MUŞ ŞEHRİNİ ETKİLEYEN ÇAR VE MUŞ DERELERİNİN BAZI JEOMORFOMETRİK İNDİSLERE GÖRE ANALİZLERİ

Transkript

1 MUŞ ŞEHRİNİ ETKİLEYEN ÇAR VE MUŞ DERELERİNİN BAZI JEOMORFOMETRİK İNDİSLERE GÖRE ANALİZLERİ Halil GÜNEK 1, Murat SUNKAR 2, Ahmet TOPRAK 3 1 FÜ, Fırat Üniversitesi, Coğrafya Bölümü, Elazığ, hgunek@firat.edu.tr 2 FÜ, Fırat Üniversitesi, Coğrafya Bölümü, Elazığ, msunkar@firat.edu.tr 3 FÜ, Fırat Üniversitesi, Coğrafya Bölümü, Elazığ, atoprak@firat.edu.tr ÖZET Bu çalışmada, Muş şehrini etkileyen Çar ve Muş derelerinin bazı jeomorfometrik indislere göre analizleri yapılmıştır. Muş şehri bu iki dere tarafından oluşturulan geniş birikinti yelpazesi üzerinde kurulmuştur. Şehir zamanla genişleyerek yepazeyi ve dere yataklarını işgal etmiştir. Kentin gelişiminde Çar ve Muş dereleri dikkate alınmadığı için her bahar mevsiminde sel ve taşkın olayları yaşanmaktadır. Özellikle ilkbahar mevsimlerinde karların eridiği dönemde sel ve taşkın riski artmaktadır. Muş şehri için yüksek sel ve taşkın riski oluşturan Çar ve Muş derelerinin risk durumunu belirlemek amacıyla eğim, çatallanma oranı, drenaj yoğunluğu ve sıklığı analizleri yapılmıştır. Analizlerin yapılması için 10 m çözünürlükte DEM (Digital Elavation Model) verileri üretilmiş, 1/25000 ölçekli topografya haritasından sürekli ve mevsimlik akarsular sayısallaştırılmıştır. DEM ve topografya haritalarından elde edilen verilerle morfometrik analizler yapılarak sel ve taşkın riski ortaya konulmuştur. Bu analizler sonucunda elde edilen kantitatif verilere göre Çar ve Muş derelerinin akarsu yoğunluğu, sıklığı ve çatallanma oranı yüksek çıkmıştır. Anahtar Kelimeler: Muş, Çar ve Muş Dere, Morfometrik İndis, Sel ve Taşkın ABSTRACT ANALYSES OF ÇAR AND MUŞ CREEKS AFFECTING MUŞ CITY BASED ON SOME MORPHOMETRIC INDEXES In this study, the analyses of Çar and Muş creeks which affecting Muş City were carried out according to some geomorphometric indexes. Muş city was founded on a wide alluvial fan formed by these two creeks. The city enlarged in time and occupied the fan and creek beds. Çar and Muş creeks weren t considered in the development of the city, flood and torrent events occur in every spring season. Flood and torrent risks increase especially in springtime when the snowmelt period. Slope, bifurcation rate, drainage density and frequency analyses were carried out in order to determine the risk state of Çar and Muş creeks which cause high flood and torrent risks for Muş city. In order for the analyses to be done, DEM (Digital Elavation Model) data were produced within 10 m solubility, continuous and seasonal streams were digitized from 1/25000 scaled topography maps. Morphometric analyses were carried out with the data collected from DEM and topography maps and flood and torrent risks were determined. According to the quantitative data obtained as a result of these analyses, stream density, frequency and bifurcation ratio of Çar and Muş creeks were found to be high. Keywords: Muş, Çar and Muş Creeks, Morphometric İndex, Flood and Torrent 1. GİRİŞ Hidrografik analizler flüvyal jeomorfoloji kapsamında yapılmakta