İÇİNDEKİLER...I B. MUTLULUĞUN TANIMI VE MAHİYETİ...77 C. MUTLULUĞUN DEĞERİ VE AMAÇ OLARAK MUTLULUK...80

Transkript

1 I İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER...I KISALTMALAR...III ÖNSÖZ... IV GİRİŞ...6 A. MUTLULUĞUN TANIMI... 6 B. MUTLULUĞUN MAHİYETİ... 7 C. BAZI İSLAM FİLOZOFLARININ MUTLULUK ANLAYIŞLARI İHVÂN-I SAFÂ NIN MUTLULUK ANLAYIŞI İBN SÎNÂ NIN MUTLULUK ANLAYIŞI İBN MİSKEVEYH İN MUTLULUK ANLAYIŞI...11 I. BÖLÜM...13 ARİSTO DA MUTLULUK DÜŞÜNCESİ...13 A. ARİSTO NUN HAYATINDAN KESİTLER...14 B. MUTLULUĞUN TANIMI VE MAHİYETİ...15 C. MUTLULUĞUN DEĞERİ VE AMAÇ OLARAK MUTLULUK...22 D. EN YÜKSEK GAYE / İYİ OLARAK MUTLULUK...25 E. MUTLULUĞU SAĞLAYAN UNSURLAR...28 F. EPİSTEMOLOJİK AÇIDAN MUTLULUK MUTLULUK ve AKIL MUTLULUK ve RUH MUTLULUK ve BİLGİ...49 G. MUTLULUK VE ERDEM...53 H. MUTLULUK VE HAZ...60 I. MUTLULUK İLE İNSAN - TOPLUM VE SİYASET İLİŞKİSİ...65 II. BÖLÜM...73 FARABİ DE MUTLULUK DÜŞÜNCESİ...73 A. FÂRÂBİ NİN HAYATINDAN KESİTLER...74 B. MUTLULUĞUN TANIMI VE MAHİYETİ...77 C. MUTLULUĞUN DEĞERİ VE AMAÇ OLARAK MUTLULUK...80 D. MUTLULUK TÜRLERİ DÜNYADAKİ MUTLULUK AHİRETTEKİ MUTLULUK...84 E. MUTLULUĞU SAĞLAYAN UNSURLAR VEYA MUTLULUĞA ULAŞMA YOLLARI.88 F. EPİSTEMOLOJİK AÇIDAN MUTLULUK MUTLULUK ve BİLGİ (FELSEFE ve MANTIK) MUTLULUK ve FA AL AKIL...97 G. MUTLULUK VE NEFS İLİŞKİSİ MUTLULUĞU ELDE ETMİŞ NEFİSLER FASIKLARIN NEFSLERİ CAHİLLERİN NEFSLERİ H. DEĞERLER AÇISINDAN MUTLULUK MUTLULUK ve AHLAK MUTLULUK ve ERDEM I. SİYASAL AÇIDAN MUTLULUK MUTLULUK ve SİYASET İLİŞKİSİ SİYASET ve AHLAK İLİŞKİSİ...123

2 II İ. TOPLUMSAL AÇIDAN MUTLULUK MUTLULUK ve TOPLUM İLİŞKİSİ TOPLULUK ÇEŞİTLERİNE GÖRE MUTLULUK ANLAYIŞLARI a. FAZİLETLİ TOPLUM (Erdemli Toplum) b. CAHİL TOPLUM c. FASIK TOPLUM d. DALALETTE OLAN TOPLUM J. MUTLULUK VE HAZ K. ÖLÜM VE MUTLULUK III. BÖLÜM ARİSTO VE FARABİ NİN MUTLULUK DÜŞÜNCESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ ARİSTO VE FARABİ NİN MUTLULUK DÜŞÜNCESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ SONUÇ KAYNAKÇA...160

3 III KISALTMALAR A.g.e A.g.m A.Ü.İ.F.D Bkz Çev Fak Krş. mad. M.E.B M.Ö M.Ü.İ.F Neş. : Adı geçen eser : Adı geçen makale : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi : Bakınız : Çeviri veya çeviren : Fakültesi : Karşılaştırınız : Madde-si : Milli Eğitim Bakanlığı : Milattan Önce : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi : Neşreden s. : Sayfa Tak. Thk. TDV Ünv vb vd. Yay. : Takdim : Tahkik : Türkiye Diyanet Vakfı : Üniversitesi : Ve benzerleri : Ve devamı : Yayınları

