Bölüm 6 PNÖMATOLİTİK EVRE MADEN YATAKLARI

Transkript

1 Bölüm 6 PNÖMATOLİTİK EVRE MADEN YATAKLARI

2 Kökenleri ne olursa olsun, sıcaklıkları 50 C ile 400 C arasında olan sıcak sulu çözeltiler hidrotermal çözeltiler olarak, sıcaklıkları 400 C ile 500 C arasında değişen (bazı kaynaklarda, C veya C aralığı) doğal, sıcak buharlı ve sulu çözeltiler ise pnömatolitik çözeltiler olarak tanımlanmaktadır. Bu çözeltilerin oluşturduğu maden yatakları ise genel anlamda hidrotermal yataklar ve pnömatolitik yataklar olarak tanımlanmaktadırlar. Ancak, son zamanlarda sıcak çözeltilerle ilişkili olarak oluşmuş tüm maden yataklarının hidrotermal yataklar kapsamında incelendiği de görülmektedir.

3 PNÖMATOLİTİK ÇÖZELTİLER İç basınçları yüksek ve ph' ları asitik, sıcak buharlı çözeltiler olarak kabul edilmektedirler. Kolay uçucuların oluşturduğu iç basınç pnömatolitik evrede en üst düzeyde olup, bunun dış basıncı aşması halinde yan kayaçların patlaması ve değişik boyutlarda kırık ve çatlakların oluşması söz konusudur.

4 PNÖMATOLİTİK ÇÖZELTİLER Bu çözeltilerin iç basınçları ve asitik karakterleri çok yüksek olduğundan, bu çözeltiler, kayaçları çözerek ve/veya kayaçlarda kırık ve çatlaklar oluşturarak hızlı bir şekilde ilerleyebilmektedirler.

5 Pegmatitik evrede a2 ile a3 arasinda dusuk egimle seyreden kristalizasyon egrisi bu noktadan sonra yeniden yukselir.a3 ile a4 arasinda hizlica bir sicaklik dususu ve kismen dusuk duzeyde kristalizasyon izlenir. Baska deyisle bu evrede ilimli bir madde ayrilisi ve sicaklik degisimi izlenir. Bu evrede basic en ust duzeyde olup, magma aktivitesini gaz fazi belirler.bu evreye Pnomatolitik Evre denir.kasiterit, selit, wolframit kuvars ve benzeri mineraller karakteristik olarak gorulur.demir mineralizasyonlarinin onemli bir bolumu be evrede gelisir.sicaklik genellikle dereceler civarindadir.

6 Yatakların Oluşum Yeri ve Yataklanma Şekli Plütonik Kütlelerle Çevre Kayaçların Dokunaklarında Oluşmuş Hidrotermal Yataklar Plütonik kütlelerin üst kısmında geçirimsiz kabuk gelişemezse veya çözeltilerin dışarı çıkabileceği geçirgenliği yüksek zonlar varsa, sıcak çözeltiler plütonik kütlenin dışına çıkarak, çevre kayaçlarla olan dokunakları boyunca cevherleşmeleri oluşturabilmektedirler. Bu zenginleşmeler, genellikle düzensiz dış şekilli, masif görünümlü cepler ve kütleler şeklindedirler. Özellikle W ±Sn ve Fe ile bazı Cu-Pb-Zn yataklarının bu şekilde oluştukları bilinmektedir.

7 Pnömatolitik yatakların temel özelliği gazfazının maksimim etkisidir. Bu nedenle reaksiyonal olaylar oldukça sık olarakgözlenir. İri kristalli mineralizasyonlar oldukça azalır. Pnömatolitik yataklarda artık kalıntı mağma uçucu elemanlarca zengindir. Başlıcaları HF, H3BO3, HCl, H2S ve H2O dur. Bu özellikli mağma büyük bir hareket yeteneğine sahiptir ve yan kayaçlarla kolay reksiyona girerek mineralizasyonlara ve ayrışım olaylarına neden olur. Yapısal süreksizlikler bouolaylariçinsondereceuygundur. Buevredekimağma kalıtısı pnömatolitadını alan bu mineralleştirici ergiyiklerce son derece zengindir. Bu evredeki oluşumları cevherleşmelerin luş biçimlerine göre, * Pnömatojen damarlar, *Pnömatojensaçınımlar ( Emprenyasyon, İçirim) *Pnömatojenkontaklar * Pnomatojen getirimler olarak ayrıntıda sınıflanabilir. Ancak bu tür reaksiyonlar ve gelişimler birbirlerine bağımlı olarak gelişebilir. O nedenle mineralizasyonlar ve cevherleşmeler biribirlerine geçişli olarak devam edebilir. Tenör ve rezerv özellikleri bu nedenle değişiklik ve ardalanmalı bir alansal dağılım yapabilir.

