişmeler, aynı zamanda kullanıcı odaklı olarak önceden belirlenmiş durumların çözümleridir. Düşey sirkülasyonda merdivenin kullanıldığı dönemlerde 2.kattan yukarısı ticaret için uygun görülmezken 5.kattan yukarısı yerleşilemez olarak kabul edilmekteydi. Manhattan da 1870 lerden beri asansör zemin üzerindeki tüm yatay yüzeylerin özgürleştiricisi olmuştur. Asansörün öngörüsü şu şekildedir: ne kadar yüseğe çıkarsa o kadar sayıda istenmeyen durumu geride bırakır. Ayrıca tekrar ve mimari değer arasındaki ilişki açısından; düşey şaftın etrafında üst üste koyulan kat sayısı arttıkça aynı anda tekil bir formda birleşmekte,eklem yeri olmayan ilk estetiğin üreticisi olmaktadırlar. Asansör ve taşıyıcılarının ortak gelişimiyle günümüzde verilen her taban alanı sonsuzlukla çarpılarak gökdelen adı verilen yapı üretilebilmektedir. (Koolhaas, R., 1994b) Yapısal düzeni değiştirip geliştirerek kullanıcı üzerinde belli ve planlanmış bir etki yaratmak amacına yönelik teknolojik yapısal gelişmeler kapsamında Koolhaas, hiçbir keşfin yürüyen merdivenin keşfi kadar alışveriş üzerinde etkisinin bulunmadığını belirtmektedir. Asansörden farklı olarak yürüyen merdiven akışı güçlendirmekte, düşey seviyeler arasında akışkan geçişler yaratmakta, daha da ileri gidilerek farklı seviyelerin algılanmasını güçleştirmektedir. Yürüyen merdiven mimarlığı modifiye etmekte, katlar ve bölgeler/bölümler arasındaki ilişkiyi reddetmektedir. 20.yüzyıl başında alışveriş merkezlerinin oluşmasına katkıda bulunan yürüyen merdivenlere hızla alışılmıştır. Bir yumuşak geçiş elemanı olarak, günümüzde ölçeğini ve boyutlarını sorgulamadan kullandığımız büyük bir yapı tipini tetiklemiştir. Şehrin zemin seviyesini genişlettiği için yürüyen merdiven şehirlilik ile eş anlamlı kabul edilmiştir. İç mekanların artan şehirleşmesi yürüyen merdiven sayesinde yeni 15

38 derinlik seviyelerinin ulaşılabilir olmasının diğer mekanize sistemlerle birleşmesinin sonucudur. Yürüyen merdiven parçalı şehirlerden kesintisiz şehir modellerine doğru bir kayma oluşturmuştur. Koolhaas genişlemeyi anlatırken iç mekanın yatay genişlemesinde zamanının yeni bir yapı tipolojisi olan slab-and-base modeli ile alışverişin yatay alanlara, birbirlerine yürüyen merdivenlerle bağlı olarak çoklu seviyelerde yerleştiğini ve çalışma aktivitesinin düşeyde birbiri üzerine sıralanan asansörlerle delinmiş tabakaları işgal ederek alışveriş tabanının üzerine oturduğunu belirtmiştir. Bu tipoloji ilk olarak Victor Gruen in 1959 da yapılmış Midtown Plaza binasında gerçekleştirilmiştir.(şekil 2.6)( Weiss, J.S. and Leong, T.S., 2001a) ġekil 2.6 : Midtown Plaza, Victor Gruen, 1959 (URL-20) Değişen günlük yaşam ve alışkanlıklar ile mimarinin birbirleriyle olan etkileşimlerine başka bir örnek de Weiss, J.S. ve Leong, T.S ın(2001b) havalandırma sistemleriyle ilgili anlatımlarından verilebilir. Sadece klima sistemleri penceresiz, kapalı ve yapay iç mekanları bu derece doğal ve konforlu yapabileceği belirtilerek klima sistemlerinin de mekan derinliğinin artabilmesine büyük ölçüde katkıda bulunduğu, dıştan kopukluğu gittikçe artan iç mekanlar yaratılarak planlanan insan aktiviteleri için ideal ortamlar doğanın tahmin edilemez etkisinden uzak rahatlıkla yaratılabilir hale gelmiştir. İç mekanları daha büyük, daha konforlu, daha kontrollü ve daha zor kaçılabilir hale getirmesi ve öncesinde ayrı olan birçok aktivitenin birleştirildiği mekanlar yaratılmasına olanak sağlamasıyla yapay iklimlendirme (klima) sistemleri halk arasında geçirilen zamanın radikal bir biçimde artışına yol açmıştır. Özetlenecek olursa; insan, yaşamında artan hareketlilik ve hıza bağlı öğelerden farklı şekillerde etkilenmektedir. Bu etkileri de yapılarına yansıtmakta, yapıların düzen ve içeriğini değiştirmekte, değişken hale getirmektedir. Tez çalışmasının bu bölümünde 16

39 insanın yaşamdaki hareketlilikten etkilenişi, envanter niteliği taşımayan subjektif bir yöntem ve görselleştirme ile incelenecektir. 2.2 Yöntem, Tanımlar Tez çalışmasının 2nci bölümü kapsamında 20nci yüzyılın hareketlilik bağlamında analizleri yapılacaktır. 10ar yıllık dönemler halinde incelenecek olan sürecin analizinde, tez çalışmasının 2.1 başlığı altında açıklaması yapılan hareketlilik kavramının alt başlıklarından yararlanılacaktır. Dönemlerine göre, insan hayatında hareketliliği arttıran olay, gelişme, yenilik ve keşifler, ilgili bulundukları alt bileşenin hanesine yazılacak, böylelikle her dönem içinde hangi bileşenlerin yoğun bir gelişme gösterdiği, hangilerinin daha durgun olduğu görülebilecektir. Olaylar hiçbir şekilde önem sırası gözetilmeden grafiklere işlenecek; olay, gelişme ve yenilikler arasında hiyerarşik bir sıralama yapılmayacak, belirleyici birim nitelik değil nicelik olacaktır. Dönemsel olarak incelenecek olan 20. yüzyıl ardından birleştirilerek sürecin genel görünümü ortaya çıkarılacaktır. Sonuçların karşılaştırmalı olarak yorumlanmaya olanaklı olması amaçlanmaktadır. Grafiklerin düşey eksenlerinde hareketliliği etkileyen olay ve buluşlar bulunurken yatay eksenlerinde incelenen 10 yıllık aralık bulunmaktadır. Eğimli bir çizgi üzerinde sıralanan olayların düşey eksen üzerindeki izdüşümleri, sabit uzunluktaki 10 yıllık zaman dilimi ekseniyle birleştirilmekte, bulunan nokta ile grafiğin orijini arasında oluşan çizgi ise ilgili alt başlığın dönemsel olarak eğimini-ivmesini vermektedir. Dönemsel grafikler birleştirilerek hareketliliğin genel grafikleri elde edilecek, yükselişlerdeki dalgalanmalar ve sıçramalar okunabilecektir. Ortaya çıkan grafikte eğimin diğerlerine göre farklılaştığı aralıklar baskın dönemler olarak kabul edilecektir. Tüm genel grafikler karşılaştırıldığında, belli bir aralıkta baskın olan hareketlilik türü okunabilecektir. Grafiklerdeki kırmızı çizgi o dönemin ana eğim çizgisi, siyah noktalar ve üzerlerindeki notların her biri döneminin hareketlilik yönünden etkileyici olaylarından biri, kesikli çizgi izdüşüm çizgileri, düşey eksen hareketliliği arttıran olaylar, yatay eksen 10 yıllık dilimi göstermektedir. Yüzyıllık sürecin genel grafikleri oluşturulurken 10 yıllık dönemlerin ana eğim çizgileri (kırmızı ile gösterilen) birleştirilecektir. (Şekil 2.7) Son olarak bu çalışma ve görselleştirme yönteminin subjektif bir dönem değerlendirmesi olduğu ve bir envanter niteliği taşımadığı göz önünde 17

40 bulundurulmalıdır. Grafiklerde yer alan olay, gelişme, keşif, yenilikler gibi öğeler hareketliliği arttırdıkları düşünülmesi ve oluş tarihleri dışında hiçbir ortak yön aranmayarak bir araya getirilmişlerdir. ġekil 2.7 : Grafik okuma bilgisi 2.3 Yirminci Yüzyıl Dönemsel Analizleri Çalışmanın bu başlığı, hayatının hareketlenmesinden etkilenen insana ulaşmak için öncelikle hareketin kendisinin analiz edilmesini kapsamaktadır. 20.yüzyılda hızla endüstriyelleşen dünya ve getirilerinden etkilenen toplumlar, edinmek durumunda kaldıkları yeni yaşam biçimiyle birlikte bazı yan etkilere de maruz kalmışlardır. Yan etkilere getirilen çözümler ise dönemin ve yaşamın kendisi gibi yine endüstriyel olmaktadır. (Yapp, N., 2001) Koolhaas ın belirttiğine göre en mahrem insan aktiviteleri bile deneylere tabi tutulmuştur. Şehrin yarattığı etkilerle başa çıkma çabalarına işaret eden Koolhaas Eğer şehirde yaşam yanlızlık ve yabancılık yaratıyorsa Coney adası aşk fıçılarıyla cevap verir demektedir. Yan yana iki silindirin birbirlerine zıt yönlerde dönmekte olduğu bu düzenekte, silindirlerin bir ucundan baylar, diğer ucundan ise bayanlar silindirlerin içine aynı anda alınmaktadır. İçeride ayakta durmanın mümkün olmadığı düzenekte amaç başka türlü tanışması mümkün olmayan olan bay ve bayanları birbirlerinin üzerine düşürerek silindirlerin dönme hareketiyle sentetik bir yakınlık yaratılmasıdır. (Koolhaas, R., 1994c) 18

41 yüzyılda gerçekleşmiş olan bazı gelişme, keşif ve yeniliklerden, insan hayatındaki hareketlilik üzerindeki etkileri nedeneiyle yarattıkları sıçaramalar göz önünde bulundurularak 19. Yüzyılın ilk diliminde bahsedilme gerekliliği görülmüştür. Kıtalararası Demiryolu, Pacific Railroad, 1869 yılında açılmıştır. (URL-27) Elise, 1815, buharlı geminin ilk deniz kullanımı olmuştur. (URL-87) 4 zamanlı benzinli motor patenti, 1885 yılında Karl Benz e aittir. (URL-26) İlk yardımsız uçak kalkış ve uçuşu, Santos-Dumont tarafından, 1906 yılında gerçekleştirilmiştir. (URL-27) İlk Zeplin uçuşu LZ1 adlı araçla, 2 Temmuz 1900 da gerçekleştirilmiştir. (URL-28) İlk yer altı treni, 1863 yılında İngiltere Londra metrosu olmuştur. (URL-29) İlk kablolu tramway, cablecar adıyla New York 1868 yılında hizmete girmiştir. (URL-30) İlk motorlu otobüs, 1895 yılında hizmete girmiştir. (URL-27) Telefonun icadı, Boston da, 1876 yılında olmuştur. (URL-31) Mobil beyin tarama yöntemleri erken 1900 lerde geliştirilmiştir. (URL-27) Sinematografla halka açık ilk başarılı film gösterisi, Paris te, 1895 yılında olmuştur. (URL-32) Gramofonun icadı ile ses ve müzik kaydı ve dinleme 1877 yılında olanaklı hale gelmiştir. (URL-26) Okyanus aşırı telgraf, İrlanda da, 1910 yılında yapılmıştır. (URL-33) X ışınlarının keşfi ile röntgenin doğuşu, 1895 yılında Almanya olmuştur. (URL-26) Meyvelerden konserve yapımına 1860 larda başlanmıştır. (URL-27) Finizio(2006a), geçen yüzyılın başında, Marinetti ve fütürizm kuramcılarının, gelişimin önemli bir bölümünün geçici hızlanma ile ilişkisini keşfettiklerini, otomobilin de ilk adımlarını attığını, ancak çok az kişinin bu aracın şehirlerin görüntüsünü ileride nekadar değiştireceğini farkettiğini belirtmiştir. Birkaç 10 yıl içinde hareketlilik devrim niteliğinde değişmiş, şehirlerin yapılanması da kuvvetli biçimde bu durumdan etkilenmiştir. O esnada modern hareket doğmuş, akademiler bir sessizlik dönemine girmişlerdir. Teknolojik gelişmeler yeni ulaşım araçlarını doğurarak mimarları hareketlilikten, hareketli sistemlerden forma ve fonksiyona dayalı tavsiyeler alır hale getirmişlerdir. Sadece Le Corbusier ve gemilere, araba, tren ve uçak yapım tekniklerine dair açık referanslarını hatırlamak bu etkilenmeyi 19

42 görmek için yeterli olmaktadır. Mimari fonksiyonalizm yavaşça şehrin genel görüntüsünü değiştirmiştir. Yeni mimarlığın teknolojik gelişmelerle ilişkisinin ulaşım araçlarının fütüristik dünyasının geniş potansiyeli ile bağlantılı olduğuna dikkat çekilmektedir.. ġekil 2.8 : arası hareketlilik 20

43 ġekil 2.8 (devam) : arası hareketlilik İlk hareketli montaj hattı, Amerika Michigan da, 1913 te kurulmuştur. (URL-34) Paraşütle uçaktan ilk atlayış, 1912 yılında ABD de yapılmıştır.(url-35) Paris-Londra arası ilk düzenli uçak seferleri, 1919 yılında başlamıştır.(url-27) Metro, otobüs vb ulaşım sistemleri 1910 larda yaygınlaşmıştır. (URL-36) Trenyolu posta servisi 1910 larda gelişim göstermiştir. (URL-27) İlk kargo uçağı, 1911 de üretilmiştir. (URL-26) Araba kiralama endüstrisinin başlangıcı, 1916 yılındadır. (URL-37 İlk taşınabilir gramofon 1913 yılında üretilmiştir.(url-38) 21

44 ġekil 2.9 : arası hareketlilik 22

45 Ekonomik bunalımının işsizlik oranını arttırması ile işin olduğu yere göç başlamıştır. (URL-39) 1920 ler, Fabrikalarda makine işlevi yapan işçilere tanık olmuştur. (URL-27) Düzenli tatil anlayışı ile insanların kendilerine vakit ayırması erken 1920 lerde gerçekleşmiştir. (URL-40 Uzun mesafeler için express tren, Londra da, 1930 yılında hizmete girmiştir. (URL- 27) Radyo sinyalleri ile telefon konuşmalarının sağlanması 1930 yılında gerçekleşmiştir. (URL-40) Yiyecek otomatları, erken 1920 lerde ortaya çıkmıştır. (URL-41) ġekil 2.10 : arası hareketlilik 23

46 ġekil 2.10 (devam): arası hareketlilik Büyük depresyon sonucu işsizlik ve göçler, erken 1930 larda görülmeye devam edilmiştir. (URL-42) 1935 yılında 44 metrelik bir uçuş gerçekleştiren helikopter prototipi geliştirilmiştir.(url-43) Kapalı ve basınçlı kabinden üretilen bir balonla metrelik yüksekliğe ulaşma rekoru, 1932 de gerçekleşmiştir. (URL-44) Dynosphere isimli elektrikli tekerlek, 1932 yılında Dr. J. A. Purves tarafından icad edilmiştir. (URL-45) New York da bir gökdelen, zamanının en yüksek binası Empire State in inşaatı 1931 yılında tamamlanmıştır. (URL-46) 200 km/s hıza ulaşan demiryolu zeplini, Almanya da 1931 yılında hız rekoru kırmıştır. (URL-47) Kuzey Buz Denizi ne kadar ulaşan Nautilus isimli denizaltı 1931 yılında yapılmıştır. (URL-48) VW beetle 1938 yılında piyasaya çıkmıştır. (URL-49) Yollarda ehliyet ve hız limiti uygulamalarına 1934 yılında başlanmıştır.(url-50) 24

47 Televizyon yayınları 1930 lu yılların ortalarında evlerde izlenmeye başlanmıştır. (URL-51) Mobil telsizin askeri amaçlı olarak İtalya da 1937 yılında kullanılmaya başlanmıştır. (URL-52) İlk otomobil dönüş sinyali önerisi, 1939 yılında yapılmıştır. (URL-27) 2.Dünya Savaşı na kadar dünyanın en büyük denizaltı olarak anılan Surcouf 1931 yılında yapılmıştır. (URL-53) Amerika da otomobil ve televizyonun birleşimiyle yeni bir şehirlileşme başlamıştır. Mühendisliğin varlığı sanal olarak otoyollardan ofislere, alışveriş merkezlerinden sosyal organizasyonlara her yerde hissedilirken sadece alanları değil kullanımlarını (sentaks)larını da değiştirmiştir. (Koolhaas, R. and others, 2000f) ġekil 2.11 : arası hareketlilik 25

48 ġekil 2.11 (devam): arası hareketlilik Turbo jet prototipi İngiltere de, 1941 yılında havalandırılmıştır. (URL-88) 1000 metre mesafeden atılan roketlerin uçak düşürmesi, Dünya Savaşı nda görülmektedir. (URL-54) Tanklar 1940 lı yıllarda Almanya da savaşta ideal araçlar olarak görülmeye başlanmıştır. (URL-88) Prefabrike ev yapımı, 1940 lı yıllarda 2.Dünya Savaşı sırasında askeri personel barındırma ihtiyacı için önemli hale gelmiştir. (URL-60) Savaş sonrası konut arayışı ve göçün artışı, 1940 ların ikinci yarısında görülmeye başlanmıştır. (URL-55) Atom enerjisi incelemeleri sonucu, zincirleme uranyum reaksiyonuna elverişli reaktör Chicago da, 1941 yılında tasarlanmıştır. (URL-56) 26