olup bu konuda temel çalışmalar Horton (1945) ve Strahler (1976) tarafından yapılmıştır. Türkiye de son yıllarda hidrografik analizler DEM görüntüleri üzerinden Coğrafi Bilgi Sistemi yöntemleri ile morfometrik ve sayısal analizler şeklinde yapılmıştır (Turoğlu, 1997; Cürebal, 2004; Erginal ve Cürebal, 2007; Cürebal ve Erginal, 2007; Öztürk ve Erginal, 2008;; Sunkar ve Tonbul, 2011). Akarsu havzalarına yönelik yapılan çalışmalar havzanın genel karakteristiklerini ortaya koymaktadır. Doğrudan akım üzerinde önemli olan bu analizler sel ve taşkın riskini belirlemede oldukça önemlidir. Muş şehrinde son yıllarda artış gösteren sel ve taşkın olaylarının açıklanabilmesi için bu çalışmada, şehri etkileyen Çar ve Muş derelerine yönelik jeomorfometrik analizler yapılmıştır. Sel ve taşkın olayları dünya genelinde sık görülen ve tahrip gücü yüksek olan doğal afetlerdendir. Bu afetler insanı doğrudan ve dolaylı şekilde etkilemektedir. Taşkınlar dünyanın oluşumundan beri kendilerini göstermekle beraber, asıl önemini insanların su kıyılarına yerleşmeleri ve buralardaki arazilerden faydalanmaya başlamalarıyla hissettirmiştir (Ecer ve diğ., 2006). Sel ve taşkın suyunun neden olduğu etkiler doğrudan, selden zarar gören sistemler ise insanları dolaylı etkilemektedir (Menne ve diğ., 1999). Mevcut envanter verilerine göre dünyada, taşkınlardan kaynaklanan ekonomik kayıp her yıl için ortalama 100 milyon ABD dolarına ulaşmaktadır. Buna karşın taşkınların kontrolü ve zararlarının azaltılmasına yönelik olarak ayrılan yatırım miktarı ise yılda ortalama 30 milyon ABD doları civarındadır. Ülkemizde ise sel ve taşkın afetleri, depremlerden sonra en büyük can ve mal kayıplarına neden olan doğal afetlerdir. Sel ve taşkınları meydana getiren yağışların sinoptik durumları ile geçmiş sel ve taşkınlara ilişkin envanter verilerinin birlikte değerlendirilmeleri sonucunda, sel ve taşkınların en çok Mart, Nisan, Mayıs, Haziran ve Temmuz aylarında oluştuğu görülmektedir (TUHK, 2003). Ekonomik kayıp olarak yılları arasında gerçekleşen 31 sel ve taşkın olayında 1260 kişi ölmüş, 208 kişi yaralanmış ve 1,5 milyondan fazla kişi ise bu afetlerden etkilenmiştir. Bu afetlerin ekonomik maliyeti ise 2 milyar ABD dolarının üzerindedir (EM-DAT, 2006a). Doğu Anadolu Bölgesi nde yer alan Muş, Muş Ovası nın güneyinde yer alan en büyük birikinti yelpazelerinden biri üzerinde gelişmiştir (Şekil 1). Çar ve Muş dereleri tarafından oluşturulan yelpaze üzerinde gelişen Muş şehrinde sel

2 ve taşkın frekansından artış görülmektedir. Muş şehrini etkileyen ve önemli ekonomik kayıplara yol açan sel ve taşkın olayları 1963, 2003, 2004, 2011 ve 2012 yıllarında yaşanmıştır. Bu dönemde yaşanan sel ve taşkın olaylarında en büyük kayıplar Muş Ovası nın en alçak olduğu alanlarda görülmüştür (Dölek, 2013). Şekil 1: Muş şehrini etkileyen Çar ve Muş derelerinin lokasyon haritası (Sunkar ve Mirze, 2010) Muş Ovası, Doğu Anadolu da etrafı yüksek dağlarla çevrelenmiş bir çanak içerisine yerleşmiştir. Bu çanak kuzey, kuzeybatı, güneybatı ve doğudan boğaz ve eşiklerle çevresindeki havzalara bağlanmaktadır (Atalay, 