8 Maden yatakları oluşturan pnömatolitler içerlerinde çeşitli metalleri taşırlar. Bu metalleri yukarıda sıralanan çeşitli oluşum biçimler çerçevesinde cevher olarak ilişkide bulundukları kayaçlar içersine bırakırlar. Cevher oluşturma özellikleri ve ekonomik değerleri açısından gelişen olayların temeli olan reaksiyonlar olarak aşağıdaki denklemler verilebilir. FeCl3 + 3H20 + 1/2 H20 Fe2O3 + 6HCl FeCl3 + FeCl2 + 4H2O Fe2O3 + 8HCl ZnCl2 + 2H2S ZnS + 2HCl SnF4 + 2H2O SnO2 + 4HF Görüldüğü üzere uçucu fazda taşınan elementler oksit formunda oluşmakta çökelim yapmaktadırlar. Minerallerin cevher yatağı olarak yerleşimleri ve yataklanmaları ise bu reaksiyonlar ile ortaya çıkan yüksek eritme özellikli HF ve HCl gibi kuvvetli asitlerin yan kayaçlarda yarattıkları hacimsel genişlemelerde söz konusu olur. Bu cevherleşmeler bir çatlak veya zayıflık zonunda sert, reaksiyona uygun olmayan kayaç içersinde gerçekleştiği zaman oluşan yataklar Pnömatojen damarlar ( Filonlar ) olarak adlandırılırlarl.

9 Pnömatolitik dönemde, uçucu elemanların büyük hareket kabiliyetinden dolayı, yan kayaçlarda metasomatik olarak önemli kimyasal ve mineralojik değişiklikler görülür. Bu değişiklikler getirimlerin niteliği ve yankayacın cinsi ile ilgilidir, örneğin alüminosili-katlı kayaçlarda kuvars, muskovit, topaz, flüorit oluşumu, ultra-bazik ve bazik kayaçlarda biyotit, flogopit oluşumu, karbonatlı kayaçlarda flüorit, turmalin oluşumu olağandır. Yan kayaçlarda meydana gelen değişiklikler, maden aramada kılavuz rolü oynadıklarından, uygulamada büyük öneme sahiptirler. Genelde başlıca değişiklikler şunlardır: A- GREYZENLEŞME: Alüminosilikatlı kayaçlarda özellikle feldspatlaıin aleyhine kuvars ve mika oluşumuna greyzenleşme, meydana gelen kayaca ise greyzen adı verilir. Mika muskovit, lepidolit veya zinvaldit cinsindendir. Greyzenlerde ayrıca turmalin, topaz, flüorit, apatit gibi tali gang mineralleri ve kassiterit, volframit gibi cevher mineralleri de bulunabilir. Greyzenleşme aslında granitler için kullanılan bir deyimdir. Fakat bazı yazarlar bu deyimi pnömatolitik etkenlerle metasomatik değişikliklere uğramış her tür kayaç için kullanılır. B- TURMALINLEŞME: Granitteki feldspatların ve mikaların aleyhine kuvars veturmalinoluşur,îğne şeklindeki turmalinlerin ışınsal olarak bulunduğu bu kayaçlara bazı yerlerde lüksilyanit adı verilir. Granitlerin dışında alüminosilikatlı veya karbonatlı yankayaçlar da turmalinleşebilir. Turmalinleşmiş kayaçlar ayrıca flüorit, topaz, kassiterit, volframit gibi mineraller de içerebilirler. C- KAOLENLEŞME: Genellikle feldispatların aleyhine kaolen oluşur. Böylece kayaç başlıca kaolen ile bozuşmadan arta kalan kuvars ve mika mineralleri içerir. Kaolenleşmeye birçok pnömatolitik yatakta rastlanılmasına rağmen bu olay hidrotermal kökenli olabilir, Fakat her durumda yeraltı su tablasından daha alçak seviyelerde gözlenmesi nedeniyle, derin kökenli olduğu tartışmasızdır.