49 2. Dünya Savaşı sırasında radar teknolojisindeki olağanüstü gelişmelere dayalı olarak hava savunma sistemlerinin kurulmaya başlaması, yılları arasında gerçekleştirilmiştir. (URL-57) Radyo teknolojisinde devrim olan transistör 1947 de icad edilmiştir. (URL-58) 2. Dünya Savaşı sonrası vahşetin uluslar arası basın ve habercilik kapsamında dünyaya duyurulması, 1940 lı yıllarda gerçekleşmiştir. (URL-59) Kripto analizi gereksinimleri ile üretilen elektromekanik cihazlar sayesinde yapay zeka kavramı ve deneyleri 1943 yılında doğmuştur. (URL-60) IBM ortaklığında saniyede 5 işlem yapabilen hesap makinesi 1944 yılında üretilmiştir. (URL-61) Napolyon modern stratejiyi buldukta sonra her savaş keşiflerde, özellikle de iletişimde ilerlemelere neden olmuştur. 1.Dünya Savaşı nda taşınabilir saha telefonu icaed edilerek karaya bağlı telegrama karşı bir zafer niteliğinde olurken, 2.Dünya Savaşı nda Wehrmacht ın şifreli radyo sinyalli uzaktan kumdandası telefona karşı zafer niteliğinde olmuştur, ancak günümüz devre prensibini borçlu olduğumuz Alan Turing ilk bilgisayar prototipiyle beraber şifreleri kırarak savaşın sonuçlarını değiştirmiştir. Medya bu bağlamda insan duyularının araçlarla uzantısı olmaktan çok kendi başlarına tarihleriyle ve çokça stratejik temellere dayanmaktadır. (Koolhaas, R. and others, 2000d) ġekil 2.12 : arası hareketlilik 27

50 ġekil 2.12 (devam): arası hareketlilik Yüzyılın ikinci yarısında konutlaşma ile ilgili olarak, 1950lerden sonra prefabrike evler ve diğer eski evlerin yerini endüstriyel yapım teknikleriyle çok daha büyük ölçeklerde yapılmış beton kuleler onlarca,yüzlerce evin içinde barındırıldığı konut binaları almıştır. Amaçları planlarında geleneksel olandan ayrılmayıp yeni donatılarla yapılmış ve en kısa sürede en ucuza inşa etmek olan 2.dünya savaşı sonrası toplu endüstriyel teknikleri birçok yönden savaş öncesinin öngörüleri olan, herkes için standartları belirleyen evleri oluşturmuştur. Ancak aynı zamanda yapının formunu minimum kalıplaşmış barınma alanına indirgeyerek ev nosyonunun 28

51 yitirilmesine neden olduğu belirtilmektedir. Kentsel planlama, tasarım ve inşaya bağlı nedenlerle bu yapıların sakinlerine uygunluk açısından imkansız olduklarına dikkat çekilmektedir. (Kronenburg, R., 2002b) İlk ticari amaçlı jet uçağı seferi BOAC tarafından Londra johannesburg arasında 1952 de gerçekleştirilmiştir. (URL-62) 3boyutlu filmlerin ilk ticari başarısı 1952 de United Artists tarafından yayınlanan Bwana Devil olmuştur. (URL-63) Madeni para ile çalışan çok seçenekli müzikçalarlar, 1940 ların başında popüler olsalar da 2.Dünya savaşı sırasında Amerika da üretimleri durmuş, savaş sonrasında ve özellikle 1950 lerde yaygınlığını geri kazanmıştır. (URL-27) İlk uluslar arası kredi kartı ağı American Express tarafından1958 de oluşturulmuştur. (URL-26) İlk renkli TV yayını 1954 de Amerika da yapılmıştır. (URL-64). Amerika da üretilmiş televizyon setlerinin sayısı 1947 de 4000 iken, 1953 de 14milyon a ulaşmıştır. (Chung, J.C., 2001) İlk nükleer denizaltı, Amerikan USS Nautilus, 1954 te çıkmış olup 4 aya kadar yüzeye çıkmaksızın denizin altında seyahat edebilmekteydi. (URL-65) Uzayda ilk canlı olan köpek Laika, Sputnik2 aracı ile 1957 yılında uzaya gönderilmiştir. (URL-66) SR-N1, ilk hava yastıklı deniz-kara taşıtı, 1959 da ilk seferini İngiliz Kanalı nı geçerek yapmıştır. (URL-67) Araç içinden izlenen drive-in sinemalardaki en büyük artış 1950 lerde yaşanmıştır. Bu sayı 1948 de 1000 in altındayken 1958 yılında Amerika da 5000 in üzerine çıkmıştır. (URL-68) İlk kablosuz televizyon kumandası 1956 yılında Zenith firması tarafından üretilmiştir. (URL-69) 29

52 ġekil 2.13 : arası hareketlilik 30

53 ġekil 2.13 (devam): arası hareketlilik İnsan yapımı ilk uydu Sputnik1, Rusya tarafından gönderilmiştir. (URL-70) Uzayda ilk insan olan Yuri Gagarin, 1961 yılında Vostok1 adlı araçla Rusya tarafından gönderilmiştir. (URL-71) Aérospatiale-BAC Concorde, ses hızını aşan ilk yolcu uçağı ilk seferini 1969 da gerçekleştirmiştir. (URL-60) Kompakt müzik kasedi, 1962 de Philips tarafından üretilmiştir. (URL-72) ġekil 2.14 : arası hareketlilik 31

54 ġekil 2.14 (devam): arası hareketlilik 32

55 IBM-5100, ilk taşınabilir desktop bilgisayar, 1975 yılında üretildi. (URL-73) 1970 lerde Amerika da prefabrike evler yaygınlıkları nedeniyle yönetmeliğe (HUD Code) tabi tutulmaya başlanmışlardır. (URL-89) Taşınabilir telefon ile ilk görüşme 1973 yılında gerçekleştirilmiştir. (URL-27) 1970 lerde karasal bazlı Omega Navigasyon Sistemi, dünya çapında ilk navigasyon sistemi oldu. (URL-74) İlk kişisel çağrı cihazı Motorola Pageboy1, 1974 yılında tanıtıldı. (URL-26) Kuzey Amerika da televizyon yayını taşıyan ilk uydu Anik1 Kanada da 1972 yılında fırlatıldı. (URL-75) Compact Disc in öncüsü LaserDisc, ilk olarak 1972 de halka tanıtıldı. (URL-76) Hesap makinalı saatler, 1970 lerin ortalarında Pulsar ve Hewlett-Packard tarafından piyasaya sürüldü. (URL-60) ġekil 2.15 : arası hareketlilik 33

56 ġekil 2.15 (devam): arası hareketlilik Betacam video kasetleri Sony tarafından 1982 de piyasaya sunulmuştur. (URL-45) Compact Disc adı verilen CD teknolojisi Philips tarafından 1979 yılında tanıtıldı ve ilk CD player 1982 yılında piyasaya çıktı. (URL-45) Sony Walkman (TPS-L2), 1979 yılında tanıtıldı ve Amerika da 1980 Haziran da piyasaya çıktı. (URL-77) Laptop boyutlu ilk bilgisayar EPSON HX yılında üretildi. (URL-78) Amerika da ilk GSM ağı 1983 yılında Motorola DynaTac telefonlar kullanılarak açıldı. (URL-79) Kablosuz internet köklerini 1985 yılında Amerikan FCC, Federal Komunikasyon Komisyonu nun yayınından alamktadır. (URL-80) GUI, Graphic User Interface, fare adı verilen işaretçi ile kontrol edilen grafik arayüz ilk olarak Xerox tarafından 1981 de Xerox Star adlı bilgisayar ile kullanıcıya sunulmuştur. Ardından Apple tarafından 1984 yılında Mac GUI ve Microsoft tarafından 1985 de Windows 1.0 olarak piyasaya çıkmıştır. (URL-81) 34

57 ġekil 2.16 : arası hareketlilik 35

58 ġekil 2.16 (devam): arası hareketlilik Avrupa Birliği (EU), 1992 Maastricht anlaşması ile Avrupa Topluluğu nun da üzerinde biçimlendirildi ve 1995 de üye sayısı 15 e çıkarak 3ncü genişleme süreci tamamlandı. Avrupa para birimi Euro, 1 Ocak 2002 de tedavüle girdi. (URL-82) WorldWideWeb, Tim Berners-Lee tarafından 1991 yılında CERN de geliştirilmiştir. (URL-83) USB Flash Bellek, ilk olarak Trek Teknoloji ve IBM tarafından 2000 yılında satışa sunulmuştur. (URL-27) DVD, Dijital Versatil Disk, optik disk depolama formatı olarak Philips, Sony, Toshiba ve Time Warner tarafından 1995 yılında geliştirilmiştir. (URL-84) Bluetooth Special Interest Group, 1998 yılında kurulmuş ve Bluetooth yılında piyasaya çıkmıştır. (URL-85) Şehirlileşme ile ilgili araştırmalarında yer verdiği bilgilere göre Koolhaas, doğduğu ülkenin dışında yaşayan bireylerle ilgili olarak şöyle belirtmektedir: 21nci yüzyılın başında, 130 milyon insan doğduğu ülkenin dışında yaşamaktadır. (Koolhaas, R. and others, 2000g) 36

59 ġekil 2.17 : arası hareketlilik 37

60 ġekil 2.17 (devam): arası hareketlilik 2.4 Genel Tablo ve Baskınlık Yukarıda 20. Yüzyıl boyunca dönemsel gelişim süreçleri incelenen hareketliliğin 20.yüzyıldaki genel gelişimini görmek için dönemsel grafiklerdeki eğim çizgileri ard arda eklenerek birleştirilmiş ve hareketliliğin her alt bileşeninin genel grafiği oluşturulmuştur. 20.Yüzyılın her döneminde farklı olabilen gelişim hızları, dönemsel grafikler birleştirilerek oluşturulan genel grafiklerde dalgalanmalar oluşturmaktadır. Hareketliliğin her alt bileşeninin genel grafiğinde durgun olan ve büyük artış gösteren dönemler bulunmaktadır. Grafiklerin genel ortalama eğimine aykırı düşen, genelden daha dik olan bu dönemler baskın dönem olarak adlandırılmaktadır. Genel süreç içinde bir dönemin baskın olması şartı öncesi ve sonrasındaki dönemlerle arasında en az 10 derece fark bulunmasıdır. (Şekil 2.18) Hızlanan artış dönemleri her bileşen için süreç içinde farklı dilimlerde ve farklı uzunluklarda bulunmaktadır. Amaç hareket tiplerinin 20. Yüzyılda baskın olduğu dönemleri bularak karşılaştırmak ve her dönemin baskın olan hareketlilik türlerini saptamaktır. (Şekil 2.18) Bu bağlamda her hareketlilik bileşeni ayrı ayrı incelenecek olursa ; mesleklerin hareketlilik grafiğinde 2 baskın dönemden söz edilebilir. Bunlardan ilki 20lerde ve ikincisi ise 80lerden itibaren günümüze kadar olan süredir. İnsanın hareketlilik grafiklerine bakıldığında 4 ayrı baskın dönem göze çarpmaktadır. İlk 2si yüzyılın ilk yarısında arası ve arasında olup diğer ikisi yüzyılın ikinci yarısında ve ile 80-günümüz arasındadır. 38

61 ġekil 2.18 : Baskın dönem anlatımı Bilginin hareketlilik grafiğinde biri kısa diğeri oldukça uzun olmak üzere 2 baskın dönemden söz edilebilir. Bunlardan ilki yüzyılın ilk on yıllık dönemi ve ikincisi ise 30lardan günümüze kadar olan süredir. Objelerin hareketliliği grafiğinde ise 3 baskın dönem olduğu görülmektedir , ve 70lerden günümüze olmak üzere sıralanan baskın dönemler yüzyılın genel gidişatı içinde homojen bir dağılım sergilemektedir. Son olarak hizmetlerin hareketliliği grafiğine bakıldığında 3 kısa dönemde büyü artış yaşandığı gözlemlenmektedir. Yüzyılın başında, ortasında (50ler) ve sonunda olmak üzere yine genel içinde homojen olarak dağılım gösterdiği görülmektedir. Genel grafikler baskınlık yönünden 10 yıllık dilimler içinde bakıldığında yüzyılın başında ve sonunda büyük çeşitlilik görülmekteyken, baskın hareketlilik türleri yüzyılın ilk yarısında tekil veya 2li olurken ikinci yarıda çoklu olarak görülmektedir. En büyük çeşitlilik ise yüzyılın son diliminden günümüze kadar olan süreçte ortaya çıkmaktadır. (Şekil 2.19) 39

62 ġekil 2.19 : 20.yüzyılda hareketlilik 40

63 2.5 Bölüm Sonucu Bütün bu çalışmaların sonunda, hayatımızda yer alan araç-gereçlerin, objelerin, rakam ve yazıların, mesleklerin ve insanların kendisinin hareketliliğinin yaşam tarzımızı, ihtiyaçlarımızı, isteklerimizi ve hatta karakterimizi etkileyip şekillendirdiği açıkça görülmektedir. Relph(2002e) in belirttiğine göre modern ve kendine güvenen tasarımın sonucu tek amaçlı, fonksiyonel olarak verimli, genellikle fiziksel çevreden bağımsız ve toplu değerlerle zoraki modaları içeren mekanlar olmuştur. Güncel trend ise çeşitli amaçlar ve değerlerle, çevresine saygılı kentsel bölgeler, uluslar arası peyzajlar ve yersizliğe doğrudur. Yaşamımızı değiştiren olay ve keşiflerin çoğu yukarıda sayılan bu 5 öğenin hareketliliği, menzili ve/veya hızı ile ilgili olmaktadır. Bu etkileme- etkilenmelerin oluş biçimi de bu öğelere göre farklılık göstermektedir. Kesin çizgilerle ayrılmıyor olsa da her öğenin yaşamımızı ve bizi değiştirme şekli başka olmaktadır. Sırasıyla ele alınacak olursa; İnsanın ve işin (mesleğin) taşınabilirliği ve hareketliliği her insanın aynı anda ayrı yönlere gitmesini gidebilmesini beraberinde getirmektedir. Önceleri aynı ofise gelen ve aynı yolu yürüyen iki insan günümüz koşullarında kişisel araçlarının içinde farklı yollardan işlerine gelmekte, seyahat kolaylığı, ucuzluğu ve sıklığı sayesinde çokça ve sakınmadan kısa ve uzun mesafelerde seyahate gitmekte veya gönderilmektedir. İşlerinin her yerden yapılabilmesine olanak sağlayan çözümler ile evlerinden veya her istedikleri yerden çalışma olanağı bulmaktadırlar. Bu durum her insanı ayrı olarak yönlendirmekte ve insanı bireyselleştirmektedir. Her birey kendi kendine hareket etmekte, yaşamakta ve özel alana ihtiyaç duymaktadır. Diğer yandan sosyal bir varlık olan insan, sosyalleşecek alanlara da ihtiyaç duymaktadır. Bu ikilem de beraberinde değişken bir izole olma sosyallik ihtiyacını getirmektedir. İşiyle veya kişisel ihtiyaçlarıyla ilgilenmek durumunda olan insan izole olabileceği bir alan ararken aynı insan birlikte bulunduğu diğer insanlarla iletişim ve paylaşımda bulunmak için sosyal ortak alanlar aramaktadır. Artan insan ve mesleki taşınabilirlik doğrultusunda bu iki uç arayışın gerçekleşmesi arasındaki 41

64 zaman kısalmakta, geçişler fazlalaşmaktadır. Bu ikilem bağlamındaki değişkenliğe cevap vermeyi hedefleyen yapı ve mekanlar da aynı ölçüde değişken olabilmelidir. Bilginin taşınabilirliği ve hareketliliği görebildiğimiz veya göremediğimiz verilerin etrafımızda sürekli akış halinde olmasına yol açmıştır. Artık bulunduğumuz her ortamda birden fazla sinyal, veri transferi ve bağlantı gidip gelmektedir. Bunların bazıları ses ve görüntü bilgilerini barındırırken (ör: radyo-tv) bazıları bizim finansal durumumuzun bilgi ve işlemlerini içinde barındırarak (ör: kredi kartı-atm-pos cihazı), bir diğer küme ise sonsuz bir bilgi kaynağını barındırarak ve ulaşılabilir kılarak (ör: internet) bulunduğumuz yerde olmasını ve bizimle birlikte hareket etmesini sağlamaktadır. Bu akış ve ulaşılabilirlik beraberinde güdümlü çözümleri getirmektedir. Ulaşılmak istenen bilgi için kütüphaneleri dolaşmaya, finansal işlem ve ihtiyaçlar için banka ve kurumlara gitmeye, gündemden haberdar olmak için şehir merkezlerinde bulunmaya, kültürel ve eğlence istek ve ihtiyaçlarımız için konser, sinema salonlarına gidilmesi artık zorunlu olmaktan çıkmış, bazen nostaljik, bazen orijinale saygıdan olan, çokça isteğe bağlı durumlar haline gelmiştir. Bu eylemlerin isteğe bağlı hale gelmesinin nedeni ise güdümlülük adı verilen, insanın bulunduğu yerden bütün bu eylemleri yapabilir hale gelmesidir. Kronenburg(2002c) der ki, İletişim teknolojisinin ivmelendirdiği akım, tele-çalışmanın beslenmesi, çalışanlarla, müşterilerle ve dostlarla doğrudan temasın gerekliliğini azaltırken daha çok bir lüks haline getirmektedir. İnsanın kazandığı bu özelliğin mekanlara yansıması ise hacimsel çeşitlilik ihtiyacı olarak kendini göstermektedir. Güdümlülük etkisi, güdümlü olabilme özelliği, bulunduğumuz yerin birden fazla karaktere bürünebilme ihtiyacını doğurmaktadır. Yaşadığımız, bulunduğumuz hacimden ayrılmadan sinema izlemekten finansal işlemlerimizi yapmaya, mesleki dosyalarımız üzerinde çalışarak bunları yayınlamaya kadar geniş bir yelpazede eylem gerçekleştirebiliyor olmak, bu hacimlerden hem kültür-eğlence merkezi, hem banka-borsa, hem kişisel ofis özelliklerinin beklenmesine yol açmaktadır. Bu beklentilere cevap verebilen hacimler ise aynı derecede fonksiyonel değişiklik gösterebilmelidir. Objelerin taşınabilirliği ve hareketliliği insan üzerinde merkezleştirici bir etkiye sahip olmaktadır. Araçlarının hareket kabiliyeti ve taşınabilirliği arttıkça insan bulunduğu yere daha az bağlı hale gelmektedir. İnsanın ihtiyaç objeler kökleriyle bir mekana ve/veya hacme bağlı oldukça insan da o hacme bağlı duyduğu araç-gereç- 42