4 IV ÖNSÖZ Her insanın gerek bu dünya ve gerekse öteki hayat için düşündüğü bir mutluluk olgusu vardır. Bu mutluluk düşünceleri de insanların bulundukları konuma, yaşadıkları çevreye göre değişiklikler arz etmektedir. Her insan, oluşturduğu bu mutluluk olgusunu yaşadığı sürece gerçekleştirmek için çalışır. İnsanoğlunun her çağda ve zamanda elde etmek istediği mutluluk, felsefenin en önemli konularından biridir. Mutluluk kavramı, düşünce tarihinin en temel felsefe ve ahlak meselelerinden biri olduğu gibi insanoğlunun da bıkıp usanmadan peşinden gittiği en büyük hedefi olagelmiştir. Mutluluk, felsefenin ahlak disiplinleri için çok önemli ve hatta bazı ahlak anlayışlarının da temelinde yer alan kavramlardan biridir. Birtakım ahlak anlayışları mutluluğu insanın hayatı boyunca erişmeye çalışacağı ve eylemlerinin de en son gayesi olarak görmektedirler. Mutluluk insanın yöneldiği, ulaşmak ve gerçekleştirmek istediği en yüce bir gaye, tercih ettiği bir iyi ve nihai bir yetkinlik olunca, mutluluğun ne olduğu, ona nasıl ulaşılması gerektiği ve bunlarla bağlantılı olarakta diğer sorularında cevaplanması insan için temel bir önem arz etmektedir. Bizde bu çalışmamızda düşünce tarihi açısından çok önemli bir yere sahip olan, muallimi evvel olarak da adlandırılan, Eski Çağ filozofları arasında ilk olarak mutluluk kavramı üzerine sistemli bir görüş ileri süren ve bu kavrama da ahlak anlayışında çok fazla önem veren Yunan filozoflarından Aristo nun mutluluk düşüncesiyle, İslam felsefesi tarihinde Aristocu çizgiyi takip eden ve Aristo dan sonra da muallimi sânî olarak adlandırılan ve sistemli bir şekilde mutluluğu ele alan, onu dini motiflerle inceleyen, mutluluk ve ona ulaşabilmenin yolları hakkında eserler yazan Fârâbi nin mutluluk anlayışını ele alacağız; Aristo ve Fârâbi nin bakış açısıyla mutluluğu ortaya koyacağız. Aristo ve Fârâbi nin mutluluk düşünceleri hakkında yapılmış çok sayıda çalışma bulunmaktadır. Fakat Aristo ve Fârâbi nin mutluluk hakkındaki görüşleri, bu görüşlerindeki benzer ve farklılıklarını mukayeseli bir şekilde ortaya koyan bir çalışmaya rastlamamaktayız. Bu çalışmamızda Aristo ve Fârâbi nin mutluluk hakkındaki görüşlerini felsefi disiplinleri içerisinde sistematik bir şekilde ele alarak

5 V ortaya koymaya çalışacağız. Aristo ve Fârâbi nin ulaşabildiğimiz bütün eserlerinin orjinallerini ve çevirilerini tarayarak mutluluk hakkındaki görüşlerini mümkün olduğu kadar yansıtmaya çalışacağız. Bu çalışmamız üç bölüm halinde ele alınmıştır. Giriş bölümünde mutluluğun genel olarak ne anlama geldiğini ve mahiyetini açıklayarak, bazı İslam filozoflarının mutluluk anlayışlarının temel esasları ortaya koyulmuştur. Birinci bölümde; Aristo nun kısaca, hayatını ve yaşadığı çevreyi belirterek Aristo ya göre mutluluğun anlamını, mahiyetini, ona nasıl ulaşılabileceğini ve mutluluğun ilişkili olduğu diğer konular ele alınmıştır. İkinci bölümde ise Fârâbi nin, kısaca hayatı ve yaşadığı çevre ele alındıktan sonra, mutluluk kavramının Fârâbi ye göre anlamı, mahiyeti ve ona nasıl ulaşılabileceği gibi konulara yer verilmiştir. Üçüncü bölümde de, Aristo ve Fârâbi nin mutluluk hakkındaki düşüncelerinin benzer yönlerini ve Fârâbi nin Aristo dan farklı olarak mutluluk konusunda ortaya koyduğu fikirleri ele alınarak, mukayese mahiyetinde genel bir değerlendirilmesi yapılmıştır. Bu çalışmamız boyunca öncelikli olarak değerli yardımlarını esirgemeyen, bu çalışmayı yapmam için bana öncü olan, kütüphanelerinden faydalandığım, engin fikirleriyle beni yönlendiren, danışman hocam Sayın Doç. Dr. Bayram Ali Çetinkaya ya ve Yrd. Doç. Dr. Nuri Adıgüzel e, eleştiri ve yönlendirmeleriyle çalışmamızın bu aşamaya gelmesine katkıda bulunan değerli hocalarım Doç.Dr. Kadir Özköse ve Yrd. Dç. Dr. Musa Kazım Arıcan a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca da bu tezimin araştırılması boyunca benden maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen aileme de teşekkürü bir borç bilirim. Mehmet TUNCER SİVAS 2006