10 2) GREYZENLERE BAĞLI MADEN YATAKLARI Greyzen Nedir? Metazomatik alterasyon ürünü bir kayaçtır. Granitlerin metazomatik Alterasyonu sonucunda oluşan, başlıca iri ve eş boyutlu kuvars, muskovit (lepidolit) ile daha az oranda topaz, turmalin ve floritten oluşan granoblastik bir kayaçtır.

11 2) GREYZENLERE BAĞLI MADEN YATAKLARI Magmatik kristalleşmenin son dönemlerinde, (kristallenme çok büyük bir oranda tamamlandıktan sonra Yani Pnömatolitik evrede), geride kalan uçucu bileşenler ile (gaz fazında) oluşmuş olan silikatlı minerallerin reaksiyonu aşamasında, herhangibir mineralin yapısına girememiş olan elementlerin gaz fazda taşınıp kristallenmesiyle oluşan maden yataklarıdır.

12 Greyzenler, granitik intrüzyonların üstdokanaklarında gelişirler. Bu zonlarda cevher daha çok saçınımlıdır. Ağsal cevher de saçınımlı greyzen zonlarına eşlik edebilir. Greyzenler genellikle Sn ve W için önemlidirler. Fakat bir greyzende bu iki elementten sadece bir tanesi ekonomik önem taşıyabilir. Ekonomik olan ana elementin dışında diğer bazı elementler de yan ürün olarak elde edilebilir. Kasiterit

13 Greyzenlerin Genel Özellikleri Greyzen zonlarında bulunan ana mineraller: Kasiterit, wolframit, molibdenit, beril, lepidolit, zinvaldit, hematit, manyetit, şeelit, pirotin, kalkopirit, sfalerit galen, stannit tir. Gang mineralleri: Kuvars, muskovit, turmalin topaz, florit,, mikroklin, biyotit, aktinolit, garnet, ilmenit, rutil ve zirkon. Greyzenlerin Genel Özellikleri Şeelit Greyzen: Kuvars, şeelit Muskovit

14 Greyzenlerin Genel Özellikleri Greyzenler, granitik intrüzyonların üst dokanaklarında gelişirler. Bu zonlarda cevher daha çok saçınımlıdır. Ağsal cevher de saçınımlı greyzen zonlarına eşlik edebilir. Greyzenler genellikle Sn ve W için önemlidirler. Fakat bir greyzende bu iki elementten sadece bir tanesi ekonomik önem taşıyabilir. Ekonomik olan ana elementin dışında diğer bazı elementler de yan ürün olarak elde edilebilir. Şeelit Muskovit Akuamarin

15 Granitik bir mağmanın oluşması Mağmanın yükselimi Ani soğuma ve kristallenme Geçirimsiz kabuk oluşumu İç kesimde porfirik kristallenme ve uyumsuz elementlerin sıvı fazda yoğunlaşması Uçucuların sistem içinde devinimi ve plütonik kayacı metazomatizmaya uğratması; feldpatların bozunması; yeni minerallerin oluşması