65 olmaktayken bu objeler köklerinden kurtulup önce yerden bağımsız hale gelerek, sonrasında ise küçülüp taşınabilirliklerini arttırarak insanın bağımsızlaşmasına yardım etmektedir. Bağımsızlaşan insan ise bütün bu araçları yanında taşıyarak hareket eden bir merkez haline gelmektedir. Merkez olan insan yanında taşıdığı araç ve objeleri kullanarak istediği yerde ihtiyaçlarını karşılayabilmektedir. Bu şekilde göçebeliği artan insan yanında taşıdığı araç ve gereçleriyle çok yönlü bir merkeze dönüşmüştür. Merkezleşme etkisinin mekana yansıması ise hacimsel çeşitlilik ihtiyacı olarak kendini göstermektedir. Bir gezegenin uyduları ile beraber dönmesi gibi etrafında taşınabilir araç-gereç-objeleriyle hareket eden insan etrafındaki hacimden de böyle bir düzeyde çeşitlilik, değişkenlik beklemektedir. O an kullandığı objenin getirisyle ihtiyaç duyduğu hacmin nitelikleri sürekli değişmektedir. Taşınabilirliği artan objeler sayesinde çok farklı araçların aynı anda aynı ortamda bulunabilmesinin de etkisiyle içinde bulunulan hacmin değişkenlik aralığı oldukça kısalmış, beklenen alternatifler odukça artmıştır. Taşınabilir ve çok fonksiyonlu objeleri olan kullanıcı örneğin dizüstü bilgisayarı sayesinde bir an bir yazı yazmak için oturma ve parlak ışık gerekliliği içinde olmakta, bir diğer anda yine aynı bilgisayarla film izlemek için rahat bir oturma biçimi, ekrana yeterli uzaklık ve karanlık bir ortam ihtiyacı duymaktadır. Böylesi bir beklentiye cevap vermeyi hedefleyen yapısal hacim kısa sürede karanlık, aydınlık, transparan, büyük, küçük sıfatları arasında değişim gösteriyor olabilmelidir. Hizmetlerin taşınabilirliği ve hareketliliğinin artmasının insanlar üzerindeki etkisi anındalık olarak nitelendirilebilir. Artık görüp istediğimiz bir şeyi istediğimiz an ile elde ettiğimiz an arasında geçen süre oldukça kısa hale gelmiştir. Bireyler olarak beğenilerimizi ve tercihlerimizi oluşturduğumuz an onlara ulaşarak elde edebilmekteyiz. Dünyadaki hizmet sağlayıcılar ise bunun sürekli artarak devam etmesi için çalışmaktalar. Talep edilen şeyi tüketici daha kararını değiştirmeden arz ederek mümkün olan en çok potansiyel kullanıcıya sunmak için çalışan üreticiler, ulaşılabilirliği en üst düzeye çıkartarak talep edilen ürünleri her an her yere götürmeye çalışan hizmet sağlayıcılar ile bireylerin beklemesine, sabretmesine ve yaklaşıklarıyla yetinmesine giderek gerek kalmamıştır. Hizmet taşınabilirliği ve hareketliliğinin insana sağladığı kolaylıklar sonucunda insan üzerinde büyük bir 43

66 anındalık etkisi oluşmuştur. Bunun sonucunda insan isteklerinin zaman geçmeden karşılanmasını beklemektedir. Anındalık etkisinin yapısal mekanlar üzerindeki yansımaları istek değişkenliği yönünde olmuştur. İsteklerinin karşılanma ve düşüncelerinin uygulanma hızı artan insan rahatlıkla daha sık ve daha değişken isteklerde bulunabilmektedir. İçinde bulunduğu yapısal hacmin de bu beklenti ve isteklere cevap verebilmek için aynı ölçüde esnek ve değişken olması gerekmektedir. Kronenburg(2002c), bu kadar uyumlu bir ev gerekli midir? Şekinde yönelttiği soruyu yanıtlarken insanın fizyolojik ihtiyaçlarının yeterince sıcak olmak ve yeterli yiyecek-içeceğin bulunması, psikolojik ihtiyaçlarının ise güvende olmak ve istenmek kadar basit olduğunu belirtir. İnsanın tür olarak başarısını esnekliğine bağlamaktadır. Her türlü mahrumiyet ile baş edebilen insan türü, ne var ki hayati bir parçasında değişim ve gelişim ihtiyacı duymakta, kendine istekler koyarak bunları elde etmeye çalışmaktadır. Kişinin yaşam alanlarının tasarımı da bu nedenlerle gelişim isteğine konu olmakta, sürekli bir değişim geçirmektedir. Hareketli,uyabilir, şekil değiştirebilir bir evin aynı fakat değişebilir hacminde sunduğu farklı aktiviteler uygulama olanaklarıyla, mucize dolu olabileceği belirtilir. Domestik ortamımızın esnek bir yaklaşımla tasarlanmasının gereklilikleri ise şu şekilde sıralanmıştır: ev tabanlı 24 saat çalışma şekli, değişen aile boyutu ve gruplanmaları, ekolojik nedenlerle şehre gelme isteğinin sorgulanması, daha tatminkar bir kişisel yaşam bağlamında yaşam tarzı nedenleri, gelişen iletişim teknolojileri ile uzaktan çalışma olanağı. (Kronenburg, R., 2002d) (Çizelge 2.1) Çizelge 2.1 : Hareketliliğin mekansal etkileri Genel olarak bakıldığında artan hareketlilik ve taşınabilirlik bağlamında iki uç, kurgusal durumdan söz edilebilir: Bahsedilen taşınabilirlik durumlarının oluşmamış 44

67 olduğu varsayılan, günlük yaşamda hareketliliğin hayali bir başlangıç noktasına statik durum, hareketlilik ve taşınabilirliğin bulunduğumuz noktadan öngörebildiğimiz kadarıyla, ideal koşullarda oldukça gelişmiş olduğu hayali bir noktaya mobil durum adı verilebilir. ġekil 2.20 : Statik mobil durum diyagramları Statik durum : Tek başına ele alınırsa, insan odaklı bir hareket içerdiği söylenebilir. Bu durumda insan diğer durağan ve yere bağlı öğeler arasındaki tek hareketli öğedir. Hizmet için hizmetin verildiği yere, ihtiyaç duyduğu araç-gereçobjeler için onların bağlı bulundukları yerlere, mesleğini uygulamak için işinin yapıldığı yere, bilgi almak ve veri odaklı işlemlerini gerçekleştirmek için bu bilginin sunulduğu ve/veya verisel işlemlerin yapıldığı yerlere gitmek durumundadır. Ek olarak taşınabilir olmadığı için ihtiyacı doğrultusunda bağlayıcı etkisi bulunan bu olanakların izin verdiği ölçüde hareket kabiliyeti bulunmaktadır. (Şekil 2.19) Mobil durum : kendi içinde ele alındığında mobil durumun insan merkezli bir hareket içerdiği söylenebilir. Bu durumda insan ve ele alınan diğer öğelerin hepsi hareketlidir. Fakat bu hareket insanın etrafında olmaktadır. İnsanın merkezinde olduğu bir küme halinde oluşan bu hareketlilik ulaşılabilirliği büyük ölçüde arttırmaktadır. İhtiyaç duyduğu araçlar-objeler taşınabilir olan, aldığı hizmetler bulunduğu her noktaya ulaşabilen, mesleğini bulunduğu her noktadan yapabilen, ihtiyaç duyduğu her bilgiye istediği anda ve bulunduğu noktada ulaşabilen insan, taşınabildiği için bağlayıcı etkisi bulunmayan bütün bu olanaklardan kopmadan hareket edebilmektedir. (Şekil 2.19) Dünya ekonomisinin de diğer herşey gibi sürekli 45

68 değişime konu olduğu belirtilmektedir. Populasyonun küresel hareketi evrensel bir sabit olarak kabul edilirken genellikle bireylerin yer, iş, şehir ve sosya gruplarını değiştirdiği belirtilmiş, ancak büyük grupların da giderek sıklaşan bir biçimde, büyük felaketler, ekonomik, sosyal veya doğal koşullarla harekete zorlandığına dikkat çekilmiştir. Sözü edilen koşullarda kalıcı bina anormal görünmektedir. ( Kronenburg, R., 2007a) Tüm bu gereklilikler ile paralel olarak esnek yapılar kavramından söz edilmelidir. Çeşitli zamanlarda esnek yapı ihtiyacının çeşitli tanım ve kategorizasyonları arasından bazıları şöyledir: Deniz(2004), 20. Yüzyılda kentlerde ortaya çıkan endüstrileşmeye bağlı konut ihtiyacının üretilen toplu konutlarla karşılandığını, ortalama değerlere göre üretilen bu yapıların bireysel gereksinimler konusunda yetersiz kalmasıyla ise değişkenlik taleplerini getirdiğini belirtmektedir. Değişebilir konut kavramının Avrupa nın endüstriyel kentlerinde ortaya çıkarak ikinci dünya savaşı sonrasında yeniden yapılanmayla oluşan, endüstriyel ve hızlı üretim tekniklerinin sonucu olarak üretilen sabit ve tekdüze konutlaşmaların kullanıcı üzerindeki negatif etkilerinin değişebilir konut tasarımı ve üretiminin geliştirilme sebepleri olduğuna işaret etmektedir. Konutta Esneklik Sağlama Koşulları: Konutta esnekliğin gerçekleştirilebilmesi ve kullanıcıların değişen ihtiyaçlarının uygun biçimde karşılanabilmesi, konut tasarım, yapım ve kullanım sürecinde, önceden bu doğrultuda birçok koşulun yerine getirilmesini gerekli kılmaktadır. Esneklik sağlayabilmek için oluşturulması gereken bu koşullar, birçok esnek konut projesinde temel tasarım amaçları olarak benimsenmiştir. Almanya da 1971 de gerçekleştirilen Esnek Konut Döşeme Planları yarışmasında, konut içinde esneklik ve değişebilirlik imkanlarının sağlanabilmesi için şu amaçların yerine getirilmesi istenmiştir (rabeneck ve diğ. 1973, s ): 1) kullanıcının konuta uyması yerine konut kullanıcısına uyum sağlamalı, 2) yapı strüktürleri, konutun kullanımı boyunca çeşitli dönemlerde ortaya çıkabilecek yaşam tarzı değişikliklerinin yol açtığı iç mekan değişikliklerine imkan sağlamalı, 3) oda ve mekan organizasyonu tasarımında, konut kullanıcılarının aktif müdahalesi olmalı, 4) mekanlar, yük taşımayan duvarlar vasıtasıyla görsel ve akustik olarak bölünebilmeli, 5) oda fonksiyonlarının ve servislerin uzun ve kısa dönemli çeşitlemeleri mümkün olmalı, 6) bölücü elemanlar, özel araçlara gerek duymadan ve külfetsiz biçimde kullanıcılar tarafından yeniden düzenlenebilme özelliğine sahip olmalı, 7) elektrik tesisatı, sıhhi tesisat, asma tavan sistemi vb. için kullanılan farklı modüler ızgaraların 46

69 birbiriyle uyumu sağlanmalı, 8) yapı elemanları, bitirmeler ve servis elemanlarının farklı eskime süreleri dikkate alınmalı, 9) çeşitli değiştirilebilir parçalar vasıtasıyla, kişisel değerler yansıtılabilmeli ve estetik yabancılaşma önlenmeli. (Deniz, Ş.Ö., 1999) Mimarlıkta değişkenlik/esneklik/uyabilirlik ihtiyacı kaynaklarının bir diğer sıralaması olarak da Yürekli nin yapmış olduğu sıralamanın başlıkları özetle şu şekildedir: Esneklik/uyabilirlik ihtiyacının kaynakları: 1) çevre 2) organizasyon ve amaçları 3) insan organizması 4) mimari ürünün teknik ve mekanik bileşenleri 5) mimarlık-mimar 6) üretim olgusu. Yürekli, insanın ortamını üç alt sistemde incelemektedir. Bunların ilki sağlanması gereken bütünün şartları ve gerekliliklerini belirleyen ihtiyaç sistemi, ikincisi belirlenen ihtiyaçları karşılayacak ortamı tanımlayan çevre sistemi, üçüncüsü ise belirlenen ortamı gerçekleştirecek yapıyı tanımlayan yapı sistemi olarak açıklanmaktadır. İhtiyaç sistemi ise şu şekilde alt başlıklarına ayrılmıştır. Bir başka deyişle Yürekli, insanın kendisini kuşatan ortamdan beklediği ihtiyaçları şu şekilde sınıflandırmaktadır; 1) fiziksel ihtiyaçlar 2) fonksiyonel ihtiyaçlar 2a-ölçü ihtiyacı 2b-biçim ihtiyacı 2c- etkinlikler arası ilişki ihtiyacı 2d- etkinliklerin dış çevre ile ilişkisi ihtiyacı 2e- sosyal ve kültür kaynaklı ihtiyaçlar. (Yürekli, F. 1983) Yapılan sınıflandırma ve tanımlardan yola çıkılarak esnek yapıların kullanıcısına sağladığı olanaklar ve alternatifler bağlamında, günün değişken, hareketli, tahmin edilemez kullanıcısına konvansiyonel sabit mimari yapıların verebileceklerinden çok daha fazla beklentisini karşılayabileceği söylenebilir. Sonuç olarak; her göçebe yaşamın yerleşik yanları olduğu kadar her yerleşik yaşantının da göçebe yönleri bulunmaktadır. Bir yerde yaşamın doğal bir kısmı olarak varış ve varılan yerde güvenlik içinde kalmaktan bahsedilirken bir ev ve ekipmanlarının güvenliğinin sağlanmaya çalışıldığına işaret edilmektedir. Ancak bir tarafta sahiplikle, diğer tarafta zaman ve mekan özgürlüğüyle ilgili toplumsal değerlerin yerinden oynadığına dikkat çekilmektedir. Böylelikle esnek konutun avantajları sunduğu olanaklar olmaktadır. Gelişmelerde rol alanlar ise artan veri transferinden değişebilir iç mekan bölüntüleri ile esnek mobilyalara kadar geniş bir alanı oluşturmaktadır. Ve yarının esnek konutunda, katlanır paravana, bir parça mobilyaya yine evin içinde yer verileceği belirtilmektedir. (Clauss, S.M. and Vegesack V.A., 2002). 47

70

71 3. HAREKETLĠLĠK ĠÇEREN YAPILAR 3.1 GiriĢ, Sınıflandırmalar Mimari tasarımda en az gözün gördüğü öğeler, objeler, bileşenler kadar gözün göremediklerinin de tasarımı yapılmaktadır. Hillier(1984a) e göre mimarlık her nekadar görsel stiller üzerinden tartışılsa da gerçek hayattaki etkileri mekansal düzeyde olmaktadır. Mimarlık kişinin yaşadığı ve hareket ettiği hacim sistemlerini oluşturmaktadır. Bu yönüyle soyal yaşam ile doğrudan ilintili olduğu, hareket dokularını oluşturduğu, sosyal ilişkileri düzenlediği, bu şekilde günlük deneyimleri kapsadığı belirtilmektedir. Esnek yapıların sundukları çözümlerle kullanıcısına büyük olanaklar sağladıkları ve mimari yapıları günümüz şartları ve ihtiyaçlarına uyum konusunda ileriye taşıdıkları bugün bilinen bir gerçektir. Flexible da da esnek yapılar Kronenburg (2007c) tarafından aşağıdaki şekilde sınıflandırılmıştır: Adapt: Farklı durum ve kullanıcılara uygun olabilme, (genellikle yapıda açık ve boş plan şemalarını içermektedir.) Transform: konvansiyonel binalarda da kapı, pencere gibi hareketleriyle yapının ambiyansını ve şeklini etkileyen öğeler bulunmaktadır. Örneğin perde ve jaluziler yapının ışık alma karakterini etkilemektedirler. Bu tip kullanıcı tarafından kişiselleştirilebilen donanımlar her ne kadar yapının görünüm ve ortamını değiştirebilse de, yapının kullanım şeklini temelden değiştirebilmek için daha kayda değer başkalaşımlar oluşturabilmek gerekmektedir. Move: Yapının tümüyle bir noktadan diğer bir noktaya taşınabilmesi esasına dayanır. Interact: akıllı otomasyon sistemleri (intelligent automation) kullanılan akıllı binalar. Yukarıdaki sınıflandırma içinde bu tez çalışmasının yerini belirlenmek gerekirse yapı bütününde bakıldığında kesin çizgilerle ayrılamasa da, daha çok transform başlığına odaklanılmış olduğu görülmektedir. Ancak kapsam dahilinde tutulan konuyu tariflemek için Kronenburg un sunduğu bu sınıflandırma tek başına belirsiz kalmaktadır. 49