6 6 GİRİŞ İlk çağlardan beri tartışılagelen mutluluk, Sokrates ve Platon dan sonra Aristo tarafından ele alınarak sistematik bir tarzda incelemiştir. Aristo mutluluğu ahlak felsefesi, ahlak felsfesinide siyaset bilimi içerisinde değerlendirir. Onun bu sistematiği kendisinden sonra benimsenerek gerek batı dünyasındaki ve gerekse İslam dünyasındaki düşünürleri etkileyerek günümüze kadar sürdürülmüştür. Grek Felsefesinde mutluluğu sistematik bir şekilde ele alan Aristo dur. İslam dünyasında ise Aristo nun mutluluk konusundaki düşüncelerinden etkilenerek mutluluğu İslami düşünce içerisinde sistematize ederek ele alan filozofda Fârâbi dir. Biz de bu çalışmamızda felsefi düşüncelerinde mutluluğa büyük bir şekilde yer veren, Aristo ve Fârâbi nin mutluluk hakkındaki görüşlerini inceleyeceğiz. Aristo ve Fârâbi nin mutluluk görüşlerini ele almadan önce de mutluluğun tanımını, mahiyetini ve bazı Fârâbi den sonra yaşayan İslam filozoflarının mutluluk anlayışlarını ele alarak asıl konumuza geçeceğiz. A. MUTLULUĞUN TANIMI Mutluluğun Türkçe anlamını açıklamadan önce mutluluk kavramının başka dillerde hangi kelimelerle ifade edildiğini ve bu kelimelerin hangi anlamları karşıladıklarını belirtelim. Mutluluk kelimesi; Yunanca da eudaimonia sözcüğü ile ifade edilerek büyük çapta zenginlik, iyi olmak, 1 Latince de felicita sözcüğü ile refah ve bolluk, 2 İngilizce de happiness sözcüğü ile kıvanç, talih, bahtiyarlık, 3 Almanca da glück sözcüğü ile saadet, mutluluk, mal ve mülk edinmede başarıya ulaşma, 4 1 Dagobert D. Runes, Dictionary Of Philosophy, s.100. ( Eudaimonia mad. 1977) 2 Orhan Hançerlioğlu, Felsefe Ansiklopedisi Kavramlar ve Akımlar, s. 190, Cilt 4, (Remzi Kitabevi, Birinci Basım, İstanbul 1978) 3 Pars Tuğlacı, Resimli İngilizce Türkçe Sözlük, s. 289 (İnkılâp ve Aka Kitapevleri, 3. Basım, İstanbul 1981) 4 Karl Steuerwald, Türkçe Almanca Sözlük, s (ABC Kitabevi, 1. Baskı, İstanbul 1988)