16 KALAY - TUNGSTEN YATAKLARI Kasiderit SnO 2

17 KALAY - TUNGSTEN YATAKLARI Cylindrit Pb 3 Sn 4 FeSb 2 S 14

18 KALAY - TUNGSTEN YATAKLARI Frankeit Pb 5 Sn 3 Sb 2 S 14

19 KALAY - TUNGSTEN YATAKLARI Wolframit (Fe 2+, Mn 2+ )WO 4

20 KALAY - TUNGSTEN YATAKLARI Ferberit FeWO 4

21 KALAY - TUNGSTEN YATAKLARI Hubnerit MnWO 4

22 Şeelit CaWO4

23 İntraplütonik Sn yatakları, porfirik yapılı ve grayzenleşmiş granitik kayaçlarla ilişkilidirler. Granitik kayaçların dış kesimdeki geçirimsiz kabuk, bu tip yatakların aranmasında kılavuz olarak değerlendirilmektedir. Cevherleşmeler genellikle stockwork tipi ağlar şeklindedir. Damarcıkların kalınlıkları sık sık değişebilmektedir. Kontak metasomatik ve/veya skarn tipi oluşumlar, plütonik kütlelerin özellikle karbonatlı kayaçlarla olan dokunakları boyunca gözlenmektedirler. Sn ve az miktarda da W, granitik kayaçlarla ilişkili damar tipi hidrotermal yatakların derin kesimlerinde zenginleşebilmektedirler.

24 Cevherleşmelerin geliştiği çatlak veya zayıflık zonlarının gevşek, kırılgan ve gözenekli özellikler taşıması durumunda ise, mineralleşmeler yan kayaç içersine dağılmakta ve saçınımlar halinde yayılımlar söz konusu olmaktadır. Bu tür oluşumlara Pnömatojen Saçınımlar (Emprenyasyonlar, İçirimler) olarak adlandırılmaktadır. Bu yataklara ülkemizden ve dünyadan çeşitli örnekler vermek mümkündür.en önemlileri Cornwall (Ingiltere) Sn yatakları; Attenberg (Almanya) Sn yatakları; Climax (ABD Colorado) Molibden yatakları; Urallar manyetit yataklarıdır. Aşağıda Attenberg Sn Yatağı şematik kesiti verilmektedir..

25 Pınargözü Maden Yatağı (Sivas) Mikrosiyenitik ve mikrodiyoritik kayaçlar bir yarık içinde yerleşmiştir. Kretase sonrası veya sonu hareketler esnasında meydana gelmiş KD GB istikametli ve 70 derece KB ya eğimli bir tektonik zonu dolduran magma kısmen de etrafa yayılmıştır. Bu bakımdan yayılan kısımlar daha ziyade aglomera ve lavlardan ibaret bulunmasına rağmen tam çıkış zonuna rastlayan kesimlerde hakiki mikro yapılarını göstermektedirler. Faylanma daha önce mevcut ultrabazik intrüzyonları içinde oluşmuştur. Cevher maden deresinin iki yanında adeseler şeklinde görülmektedir. İrili ufaklı Maden deresinin batısında faylarla parçalanmış metrekarelik büyük bir adese, 4 orta boy büyüklükte ve 4 küçük mostra ve doğu kesiminde metrekarelik bir büyük bir küçük mostra vermektedirler. Cevherli adeseler genellikle bu mikrosiyenitik ve mikrodiyoritik zon içerisinde doğu batı istikametinde uzanırlar. Doğudaki ve batıdaki adeselerin aralarında birleşerek doğuda bir batıda bir olmak üzere ve Maden deresi de hemen hemen bir sınır vazifesi görecek şekilde iki adese bulunmaktadır. Cevher hematitten oluşmaktadır. Daha çok sert, masif, siyahımsı kırmızı rengi ile gözlenen hematit yere yer breşik ve bol gözeneklidir. Bazı hallerde tamamen toz olarak çıkmaktadır. Cevher bazı yerlerde silisli bazı yerlerde ise limonitleşmiş olarak gözlenmiştir. Tabanda hematite dönüşen manyetit, ayrıca pirit ve kalkopirit ikincil olarak, kalsit, kuvars ve kahverengi demirli opal mineralleri bulunmaktadır. Doğu kesimin cevheri batıya göre daha kompaktır. Batı kısımda alterasyon daha fazla olup limonitleşme gözlenmektedir (T.D.Ç.İ., 1989).