1983). Muş Ovası oldukça verimli olmasına rağmen tarımsal arazilerden gereği gibi faydalanılamamaktadır. Ancak son yıllarda kırsaldan kente olan göçler kent merkezinde hızlı bir gelişmeye neden olmuştur. Kentsel gelişme sürecinde Çar ve Muş dereleri dikkate alınmadan taşkın yatakları yerleşmeye açılmıştır. Kentleşme sürecindeki bu olumsuz durum son yıllarda sel ve taşkınların frekansında artışa neden olmuştur. Sel ve taşkın oluşumu üzerinde doğal ve beşeri faktörler birlikte etkili olmaktadır (Tonbul ve Sunkar, 2011). Muş şehrinde görülen sel ve taşkınların oluşumunda da bu faktörlerin etkileri oldukça belirgindir. Muş şehrinin kurulduğu alan ve çevresinin jeolojik, jeomorfolojik, bitki örtüsü ve toprak özellikleri böyle bir afet için uygundur. İklim özellikleri açısından da ilkbahar dönemindeki sağanak yağışlar ve sıcaklık artışı sel ve taşkın oluşumunda etkili olmaktadır. Mart ve nisan ayı başlarında görülen sıcaklık artışı kar erimelerini sağladığı için önemlidir. Bu çalışmada yukarıda belirtilen faktörler dışında flüvyal jeomorfoloji kapsamında kalan morfometrik analizler yapılmıştır. Akarsuların gelişiminde iklim, litoloji, jeomorfoloji, bitki örtüsü gibi özellikler etkili olmaktadır. Bu nedenle akarsulara yönelik analizlerde bu faktörlerin etkisi ve buna bağlı olarak da sel ve taşkın riski durumunu ortaya koymak mümkün olmaktadır. Sel ve taşkın riskini belirlemede, akarsu havzaların morfometrisine ait parametlerin tespiti önemli olduğundan bu konu ile ilgili çalışmaların sayısında artış gözlenmektedir (Turoğlu, 1997; Cürebal, 2004; Erginal ve Cürebal, 2007; Cürebal ve Erginal, 2007; Öztürk ve Erginal, 2008; Özdemir ve Bayrakdar 2008, Özdemir ve Bird, 2009; Youssef ve diğ., 2010; Özdemir, 2011; Sunkar ve Tonbul, 2011; Utlu ve diğ., 2012). Muş gibi hızlı şehirleşmenin yaşandığı alanlarda sel ve taşkın riskini belirlemek ve olası afetlerin etkisini azaltabilmek için sağlıklı modellemelere ihtiyaç bulunmaktadır. Bu konudaki modellemeler için en sağlıklı sonuçlara ulaşmak, Uzaktan Algılama (UA) ve Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) teknolojilerinin kullanımı ile mümkündür. Havza özelliklerinin daha iyi anlaşılması için jeomorfometrik indislerin kullanılması bir zorunluluktur. 2. VERİ VE YÖNTEM Bu çalışmada, kaynağını Muş Güneyi Dağları ndan alan ve Muş şehrini etkileyen Çar ve Muş derelerinin bazı jeomorfometrik indislere göre analizleri amaçlanmıştır. Bu analizlerde eğim, drenaj yoğunluğu ve akarsuların çatallanma oranları belirlenmiştir. Analizler CBS (Coğrafi Bilgi Sistemleri) teknolojileri kullanılarak sayısal haritalar

3 üzerinden yapılmıştır. Son yıllarda bu tip analizlerin yapılmasında DEM (Digital Elevation Model) görüntüleri en fazla kullanılan materyali oluşturmaktadır (Vogt ve diğ., 2003). Analog ve sayısal verilerin hazırlanmasında UTM (Universal Transverse Merkator) European Datum Zona ait 1/25000 ölçekli topografya haritası temel kaynak olarak kullanılmıştır. Jeomorfometrik analizlerin yapılabilmesi için Çar ve Muş dereleri havzalarına ait 10 m çözünürlükte DEM verileri üretilmiştir. Yine topografya haritası üzerinde sürekli ve mevsimlik akışa sahip akarsular sayısallaştırılmıştır. Sonuçta elde edilen veriler kullanılarak her iki akarsu için ayrı ayrı eğim, drenaj yoğunluğu ve çatallanma oranları hesaplanmıştır. 