7 7 Fransızca da bonheur sözcüğü ile mesut, bahtiyar, mutlu, 5 Farsça da mutluluğun karşılığı olarak nikbeht kelimesi, 6 Arapçada da mutluluk kavramı saade sözcüğü ile ifade edilerek, sıkıntıda olmamak, 7 neşe, başarı ve muvaffakiyet 8 manalarına gelmektedir. Kelime olarak mutluluk; genellikle insanların kendilerine en yüksek erek olarak koydukları değer, bilinci dolduran tam bir doygunluk durumu, istek ve eğilimlerin tam bir uyumu ve doygunluğu, 9 bütün özlemlere eksiksiz ve sürekli olarak ulaşılmaktan dolayı duyulan kıvanç durumu, 10 mutlu olma hali, saadet, 11 mutlak iç huzur,, 12 eksiksiz bir hoşnutluk durumu, ongunluk, 13 felah, fevz (selamet, zafer), hasene (güzellik), bahtiyarlık, mahzuziyyet (hoşlanma), mes udiyyet (kutluluk), muvaffakiyet (başarı), meymenet (uğurluluk, bereket), yaveri baht, yaveri talih, isteklerin giderilmesi ile gerçekleşen iç rahatlığı, 14 insanın doğru bilgi, inanç, erdemler ve güzel davranışlar sayesinde ulaşabileceği en yüksek ruhsal huzur, doyum ve memnunluk hali, 15 insanların dünyada ve ahirette ulaşmayı hedefledikleri ideal, şuurun tatmini, ruhun doyumu ve huzuru, 16 manalarına gelmektedir. B. MUTLULUĞUN MAHİYETİ Mutluluk insanın en yüksek ereği olduğundan, filozoflar, psikologlar, sosyologlar ve ahlak bilginleri gerek geçmişte ve gerekse de günümüzde mutluluk konusuyla yakından ilgilenmişlerdir. Şüphesiz şu da bilinmelidir ki; mutluluğu 5 Yalçın Kocabay, Türkçe Fransızca Büyük Sözlük, cilt 3, s. 526, (Başnur Matbaası, Ankara 1968) 6 Hasan Hüseyin Bircan, İslam Felsefesinde Mutluluk,s. 16. (İz Yayıncılık, İstanbul 2001) 7 İbn Manzur, Lisanü l Arab, saade mad. syf ( Dâru Sâdır, 3. Baskı, Beyrut 1994) 8 Serdar Mutçalı, Arapça Türkçe Sözlük, s (Dağarcık Yayınları, İstanbul ) 9 Bedia Akarsu, Felsefe Terimleri Sözlüğü, s (İnkılâp Yayınları, 8.Baskı İstanbul 1998) 10 Türkçe Sözlük, Cilt 2,s (Türk Dil Kurumu, 9. Baskı, Ankara 1998) 11 Mehmet Doğan, Büyük Türkçe Sözlük, Mutluluk Maddesi, 10. Baskı, (Ülke Yayınları, İstanbul 1994) 12 Meydan Larousse, mutluluk mad. Cilt.9, s ( Meydan Yayınevi, İstanbul 1972 ) 13 Büyük Larousse, mutluluk mad. Cilt.14, s ( Gelişim Yayınları, İstanbul 1986 ); Afşar Timuçin, Felsefe Sözlüğü, s. 246 (Bulut yayıncılık, 3. Baskı, İstanbul 2000) 14 Hançerlioğlu, Felsefe Ansiklopedisi Kavramlar ve Akımlar, s Mustafa Çağrıcı, Saadet mad., İslam da İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi, Cilt 4, s.34. (Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1997) 16 Süleyman Hayri Bolay, Felsefe Doktirinleri ve Terimleri Sözlüğü, s (Akçağ yayınları, 7.Baskı, Ankara 2004)

8 8 aramak, ona ulaşmanın yolarını belirlemek onunla uğraşmak yalnızca filozoflara yahut sadece düşünürlere özgü bir iş de değildir. Mutluluğa ulaşma düşüncesi insan fıtratında var olan bir olgudur. 17 Her insan mutluluğa dair bir tasavvura sahiptir, kendisi için bir mutluluk olgusu oluşturur, yaşadığı sürece bu mutluluk olgusunu gerçekleştirmeye çalışır ve ona ulaşabilmek, hayatını ona göre yönlendirip şekillendirmek için çeşitli yollara başvurur. 18 Mutluluğun ne olduğu, böyle bir şeyin var olup olmadığı, nasıl elde edilebileceği, insan davranışlarındaki belirleyiciliğinin ne düzeyde olduğu, hangi alanda gerçekleşip gerçekleşmeyeceği (akıl duygu, dünya ahiret), insanların niçin mutluluğa arzu duydukları gibi konular devamlı olarak tartışılmıştır. 19 Bir yetkinlik olarak mutluluk insanın var oluşunun sebebidir. Her insan mutluluk duygusunu sübjektif olarak kendi içerisinde taşımakta ve mutluluk olarak gördüğü şeye ya tabii ya zorunlu ya da iradi olarak yönelmektedir. Böylece mutluluk insanın hayatında yöneldiği bir gaye, arzu ettiği bir yetkinlik ve tercih ettiği bir iyi olarak onun hayatında belirleyici yerini almaktadır. 20 C. BAZI İSLAM FİLOZOFLARININ MUTLULUK ANLAYIŞLARI Felsefe tarihi boyunca yapılan tartışmalar ve ileri sürülen fikirler dikkate alındığında mutluluğun tek bir tanımının olmadığı kendilinden anlaşılmaktadır. Nitekim pek çok mutluluk tanımı yapılagelmiştir. Bunların tamamını burada zikretmek burada mümkün olmadığından bazı İslam filozoflarının mutluluk tanım ve görüşlerini kısaca hatırlatmak istiyoruz. Mutluluk düşüncesi geniş şekilde izah edilecek bir konudur. Sadece kısa bir tanımını vermekle anlaşılmayabilir veya onun tek bir tanımı yoktur, herkesin kendi düşünce yapısına göre bir mutluluk anlayışı vardır. Bizde bu bölümde Aristo ve Fârâbi nin mutluluk düşüncelerini ortaya 17 Mikdat Yalçın, Mutluluk Yolu ve Felsefesi, çev. Sabri Hizmetli s. 9. (İlmi Neşriyat, İstanbul 1994) 18 Lokman Çilingir, Ahlak Felsefesine Giriş, s. 28. (Elis Yayınları, 1. Baskı, Ankara 2003) 19 Bircan, İslam Felsefesinde Mutluluk, s A.g.e, s. 54.