26 Pınargözü (Sivas) Demir yatağı Jeolojik Haritası ( Prof.Dr.A.GÜMÜŞ)

27 Hasançelebi Yatağı (manyetitli skapolitfels) Hasançelebi Yatağı (G1 galerisi içindeki sülfit damarı-au ve Cu) Hasançelebi (Hekimhan. Malatya): Önemli bir demir yatağıdır.yörede üst Kretase öncesi serpantinleşmiş ultrabazik kayaçlar ve bazik volkanik kayaçlar bulunur. Bunların üzerine uyumsuz olarak üst Kretase yaşlı tortul kayaçlar ve trakitler gelir. Bütün bu kayaçlar Hasançelebi civarında kısmen veya tamamen skapolitleşmişlerdir. Skapolitleşmenin bir siyenitik batolitin sokulu-muna bağlı olarak metasomatik bir kontakt metamorfizma ile oluştuğu düşünülmektedir. Siyenitik batolit görülmemekle beraber, yöredeki mikrosiyenitik ve pegmatitik daykların varlığı bu varsayımı doğrulamaktadır. Cevher oluşumu aynı plütonizmanın pnömatolitik dönemiyle ilgilidir. Başlıca cevher minerali olan manyetit skapolit fels içinde saçınım halindedir. Ender olarak manyetit damarlarına da rastlanır. Hematit ve pirit daha az miktarda bulunur. Skapolitin dışında kalan gang mineralleri biyotit, diopsit, amfibol, gröna, turmalin, sfen, kalsit, zirkon, lepidolit, apatit, rutil ve kuvarstır. Bu mineraller oluşumun pnömatolitik dönem dışında pegmatitik ve hidrotermal dönemleri de kapsadığını, hatta yer yer pirometasomatik bir cevherleşmenin söz konusu olabileceğini göstermektedir.

28 PİROMETAZOMATİK

29 Pnömatolitlerin mineralizasyonları reaksiyona uygun kayaçların kontaklarında ve yan kayaç içersinde bir boşluk yaratarak geniş rezervli, lensler, kümeler halinde oluşmaları durumunda Pnömatojen Kontakt Yatakları (Pirometazomatik Yataklar ) adını almaktadır. Bu işlevlerin aşamalarında yan kayaçlardan element değişimi, göçü de gerçekleşirse o taktirde Pnömatojen Getirimler ortaya çıkmaktadır. Bu tür yatakların mineralizasyonlarında yan kayaçların bileşimi önem kazanmakta ve özellikle karbonatlı kayaçların daha ziyade katyonları cevherleşmeler arasında ikincil oluşumlara ve ayrışma olaylarına neden olmaktadır. Bu tür yataklarda Skarn ve Taktit adını alan özel mineral birlikleri meydana gelmeltedir. O nedenle bu aşamada oluşan yataklara Skarn Tip meydana gelmeltedir. O nedenle bu aşamada oluşan yataklara Skarn Tip yataklar adı da verilmektedir. Bu yataklara ülkemizden ve dünyadan çeşitli örnekler vermek mümkündür. Dünyadan en önemlileri, Erzgebirge (Almanya)Sn yatakları,urallar manyetit yatakları ve Batı ABD Cu yataklarıdır.

30 Yatakların Oluşum Yeri ve Yataklanma Şekli Plütonik Kütlelerle Çevre Kayaçların Dokunaklarında Oluşmuş Hidrotermal Yataklar Cevherli çözeltiler içindeki Si, Al, Fe, Mg gibi elementlerin karbonatlı yankayaçlarla reaksiyona girerek oluşturdukları kalk-silikatik mineraller, skarn mineralleri olarak tanımlanmakta olup, bu mineralleri içeren dokunak yatakları ise skarn tipi yataklar olarak tanımlanmaktadır. Skarn tipi yataklar; plütonik kütle içinde gelişirlerse endoskarn, yan kayaç içinde gelişirlerse ekzoskarn, olarak tanımlanmaktadırlar.