72 Korkmaz (2009), stabilitenin yapının her koşulda sabitliği anlamına geldiğini belirtirken mimarların bu tip yaklaşımlarla yapıların hareket etmemeleri gerektiği kanısıyla tasarımlarını oluşturur hale geldiklerine işaret etmektedir. Mimarlığı, yapı elemanlarına biçim vererek belli bir düzen içinde bir araya getirme aktivitesi olarak tanımlayan Korkmaz, yapının hareketli olmasının da tasarım stratejisi olarak belirlenebileceğini belirtmektedir. Hareketli mimari yapıları ise esnek yapıların önemli bir bileşeni olarak kabul etmek mümkündür. Hareketli yapıların sunduğu fırsatlardan dolayı önemli olması bu konuya eğilme gerekliliğini doğurmuştur. Esnek konutun imkanlarıın sınırsız olması kullanıcısına değişen fırsatlar sunmak için tasarlanmasına bağlanmaktadır. Şehir merkezinde yaşarken inzivaya çekilebilmek, uzakta yaşarken iş arkadaşları ve dostlarla bağlı kalabilmek, hafta içi bir kişi için olurken haftasonu 6 kişiyi misafir edebilmek, bireysel ihtiyaçlara uyum sağlarken ileride kişinin çocuklarına bölerek bir başlangıç evi olarak verebilmesi,seyahatlerde yanında götürebilmesi Kronenburg (2007a) un esnek ev tasviridir. Yaratılan ortamın her ihtiyacı sağlaması veya kullanıcısının özellikle her ihtiyacını karşılamayarak onu farklı bir yaşam tarzına yönlendirebilmesi olanaklı olarak betimlenmiştir. Bölüm 3 kapsamında mimari hareketliliğin yapılar üzerindeki etkisinin araştırılması hedeflenmiştir. Hareketlilik içeren seçilmiş projeler, belirlenen analiz yöntemiyle grafikselleştirilerek kullanıcıya sundukları olanaklar, çözümler tartışılacaktır. Kronenburg (2007a), yapıların yaşamları boyunca kullanım parametrelerinin değişimine dikkat çekerek, çoğunluğun sabit arazilere inşa edildiğini, ancak etraflarındaki ortamın, sokakların, mahallelerin ve şehrin karakter değişmeye devam ettiğini, konut yerleşiminden ticariye, endüstriyel alanlardan eğlence alanlarına dönüşebildiğini belirtmektedir. Bununla beraber yapının kullanım amacı da değişebilmekte, konuttan ofise veya depoya kadar birçok işleve bürünebilmek durumunda kalabilmektedir. Bu nedenlerden ötürü yapının mimari gelişim ve yeniden kullanımının olabildiğince verimli olması gerektiği vurgulanmaktadır. Böylelikle değişebilirlik kapasitesi ekonomik verimliliği ve sürdürülebilirliği belirlemekte en önemli faktör olmaktadır. Analizlere konu olan projelerin kriterler bağlamında seçimini detaylı olarak açıklamak gerekirse, ilk etapta hareket olgusu içeren mimarin ürünler ölçeklerine göre 3 ana başlık altında toplanabilmektedir. 50

73 1)Çevre ölçeğinde hareket: Göçebe yerleşim bölgeleri, çadır yerleşimleri, prefabrik bölgeler ve archigram ın tasarladığı gerçekleşmemiş hareketli şehirler bu başlığa dahil edilebilir. Bir çevrenin, yerleşim alanının tümüyle hareket etmesi esasına dayanır. Örneğin Ron Herron un tasarladığı walking city (1964) devasa robotik veya hayvana benzer yapı şehirlerin teleskopik bacakları üzerinde hareket halinde olduğu resim/kolajlardır (Kronenburg, R., 2002f). Archigram la birlikte ortaya çıkan japon metabolist grup, Japonya nın zamanının ekonomik mucizesi olan çabuk ticari büyümesi dolayısıyla bazı projelerine hayat verebilmişlerdir. Kisho Kurokawa nın Nakagin Kapsül Kulesi (Tokyo,1972) kısmen plug-in konseptini gerçekleştirmiştir. Kapsül otel de Archigram ile aynı köklere dayandırılabildiği belirtilmiştir. (Kronenburg, R., 2007d) 2) Yapı ölçeğinde hareket: Yine göçebe kültürünün ürünü olan fakat bir yerleşimin parçası olmak durumunda olmayan mimari ürünler bu başlığa dahil edilmektedir. Örneğin Karavan, hareket eden bir yaşama mekanı olup bir komüniteye dahil olmadığı için bu başlıkta ele alınabilir. Kronenburg, taşınabilir yapıların boyut,form ve fonksiyonda oldukça varyasyonu olduğunu belirtmiştir. Görece küçük olanlar kentsel ve kırsal ortamların arka planlarında sıkça görülebilmektedir. Bunun da nedeni avantajlı oldukları konular olan esneklik ve amaç çeşitliliği olmaktadır. Taşınabilir yapılar, bütün barınılabilir konstrüksiyonlarda olduğu gibi çevresel faktörleri yerine getirmeli ve içlerinde oluşan aktivitelere ev sahipliği yapabilmelidirler. Ek olarak yaratıcısının fiziksel söylemlerini içeren formlara sahiplerse bu yapı tipinin mimarlığa dahil edilmesi gerektiğine dikkat çekilmektedir. (Kronenburg, R., 2002g) Taşınabilir mimarlık, bir noktadan başka bir noktaya hareket etme amacıyla tasarlanan yapılardan oluşmaktadır. Prefabrike yapılar, genellikle bu metodu gelecekte yer değiştirebilme kapasitesinden çok kalite ve inşaat ekonomisi nedeniyle seçtiği için taşınabilir mimarlığa dahil edilmek durumunda değildirler. (Kronenburg, R., 2007e) 3) Yapı bileşeni ölçeğinde hareket: Bu başlık altında, içinde ve/veya yakın çevresiyle kurduğu ilişkide hareket unsuru içeren mimari ürünler bulunmaktadır. Bu başlık kapsamında yapının ve/veya bulunduğu çevrenin hareketli olup olmaması ile ilgilenilmemektedir, dolayısıyla kendisi hareket etmeyen ama içinde hareket unsuru bulunduran statik yapılar da burada ele alınabileceği gibi, iç mekanlarında hareket 51

74 unsuru barındırıyorlar ise diğer iki başlığın ürünleri de alınacaktır. bu başlık altında ele Yukarıda bahsedilen 3 ana başlıktan bu çalışma kapsamında yapı bileşeni ölçeğinde hareketlilik sunan mimari yapılarak odaklanılacaktır. Bunun nedeni hareketlilik kavramının ve esneklik kavramının kapsamlı olarak ele alınabileceği başlık olmasıdır. Çizelge 3.1 de de görüldüğü gibi esnek mimari yapıların tüm özellikleri yapı bileşeni ölçeğinde hareketlilik sunan mimari yapılarda bulunabilmektedir. Ancak yapı bileşeni ölçeğinde hareketlilik sunan bir esnek mimari yapının diğer ölçeklerde hareketli olamayacağı anlamı çıkarılmamalıdır. Göçebe yerleşimler ve yapılar tek başlarına bu çalışmanın konusu olmayıp, yapının içinde ve yakın çevresiyle ilişki çeşidinde hareketlilik ve değişim incelenmektedir. (Çizelge 3.1) Çizelge 3.1 : Mimaride Esneklik Hareketlilik Kesişmeleri Korkmaz, kinetik mimarlık olarak adlandırdığı bu durumu, yapının yer değiştirilebilir ve/veya bulunduğuı yerde şekil değiştirebilir olmasıyla kapsamlandırmaktadır. Hareketli yapıları hareketin ortaya çıktığı ana göre ikiye ayıran Korkmaz (2009) a göre ilk olarak hareket oluşup yapı sonra kullanıldığı durum olan mobil mimarlıkta yapı tümüyle veya parçalar halinde bir noktadan diğer noktaya taşınır ve kullanılır. İkinci olarak biçim değiştirebilen mimari olarak adlandırdığı tip gelmektedir. Bu gruba dahil olan yapılarda kullanıcının ikameti esnasında gerçekleşen hareket mekanı çok boyutlu hale getirmektedir. Çeşitli mekansal ihtiyaç ve işlevlere hizmet etmek adına yapının tümü veya belli bölümleri hareket edebilmektedir. Yapılar çeşitli elmanların belli bir formda birleştirilmesi yönüyle başka nesnelerle karşılaştırılabilirlerken boş hacimlerden mekanlar yaratıp düzenlemeleriyle, objeden doku üretmeleriyle eşsizdirler. Hacmin bu düzenlenme aktivitesi ise, obje olarak yapının kendisinden daha çok yapının amacı olmaktadır. Bu bakış açısıyla denilebilir 52

75 ki yapılar göründükleri şey değildirler. Yapılar sadece obje değil, uzayın objeler vasıtasıyla dönüştürülmesidir. (Hillier, B. ve Hanson J.) Bölüm 2 de 20nci yüzyıl boyunca artışı incelenen hareketliliğin mimari tasarım, fikir ve ürünler üzerindeki yansımalarına mimari hareketlilik karakteri adı verilmiştir. Mimari Hareketlilik Karakteri 4 şekilde kendini göstermektedir: A-İzole olmasosyallik çeşitliliği/değişkenliği B-Fonksiyon çeşitliliği/değişkenliği C-Hacimsel değişkenlik/çeşitlilik D-Kullanıcı istek çeşitliliği/değişkenliği Analizleri uygulamak için 30 adet örnek proje seçilmiştir. Kriterleri tekrar özetlemek gerekirse 20. Yüzyılın başından günümüze, Batı toplumlarının coğrafyalarında yer alan ve yapı bileşeni ölçeğinde hareketli çözümler içeren mimari yapı ve projeler, her 10 yıllık dilim içinde en an 1 örnek proje bulunacak şekilde seçilmiştir. Seçilen projeler analiz edilerek yukarıdaki sınıflandırmada bulundukları yer veya yerlerin saptanması hedeflenmektedir. Analizlerde aranan, mimari ürünlerin sunduğu hareketlilik karakterlerinin okunarak hareketlilik içeren mimari tasarımlar arasında ortak bir dile ulaşılmasıdır. Ele alınan zaman dilimi ise, hareketli ve esnek mimari ürünlerin ortaya çıkışı da göz önünde bulundurularak 20.yüzyılın başından günümüze kadar olan süredir. Kronenburg a göre (2007f) 100 yıl öncenin mimarları beliren bir küresel kültürün etkilerini tasarımlarına yansıtmanın verdiği baskı altına girmişlerdir. Alakalı ve tanımlanabilir mimarlık yapmak için bölgesel faktörlerin göz önünde bulundurulması gerekli olurken küresel faktörler günümüzde hiç olmadıkları kadar önemli hale gelmişlerdir. Uluslar arası ekonomik, politik ve ekolojik faktörler, kıtalar arası ticaret, anında iletişim ve küresel medyanın herkesin yaşamlarına etkisi; marketten satın alınan en ufak nesneden birey olarak kişinin toplumdaki yerini algılayış biçimini, dünyanın işletilme şeklini belirlemektedir. Mimari hareketlilik içeren yapılar arasından, belirlenen zaman dilimi içinde ele alınan her 10 yıllık dönemden en az 1 proje analiz grubuna dahil edilmeye çalışılmıştır. 2.bölüm ün sonuç kısmında bulunan harekete bağlı genel grafikler göz önünde bulundurulduğunda yüzyılın son döneminden günümüze tüm hareketlilik bileşenlerinin kendi içinde baskın olduğu, tam çeşitlilik gösteren dönemler olduğu görülmüş ve bu nedenlerle yüzyılın son döneminden günümüze kadarki olan sürece ait daha çok örnek proje analizler kapsamına dahil edilmiştir. Analizi yapılan mimari yapılarda bu nedenle dönemsel bağlamda bir asimetri, son dönemlerde birikme bulunmaktadır. Sonuçlar değerlendirilirken ise hem her dönemin eşit olarak 53

76 değerlendirildiği, örnek proje sayısından arınmış haliyle hem de tüm projeler dahil edilerek değerlendirme yapılacaktır. 3.2 Proje Analiz Yöntemi Seçilen mimari projelerde aranan mimari hareketlilik karakterinin bulunması ve bulguların okunabilir, yorumlanabilir olması için görsel bir yöntem arayışına gidilmiştir. Projelerin yapılacak analizler sonrasında çıkacak olan sonuçlarının mimari hareketlilik bağlamında kolay okunabilir olması esas alınmıştır. Hareketlilik gibi, elle tutulur olamayan bir kavramı seçilen tüm projelerde ortak bir gramer bütünlüğünde görselleştirebilmek, okunur ve yorumlanabilir hale getirebilmek için mekan sentaksı (space syntax) yönteminden yararlanılmıştır. Mimar yapıtının gösterim şekilleriyle sınırlandırılmıştır. Mekansal düzeni eleştirel olarak görebilmenin tek yolu plan olmaktadır. Fakat planlar bu bağlamda opak ve dağınıktırlar. Görsel öğe arayan göze çok az bilgi ilettiklerine, analiz edilmelerinin zorluğuna ve yapının deneysel gerçekliğiyle ilgili az bilgi vermelerine dikkat çekilmiştir. Bu bağlamda planın mimari analizde ikinci planda kaldığı söylenmektedir. Böylelikle mimari söylemin gerçek konusu gizli kalmaktadır. (Hillier, B. and Hanson J., 1984b) Mekan sentaksı yöntemi, son kullanıcı ve onun içinde bulunduğu insan yapımı ortamı içinde davranışlarının arasındaki ilişkileri, en küçük ölçekten en büyük ölçeğe kadar anlayabilmek için geliştirilmiştir. Öncelikli olarak mekan dizini, mekansal kompleksleri tüm konfigürasyonun genel strüktürünü tanımlamaya yönelik bir araştırma metodudur. Bu metod form-fonksyon ilişkisinin yapılarda ve şehirlerde strüktürel konfigürasyon özelliklerine bağlı olduğu teorisine dayanmaktadır (Alkım, H., 2006) Mekan sentaksı bir teknikler bütünü olarak Profesör Bill Hillier tarafından The Bartlett, UCL de 1980 yılında mimarlara tasarımlarının simülasyonunu yapmakta ve etkilerini göstermekte yardım eden bir araç olarak geliştirilip sonradan mimarlık, şehir ve bölge planlamacılığı, iç mimarlık, ulaşım alanlarında genişçe kullanılır hale gelmiştir. Mekan sentaksı yaklaşımının amacı evrensel bir dil konuşan, şeffaf, kanıt bazlı bir araçlar bütünü oluşturarak mekan oluşturma eylemini destekleyen bir uygulama alanı bulmaktır. 54

77 Fakat mekan sentaksı (space syntax) yönteminin bu çalışmanın analizlerinde kullanılmak üzere, anlatılmak isteneni anlatmak bağlamında tek başına yeterli olmadığı anlaşılmıştır. Bunun nedeni ise analizler kapsamına alınan mimari yapıların hareketlilik içeren, değişen bölümlerinin saf mekan sentaksı yöntemi ile okunamamasıdır. Örneğin hareketli cepheye sahip bir mimari yapıda mekan sentaksı analizi ile hareketlilik bağlamında bir değişiklik gözlemlenememekte, istenen okuma yapılamamakta, aranan sonuçlara ulaşılamamaktadır. Bu nedenle mekan senteksı yönteminin gama analizlerindeki mantığını kavrayarak bazı yönleri alınıp, bazı yönleri değiştirilerek temeli aynı olan benzer bir okuma yöntemi oluşturulmaya çalışılmıştır. Mekan sentaksı yönteminin iç mekanlarda kullanılan gamma analizleri baz alınarak geliştirilen okuma yönteminde gamma analizlerinden alınan öğeler mekansal derinlik (Depth), halkalar (Ring) ve Boncuklu ip dizilimi (Beady-Ring) ve geçiş grafikleri (gamma-maps) olmaktadır. Geçiş grafikleri : binalarda, odalar arasındaki mekansal ilişkilerin grafik halinde gösterimi. Boncuklu ip dizim yönteminden yararlanılır. Mekansal derinlik: geçiş grafiğinde gösterilen mekanların birbirleri arasındaki geçilebilme sırası derinliği verir. Dursun un açıklamasına göre bir mekandan diğerine direkt geçilebilme koşulu derinliği 1 yaparken, bir ara mekandan sonra ulaşılabiliyorsa 2, en az 2 mekan geçildikten sonra sözü edilen mekana ulaşılıyorsa sözü edilen mekanın derinliği 3 olmaktadır. Ayrıca derinliğin mahremiyet ve yalnız kalma, izole olma durumu ile ilişkisi bulunduğu ve yapıya sosyal, kültürel anlamlar yüklediği belirtilmiştir. Halka: mekanlar arasında bulunan alternatif yollar grafik içinde halkaları oluşturur. Dursun a göre bu şekilde olan yapılarda bir mekandan diğerine alternatifli geçişlerin olması kullanıcıya seçim hakkı tanımaktadır. Boncuklu ip: geçiş grafiğinin gösterim biçimi olan, daire(düğüm noktaları) ve çizgilerden(geçiş yolları) oluşan grafik anlatım. Her mekansal elemanın bir daire ya da düğüm noktası olarak ve bu mekanlar arasındaki ilişkilerin de daireleri birleştiren doğrular olarak gösterildiği diyagram biçimi (Dursun, P. 2002) Bunlardan ilki olan Mekansal derinlik (Depth) şu şekilde açıklanabilir; Başlangıç noktasından varış noktasına kadar olan bölgede yapılan harekette karşılaşılan her 55