9 9 koymadan önce giriş mahiyetinde bazı İslam filozoflarının mutluluk anlayışlarını kısaca vererek asıl konumuza geçmeyi uygun görmekteyiz. 1. İHVÂN-I SAFÂ NIN MUTLULUK ANLAYIŞI İhvân-ı Safâ mutluluğu dünyevi ve uhrevi olarak ikiye ayırarak geleneksel İslami telakkiyi sürdürmüşlerdir. 21 İnsan için hem dünyada hem de ahirette gerçek mutluluk, İhvân-ı Safâ düşüncesinde, ruhani hazlardadır. Ruhani hazlardan bedenle beraberken duyulan ve idrak edilenler dünyevi mutluluktur. Maddeden mücerret nefislerin kavuşacağı hazlar da uhrevi mutluluktur. Dünyevi mutluluk İhvân-ı Safâ ya göre, her varlığın en iyi durumlarla en mükemmel gayelere doğru ilerlerken en uzun süre yaşamasıdır. Dünyada bilkuvve melek olacak şekilde yetkinleşen insanın, öteki hayatta ulaşılacak rûhâni hazları idrak etmesidir. Ahiret mutluluğu ise; her nefsin en iyi durumlarda ve en yetkin gayelere doğru yükselerek ebediyen varlığını sürdürmesidir. Bilfiil melek haline gelen insani nefslerin ulaşacağı rahat, surûr ve nimetlerdir. 22 İnsan bu dünyada İhvân a göre, yaşamı boyunca iyi bir şekilde yaşayarak, en yüce gayeye ulaşmak için gayret göstererek kendisini yetkinleştirmelidir. Bu dünyada kendisini yetkinleştiren insan hem bu dünyada hem de ahirette en yüce gayeye ulaşacaktır. En yüce gaye olan mutluluk da (es-saadetü lkusvâ) İhvân-ı Safâ ya göre ahiret mutluluğudur. 23 Uhrevi mutluluk, durumunu yetkinleştirmiş ve gayesini tamamlamış olan her nefsin, bedenden ayrıldıktan sonra ebediler içerisinde varlığını devam ettirmesidir. İhvân a göre devamlı ve tam bir mutluluğa ulaşmak için nefsin bedenden ayrılması gerekmektedir. Nitekim hiçbir maddi/hissî haz ve elem daim değildir. Bundan dolayı insanın bedene bağlı kalarak tam manada mutlu olması mümkün değildir. İnsanın yaşantı ve fiilleriyle meleklere benzemeye çalışması, nefsini temizlemesi, anlayışını, ahlakını, seciyelerini ve itikadını düzeltmesi gerekmektedir. Ancak bu sayede insan ruhi yetkinliğe ulaşabilir. 21 Çağrıcı, İslam Düşüncesinde Ahlak, s İhvânu s- Safâ, Resâilu İhvâni s-safâ ve Hullâni l- Vefâ, neş: Butros El- Bustânî, I. Risale, ; II. Risale, 172; III. Risale, 50, 69, 71, 82 (Dâru Sâdır, Beyrut); Bayram Ali Çetinkaya, İhvân-ı Safâ nın Dini ve İdeolojik Söylemi, s (Elis Yayınları, Ankara 2003) 23 Çetinkaya, İhvân-ı Safâ nın Dini ve İdeolojik Söylemi, s. 288; bkzbircan, İslam Felsefesinde Mutluluk,s. 101.