31 Keban Pb Zn Cevherleşmesi ( Zisermann Prof.Dr.Altan GÜMÜŞ )

32 Ülkemizden Divriği demir yatakları; Elazığ Keban kurşun çinko yatakları ; Bursa Uludağ şelit yatakları, Ayazmant (Balıkesir)Fe yatakları; Kalkım (Çanakkale) Pb-Zn yatakları; bu evrenin farklı aşamalarının başlıca örnekleridir. Bu tür yataklarda yüksek hareket yeteneği olan ergiyikler ile yan kayaçların reaksiyonu sonucunda oluşan silikat ağırlıklı faza taktit adı verilir. Skarn ise önceleri İsveç te demir cevheri anlamına kullanılagelen bir terimdir. Taktit önceleri karbonatlı olup, element değişimi sonucu silikatça zenginleşen bir kayaçtır. Skarn terimi ise değiş- dokuş olayları varlığını gerektirmez. Değişim olayları sonucunda granatlar, piroksenler (volastonit, hedenverjit ), Amfiboller ( tremolit, Aktinolit), Feldspatlar ( albit, anortit), Mikalar dan oluşmuş olan bu silikat grubu cevher yatakları için ayırtman özelliği taşır. Skarnların oluşumu üzerine çeşitli oluşum yaklaşımları vardır. Genel prensip element değişimine dayanmaktadır. Bu değişimlerin mağmattik sokulumların etkisiyle karbonatlı kayaçların reaksiyonları sonucu olarak oluşması ile zengin yataklar oluşabilmektedir.

33 Söz konusu değişim olaylarına farklı örnekler aşağıda verilmektedir. 2FeCl3 + 3H2O----Fe2O3 + 6HCl 2FeCl3 + 3CaCO3----Fe2O3 +3CaF2 + 3CO2 CaCO3 + SiO CaSiO3 Pirometazomatik yataklarda zonlanma sık görülen bir olaydır. Cevher yapıcı metalleri taşıyan sokulum ile yan kayaç arasında kayaç özelliklerine bağlı olarak gelişir. Değişim zonu içersinde skarnlar ile birlikte cevherleşmenin ana kısmı yeralır. Zengin element zonlanmaları ve ceherleşmeler, parajenezler bu şekilde yayılım yaparak, komtakt pnömatolitik yatakların ana özelliklerinden birini oluşturmaktadır. Pnömatolitik yataklarda önemli olaylardan biri yaygın ayrışım olaylarıdır. Bunlardan en sık rastlanılanları greyzenleşme ve turmalinleşme ve kaolinleşmedir. Greyzenleşme sokulum kayacı içersindeki feldspatların bozuşması sonucu kuvars ve lityumlu mika ağırlıklı bir kayaca dönüşümdür.genellikle kasiterit açısından zengindir.

34 Skarnlar doku, mineraloji ve büyüklüklerine bağlı olarak (1) başlangıçtaki izokimyasal metamorfizma, (2) değişik metasomatizma evreleri ve (3) sıcaklığın düşmesiyle birlikte retrograd (gerileyen) alterasyon gibi üç ardışık sürecin sonunda oluşur. Tüm skarnlarda görülen ve aralarında belirgin bileşimsel farklılıklar bulunan granatlar, piroksenler ve amfiboller en önce oluşan metasomatik ürünleri temsil eder ve bu minerallerin bileşimleri ve diğer aksesuar mineral birliktelikleri skarnların metal içerikleriyle ilgili bazı ipuçları taşır.

35 Skarnlar metal bileşimlerine göre Cu, Fe, Zn Pb, W ve Sn olmak üzere 5 ana gruba ayrılır ve bu grupların herbirinde farklı jeokimyasal özellikler gösteren piroksen ve granatlar bulunur. Granat ve piroksenlerin major element içerikleri veya element oranları, magmatik hidrotermal system evrimini ve mineralçözelti arasındaki kimyasal ilişkiyi açıklamaya yardım eder.

36 W, Fe, Zn, Pb, Mo, Ag, Bi, ve Sn metallerini içeren ve çok değişik jeolojik ortamlarda bulunan önemli bir metal yelpazesi skarn yatakları başlığı altında toplanmaktadır

37 Değişik karbonatlı kayaçlar arasında gelişen skarn türleri (Meinert, 1992 değiştirilerek)

38 Skarnlar ornattıkları kayaca göre sınıflandırılmakta, ekzoskarn (exoskarn) ve endoskarn terimleri sırasıyla karbonatlı ve plütonik kayaçların kendi içlerindeki orijinal ornatmaları için kullanılmaktadır (Einaudi ve Burt, 1982). Bununla birlikte, Einaudi ve diğerleri (1981), endoskarnların oluşumunun sadece plütonik kayaçlardaki ornatmalarla sınırlanamayacağını, alüminyumca zengin şeyl, gnays ve felsik volkanik kayaçlarda da endoskarnların oluştuğunu vurgulamaktadır. Örneğin Meksika daki bazı demir yatakları volkaniklerle plütonik kayaç dokanakları boyunca gelişmiştir