78 geçiş noktası, sınır, değişim bir düğüm-bağlantı noktası yaratmaktadır. Bir mekanın başlangıç noktası ile arasındaki düğüm noktası sayısı o mekanın derinliğini vermektedir. Başlangıç noktasına göre derinde olan mekanlar ulaşılması diğerlerine oranla zor olan ve özelleşmeye uygun mekanlardır. Bağlanabilirlik (Connectivity) ise bir düğüm noktasının açıldığı diğer düğüm noktalarının sayısı anlamına gelmektedir. Bir düğüm noktasının içinde bulunduğu mekanın bağlanabilirliği arttıkça kullanım potansiyeli artmaktadır, artan kullanım ise mekanın özelleşebilme oranını düşürmektedir. Son olarak boncuklu ip dizilimi (Beady ring analysis), yukarıda bahsi geçen tüm öğelerin birleşimiyle ortaya çıkan analiz biçiminin strüktürüne verilen isimdir. Başlangıç ve giriş noktasından yola çıkılarak, her değişen mekanda bir düğüm noktası oluşturmak ve her düğüm noktasını bağlantılı bulunduğu diğer düğüm noktalarıyla çizgisel olarak bağlamak suretiyle oluşan diyagram beady ring diyagramı olmaktadır. Bu diyagramlar sayesinde bir mimari projenin her mekanının derinlik, bağlanabilirlik, başlangıç noktası gibi bileşenleri okunabilir ve yorumlanabilir hale gelmektedir. Yapıdaki değişikliklere bağlı olarak tüm şema değişebilmektedir. Hillier ve Hanson (1984c) un tanımladığı üzere, kapalı hücre salt kullanıcının alanı olurken açık hücre kullanıcı-ziyaretçi arayüzünün merkezi olmaktadır. Dükkan örneği üzerinden yapılan incelemede geleneksel dükkanda gün içinde ürünler kapalı hücresinin önüne koyulurken hücrenin içini dışarıyla olabildiğince bağlantılı hale getirip potansiyeli tam olarak ortaya koyulmaya çalışılır, böylelikle tüm sistem bir açık hücre haline gelir. Gece boyunca ise, tüm ürünler kapalı hücrenin içinde saklanarak geçirimlilik kapatılmış olur. Tüm strüktür kapalı bir hücreye dönüşür. İlgili örneğin temel yapısının bir gereklilik olan gün içinde rastgele ziyaretçilerin arayüzüyle temas oasılığını arttırma ihtiyacından ortaya çıkmakta olduğu belirtilmektedir. (Şekil 3.1) Direkt olarak mekan sentaksı analizlerinden alınan öğelere ek olarak çalışmanın amacına uygun hale gelmesi adına bazı eklemeler yapılmıştır. Mimarlıkta hareketlilik mimari tasarımlarda aranırken çok çeşitli noktalarda ve çeşitli durumlara yönelik hareketlilik olanakları bulunduğundan sadece plan düzleminde ve insana yönelik geçişlerde analiz yapılmasındansa çok yönlü durumların bir ortak gramerde okunabilmesine yönelik geliştirmeler yapılması gerekli görülmüştür. Mantık olarak mekan sentaksından beslenerek geliştirilen analiz yöntemini açıklamak için öncelikle mekan sentaksı yönteminin amaçladıklarından bahsetmek yararlı olacaktır. 56

79 Hillier ve Hanson, bir sentaks(dizin) modelinin amaçlarını şöyle sıralamıştır: - sistemin ayrıştırılamaz temel elemanlarının bulunması (mekansal organizasyon ve tüm çeşitliliğine bağlı olarak) - bu temel elemanların belli bir görsel notasyonla gösterilerek sözlü anlatımın zorluklarından kurtulunması - temel elemanların bir sistemi oluşturmak için nasıl ilişkiler kurarak bir araya geldiklerinin gösterilmesi - başka kompleks sistemler oluşturmak için ne şekilde bir araya gelebileceklerinin gösterilmesi (Hillier, B. and Hanson J) Tez çalışmasının giriş bölümünde bahsedilen mimari tasarımda özne, nesne ve işlev kavramlarından özne, mekanın içinde bulunan kullanıcı-insan olurken nesne, öznenin yaptığı işten etkilenen-yapı ve işlev de karşılanan ihtiyaç olmaktadır. Bu bağlamda mekan sentaksı boncuklu ip diyagramlarının mantığına bakıldığında insana ve insanın geçişine yönelik çizilmiş diyagramlar olduğu ortaya çıkmaktadır. Bir başka deyişle bahsi geçen diyagramlarda geçiş yapan ve duraksayan özne insandır. Ancak bu tez kapsamında analiz edilmek istenen mimari hareketlilik ve türlerinde çok çeşitli özneler olabilmektedir. Örneğin cephede hareketlilik sunan bir mimari yapı veya tasarımda analize konu olan özne, cephenin hareketine göre geçişi gerçekleştiren veya gerçekleştiremeyen doğal ışık olabilmektedir. Yapılan analizlerin değişken öznelere ve farklı hareketlilik karakterlerine adapte olabilmesi ve aynı okumayı farklı durumlarda olanaklı kılması gerekmektedir. Böyle bir gereklilikten ortaya çıkan eklemeler; temsilci (agent) belirlenmesi, farklı çizgi tipleri (düz-kesikli-noktalı) oluşturulması olmuştur. Temsilci; yukarıda adı geçen özne, bir başka deyişle sunulan hareketi yapan öğedir. Mimari hareketlilik bağlamında yapılar ve tasarımlarda bu öğe çok çeşitli olabilir. Sembol olarak iç içe iki yuvarlak ile gösterilmektedir. Başlangıç noktası Giriş noktası ile beraber bulunur. Giriş noktası ise üçgen ile ifade edilmektedir. Bağlantı noktası-düğüm noktası ise temsilcinin hareketi yaptığı adımlardan her basamağında bulunan duraksama noktasıdır. Geçilen bir sınır, değişen bir iç-dış durumu bağlantı-düğüm noktası oluşturur. Bir düğüm noktası sayısız başka düğüm noktası ile geçiş bakımından bağlı olabilir. Bu durumda bulunulan yerin kaç başka düğüm noktası ile bağlı olduğu o noktanın bağlanabilirliğini varir. Bağlanabilirlik arttıkça o noktanın kullanım potansiyeli 57

80 artarak izole olma durumu azalmaktadır. İki düğüm noktası arasında geçiş var ise birbirlerine bir çizgi ile bağlı olmaktadırlar. Düz çizgi tam bağlılık-tam geçirgenliği temsil ederken kesikli çizgi yarı geçirgenliği temsil etmektedir. Yukarıda belirtilen öğeler bağlamında analiz yapılırken seçilen mimari tasarım ve yapıların her birinde farklı durumlar ele alınmıştır. Araştırmaya konu olan yapılar çeşitli yönleriyle hareketlilik içerdiklerinden, hareketli bölümlerinin hareketini tamamladıktan sonra ve hareketine başlamadan önce 2 durumu bulunmaktadır. Araştırmaya konu olan mimari hareketlilik karakteri, seçilen her projenin bu 2 durumu arasındaki farkların yorumlanmasıyla ortaya çıkacaktır. 3.3 Seçilen Projeler ġekil 3.1 : Proje analizlerinde kullanılan simgeler Örnek Proje 1: Lot-ek/MDU House ġekil 3.2 : Lot-ek,Mobile Dwelling Unit (URL-19) Yıl: Yapı tipi: Konut Tasarımcı: Lot-ek Kısa açıklama: Hareketli bir tır konteyneri, açılarak içinde mekanlar oluşturuyor. 58

81 ġekil 3.3 : Lot-ek,Mobile Dwelling Unit analizi Yaşam ünitesi de denilebilecek bu konut yapısının bölmelerinin açılarak içinde mekanlar oluşturduğunu görmekteyiz. Kolay taşınabilir olması adına kapalı ve az yer kaplayan bir hale gelebilen bu yapı açıldığında içinde hacimler ve mekanlar oluşturmaktadır. Ayrıca ihtiyaç duyulan fonksiyona göre istenilen bölge açılarak kullanıcı mekanın ne tür bir karakterde olacağını belirleyebilme olanağına sahip olmaktadır. Yapının kendisi de taşınabildiği gibi boyutları, fonksiyonları anlık değişimler gösterebilmektedir. MDU sadece bir yapı değil, tamamen farklı bir barınma konseptidir. Standard bir ISO gemi konteyneri bazlı proje tam anlamıyla bir ev içerir ve kargo yoluyla taşınabilmektedir. Varış noktasına geldiğinde ise bir altyapıya bağlanarak yan yüzeylerinden çeşitli kompartmanlar açılabilmekte, yaşam 59

82 alanları oluşturulmaktadır. (Kronenburg, R., 2007e) Bir adım öteye gidilerek ise denilebilir ki hacimlerin açıklık-kapalılık durumu aynı zamanda istenilen hacmi derinleştirmek için kullanılabilir ve dolayısıyla birden çok kullanıcıya ve izole olma düzeyine hitap edebilir. Yapının sunduğu mimari hareket karakteri hacimsel çeşitlilik ve izole olma sosyallik değişkenliği olmaktadır. (A+C) Örnek Proje 2: DRMM/sliding house ġekil 3.4 : DRMM, Sliding house (URL-2) Yıl: 2009 Yapı tipi: Konut Tasarımcı: DRMM Kısa açıklama: Kayan çatı ve kabuk ile örttüğü Kapalı ve açık 3 ayrı mekan ġekil 3.5 : DRMM, Sliding house analizi 60

83 Tasarımcıların yorumlarına göre 3 konvansiyonel yapı formunun sıradışı bir detayla birleşimi olan yapı, çizgisel bir yapı formunun 3 programa bölünmesinden oluşuyor. Garaj, akstan çıkartılarak diğer fonksiyonlar arasında bir avlu oluşturuluyor ve ayrı formlar, yerleşim yerini geçen hareketli bir çatı-duvar ile şekil değiştiriyor ve pozisyonuna göre korunaklılık, açık hava yaşantısı ve çerçevelenmiş manzaralar yaratıyor ( 2010). Yapıda kullanılan kayabilir örtü, havuz, kapalı yaşam alanları ve açık alanların üzerinde istenen konuma getirilebilmektedir. Bu durumun sonucu olarak yüzme havuzunun üzeri istenildiğinde kapatılarak bir kapalı havuza, kapalı yaşam alanlarının üzeri açılarak cam örtülü şeffaf kış bahçelerine, kapalı yaşam alanlarının ortasında bulunan bahçe ise üzeri kapalı bir avluya dönüşebilmektedir. Işık ve dış iklim üzerinden analiz edildiğinde dış kabuğun kayarak hareket etmesiyle oluşan çeşitlilik ortaya çıkmaktadır. Analizlerde görüldüğü gibi kabuğun havuzun üzerinde olduğu durumda yapının kapalı ve açık diğer bütün yaşam alanları ışık ve/veya dış ortama karşı geçirimli bir yapıya sahip olurken kabuğun kapalı yaşam alanlarının üzerinde olduğu durumda yapıda geçirimli ve/veya şeffaf yaşam alanları azalırken çeşitlilik artarak, üzeri açık bir bahçe ve şeffaf bir kapalı yaşam alanı oluşmaktadır. Kabuk kaydırılarak alternatifleri arttırmak mümkündür. Yapının hangi bölümlerine ışık ve dış ortamın nüfuz edeceği ayarlanabilmektedir. Oluşturduğu alternafiler yönüyle yapı istek değişkenliğine büyük ölçüde hizmet etmektedir. (D) Örnek Proje 3: Hanrahan Meyers/Holley Loft ġekil 3.6 : Hanrahan Meyer/Holley Loft (URL-3) 61

84 Yıl: 1997 Yapı tipi: Konut Tasarımcı: Hanrahan Meyer Kısa açıklama: Kayan bölüntülerle değişen mekan bölüntüleri, konfigürasyonu. ġekil 3.7 : Hanrahan Meyer/Holley Loft analizi Yapı endüstriyel bir loft un konut kullanımına çevrilmesiyle oluşturulmuş. Tasarım karakter ve kullanım arasındaki iç-dış mekana bağlı kısmı bölüntüler ve şeffaf malzemelerle belirsizlik arayışından gelişmiş ( 2009) Yapıda kayan iç bölüntülerin oluşturduğu mekansal konfigürasyona yönelik bir hareketlilik bulunmaktadır. Analizlere bakıldığında ise yapının tek bir odaya yönelik bir hareketlilik sunduğu görülmektedir. Analiz grafiklerine bakıldığında da açıkça görülmektedir ki, ana mekanın içinde yapılan küçük bir değişiklik ile ekstra bir oda oluşmakta ve bu oluşan oda yapının mekansal derinliği en yüksek odası olmaktadır. Daha büyük bir hacimden koparılarak oluşturulan odanın fonksiyonu da iki durum 62

85 arasında değişmektedir. Bu özellikleriyle yapının içinde barındırdığı mimari hareketlilik karakteri fonksiyonel çeşitlilik ve izole olma - sosyallik değişkenliğidir. (A+B) Örnek Proje 4: Steven Holl/Void space housing in Fukuoka Japan ġekil 3.8 : Steven Holl/Void space housing (URL-17) Yıl: 1991 Yapı tipi: Konut Tasarımcı: Steven Holl Kısa açıklama: Kayan, dönen bölüntülerle değişen mekan bölüntüleri, konfigürasyonu ġekil 3.9 : Steven Holl/Void space housing analizi 63

86 ġekil 3.9 (devam): Steven Holl/Void space housing analizi Müstakil ev ve toplu ev yerleşimlerinin (housing) tasarımcı için farklı problemler olduğu söylenmektedir. Çeşitli şekillerde finanse edilmiş birçok toplu konut projesi kullanıcı ile temas edilmeden tasarlanmakta iken kişiye özel ev projelerinin hem müşteriye yönelik hem deneysel olanlarında tasarımcı ya karşısında gerçek istek ve kaygılar ya da kurgu bir müşteri profiline göre tasarım yapmaktadır. Yanlızca aileye bakıldığında bile çocuk, yetişkin ve yaşlılar arasındaki ilişkilerde sonsuz çeşitlilik görülebilmektedir. Bu nedenle toplu konut tasarımlarında esneklik arttıkça hitap edilen kullanıcı kitlesi ve yaşam biçimi genişlemektedir. (Kronenburg, R., 2002d) Yapının kayan, dönen, katlanan bölüntüleri ile mekansal iç konfigüreasyonunda birçok alternatif oluşturulabilmektedir. Analiz grafiklerinin verdiği bilgiler doğrultusunda, alternatifler arasında farklı durumlar göze çarpmaktadır. Kronenburg (2002d), Steven Holl ün tasarladığı Fukuoka konut projesini anlatırken dairelerin kendi kendine çalışan ve sabit olmak yerine belirsiz ve bitirilmemiş olduklarını, kullanıcının günlük yaşam düzenlerine ve aynı zamanda dış ortam ve mevsimsel durumlara göre manipüle edilebildiklerini belirtmektedir. Yukarıda bulunan analizdeki 1 numaralı planın grafiğine bakıldığında aynı hacmin bölünerek oda sayısında sağlanan artış görülebilmektedir. Oluşan yeni odalar mekansal derinlik açısından yapının derin mekanlarından olmaktadır ve bu durum da oluşan yeni odaların kişisel oda olarak kullanımına uygun olduğunu göstermektedir. Aynı yapının 3 ayrı katı ve planı analiz edilmiştir. Sonuçlar ve yorumlar sırasıyla aşağıdaki gibidir : 1 numaralı planın analiz grafiklerine bakıldığında sunulan hareketlilik sayesinde aynı hacim daha çok kullanıcının özel yaşantısını sığdırabileceği hale geldiği görülmektedir. Aynı mekanda fonksiyonel çeşitliliğe imkan sağlayan bu değişim aynı zamanda izole olma - sosyallik seviyesi arasında da çeşitlilik oluşturmaktadır. (A+B) 2 numaralı plan analiz grafiklerine bakıldığında alternatiflerden ikisi arasında yine oluşturulan yeni odalara bağlı olarak oda sayısında artış görülmekte, buna ek olarak ise alternatifler arasında mekansal maksimum derinlik farkı bulunduğu 64

87 gözlemlenmektedir. Bölüntüler arasında uygulanan hareketlilik sayesinde mekanda yeni bir derinlik seviyesi oluşturulmuş, yeni oluşan odalar da bu yeni yüksek derinlik seviyesinde bulunmuşlardır. Dolayısıyla oluşan odaların yine kişisel özel odalar olarak kullanıma uygun olduğu söylenebilir. Aynı mekanda fonksiyonel çeşitlilik ile sosyallik ve izole olma değişimi yine bir arada kullanılmıştır. (A+B) 3 numaralı planda sunulan hareketlilik ile oluşan alternatif durumda ise direkt olarak yeni yüksek bir mekansal derinlik seviyesinde bulunan oluşturulmuştur. Mekansal maksimum derinlik seviyesi 1 kademe artış göstermiştir. Oluşan bu durumun açıkça sosyalleşme - izole olma ihtiyacı arasında çeşitlilik sunmaya yönelik olduğu söylenebilir. (A) Örnek Proje 5: Shigeru Ban/Curtain wall house ġekil 3.10 : Shigeru Ban/Curtain wall house (URL-4) Yıl: 1995 Yapı tipi: Konut Tasarımcı: Shigeru Ban Kısa açıklama: Kayan bir dış perde ve raylı camlarla değişen iç,dış, şeffaf, opak cephe. 65

88 ġekil 3.11 : Shigeru Ban/Curtain wall house analizi İdeal değişken iç mekan tamamiyle amorf ve geçişken olarak tasvir edilmektedir. Şekil,renk,ışık,ses ve ısı değerlerini kullanıcısı içindeyken değiştirerek sıcak ve soğuk gibi değerler arasındaki sınırları kaldırmalı, kendine olduğu kadar kendini 66