3. ÇALIŞMA ALANI Bu çalışmada, Muş Ovası'nın güneyinde yer alan Muş şehrini etkileyen derelerin havzaları incelenmiştir (Şekil 2). Muş şehri, ovayı güneyden sınırlandıran dağlık sahanın eteklerinde kurulmuş ve zamanla ovaya doğru inerek birikinti yelpazesi üzerinde gelişmiştir. Bu birikinti yelpazesi kaynağını Muş Güneyi Dağları ndan alan Çar ve Muş dereleri tarafından oluşturulmuş taban suyu yüksek bir alandır (Sunkar ve Mirze, 2010). Muş Ovası nı güneyden sınırlandıran Muş Güneyi Dağları, ortalama 2000 m yükseltisinde kabaca KB-GD doğrultusunda uzamaktadır. Bitlis Masifi ni oluşturan bu dağlık kütle Güneydoğu Toroslar ın doğu bölümünde yer almaktadır. Kuzey yamaçları belirgin bir fay dikliğine karşılık gelen bu dağlık kütle, tektonik hareketler sonrasında bir bütün olarak güneydeki Kretase ve onunla birlikte Miyosen arazileri üzerine sürüklenmiştir (Ardos, 1984). Şekil 2: Muş şehrini etkileyen Çar ve Muş dereleri havzalarının hidrografya haritası Erinç (1953), Muş Ovası nın kuzey ve güneyindeki dağlık kütlelerin faylanması ile oluşmuş bir graben alanı olduğunu, havzanın Miyosen sonrasında tatlısu gölleri ile kaplandığı, Pliyosen sonrasında şiddetli tektonik hareketlerle yükselerek bazı alanlarının çöktüğünü belirtmiştir. Atalay (1983) ise Muş Ovası ve çevresinin şekillenmesinde dikey yönlü tektonik hareketlerin etkili olduğunu, aşınma ve birikmenin sürekli değiştiği ve havzanın kapılarak dış drenaja bağlandığını belirtmiştir. Muş şehrini etkileyen derelerin dağlık alan üzerinde kalan bölümünde eğim çok yüksek, ovaya açıldıkları alanda ise çok düşüktür (Tablo 1; Şekil 3). Bir sahada eğimin fazlalığı oranında buharlaşma ve sızma azalır. Dolayısıyla akarsuyun bu yollarla olan su kaybı minimuma inmektedir (Hoşgören, 1992). Akarsu havzalarındaki bu eğim durumu Muş için sel ve taşkın riski oluşturmaktadır. Tablo 1: Muş Şehrini Etkileyen Muş ve Çar Deresi Havzalarının Eğim Grupları ve Alanları Eğim Değerleri (%) Alan (km 2 ) < 48

4 Muş şehrini etkileyen akarsu havzalarının eğim özellikleri 9 grupta incelenmiştir. Akarsu havzalarında eğimin % 2-5 arasında olduğu alanlar, havzaların ova tabanında kalan bölümüne karşılık gelmektedir. Eğim değerinin düşük olduğu bölümlerde aşırı yağışlar sonrasında dere yataklarında taşmalar yaşanmaktadır. Ayrıca düşük eğim nedeniyle Çar ve Muş derelerinin kent merkezinde kalan bölümleri hafriyat çalışmaları ile daraltılmıştır. Muş şehrini etkileyen akarsuların aşağı ve yukarı havzaları arasındaki bu eğim farklılığı doğrudan sel ve taşkın oluşumunda etkili olmaktadır. Şekil 3: Muş şehrini etkileyen Çar ve Muş dereleri havzalarının eğim haritası Muş çevresinde şiddetli karasal, karlı, donlu ve uzun kışların yaşandığı bir iklim özelliği görülmektedir. Muş Meteoroloji İstasyonu verilerine göre uzun yıllar ( ) yıllık ortalama yağış 808 mm olup, bunun büyük bölümü kış ve ilkbahar döneminde düşmektedir (Tablo 2). Kış mevsiminde düşük sıcaklıklar nedeniyle kar şeklinde düşen yağışlar ilkbahar başlarında sıcaklığın ani olarak arttığı dönemlerde hızla eriyerek aşağı havzalarda sel ve taşkınlara neden olmaktadır. Tablo 2: Muş Meteoroloji İstasyonu Verilerine Göre Uzun Yıllar ( ) Aylık Sıcaklık ve Yağış Ortalamaları Aylar Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haz. Tem. Ağust. Eylül Ekim Kasım Aralık Yağış (mm) Sıcaklık (C o ) 84,5 111,5 107,6 111,8 75,1 31,2 6,2 4,6 11,9 68,2 101,4 94, ,9 31, Kaynak: Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Yağış ve sıcaklık verileri incelendiğinde sıcaklıkların mart ayında yükselmeye başladığı görülmektedir. Bu dönemde yağış miktarında da yüksek artış görülmektedir. Çar ve Muş derelerinin mart ve nisan aylarında sel ve taşkın oluşturmasında bu iklim özelliklerinin etkisi bulunmaktadır. 4. Bulgular 4.1. Akım Özellikleri Muş şehrini etkileyen, Çar ve Muş dereleri kaynağını Muş Güneyi Dağları'ndan almakta olup kuzeye doğru akarak ovada Karasu Nehri'ne bağlanmaktadır. Muş şehrine vermekte olduğu zarar dikkate alınarak, bu akarsuların üzerinde bir dizi ıslah çalışmaları planlanmıştır. DSİ tarafından yürütülen bu çalışmalarda aşağı ve yukarı havzalarda bentler, taraçalar ve beton kanallar yapılmıştır (Şekil 4). DSİ'nin yapmış olduğu hesaplamalara göre Çar Deresi için Q500 =

5 55.53 m³/s, Muş Deresi için Q500 = m³/s hesaplanmıştır. Hesaplanan bu değerler akarsu havzaları ve yağış miktarları düşünüldüğünde düşük kalmaktadır. Şekil 4: Kaynağını Muş Güneyi Dağları'ndan alan ve Muş şehrini etkileyen dereler (a). Şehir merkezinde Çar Deresi (b) ve Muş Deresi (b) üzerinde yapılan ıslah çalışmaları. Bu çalışmalarda havza ve yağış özellikleri dikkate alınmadığı için yataklar kısa sürede dolmaktadır (Mirze, 2008). Çar ve Muş derelerinin kent merkezinde kalan yataklarının bir bölümü hatalı imar uygulamaları ve gecekondulaşma sonrasında oradan kaldırılmıştır. Bu olumsuz durum gelecekte ciddi sorunlara neden olabilecektir. Bu tip alanlar kentsel dönüşüm projeleri kapsamında boşaltılarak, nüfus daha güvenli alanlara taşınmalıdır Drenaj Yoğunluğu (Dd) Çar ve Muş deleri havzalarının drenaj yoğunluğu, toplam kanal uzunluğunun drenaj alanına bölünmesi ile hesaplanmıştır. Bunun amacı, birim alandaki akarsu uzunluğunu belirlemektir. Elde edilen sonuç, havzaların drenaj sistemi ile ilgili ipuçları vermektedir. Drenaj yoğunluğu hesaplanırken, sürekli-süreksiz bütün kollar dikkate alınmıştır. Buna göre akarsu ve yan kollarının uzunluğu (L) 80 km, havzaların alanı ise 109 km 2 dir. Strahler (1976) metoduna göre; Dd : ΣL/A ΣL : Toplam drenaj uzunluğu (km), A : Havza alanı (km 2 ) dir. Buna göre Muş şehrini etkileyen akarsu havzalarının yoğunluğu Dd= 80/ 109= 0.73 km'dir. Havzaların drenaj alanının hesaplanmasında, havzayı belirleyen su bölümü çizgisi dikkate alınmıştır. Düşük Dd değerine sahip havzalarda yüzeysel akış yeraltına sızmakta ve yeraltı sularını oluşturmaktadır. Buna karşın yüksek Dd değerine sahip havzalar ise yüzeysel akışa bağlı olarak aşındırmanın ve parçalanmanın fazla olduğunu göstermektedir.