39 Ekzoskarnlar içerdikleri baskın minerale göre eğer forsterit, olivin, serpantin, ve diyopsit gibi Mg silikatların büyük bir bölümünü içeriyorlarsa magnezyumlu (magnesian) ekzoskarn; eğer andradit, diyopsit ve hedenberjit gibi Fe Casilikatların çoğunluğunu bünyelerinde barındırıyorlarsa kalsiyumlu (calcic, kalsik) ekzoskarn gibi alt sınıflara ayrılmaktadır. Dolayısıyla, magnezyumlu skarnlar dolomitik karbonatlardaki ornatmalar için kullanılırken, kalsik skarnlar ise kireçtaşlarındaki ornatmalar için kullanılmaktadır.

40 Güncel sınıflamalar ise skarnları içerdikleri baskın metale göre ele almakta ve skarnlar W, Fe Cu, Zn Pb, Mo ve Sn skarnları gibi alt sınıflara ayrılmaktadır. Bu metaller her skarn türünde görülmesine rağmen, magnezyumlu skarnlarda W, Cu ve Zn Pb türünde cevherleşmeler çok nadir olarak bulunmakta ve Einaudi ve diğerleri (1981) e göre, dünyadaki ekonomik skarn yatakları kalsik ekzoskarnlarda gözlenmektedir.

41 Plüton-ilişkili skarnların evrim aşamaları, (a) intrüzyon ve yan kayaçların metamorfizması, (b) izokimyasal metamorfizma ve yan kayaçlarda faz değişimleri, (c) magmatik sıvının serbest kalması ve metasomatizma (skarn), (d) plütonun soğumasıyla birlikte oksijence zengin daha soğuk çözeltilerin skarnlari retrograd olarak etkilemesi

42 Şekil 4. Skarn zonlanmasının plütona göre geometrisi

43 Tablo 1. Belli başlı skarn mineralleri Grup Uç Bileşenler Kıs. Bileşim Seriler Granat grossularit Gr Ca3Al2(SiO4)3 grandit andradit Ad Ca3Fe2(SiO4)3 spesartin Sp Mn3Al2(SiO4)3 almandin Al Fe3Al2(SiO4)3 pirop Py Mg3Al2(SiO4)3 Piroksen diyopsid Di CaMgSi2O6 salit hedenbergit Hd CaFeSi2O6 johansenit Jo CaMnSi2O6 fassait Fas Ca(Mg,Fe,Al)(Si,Al)2O6 Olivin larnit Ln Ca2SiO4 monticellite forsterit Fo Mg2SiO4 fayalit Fa Fe2SiO4 knebelite tephroit Tp Mn2SiO4 Piroksenoid ferrosilit Fs FeSiO3 pyroxmangite rodonit Rd MnSiO3 wolastonit Wo CaSiO3 bustamite Amfibol tremolit Tr Ca2Mg5Si8 O22(OH)2 aktinolit ferroaktinolit Ft Ca2Fe5Si8 O22(OH)2 manganez aktinolit Ma Ca2Mn5Si8 O22(OH)2 hornblend Hb Ca2(Mg,Fe)4Al2Si7 O22(OH)2 pargasit Pg NaCa2(Mg,Fe)4Al3Si6 O22(OH)2 Kümmingtonit Cm Mg2(Mg,Fe)5Si8 O22(OH)2 dannemorit Dm Mn2(Fe,Mg)5Si8 O22(OH)2 sub kalsik amfibol grunerit Gru Fe2(Fe,Mg)5Si8 O22(OH)2 Epidot piemontit Pm Ca2(Mn,Fe,Al)3(SiO4)3 (OH) allanit All (Ca,REE)2(Fe,Al)3(SiO4)3 (OH) epidot Ep Ca2(Fe,Al)3(SiO4)3 (OH) klinozoisit Cz Ca2Al3(SiO4)3 (OH) Plajioklaz anorthite An CaAl2Si2O8 albite Ab NaAlSi3O8 Skapolit Marialit Ml Na4Al3Si9O24 (Cl,CO3,OH,SO4) Meionit Me Ca4Al3Si6O24 (CO3,Cl,OH,SO4) Diğer Aksinit Ax (Ca,Mn,Fe, Mg)3Al2BSi4O15 (OH) vezüvianit (idokraz) Vs Ca10(Mg,Fe,Mn)2Al4Si9O34 (OH, Cl, F)4 prehnit Pr Ca2Al2Si3O10 (OH)2