10 10 Bu yetkinliği kazanan iyi nefsler bu dünyada bilkuvve melek bedenden ayrılınca da bilfiil melek olurlar. İhvân-ı Safâ ya göre kısaca insanın bu dünyadaki var oluş sebebi, kendini ve Yaradan ını bilip meleklerden bir melek olabilecek şekilde yetkinliğini kazanmasıdır. 24 İhvân-ı Safâ ya göre âlemde her şey hayır için, hayır da kendisi için istenir. Buradaki hayrı İhvân-ı Safâ, kısaca mutluluk olarak açıklamış ve mutluluğun başka bir amaç için araç değil kendi kendisinin amacı olduğunu belirtmişlerdir. 25 İstenen her şey, iyi olmasından dolayı istenmektedir ve iyi de ancak özünden dolayı istenir. İhvân-ı Safâ ya göre mutlak iyi mutluluktur. Bu nedenle mutluluk başka bir şeyden dolayı değil, özünden dolayı istenir. 26 Mutluluk insanın en yüksek derecede arzuladığı ve insanı manen yetkinleştirip geliştiren şeydir İBN SÎNÂ NIN MUTLULUK ANLAYIŞI İhvân-ı Safâ ile yaklaşık olarak ayını çağda yaşamış olan İbn Sînâ mutluluğu, günlük dildekinden farklı olarak, dini-metafizik yetkinliğe ulaşmış insanın duyduğu en yüksek derecede haz ve memnunluk olarak düşünmüştür. İbn Sînâ ya göre bedeni mutluluğun veya duyular vasıtasıyla elde edilen lezzetlerin herhangi bir değeri ve önemi yoktur. İdrak, düşünme gücü ne kadar şiddetli, derinden ve güzel olur, idrak edilen şey de ne kadar değerli ve güzel olursa bundan elde edilen lezzet ve mutluluk da bu nispette o kadar güçlü olur. İşte bu nedenle aklın idrakinden duyulan haz, duyularla algılanan hazdan daha kuvvetlidir, insan için de daha önemli ve önde gelen bir hazdır. İbn Sînâ ya göre insan natık nefsin yetkinliği ile mutluluğu elde etmektedir. 28 İbn Sînâ ya göre nefsin düşünme gücü sadece insanda vardır. İşte bu 24 Çetinkaya, İhvân-ı Safâ nın Dini ve İdeolojik Söylemi, s Çetinkaya, İhvân-ı Safâ nın Dini ve İdeolojik Söylemi, s ; Çağrıcı, İslam Düşüncesinde Ahlak, s. 108.; Bircan, İslam Felsefesinde Mutluluk,s Çetinkaya, İhvân-ı Safâ nın Dini ve İdeolojik Söylemi, s. 289; Bircan, İslam Felsefesinde Mutluluk,s Çetinkaya, İhvân-ı Safâ nın Dini ve İdeolojik Söylemi, s İbn Sînâ, İşaretler ve Tembihler, s , çev. Ali Durusoy, Muhittin Macit, Ekrem Demirli, (Litera Yayıncılık, İstanbul 2005); bkz Çağrıcı, İslam Düşüncesinde Ahlak, s. 144.