6 Çar ve Muş dereleri havzalarında yoğunluğun 1'e yakın çıkması akarsu yoğunluğunun yüksek olduğunu göstermekte olup sel ve taşkın açısından riskli bir özellik göstermektedir Akarsu Sıklığı(Fs) Çar ve Muş derelerinin kolları ile birlikte havza içindeki birim alandaki yatak sayısı onun drenaj sıklığını ifade etmektedir. Yani havza içindeki toplam akarsu dizin sayısının havza alanına bölünmesiyle elde edilmektedir. Strahler (1976) metoduna göre; Fs: N/A N : Toplam dizin sayısı, A : Havza alanı (km 2 ) dir. Buna göre Çar ve Muş derelerinin akarsu sıklığı Fs=0,42 Çar Deresi havzası için : 17/44=0,38 Muş Deresi Havzası İçin : 29/65=0,46 Havzalardaki yüksek Fs değerleri, geçirgen olmayan zemin özellikleri, seyrek bitki örtüsü ve yüksek relief özelliklerini gösterirken, düşük Fs değerleri ise geçirgen olan jeolojik özellikleri ve alçak relief özelliklerini göstermektedir. Çar ve Muş deresi havzalarında, akarsu sıklığının (Fs) 1 in altında çıkması havzanın geçirimsiz, topografyanın yüksek ve eğimli, bitki örtüsünün ise seyrek olduğunu göstermektedir. Bu özelliklere sahip bir alanda sel ve taşkın riski yüksektir Çatallanma Oranı (Rb) Çar ve Muş deresi havzaları için çatallanma oranı 10 m'lik DEM verisinden çıkartılan drenaj esas alınarak hesaplanmıştır. Bu işlem sırasında Strahler (1976) yöntemi kullanılmış, sonuç olarak 4 evre belirlenmiştir (Tablo 3; Şekil 5). Düşük Rb değerine sahip havzalarda akımlar daha keskin ve yüksek olurken, yüksek Rb değerine sahip havzalarda ise daha düşük ve devamlı olabilmektedir. Strahler yöntemine göre belirlenen formül bir dizinin havzadaki toplam sayısının, bir üst dizinin havzadaki toplam sayısına oranı şeklinde uygulanmaktadır. Bu işlem aşağıdaki formül ile ifade edilir. Rb = Nu /Nu+1 Nu: Dizin sayısı, Nu+1: Bir sonraki dizin sayısıdır. Çatallanma oranı, havzalardaki dizin sayılarına bağlı olarak değişik çıkabilmektedir. Çıkan sonuçlar değişken olup, daha çok farklı havzalara ait sonuçların karşılaştırılması ve yorumlanması gereklidir. Tablo 3: Muş Şehrini Etkileyen Çar ve Muş Derelerinin Çatallanma Oranları Havza Adı Nu1 Nu2 Nu3 Nu4 Rb1 Rb2 Rb3 Rb4 Rb Ortalama Çar Dere Havzası ,5 Muş Dere Havzası , ,44 Çatallanma oranı analizlerine göre; Çar ve Muş derelerinin 1. dereceden kollarının sayısı 31 olarak bulunmuştur. 1. dereceden kolların bu kadar yüksek çıkması, akarsuyun kaynak kesimlerindeki sel yarıntılarının ne kadar etkili olduğunu göstermektedir. Akarsuyun 2. dereceden kollarının sayısı 10 dur (Tablo 4). 1.derece kollar ile 2. derece kollar arasında yaklaşık 3 kat fark bulunmaktadır. Havzaların 3. dereceden kollarının sayısı ise 3 dür (Tablo 3). Yine 2. dereceden kollar ile 3. dereceden kollar arasında 5 kat fark bulunmaktadır. Bu fark 3. dereceden kollar ile 4. dereceden kollar arasında da görülmektedir. Havzaların ve 3. derece kolları arasında bariz farklılıkların bulunması, akarsuyun taban seviyesinin tektonik ve östatik hareketlerden etkilendiğini göstermektedir.