44 Turmalinleşme ise turmalin ve kuvarstan oluşan bir ayrışım ürünüdür.feldspat ve mika oluşumu ile ortamda yer alır ve iyon alışverişi şeklinde gelişir. Yan kayaç yapısının özelliğine bağlı olarak turmalin etkisini arttırır. Kaolinleşme de yaygındır. Feldspat bozuşması olarak ortaya çıkmaktadır. Ayrışma olayları maden yataklarının aranması ve gelişimlerinin izlenmesinde oldukça önemli olmaktadır. Pnömatolitik yataklarda belirtilen çeşitli yollar ile oluşan başlıca cevherler olarak kasiterit, şelit, wolframit, molibdenit, sfalerit, bizmutin, arsenopirit, hematit, manyetit, skopolit,pirotin,kalkopirit,kovelin, galen sayılabilir

45 Türkiye'nin en büyük demir yataklarından biridir. Yörede Üst Kretase yaşlı serpantinleşmiş ultrabazik kayaçlar ile dolomitik kireçtaşları ve kireç taşları bulunur. Eosen yaşlı siyenit ve monzonitler bu kayaçlar arasına sokulum yapmıştır. Sokuluma bağlı olarak skarn zonları meydana gelmiş ve demir cevherleşmeleri olmuştur. Pirometasomatik demir cevherleşmeleri A ve B kafaları diye adlandırılan başlıca iki yerde bulunmaktadır. C kafası diye adlandırılan üçüncü bir demir cevherleşmesi kırıntı yatağı tipindedir. A kafası siyenit ile mermerleşmiş kireçtaşları arasındadır. Yaklaşık 800 m uzunluğunda, 80 m genişliğinde ve 200 m kalınlığındadır. Başlıca cevher minerali manyetit'dir. özellikle skarn zonlarında diopsit, skapolit, aktinot, tremolit, andradit, vollastonit, hedenberjit, epidot ve flogopit görülür. B kafası serpantin ile mermerleşmiş kireçtaşları arasında yer alır. Yaklaşık 200 m çapındadır. Başlıca cevher minerali spekülarittir.(hematit). Bu kafa civarında skarn gelişmemiştir. Ancak turmaline bol rastlanır. Divriği yataklarında manyetit ve hematit dışında pirit, pirotin, kalkopirit ve daha birçok çeşit minerale rastlanır. Böylece cevherleşmenin kısmen hidrotermal kökenli olduğu anlaşılmaktadır. Yataklarda ayrıca oksidasyon ve sementasyon zonları da gelişmiştir.

46 3. Uludağ (Bursa): Türkiye'nin en önemli volfram yatağıdır. Hersinyen yaşlı bir granodiyorit stoğu Palezoik yaşlı metamorfik kayaçlar içine sokulum yapmıştır. Metamorfik kayaçlar fillad, mikaşist, gnays, amfibolit ve mermerlerden ibarettir. Senklinal biçimindeki bir mermer kütlesi granodiyoritle beraber bulunur. Mermer kütlesi içinde üç ayrı seviye halinde bulunan skarnlar da az miktarda cevher içerir. skarn cevheri adı verilen bu kesimlerde kuvars, diopsit, hedenberjit, grönalar, aktinot, tremolit, epidot, serisit, klorit gibi silikatlar ile şeelit, manyetit, spekülarit, pirit, pirotin, kalkopirit, kübanit, molibdenit, bursait ) gibi cevher mineralleri bulunur. Uludağ şeelit yatağında WO3 tenoru % 0,6-0,8 civarındadır. WO3 olarak görünür rezerv tondur.