89 kuşatan ortama bağlı olmalı, bir objeden çok bir olay olmalıdır demektedir. (Kronenburg, R., 2007a) Hareketlilik içeren yapılarda kabuklar (duvar-çatı) ve yüzeyler (iç duvar) hareket ettirilebileceği gibi tümüyle bileşenler de hareketli olabileceği belirtilmekte, örnek olarak ise Shigeru Ban ın birçok yapısında kullandığı kaybolan duvarlar, çatı ve bölüntüleri gösterilmektedir. Tokyo, Japonya da kentsel bir arazide 1995 de tasarlanan Curtain-Wall evinde geleneksel japon evinde bulunan kağıt ve ahşaptan yapılmış shoji ve sudare bölmeleri yerine 2 kat yüksekliğinde branda benzeri bir perde yapıyı çevrelemesiyle görsel olarak içe kapanış sağlanırken havalandırma ve dış ortam seslerinin yapıya nüfuz etmesine olanak tanınmaktadır. Kış mevsimlerinde camlı doğramalar takılarak izolasyonun güçlendirilebilmekte olduğu belirtilmektedir. (Kronenburg, R., 2007g) Yapının dışını saran opak perde ve içinde bulunan bir ara mekanın ardından gelen cam bölüntüler yapıyı dış ortamdan ayırmakta olduğundan bu durum 3 ayrı geçirimlilik seviyesi oluşturmuştur. Perde ve cam bölüntüler kapalı olduğunda yapının içi dış iklime karşı geçirimsiz olmaktadır. Sadece perde açıldığında yapı dış ortamdan sadece ışık alabilmekte (şekilde kesikli çizgi ile belirtilen), cam bölüntüler de açıldığında yapı tümüyle dış ortama karşı tümüyle geçirimli hale gelmektedir. Ek olarak perde ile cam bölüntüler arasında bulunan ara hacim perde kapalı olduğunda dış ortamdan sadece ısı alarak yarı geçirimli bir alternatif mekan olarak çeşitlilik sağlamaktadır. Yapının sunduğu mimari hareketlilik karakteri istek çeşitliliğine/değişkenliğine olanak sağlamaktadır. (D) Örnek Proje 6: Shigeru Ban/Nine square grid house ġekil 3.12 : Shigeru Ban / 9square grid house (URL-4) 67

90 Yıl: 1997 Yapı tipi: Konut Tasarımcı: Shigeru Ban Kısa açıklama: Kayan bölüntülerle değişen mekan bölüntüleri, konfigürasyonu ġekil 3.13 : Shigeru Ban / 9square grid house analizi 68

91 Tasarımcının yorumuna göre mekansal kompozisyon çok amaçlı genel bir zemin ile 2 temel duvarın tanımladığı kare bir mekan olmaktadır. Taban alanı, tam yükseklikte ve kayan duvarlarla 9 eşit parçaya bölünebilmektedir. Bu kayan duvarlar yapının içinde mevsimsel ve fonksiyonel çeşitlilik sağlamakta ve çok sayıda varyasyon oluşturabilmektedir. ( 2009) Yapının kayan bölüntüleri onu 9 karelik bir grid içinde her türlü mekansal alternatifi sağlamaya uygun hale getirmiştir. Bu durum da birçok mekansal alternatifi ve mekansal derinlik seviyelerinin oluşabilmesini olanaklı kılmaktadır. Yukarıda bunlardan sadece 3 alternatif görülmektedir. Bunlardan ilki gridin tüm bölüntülerinin yerinde olduğu halidir ve bu halde derinlik seviyesi en üst seviede olurken odalar arası geçiş de maksimu düzeydedir. Bir başka deyişle her odadan diğerine geçilebilir, ki zaten bu durumda bazı odaların kullanılabilmeleri için diğer odalardan geçilmek durumunda olmaktadır. Maksimum mekan derinliği ne düzeyde olursa olsun bu durum odalardaki izole oluş durumunu yok etmektedir. Bir diğer odaya geçilmek için kullanılmak durumunda olan bir mekan bir kullanıcının özel yaşamına hizmet edememektedir. Dolayısıyla bu alternatifte mekan sayısı ve derinliği yüksek gibi görülmesine karşın sosyallik/izole olma halinde çeşitlilik sağlanamamaktadır. İkinci alternatifte ise gride bağlı bölüntülerin bazılarının yerine olduğu, bazılarının ise kapalı olduğu bir durum seçilmiştir. Bu durumda izole oluştan söz edilebilir çünkü odalar arası dolaşımın bulunmamasına olanaklıdır. Son alternatifte ise bütün bölüntüler kapalı ve yapı tek bir büyük hacimden oluşmaktadır. Bu durum tamamen sosyal ve etkileşimli bir yaşama olanak sunmaktadır. Tüm bu alternatiflerin analiz grafikleri karşılaştırıldığında ise yapı mimari hareketlilik karakteri olarak izole oluş - sosyallik çeşitliliği ve fonksiyonel değişkenlik sağlayan bir yapıdadır. (A+B) Örnek Proje 7: Shigeru Ban/Naked house ġekil 3.14 : Shigeru Ban / Naked House (URL-4) 69

92 Yıl: 2000 Yapı tipi: Konut Tasarımcı: Shigeru Ban Kısa açıklama: İçinde hareketli kutu/odalarla değişen mekan bölüntüleri, konfigürasyonu ġekil 3.15 : Shigeru Ban / Naked House analizi Naked house projesinde bağımsız kutular ayrı birer kişisel ev gibi davranırken aynı zamanda genel bir ev hacminin de içinde bulunmaktadırlar. Bu yönüyle ev içinde hareketli-taşınabilir evler bulunması olarak algılanabilmektedir. Taşınabilir evler ile ilgili olarak Kronenburg (2002g), konum olarak geçici olsalar da kullanım olarak kalıcı olduklarını ve bu yönleriyle bulundukları bölgeden çok, belli bir isteğe odaklı tasarlanmaları gerektiğini belirtmektedir. Yapı mimari hareket karakteri olarak izole oluş - sosyallik çeşitliliği sağlayan yapıların en yalın örneklerinden biridir. İçinde bulunan hareketli kutu-odalar sayesinde yaşayan tüm bireyler için özel alanlar oluşturabilmekte, buna ek olarak bu özel alanların birbirleriyle olan ilişkileri, birleşimleri ve geçişleri düzenlenip değiştirilebilmekte, istenildiği her an bu özel alanlar bir köşeye itilerek veya açılarak sosyal bir hacim içinde bulunulabilmektedir. Oluşturulan ortak sosyal hacim, zaten 70

93 var olan ana hacmin şekillendirilmesinden oluşturulduğu için istenildiği gibi değiştirilebilir. Tüm odalar bir kenarda toplanarak en büyük yalın hacim olarak veya odalar arasında korunaklı bir hacim olarak oluşturulabilir. Dolayısıyla yapının sunduğu mimari hareketlilik karakteri hacimsel çeşitliliğe ve izole oluş - sosyallik değişkenliğine hizmet etmektedir. (A+C) Örnek Proje 8: Rem Koolhaas/Maison a Bordeaux ġekil 3.16 : Rem Koolhaas / Maison a Bordeaux (URL-18) Yıl: 1998 Yapı tipi: Konut Tasarımcı: Rem Koolhaas Kısa açıklama: Düşeyde hareketli rampa ile kesitte ulaşılabilirlik, değişen mekan bölüntüleri ġekil 3.17 : Rem Koolhaas / Maison a Bordeaux analizi 71

94 ġekil 3.17 (devam): Rem Koolhaas / Maison a Bordeaux analizi Rem Koolhaas ın 1995 de yapılan Fransa-Bordeaux da bulunan Floirac evi engelli bir kullanıcıya konvansiyonel bir asansör yerine düşeyde hareketli bir oda ile çözüm üretmeye yönelik tasarlanmıştır. Bu yönüyle kullanıcı yaşam alanını evin içinde istediği yere hareket ettirerek mekan kurgusunu değiştirebilmektedir.( Kronenburg, R., 2007g) Yapıda katlar arasında ulaşım sağlayan bir platform bulunmaktadır. Bu platform bulunduğu katın bir parçası haline gelerek bir mekan oluşturmaktadır. Analiz grafiklerine bakıldığında bu platform-mekanın bağlayıcı etkisine ek olarak kullanıcının ana ihtiyaçlarını kattan kata taşıyarak düşeyde hareket eden bir yaşam alanı yaratmak suretiyle mekansal çeşitlilik sağladığı görülmektedir. Bulunduğu kata göre mekanın şekillenmesini sağlamakta ve ulaşılabilirliği arttırmaktadır. Yapının mimari hareket karakteri fonkisyon çeşitliliği olarak kendini göstermektedir. (B) 72

95 Örnek Proje 9: Lot-ek/Bloomberg Mobile Unit N.D. ġekil 3.18 : Lot-ek / Bloomberg Mobile Unit (URL-19) Yıl: (n.d.) Yapı tipi: Bilgilendirme Tasarımcı: Lot-ek Kısa açıklama: Hareketli bir tır konteyneri, açılıp kapanarak içinde mekanlar oluşturuyor ġekil 3.19 : Lot-ek / Bloomberg Mobile Unit analizi Yapı kullanılmak istediği yerde açılarak içinden mekanlar çıkartmakta, hacimsel olarak genişleyerek içinde hacimler oluşturmaktadır. Oluşan hacimlerin her birinde yapının görevine bağlı bir işlev olmaktadır. Analiz grafiklerine bakıldığında açılmış halde içinde birçok mekan barındırmaktadır. Ayrıca kullanıma açık halde iken çevresiyle kurduğu ilişki bakımından da açık hale gelmektedir. Yapının mimari hareketlilik karakteri hacimsel çeşitlilik/değişkenlik olmaktadır. (C) 73

96 Örnek Proje 10: Gerrit Rietweld/Shroeder house ġekil 3.20 : Gerrit Rietweld/Shroeder house (URL-21 Yıl: 1924 Yapı tipi: Konut Tasarımcı: Gerrit Rietweld Kısa açıklama: Kayan bölüntülerle değişen mekan bölüntüleri, konfigürasyonu. ġekil 3.21 : Gerrit Rietweld/Shroeder house analizi 74

97 ġekil 3.21 (devam): Gerrit Rietweld/Shroeder house analizi Zamanının en ünlü esnek domestik yapı örneklerinden olan Scroder evi 1924 te Gerrit Rietweld tarafından Truus Schroder yardımı ile birlikte tasarlanmıştır. Zemin katı nispeten konvansiyonel özellikte bir plana sahip olan yapının üst katı tek hacimde yaşam fikriyle tasarlanmıştır fakat istek ve gerekliliklere göre bölüntüler oluşturulabilmekte ve değiştirilebilmektedir. Banyo ve yatak odaları kayan ve katlanan paneller ile ana hacimden ayrılabilme özelliğine sahiptirler. Mobilyalarının çoğu yerleşik olarak tasarlanan yapı DeStijl akımını yansıtsa da değişken mekan kurgusuyla daha çok dikkati çekmekte ve hatırlanmaktadır. Değişken mekan kurgusu ise deneysel plan çalışmaları yaratmak değil müşterisinin farklı şekillerde yaşama isteğinin sonucudur. Esneklik ve değişkenlik derecesiyle, döneminin esnekliğe çözüm olarak sunulan açık plana sahip yapılarından daha çok istenileni verdiği belirtilmektedir (Kronenburg, R., 2007b). Hareketli bölüntüleriyle mekansal konfigürasyon değişikliği sağlayan yapıların kilometre taşlarından sayılan yapıda bölüntüler kayarak, dönerek, toplanıp açılarak iç mekanda büyük değişiklikler yaratılabilmektedir. Analiz grafiklerine bakıldığında esas çeşitliliğin yapının üst katında bulunduğu görülmektedir. Giriş katında tek karakterde bulunan mekan konfigürasyonu çoklu geçişlere olanak sağlayan, farklı mekansal derinliklerde odalar barındıran bir karakterde bulunmaktadır. Farklı mekansal derinliklerde bulunan odaların birbirleriyle bağlantılı olması ender rastlanan bir durumdur ve büyük bir dolaşım kolaylığı sağlamaktadır. Yapının üst katında ise oldukça değişken bir 75

98 mekansal düzen ile karşılaşılmaktadır. Yapının üst katının analizi için bölüntülerin hepsinin açık olduğu, bir kısmının kapalı olduğu ve hepsini kapalı olduğu üç alternatif seçilmiştir. Seçilen alternatiflerin analiz grafikleri karşılaştırıldığında maksimum mekansal derinliğin yanlızca tüm bölüntülerin kapalı olduğu son alternatifte 1 derece artmış olup, diğer iki alternatifte mekansal derinlik sayısı aynı ve 2 derecedir. Bir ortak hacim ve açıldığı kişisel özel oldalar halinde özetlenebilecek konfigürasyonda farklı odalar arasında geçiş imkanı bulunsa da zorunlu olmadığı için kapatılabilmekte olup bu nedenle izole olabilme özelliğini etkilememektedir. Analiz grafiklerine ilk bakışta alternetifler arasında bölüntüler kapatıldıkça oluşan mekan sayısının artışı göze çarpsa da değişiklikler bununla sınırlı kalmamaktadır. Tüm bölüntüler kapalı olduğunda ise bir oda diğerlerinden bir kademe yüksek bir derinlik seviyesine sahip olmaktadır. Diğer mekanlarla birden fazla birleşimi de bulunmayan mekan izole olma isteğinin karşılanabileceği bir oda olmaktadır. Yapının sunduğu mimari hareketlilik karakteri izole oluş - sosyallik değişkenliğidir. (A) Yapının görüntü ve algı açısından değerlendirme ve karşılaştırmalarına yer veren Dede (1997), görüntü çeşitlerinin basit ve birleşik görüntü olarak 2 ye ayrıldığını belirtirken basit görüntülerin birleşerek birleşik görüntüyü oluşturduğunu söylemektedir. Çalışmasında Schroder evi ile Notre Dame ın karşılaştırmasına yer vererek Notre Dame ın sahne olarak basit görüntü oluşturduğunu, Schroder evi nin görüntüler arası mekanlar sunarak birleşilk görüntü oluşturduğunu belirtmektedir. Yapının sunduğunun mekan algısı olduğu belirtilirken bir objenin kaç farklı şekilde görülebileceğiyle ilgili olan değişim potansiyeline dikkat çekilmektedir. Örnek Proje 11: DRMM/Off the shelf ġekil 3.22 : DRMM / Off the shelf (URL-2) 76

99 Yıl: 2001 Yapı tipi: İç ünite Tasarımcı: DRMM Kısa açıklama: Raf-mekan. açılıp kapanarak içinde mekanlar oluşturuyor. ġekil 3.23 : DRMM / Off the shelf analizi Tasarımcıların yorumlarına göre, offtheshelf katalogdan esinlenilmiş, hareketli arşiv sistemi üzerinde bir mimari ürün, mobilya ve endüstriyel tasarımdır ( 2010). Kayarak açılan dosya arşiv dolaplarının mobilya ve eşya barındırmak için domestik amaçlarla yeniden kullanımına örnek olan iç ünitede dolaplar kayarak açılmakta ve aralarında hacimler oluşturmaktadır. Kapandığında açık haline göre oldukça küçülen ünite yer tasarrufu sağlamanın ötesinde içinde barındırabildiği mobilyalar sayesinde açıldığında kendi içinde ara mekanlar oluşturmaktadır. Bu yönüyle ünite mimari hareketlilik karakteri olarak hacimsel çeşitlilik ve fonksiyonel çeşitliliği bir arada sunabilmektedir. (B+C) Örnek Proje 12: DRMM/Modular Apartment Proposal ġekil 3.24 : DRMM / Modular Apartment Proposal (URL-2) 77

100 Yıl: 2000 Yapı tipi: İç ünite Tasarımcı: DRMM Kısa açıklama: Kapsül-mekan. açılıp kapanarak içinde mekanlar oluşturuyor ġekil 3.25 : DRMM / Modular Apartment Proposal (URL-2) Önerilen tak ve kullan tipi iç ünite ile tasarımcıların amacı bir ünite ile çalışma ve yaşama olanaklarını optimize etme, taban alanını küçültme ve kat alanını büyütme, iki bağımsız durumun ihtiyaçlarını birleştirme olmuştur ( 2010). Boş bir hacmin içine koyularak açıldığında konuta dair servis mekanlarını oluşturmayı, bu şekilde hacme konut karakteri kazandırmayı amaçlayan ünite kapalı konumdayken açık konumuna göre oldukça az yer kaplamaktadır. Bu özelliğiyle genel hacmin içinde maksimum yüzdenin yaşama mekanı olarak kullanılabilmesine olanak sağlamaktadır. Açık konumdayken ise mekanlar oluşturan ünite bulunduğu yere ıslak hacimler, mutfak, oturma grubu ve seperasyon gibi fonksiyonlar getirerek bulunduğu yeri konut karakterine büründürmektedir. Analiz grafiklerine bakıldığında ise kapalı konumdayken bulunduğu hacimde mekan derinliği, fonksiyon gibi hiçbir özelliği etkileyip değiştirmeksizin durdurğunu görmekteyiz. Açık konuma geçtiğinde mekanda derinliği, fonksiyonel çeşitliliği arttırdığını ve hacim oranını değiştirdiğini görmekteyiz. Bu nedenlerden ötürü ünitenin bulunduğu yapıya kattığı mimari hareketlilik karakteri fonksiyonel çeşitlilik, hacimsel çeşitlilik ve izole oluş - sosyallik değişkenliği olmaktadır. (A+B+C) 78

101 Örnek Proje 13: DRMM/Arb offices ġekil 3.26 : DRMM / Arb Offices (URL-2) Yıl: 2000 Yapı tipi: Ofis Tasarımcı: DRMM Kısa açıklama: Değişen mekan bölüntüleri, konfigürasyonu ġekil 3.27 : DRMM / Arb Offices analizi Tasarımcılardan istenilen şeffaf, ferah, zarif ortam, var olan alanın darlığı ve zayıf mekansal kurgudan dolayı yeniden programlanmasıyla elde edilmiştir. Ada şeklinde düzenlenen komite odası kullanılmadığında mimarlar, personel, öğrenciler ve basının kullanımına yönelik toplantı odalarına bölünerek dönüştürülebilmektedir 79