7 Şekil 5: Muş şehrini etkileyen Çar ve Muş derelerinin çatallanma oranları 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Sel ve taşkın riski yüksek olan alanlarda, risk seviyesini belirlemek için havza ölçeğinde Fiziki ve Beşeri Coğrafya araştırmaları yapmak gereklidir. Akarsu karakteristiklerine yönelik olarak yapılan jeomorfometrik indis analizleri de bu konudaki araştırmaların en önemlilerinden biridir. Bu amaçla, bu çalışmada Muş şehrini etkileyen Çar ve Muş dereleri havzalarına yönelik jeomorfometrik indis analizleri yapılmıştır. Hem indis verileri hem de diğer verilere göre Muş şehrinin kurulduğu alan sel ve taşkın açısından yüksek risklidir. Çar ve Muş derelerinin yukarı ve aşağı havzaları arasında eğim değerleri açısından büyük tezat bulunmaktadır. Yukarı havzada eğim yüksek olduğu için düşen yağış hızlı bir şekilde akışa geçmektedir. Aşağı havzada da eğim düşük olduğu için dereler şiddetli sağanaklar sonucunda taşarak çevresine zara vermektedir. Bahar mevsimlerinde görülen sel ve taşkın olaylarından en fazla düşük eğime sahip alanlar etkilenmektedir. Bu alanlar tarım ve yerleşme alanlar olarak kullanılmaktadır. Çar ve Muş derelerinin yukarı havzalarında drenaj yoğunlu yüksek aşağı havzalarda düşüktür. Havza genelinde de drenaj yoğunluğu 1'e yüksek çıkmıştır. Bu değer havzaların fazla parçalanmış olduğunu göstermektedir. Yoğunluk değerinin 1'in üzerinde çıkması sel ve taşkın riskinin yüksek olduğunu göstermektedir. Çar ve Muş derelerinin çatallanma oranı analizlerinde 1. dereceden kol sayısının fazla çıkması akarsuyun gençlik döneminde olduğunu göstermektedir. Yine 1. dereceden kol sayılarının fazla olması yukarı havzaya düşen yağış sularını kısa sürede ana yatağa ulaştırılmasına neden olmaktadır. Bu tip akarsularda yüzeysel akışa geçen sular aynı dönemde ana yatağa kavuştukları için aşağı havzada sel ve taşkın oluştururlar. Çar ve Muş derelerinde de bu özellik görülmektedir. İlkbahar dönemindeki yağış ve kar erimeleri düşünüldüğünde bu durum daha fazla önem kazanmaktadır. Muş şehrinde görülen sel ve taşkın olaylarının temelinde doğal ve beşeri faktörler bulunmaktadır. Bu afetin nedenlerini ortaya koyabilmek için bu özelliklerin birlikte değerlendirilmesi gereklidir. Fakat sel ve taşkın çalışmalarında risk durumunu belirlemek için bütün doğal ve beşeri özelliklerin incelenmesine gerek görülmemektedir. Bu tip alanlarda akarsu havzalarına yönelik olarak sağlıklı jeomorfometrik analizler yapıldığında sel ve taşkın riskini belirlemek mümkün olmaktadır. KAYNAKLAR Ardos, M., Türkiye Ovalarının Jeomorfolojisi, İstanbul Üniversitesi Yayınları, No: 3263, İstanbul Atalay İ., Muş Ovası ve Çevresinin Jeomorfolojisi ve Toprak Coğrafyası. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları N0: 24 İzmir. Cürebal, İ Madra Çayı Havzasının Hidrografik Özelliklerine Sayısal Yaklaşım, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 11, Sayfa:

8 Cürebal, İ., Erginal, A. E., Mıhlı Çayı Havzasının Jeomorfolojik Özelliklerinin Jeomorfik İndislerle Analizi, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi ( Com) 19 : Dölek, İ., Muş'ta Yaşanan Sel ve Taşkınlara Neden Olan Doğal Faktörlerin Analizi, Marmara Coğrafya Dergisi, Sayı: 28, Sayfa: , İstanbul ISSN: E-ISSN Ecer, R., Yenigün, K., Gap Bölgesinde Kentsel Altyapının Bir Taşkın Örneğinde İrdelenmesi; Nedenler Ve Öneriler, TMMOB Afet Sempozyumu, EM-DAT, 2006a, Country Disaster Profile of Turkey. The OFDA/CRED International Disaster Database, - Université catholique de Louvain - Brussels Belgium, ( tarihli tarama) Erginal, A. E., Cürebal, İ., Soldere Havzasının Jeomorfolojik Özelliklerine Morfometrik Yaklaşım: Jeomorfik İndislerle Bir Uygulama, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17: Erinç, S., Doğu Anadolu Coğrafyası, İstanbul Üniversitesi, Coğrafya Enstitüsü Yayınları, No: 15, İstanbul Horton, R. E., 1945, Erosional Development of Streams and Their Drainage Basins: Hydrophysical Approach to Quantitative Morphology, Bulletin of the Geological Society of America, 56, Hoşgören, M.Y., Hidrografya nın Ana Çizgileri, İstanbul Üniversitesi Yayınları No: 2619, Coğrafya Enstitüsü Yayınlar No: 111 (3. Baskı) İstanbul Mirze, S. H., Kuruluş Yeri Açısından Muş Şehrinin Doğal Ortam Özelliklerinden Kaynaklanan Sorunlar ve Çözüm Önerileri, Fırat Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Bitirme Ödevi, Elazığ Özdemir, H., Bird, D, Evaluation of morphometric parameters of drainage Networks derived from topographic maps and DEM in point of flood. Environ Geol, : Özdemir, H, Havza Morfometrisi ve Taşkınlar, Fiziki Coğrafya Araştırmaları: Sistematik ve Bölgesel, Sayfa: , İstanbul Özdemir, H., Bayrakdar, C., Kasım 2007 Tuzla Deresi Taşkınının Nedenleri Üzerine Bir Araştırma (Silivri- İstanbul), Türk Coğrafya Dergisi, Sayı:49, Sayfa: , İstanbul. Öztürk, B. ve Erginal, E., Bayramdere Havzasında (Biga Yarımadası, Çanakkale) Havza Gelişiminin Morfometrik Analizler ve Jeomorfik İndislerle İncelenmesi, Türk Coğrafya Dergisi, Sayı: 50, Sayfa: 61-68, İstanbul Strahler, A. N., Elements of physical geography. New York, John Wiley. Sunkar, M., Mirze, S. H., Muş Şehrinin Kuruluş Yerinden Kaynaklanan Jeolojik-Jeomorfolojik Riskler, Ulusal Jeomorfoloji Sempozyumu 2010 (Prof. Dr. Oğuz EROL Onuruna), Ekim Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sayfa: 79-94, Afyonkarahisar Sunkar, M., Tonbul, S., Hydrographic analysis of Iluh River (Batman) in relation to flood and torrent events, ELSEVIER Procedia - Social and Behavioral Sciences 19 (2011) Tonbul, S., Sunkar, M., 2011, Batman da Yaşanan Sel ve Taşkın Olaylarının (31 Ekim-1 Kasım 2006) Sebep ve Sonuçları, Fiziki Coğrafya Araştırmaları; Sistematik ve Bölgesel, Türk Coğrafya Kurumu Yayınları No:5, Sayfa: , İstanbul TUHK, Ulusal Meteorolojik ve Hidrolojik Afetler Programı (Taslak-3), Editörler: H. Bacanlı, H. Özgüler, O. Lenk, Ankara, 47 s. ( ) Utlu, M., Toprak, A., Özdemir, H., 2012 Köyceğiz Gölü Kuzey Havzalarının Jeomorfometrik Analizlere Bağlı Değerlendirilmesi, III. Ulusal Jeomorfoloji Sempozyumu 2012 Bildiriler Kitabı Antakya/Hatay Vogt, V. J., Colombo, R., Bertolo, F., Deriving drainege Networks and catchment boundaries; a new methodology combining digital elevation data and environmental characteristics, Geomorphology 53, Youssef, A. M., Pradhan, B., Hassan, A. M., 2010, Flash flood risk estimation along the St. Katherine road, southern Sinai, Egypt using GIS based morphometry and satellite imagery, Environ Earth Sci (2011) 62: DOI /s