102 ( 2010). Kısıtlı bir alana yerleşmiş olan ofis yapısının içinde fonksiyonel gereklilik olarak çalışanlara özel alanlar ve buna ek olarak az kullanılan fakat zaman zaman gerekli olan toplantı mekanları bulunmaktadır. Toplantı yapılmadığı zamanlarda gerekli olmayan bu büyük alanlar statik bir şekilde mekanın içinde konumlandırılmamış, özel ofis alanlarının birleştirilmesinden oluşturulması tasarlanmıştır. Böylelikle kullanılmadığında atıl duracak olan toplantı odalarından tasarruf edilmiştir. Özel ofis alanları birleştirildiğinde ise hacimde rekreasyon ve sosyalleşme alanı olarak kullanılabilecek, veya yapıda ikinci bir toplantının yapılmasına olanak verecek ikinci bir hacim kendiliğinden oluşmaktadır. Ofis çalışma alanları ve oluştuğunda toplantı alanları genel hacmin içinde adalar şeklinde bulunmaktadır. Analiz grafiklerine bakıldığında iki alternatif arasındaki mekan sayısı farkı okunmaktadır. Buna ek olarak hacimde fonksiyonel değişiklikler oluşmaktadır. Mekan derinlikleri yapılan bu değişikliklerden etkilenmemektedir. Yapılan analizler doğrultusunda yapının sunduğu mimari hareketlilik karakteri fonksiyonel değişiklik olmaktadır. (B) Örnek Proje 14: Richard Rogers Renzo Piano/Pompidou Center ġekil 3.28 : Richard Rogers Renzo Piano/Pompidou Center (URL-7) Yıl: Yapı tipi: Sanat Merkezi Tasarımcı: Richard Rogers Renzo Piano Kısa açıklama: Plan ve kesitte değişen mekan bölüntüleri, konfigürasyonu. 80

103 ġekil 3.29 : Richard Rogers Renzo Piano/Pompidou Center analizi Piano ve Rogers ın proje için, tüm iç alanların istenildiğinde tekrar düzenlenebileceği, ve dış elemanların binanın ömrü içinde takılıp çıkarılabileceği esnek bir konteyner önerdikleri belirtilmektedir ( 2010). Değişen, eklenen bölüntüleriyle gerekli olan aktivitelere uygun mekanlar oluşturan sanat merkezi yapısının teoride kalan bir özelliği de düşeyde de çeşitlilik sağlamasıdır. Mimar Richard Rogers ve Renzo Piano nun yapnın yarışmasını ortak kazanarak gerçekleşen yapının yarışma projesinde döşemeler düşeyde de hareket ederek sağlanan hacimsel çeşitliliği arttırmakta iken bu özelliği gerçekleştirilememiştir. Analiz grafiklerine bakıldığında bölüntülenmemiş halinde tek hacim olması dolayısıyla mekansal derinlik bulunmazken, bölüntülenmiş alternatifte mekan sayısı istenildiği gibi arttırılabilirken mekan derinliği de aynı şekilde isteğe bağlı olarak arttırılabilmektedir ancak yapının genel fonksiyonu bakımından izole olabilmekten söz edilmemektedir. Yapılan analizler sonucu yapının sunduğu mimari hareketlilik karakteri hacimsel çeşitlilik ve fonksiyonel çeşitlilik/değişkenlik olmaktadır. (B+C) 81

104 Örnek Proje 15: Le Corbusier/Domino House ġekil 3.30 : Le Corbusier/Domino House (URL-22) Yıl: 1914 Yapı tipi: Konut Tasarımcı: Le Corbusier Kısa açıklama: Taşıyıcı dışında serbest plan ve isteğe bağlı oluşturulan mekan bölüntüleri ġekil 3.31 : Le Corbusier/Domino House analizi Kullanımına başlandığında içinde bir hareket barındırması düşünülmeyen yapının oluşturulurken ve kullanıcıları değiştirilirken baştan belirlenen değişebilir bölüntüleri bulunmaktadır. Yapı, taşıyıcıları ve çekirdeği sabit, bunun dışındaki öğeleri isteğe bağlı oluşturulabilir karakterdedir. Anında dönen, kayan, açılan bölüntüler bulunduran yapılardan farklı olarak uzun vadeli bir hareketliliğe sahip bir yapı olarak adlandırabileceğimiz bir durumdur. Analiz grafiklerine bakıldığında, yukarıda bir çok olası alternatif şemasından az ve çok bölüntülü olan iki alternatif karşılaştırılmaktadır. Yapıdaki uzun vadeli hareketlilik daha çok bölüntü yeri ve sayısında yapılan değişikliklerle oluşmaktadır. Oluşan değişiklikler de mekansal derinlikte artış ve mekan sayısı değişikliğidir. Yapıda mekansal derinlik değişikliği 82

105 ve buna bağlı olarak izole olma seviyesinde değişiklikler gözlemlense de bu değişikliklerin uzun vadeli oldukları unutulmamalıdır ki bu yönüyle yapı değişken izole olma - sosyallik ihtiyaçlarına cevap verememektedir. Yapının sunduğu mimari hareketlilik karakteri uzun vadede fonksiyonel çeşitlilik olmaktadır. (B) Örnek Proje 16: Mies Van Der Rohe/Weissenhofsiedlung ġekil 3.32 : Mies Van Der Rohe/Weissenhofsiedlung (URL-23) Yıl: 1927 Yapı tipi: Konut Tasarımcı: Mies Van Der Rohe Kısa açıklama: Taşıyıcı dışında serbest plan ve isteğe bağlı oluşturulan mekan bölüntüleri. ġekil 3.33 : Mies Van Der Rohe/Weissenhofsiedlung analizi 83

106 ġekil 3.33 (devam): Mies Van Der Rohe/Weissenhofsiedlung analizi Düşey sirkülasyon çekirdekleri ve kolonlar dışında açık plan tipine sahip olan apartman projesinde sabit olan çekirdeğin bir tarafında 45m2 lik, diğer tarafında ise 72m2 lik iki daire bulunmaktadır. Kat planları bu modülün sıralı olarak 4 defa tekrar etmesinden oluşmaktadır ( 2009). Tasarımcının döneminin endüstriyelleşmesini yapılarına yansıtması ve esnek planlama yöntemi üzerine Kepekçioğlu Van Der Rohe nin strüktür dışında herşeyi, duvralar gibi mekanik servisleri de geçici olarak düşünmekte olduğunu belirtmektedir. Kepekçioğlu (2007) Van Der Rohe nin önerdiği geniş açıklıklı, dik açılı plan tipine, Endüstri Devriminden itibaren rastlandığını, endüstri yapılarının getirdiği avantajları mimarın çok dikkatli gözlemlediğini söylemektedir. Endüstri Devrimi öncesi yapı malzemesi olarak kullanılan taş dolayısıyla mekanın yığma 84

107 duvarlara göre tanımlandığı, Endüstri Devrimi sonrasında kullanılmaya başlanan demir ve çelik teknolojileriyle taşıyıcı ile bölücünün birbirinden bağımsızlaştırıldığı belirtilmiştir. İlk olarak sergi salonları, istasyon ve depolarda kullanılan bu teknolojileri ve avantajlarını Mies Van Der Rohe, 1920 lerden itibaren, modern mimarlıkta kullanıp uygulamaya çalışmıştır. Uzun vadeli mimari hareketliliği bir diğer örneklerinden olan çoklu apartman yapısında çekirdek ve düşey şaftlar dışında bölüntüler değişik şekilde konumlandırılabilmektedir. Yine anlık hareket edemeyen, fakat değiştirilebilen bölüntüler sayesinde uzun vadeli bir hareketlilik sunabilmektedir. Kullanıcı adedine göre bir apartman katındaki daire sayısı da değiştirilebilmektedir. Analiz grafiklerine bakıldığında birçok alternatife sahip olabilen konut yapısında mekansal derinlik ve mekan sayısında değişiklikler yapılabilmektedir. Yine unutulmamalıdır ki mekansal derinlik değiştirilebilir olsa da kısa vadeli izole oluş - sosyallik değişkenliği ihtiyaçlarına cevap verememektedir. Analizler sonucunda yapının sunduğu mimari hareketlilik karakterinin fonksiyonel çeşitlilik olduğu görülmektedir. (B) Örnek Proje 17: Axel Grape/Disset Uppsala ġekil 3.34 : Axel Grape/Disset Uppsala (URL-6) Yıl: 1964 Yapı tipi: Konut Tasarımcı: Axel Grape Kısa açıklama: Taşıyıcı dışında serbest plan ve isteğe bağlı oluşturulan mekan bölüntüleri. 85

108 ġekil 3.35 : Axel Grape/Disset Uppsala analizi Açık plana sahi olan konut projesinin iç mekanında tek sabit öğe olan taşıyıcı kolonlar bölüntülenme için kılvauz oluşturmakta veya hareketli depolama mobilyaları için sabitleme yeri olarak kullanılabilmektedir (URL-6). Kullanıcısı belirlenmemiş olarak tasarlanmasının yapıda değişkenlik açısından iyileştirici bir etkiye sahip olabildiği söylenmektedir. Ancak bu durum tersine değişebilir yapılar için, kullanıcı tipinin yatırımcı odaklı olarak tanımlanmasıyla bir antiteze dönüşmekte, böylelikle tasarım programı katı bir biçimde belirli hale gelmektedir. Tasarım ve üretimin ihtiyaç, tahmin ve isteklerle ilgili olmasına karşın belirleyici etkinin ekonomi ve yatırım olduğu söylemiştir (Kronenburg, R., 2007a). Taşıyıcıları, çekirdeği, cephesi ve buna bağlı olarak doluluk boşluk yerleri sabit, geri kalanı değiştirilebilir olan yapının cephesinde olasılıkları arttırabilmek için çok bölüntülü bir doluluk-boşluk düzeni bulunmaktadır. Yapının içinde bölüntülere bağlı olarak yapılabilen değişiklikler yine uzun vadeli olmaktadır. Analiz grafiklerine bakıldığında mekan sayısının ve derinliklerinin değiştirilebilir, ayarlanabilir olduğu görülmektedir. Uzun vadeli değişiklik sağladığı için kısa vadeli izole oluş sosyallik ihtiyaçlaraına cevap veremeyen yapıda analizler doğrultusunda sunulan mimari hareketlilik karakterinin fonksiyonel çeşitlilik olduğu gözlemlenmiştir. (B 86

109 Örnek Proje 18: Les Freres Arsene-Henry / Surville District-Montereau ġekil 3.36 : Les Freres Arsene-Henry / Surville District-Montereau (URL-6) Yıl: 1969 Yapı tipi: Konut Tasarımcı: Luc Arsene-Henry, Xavier Arsene-Henry Kısa açıklama: Taşıyıcı dışında serbest plan ve isteğe bağlı oluşturulan mekan bölüntüleri. ġekil 3.37 : Les Freres Arsene-Henry / Surville District-Montereau analizi 87

110 Adapte olma durumuna göre tasarlanmış mimarlığın değişimi öngörülerek belirli bir çerçevenin bu değişime katkıda bulunduğu düşüncesi göz önünde bulundurulmaktadır. Adapte olabilen yapılar kullanıcı ihtiyaçlarına, değişik fonksiyonlara ve kullanım düzenlerine cevap verebilmeyi amaçlamaktadırlar. Bu yönleriyle en çok ofis ve ticari amaçlı yapıların geliştiricileri tarafından kullanılmaktadırlar. Çeşitli tasarımcıların ve kontrat sahiplerinin farklı isteklerine cevap verbilmek için açık uçlu mekanlar ve ana kabuktan oluşmaktadırlar. Ayrıca bu adaptasyon özellikleri yatırımcılara var olan doku içinde kolay değişiklik yapabilme fırsatı olarak dönmektedir (Kronenburg, R., 2007h). Yapı sabit bir çekirdek, düşey sirkülasyon şaftı ve taşıyıcılar ile değişebilen bölüntülerden oluşmaktadır. Uzun vadeli değişiklikler sunabilmektedir. Analiz grafikleri doğrultusunda yapıda mekan sayısının değişebildiği gözlemlenmiştir. Değişebilen mekan sayısı değişken kullanıcı adedi ve/veya fonksiyona işaret edebilir. Bu yönüyle yapı mimari hareketlilik karakteri bakımından fonksiyonel çeşitlilik sunabilmektedir. (B) Örnek Proje 19: N.Hamdi, N.Wilkinson/Stamford Hill ġekil 3.38 : N.Hamdi, N.Wilkinson/Stamford Hill (URL-6) Yıl: 1976 Yapı tipi: Konut Tasarımcı: Nabeel Hamdi, Nicholas Wilkinson 88

111 Kısa açıklama: Taşıyıcı dışında serbest plan ve isteğe bağlı oluşturulan, değiştirilebilir mekan bölüntüleri ġekil 3.39 : N.Hamdi, N.Wilkinson/Stamford Hill analizi Açık planlı konut projesinde sabit olan taşıyıcılar dışındaki değiştirilebilir bölücü elemanlar kullanıcıların değişen koşullarına uyum sağlayabilmeleri için tekrar aranje edilebilir olarak tasarlanmıştır. PSSHAK olarak adlandırılan bir çalışmanın ürünüdür (URL-11). Yapı sabit çekirdek, taşıyıcı ile uzun vadeli değişken bölüntülere sahiptir. Analizlerde alternatif olarak hiçbir bölüntünün bulunmadığı durum ve bölüntülü durumlardan biri karşılaştırılmalı olarak sunulmuştur. Bu iki durum arasında mekan derinlikleri, sayısı değişkenlik göstermektedir. Yapının bölüntülerinde kullanılan geçmeli sistem sayesinde sabit fakat kolay değiştirilebilir bir özelliğe sahiptir. Bu yönüyle kısmen izole oluş sosyalleşme değişkenliğine de hizmet ettiği söylenebilir. Fakat genel mimari hareketlilik karakteri bakımından analizler doğrultusunda fonksiyonel değişiklik sunduğu gözlemlenmiştir. (B) 89

112 Örnek Proje 20: Jean Nouvel/Arab du Monde ġekil 3.40 : Jean Nouvel, Arab du Monde (URL-24) Yıl: 1987 Yapı tipi: Kültür merkezi - ofisler Tasarımcı: Jean Nouvel Kısa açıklama: Hareketli cephe elemanları ile ışık kontrolü ġekil 3.41 : Jean Nouvel, Arab du Monde analizi 90

113 ġekil 3.41 (devam): Jean Nouvel, Arab du Monde analizi İnsanlığın türler arasındaki başarısı olay ve durumları algılama, analiz ve uygun biçimde cevap vermekten geçmektedir. Teknoloji gelişerek insan hayatı üzerinde daha büyük etkiler yaratmaktayken gelişen otomasyon sistemlerinin, değişmeyen bir düzende gerçekleşen eylem ile belirli bir sonuca yönelik olup süreci değişebilen eylem (akıllı otomasyon) olarak 2 çeşitte ele alınmaktadır. Akıllı otomasyon tipi farklı olarak reaksiyona-cevap vermeye dayalı olmaktadır. Mimarlık alanında yaygınlaşıyor olsa da bu tip otomasyonlarda mimarlık, otomotiv endüstrisi gibi diğer endüstrileri takip eder nitelikte olmaktadır ( Kronenburg, R., 2007ı). İnteraktivitenin bir tasarım aracı olmaktan çıkıp kendisinin bir tasarım nesnesine dönüştüğü belirtilmiştir. Mimarlıkta ise koşullara tepki gösterebilen tasarımların mimarlığı bir koşul üretim etkinliğine dönüştürmekte olduğuna dikkat çekilirken Jean Nouvel in Arap Enstitüsü, koşullara tepki gösteren tasarımların erken yapılarından olarak örneklendirilmiştir. Mimarın burada teknolojinin koşulları tarafından yönlendirilmek yerine yeni koşullar tasarladığı öne sürülmektedir (Altın, E., 2004). Jean Nouvel in tasarladığı, Paris te yer alan ve 1989 yılında yapılan Dünya Arap Enstitüsü, cephesinde arap mimarlığının geleneksel güneş koruyucularına referans veren, kamera lensi benzeri güneş koruyucularının ısı ve ışığa göre hareket ederek açılıp kapanabildiği bir sistemle donatılmıştır (Kronenburg, R., 2007ı). Hareketli cephe elemanlarına sahip kültürel yapıda cephe elemanları diyafram benzeri hareketlerle açılıp kapanarak yapının ışık alma özelliklerini değiştirmektedir. 91

114 Bu nedenle analizlerde ışığın yapı içindeki hareketi incelenmiştir. Analiz grafiklerinden gözlemlenen sonuçlara göre cephe elemanlarının kapalı bulunduğu durum ile açık bulunduğu durum karşılaştırıldığında ışığın ulaşabildiği mekan sayısının ve derinliğinin arttığı gözlemlenmiştir. Dolayısıyla doğal ışık alan mekan sayısı ve derinliğinde değişimler olmakta, bu durum da söz konusu mekanların karakterini değiştirebilmektedir. Bu özellikleriyle yapı mimari hareketlilik karakteri olarak anlık kullanıcı istek değişkenliğine ve fonksiyonel çeşitliliğe hizmet etmektedir. (B+D) Örnek Proje 21: Kalhöfer-Korschildgen / Frontier ġekil 3.42 : Kalhöfer-Korschildgen / Frontier (URL-8) Yıl: 2000 Yapı tipi: Konut Tasarımcı: Gerhard Kalhöfer Stefan Korschildgen Kısa açıklama: Kayan döşemesi, tavanı ve duvarlarıyla yaratılan kayar oda ile değişen iç-dış ilişkisi. ġekil 3.43 : Kalhöfer-Korschildgen / Frontier analizi 92

115 Mekan çeşitliliği ve kalitesi sağlamak amacıyla var olan bir ev projesine ek olarak tasarlanan yapıda bir katın ve dış duvarın hareketliliği ile iç ve dış iliçkisine çeşitlilik sağlanmıştır. (URL-8) Müstakil konut yapısı, odalarından birinin döşemesiyle beraber kayarak açılması ile 3 alternatifli bir konfigürasyona sahip oluyor. Bunlardan ilki odanın kapalı olup dış ortamda açık mekan oluşturduğu alternatif, ikincisi odanın döşemesi ve şeffaf çatısıyla kayarak dış ortama büyüyüp kış bahçesi oluşturduğu alternatif, üçüncüsü ise odanın kayarak büyüdüğü, şeffaf çatısının ise açılarak mekanda bir avlu oluşturduğu alternatif. Analiz grafiklerine bakıldığında dış ortamda 3 kademeli bir geçirimlilik seviyesi, mekan tipi olarak ise kapalı, şeffaf, açık, dış ortam olmak üzere çeşitli alternatiflerin yaratıldığı görülmektedir. Işık ve dış iklim geçirimliliği üzerinden yapılan analizde ilki geçirimsiz, ikincisi ışık geçirimli ve üçüncüsü ışık ve dış iklim geçirimli olmak üzere 3 ayrı tipte geçirimliliğe olanak sağlandığı gözlemleniyor. bunlara ek olarak mekanda hacimsel değişkenlik-çeşitlilik sağlanıyor. Bu yönleriyle yapının mimari hareketlilik karakteri hacimsel değişkenlik-çeşitlilik, fonksiyonel çeşitlilik-değişkenlik ve anlık kullanıcı istek değişkenliklerine hizmet edebilmektedir. (B+C+D) Örnek Proje 22: Ssd/Parenthetical House ġekil 3.44 : Ssd / Parenthetical House (URL-9) Yıl: 2006 Yapı tipi: Konut Tasarımcı: SSD Kısa açıklama: Kayan perdeler ile değişen mekan bölüntüleri, konfigürasyonu 93

116 ġekil 3.45 : Ssd / Parenthetical House analizi 12 hareketli kullanıcının farklı zaman ve sıklıklarda kullanımı için tasarlanan konut yapısında parantez benzeri hareketli bölüntüler ile kullanıcıların farklı şekillerde alanlarını belirlemelerine olanak sağlanmıştır ( 2009). Çoklu ve değişken sayıda kullanıcıya hitap etmek üzere tasarlanan yapıda mekan bölüntüsü olarak perde ve ışık düzenekleri kullanılmıştır. Perdelerle farklı şekilde bölünebilen mekanda ışıklandırma düzeneği sayesinde kapatılmış perdelerin üzerine yansıtıldığında içinin görünmemesini sağlayarak bölüntülenmiş mekanda her bölüntünün özel birer alan olabilmesine olanak sağlamıştır. Mekansal konfigürasyon çeşitliliği sayseinde yapıyı kullanmayan kullanıcının yeri anlık olarak farklı bir bölüntülenmeyle paylaşılabilir hale gelmektedir. Kullanıcıların kişisel eşyalarının kilitli bir dolapta tutulduğu yapıda odalar mutlak izole oluş için oluşturulabilmektedir. Analiz grafiklerinde farklı alternatiflerin diyagramları oluşturulmuştur ve bunlar göstermektedir ki yapıda bölüntülenme durumuna göre iki farklı maksimum mekansal derinlik seviyesi oluşturulabilmektedir. Mekan sayısında da değişiklikler bulunan alternatifler arasında oluşturulan mekanların birbirleriyle 94

117 olan ilişkileri ve geçişleri arasında da isteğe bağlı değişiklikler yapılabilmektedir. Çoklu ve değişken kullanıcı sayısına hitap etmek üzere tasarlanması nedeniyle sosyal ve özel mekan adetleri, derinlik seviyeleri ve geçiş rotaları oldukça değişken olan yapı mimari hareketlilik karakteri olarak izole oluş sosyallik değişkenliği ve çeşitliliği açısından zengin bir karakter sergilemektedir. (A) Örnek Proje 23: Kalhöfer-Korschildgen / Trip to Grüne ġekil 3.46 : Kalhöfer-Korschildgen / Trip to Grüne (URL-8) Yıl: 1997 Yapı tipi: Konut Tasarımcı: Gerhard Kalhöfer Stefan Korschildgen Kısa açıklama: Kayan oda ile değişen iç-dış ilişkileri. ġekil 3.47 : Kalhöfer-Korschildgen / Trip to Grüne analizi 95

118 ġekil 3.47 (devam): Kalhöfer-Korschildgen / Trip to Grüne analizi Koolhaas a göre (2000c), taşımacılıkta ve iletişimdeki devrimler ulusal toplumlar, sonrasında da bir dünya toplumu yaratmaktadır. Televizyon ve mesafenin daha kısa sürede aşılmasının yarattığı etkinin insanlar üzerinde yarattığı geri tepme ile yerelleşmeye, daha küçük halde kopmalara gidilmektedir. Gerhard Kalhöfer ve Stefan Korschildgen tarafından tasarlanan bu ek yapı, oda sayısını yetersiz bulan ev sahibinin daha çok alan istemesinden yola çıkılarak tasarlanmıştır. Mimarlar müşterinin bahçeye olan sevgisini veri olarak kabul etmiş ve yazın bahçenin üzerine kayarak kışın eve bitiştirilen bir hareketli yapı tasarlamışlardır. Kayar mesnetlerle yükseltilmiş semine bağlı olan ek yapı itilerek yerinde bir teras oluşturmakta, kendisi ise bahçenin üzerine gelmektedir. Kışın ise eve doğru çekilerek ev hacmine katılmaktadır (Kalhöfer, G. and Korschildgen, S., 1999). Var olan bir müstakil konut yapısına eklenti olarak tasarlanmış kayan oda-ev ile yapının tümünde çeşitlilik sağlanmıştır. Hareketli kısım kayarak açıldığında yerinde bir teras bırakmakta ve evin bölümleri arasında geçiş bu terastan yapılabilmektedir. Ayrıca kayan bölümün altında üzeri korunaklı bir açık mekan oluşmaktadır. İki girişli olarak tasarlanan kayan bölüm kapandığında ise giriş öncelikle buradan yapılmakta, yapının geri kalanının mekansal derinliğini bir derece arttırmaktadır. Mekan sayısında değişiklik olmazken, açık mekan, kapalı mekan orantısı değişmektedir. Yapı, mimari hareketlilik karakteri olarak hacimsel değişkenliğe ve istek değişkenliğine hizmet etmektedir. (C+D) Örnek Proje 24: Kalhöfer-Korschildgen / Expander ġekil 3.48 : Kalhöfer-Korschildgen / Expander (URL-8) 96

119 Yıl: 2000 Yapı tipi: Konut Tasarımcı: Gerhard Kalhöfer Stefan Korschildgen Kısa açıklama: Değişen cam bölüntüler ile değişen mekan bölüntüleri, iç dış ilişkisi. ġekil 3.49 : Kalhöfer-Korschildgen / Expander analizi 97

120 Klimatik etkilerle daralıp genişlemesi öngörülen yapının sezona bağlı olarak değişen yaşama izleri değişmekte, anlık iç mekan deformasyonuna olanak sağlamaktadır (URL-8). Değişken bölüntüleri bulunan yapıda bölüntülerin hareketiyle oluşturulan alternatiflerin kişisel oda, ortak alan ve teraslar bulunmaktadır. Odalar ile dış mekanı ayıran teraslar ise odanın içine dahil edilerek odanın boyutu büyütülebilmekte, yine bölüntülerin hareketiyle odalardan ayrılarak ortak alanlara dahil edilebilmektedir. Alternatifler arasında oda boyutlarının değişmesi kullanıma bağlı olarak oluşan ihtiyacı yansıtmaktadır. Bir başka deyişle sosyal yaşamın hakim olduğu bir anda oda hacminden çalınabileceği, özel yaşamın hakim olduğu bir başka anda ise hem teraslardan hem sosyal alanlardan çalınarak maksimum hacim elde edilebileceği vurgulanmaktadır. Analiz grafikleri alternatifler arasında mekansal derinlik farkları olduğunu göstermektedir. Oda sayısı, boyutu, mekansal derinliği ile sosyal alan boyutu ve geçiş rotaları bakımından değişken bir yapı olduğu gözlemlenmiştir. Bu yönleriyle yapı az rastlanan bir kombinasyon oluşturmakta, mimari hareketlilik karakteri olarak hacimsel çeşitlilik ve değişkenlik ile izole oluş sosyallik değişkenliğine sahip olmaktadır. (A+C) Örnek Proje 25: Kalhöfer-Korschildgen / Tourne Sol ġekil 3.50 : Kalhöfer-Korschildgen / Tourne Sol (URL-8 98

121 Yıl: 2004 Yapı tipi: Konut Tasarımcı: Gerhard Kalhöfer Stefan Korschildgen Kısa açıklama: Dönen oda ile değişen iç dış ilişkileri, manzaraya göre oda yerleşimi ġekil 3.51 : Kalhöfer-Korschildgen / Tourne Sol analizi Tasarımına kullanıcıların yerleşim ve pozisyon konusundaki çelişkili isteklerinin neden olduğu projede tipoloji döner bir hareketle kış bahçesinden müstakil yapıya dönüşebilmektedir (URL-8). Mevcut bir konut yapısına ek olarak tasarlanan yapıda bulunan dönebilen 2 mekanizma sayesinde yapının manzaraya ışığa göre konumlanışı değişebilirken yapının ana bina ile olan ilişkisi, birleşimi de değiştirilebilmektedir. Kullanıcıların yerleşime ve konumlanmaya karar verememeleri üzerine değişken ve hareketli tasarlanan ek yapının içinde bulunan oturma grubu da dönebilir karakterde olduğundan iç yerleşim de isteğe bağlı olarak değiştirilebilmektedir. Yapılan analizlerin grafikleri bulunan mekan sayısının harekete bağlı olarak değişmediğini ancak mekanların konfigürasyonunun harekete bağlı olarak değiştiğini göstermektedir. Başlangıç noktası ana bina olarak alınırsa ek yapının ana bina ile bağlantısız olduğu durumda ek yapının ana binaya göre derinliği, 99

122 bağlı oldukları duruma göre 1 derece fazladır. Bunun nedeni de direkt geçişin harekete bağlı olarak iptal olmasıdır. Bir başka deyişle ek yapı, hareketi sonucunda ana mekandan koparak bağımsız bir hacim olabilmektedir. Özetlenecek olursa yapı tümüyle ele alındığında açık, kapalı mekan çeşitliliği ile manzaraya ve ışığa göre konum değişkenlik göstermektedir. Yapı, mimari hareketlilik karakteri olarak kullanıcı istekleri değişkenliği ve fonksiyonel değişkenliğe hizmet etmektedir. (B+D) Örnek Proje 26: David Fischer/Dynamic Architecture ġekil 3.52 : David Fischer/Dynamic Architecture (URL-10) Yıl: 2010 Yapı tipi: Yüksek yapı Çok işlevli Tasarımcı: David Fischer Kısa açıklama: Dönen katlar ile manzaraya göre yerleşim. Ofis-otel-konut. ġekil 3.53 : David Fischer/Dynamic Architecture analizi 100

123 ġekil 3.53 (devam): David Fischer/Dynamic Architecture analizi Mimariye dördüncü boyut olan zaman boyutunu eklediği öne sürülen yüksek yapı proje tasarımında dış görünüm her katın kendi belirleyebileceği döner bir harekete bağlı pozisyona göre şekil değiştirecektir. Bir katın dönüş hızı 60k/tur ile 24saat/tur arasında değişmekte olduğu belirtilmektedir. ( 2009) Katların birbirinden bağımsız olarak dönebildiği yüksek yapıda her katın kullanıcısı kendi isteği doğrultusunda bir konumlanmaya sahip olabilmektedir. Yapının sunduğu hareketlilik, mimari hareketlilik karakteri açısından kullanıcı istek değişkenliğine hitap etmektedir. (D) Örnek Proje 27: Steven Holl / StoreFront for Art and Architecture ġekil 3.54 : Steven Holl / StoreFront (URL-17) Yıl: 1992 Yapı tipi: Sanat Galerisi Tasarımcı: Steven Holl Kısa açıklama: Açılır cephesi ile sokağa taşan sanat merkezi ġekil 3.55 : Steven Holl / StoreFront for Art and Architecture analizi 101

124 ġekil 3.55 (devam): Steven Holl / StoreFront for Art and Architecture analizi Var olan bir sanat galerisi cephesinin yenilenmesiyle oluşan projede tasarımcılar cepheyi dönen ve hareketli çok sayıda panel ile açılabilir hale getirerek sanatın ayrıcalıklı olma, sadece içeridekine ait olma durumunu ortadan kaldırmayı hedeflemişlerdir. Paneller açıldığında cephe ortadan kaybolarak galerinin iç mekanı dışarıya taşar hale gelmektedir. (Holl, S., 1998.) Yenilenen sanat galerisi yapısının cephesi hareketli paneller kullanılarak tasarlanmış. Bir kısmı düşey eksende, bir kısmı da yatay eksende dönerek açılabilen farklı 102

125 büyüklükteki paneller sayesinde kapalı konumdayken tamamen sağır olan sanat galerisi cephesindeki hareketli paneller açıldığında bir kısmı içeriden dışarıya geçiş sağlayan, bir kısmı oturma gruplarına dönüşebilen farklı işlevlerde elemanlar olmaktadırlar. Açılarak kilitlendiğinde cephe çözünerek sanat galerisinin iç hacmi dışarı, kaldırıma genişlemektedir. (Holl, 1998). Analiz grafikleri de açıkça göstermektedir ki cephe elemanları kapalı ve cephe sağır olduğu ilk konumda sanat galerisinin iç mekanı 4. Derecede mekansal derinliğe sahiptir. Cephe elemanları açıldığında ise sağladığı geçişler sayesinde iç mekan 1.derece mekansal derinliğe düşmektedir. İç mekan ile dış mekan böylelikle birleşebilmekte, yapı sınırları belli olmayan bir hacme kavuşabilmektedir. Ayrıca cephe elemanlarının bazıları açıldığında oturma grupları oluşturarak yapının önceki sınırının kullanıma açılmasına olanak sağlamaktadırlar. Bu özellikleriyle yapı açık halde fonksiyonlarını çeşitlendirirken hacmini de genişletmekte, sınırlarını yok etmektedir. Mimari hareketlilik karakteri olarak yapı fonksiyonel çeşitlilik ve hacimsel değişkenliği bünyesinde barındırmaktadır. (B+C) Örnek Proje 28: Thomas Gaynor / Patent for a Rotating House ġekil 3.56 : Thomas Gaynor / Patent for a Rotating House (Randl, C., 2008) Yıl: 1908 Yapı tipi: Konut Tasarımcı: Thomas Gaynor Kısa açıklama: Dönen ev, patent alınıp gerçekleştirilmemiş, değişken manzara 103

126 ġekil 3.57 : Thomas Gaynor / Patent for a Rotating House analizi Dışarıdan bakıldığında tamamen konvansiyonel olarak görünen ve döneminin yapılarından görsel olarak farkı bulunmayan yapı tasarımında tasarımcı sıradışı fikrini daha az radikal görülmesi için geleneksel binaya adapte etmiştir (Randl, C., 2008a). Patenti alınmış ancak gerçekleşmemiş bu konut yapısı, yapıyı tümüyle taşıyan dönebilir bir platform üzerinde bulunmaktadır. Bu platform ve üzerindeki yapı dönerek kullanıcısına isteğine bağlı bir konumlanma olanağı sağlamaktadır. Yapı, sunduğu hareketlilik ile mimari hareketlilik karakteri bakımından kullanıcı istek değişkenliğine hizmet etmektedir. (D) Örnek Proje 29: Angelo invernizzi/villa Girasole ġekil 3.58 : Angelo invernizzi/villa Girasole (URL-25) 104

127 Yıl: 1935 Yapı tipi: Konut Tasarımcı: Angelo İnvernizzi Kısa açıklama: Manzara için dönen ev. ġekil 3.59 : Angelo invernizzi/villa Girasole analizi İlk bilinen döner konut yapısı olan müstakil ev projesinde güneş ışığına ve manzaraya yönelime göre hareketli bir yapı bulunmaktadır. Ayrıca farklı materyallerin de kullanımıyla ilgi çeken yapıda ilk dönüşlerin ardından oluşan çatlamalar için yapılan yeniden düzenlemelerde kumaş benzeri bir madde ile kaplama yapılarak esneklik sağlanmıştır (Randl, C., 2008b). Sahip olduğu hareketli taşıyıcı strüktür ile yerleşim açısını değiştirebilen müstakil konut yapısı, kullanıcısına istekleri doğrultusunda farklı konumlanmalar ve farklı manzaralar sunmaktadır. Mimari hareketlilik karakteri bakımından kullanıcı istek değişkenliğine hizmet etmektedir. (D) Örnek Proje 30: Alfred Granek/Patent for an Internally Rotating House Yıl: 1954 Yapı tipi: Konut Tasarımcı: Alfred Granek Kısa açıklama: Yer kazancı için bir pivot etrafında içinde oda bölüntüleri dönen ev. Patent aşaması 105

128 ġekil 3.60 : Alfred Granek/Patent for an Internally Rotating House (Randl, C., 2008) Yıl: 1954 Yapı tipi: Konut Tasarımcı: Alfred Granek Kısa açıklama: Yer kazancı için içinde oda bölüntüleri dönen ev. Patent aşaması ġekil 3.61 : Alfred Granek/Patent for an Internally Rotating House analizi 106