11 11 güç sayesinde insan, İbn Sînâ ya göre, nazari ve ameli hakikatleri tasavvur ve tasdik ederek yetkinliğini kazanır. Nazari ve ameli hakikatleri de düşünme gücü sayesinde idrak ederek mutluluğa ulaşır. 29 İbn Sînâ da mutluluk, özü itibariyle istenilen ve bütünüyle tercih edilendir. Mutluluğun dışında tercih edilen ve ulaşılmak istenen bütün gayeler bir başka şeyden dolayı tercih edildikleri için, kendisinden dolayı tercih edilen mutluluk, tercih edilen ve ulaşılmak istenen gayeler içerisinde en üstün olanıdır. 30 İbn Sînâ ya göre mutluluk en yüksek bir gayedir. Bu en yüksek gayeye ulaşmak da nefsin yetkinleşmesi sayesinde olmaktadır. Nefsin tam yetkinliği de bedenden ayrılması ile mümkündür, dolayısıyla da en yüce mutluluk ölümden sonra gerçekleşecektir. 31 Nefis bu dünyada maddeden tamamıyla müstağni olamayacağı için mutluluğun en yüce derecesine insan ahirette ulaşacaktır. İnsan bu dünyada düşünme gücüyle hakikatleri idrak edip kendini yetkinleştirdiğinde, dünyadaki mutluluğa ve bunun akabinde de nefsi bedenden ayrıldığında yüce mutluluğa ulaşacaktır. 3. İBN MİSKEVEYH İN MUTLULUK ANLAYIŞI İbn Miskeveyh e göre her varlığın kendi varlıklarını meydana getiren ve kendilerini başka varlıklardan ayırt eden güçleri, kabiliyetleri ve fiilleri vardır. Her varlık kendi var oluş amacını gerçekleştirmek için çalışır. İnsanın insan olması sebebiyle kendisine has olan, insanlığını ve faziletlerini tamamlayan güç, kabiliyet ve fiilleri, düşünme ve ayırt etme gücü sonrası gerçekleştirdiği iradi fiilleridir. İnsan, düşünme ve ayırt etme gücüyle iradi eylemlerde bulunup, var oluş amacına yöneldiği zaman mutlu olur. 32 Düşünme ve ayırt etme gücü sonucu ortaya çıkan fiiller diğer varlıklar arasında insanın kendisine has ve başkasıyla paylaşmadığı fiilleridir. Hangi insanın ayırt etme gücü daha sağlam, düşüncesi daha üstün ve seçimi daha doğru ise 29 Mehmet S. Aydın, İbn Sînâ nın Mutluluk Anlayışı, s (İslam Felsefesi Yazıları içerisinde, Ufuk Kitapları, İstanbul 2000) 30 Bircan, İslam Felsefesinde Mutluluk,s A.g.e, s İbn Miskeveyh, Ahlâkı Olgunlaştırma, s.19, çev. Abdülkadir Şener, İsmet Kayaoğlu, Cihad Tunç, (Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1983)

12 12 bu insanın eylemleri de bu ölçüde daha mükemmeldir ve bu mükemmelliği yakaladığında insan mutluluğa ulaşır. Bu nedenle İbn Miskeveyh e göre insanın görevi, mükemmelliği sağlayan ve yaratılış amacını teşkil eden iyiliklere karşı arzu duyması, onlara ulaşmak için uğraşması ve bunları elde etmekten alıkoyan ve bunlardan alacağı zevki azaltan kötülüklerden kaçınmasıdır. 33 İbn Miskeveyh e göre her varlığın mutluluğu kendisine has olan fiillerin ondan tam ve kâmil olarak meydana gelmesine bağlıdır. İnsanın da kendisine ait olan, onu diğer varlıklardan ayıran fiilleri, düşünme ve ayırt etme gücü olduğuna göre insan da bu güçler sayesinde fiillerini tam ve mükemmel bir şekilde yaptığında mutluluğa ulaşacaktır. 34 İnsan kendi özünü mükemmelleştirip, eksikliklerini tamamlayarak, yaratıcısına yaklaşarak, hikmetten bolca nasibini alarak, faziletlerini artırarak, en yüksek dereceye ve en yüce mutluluğa ulaşır. 35 İbn Miskeveyh e göre, insan bedeni ve nefsi iyilikleri elde edip bu iki alanı birlikte mükemmelleştirdiğinde ve bedeni eksikliklerden kurtulup nefsini mükemmelleştirdiğinde tam ve yüce mutluluğu elde eder. 36 Mutluluk gayelerin gayesidir, buna ulaşan bir kişi, hayırdan başka bir şey düşünemez. O insanın yöneleceği amaçların en iyisi, en mükemmelli ve en yetkin olanıdır. Mutluluğu elde edince kişi bundan başka bir şeyi elde etme ihtiyaç duymaz. İnsan mutluluğu elde edince büyük bir zevk alır. Bu zevkte İbn Miskeveyh e göre, her şeyden daha üsttedir. 37 Bu zevk gelip geçici bir zevk değildir, devamlıdır, sonsuzdur, tamdır, hissi değil aklidir ve edilgen değil etkendir, hayvani değil ilahi bir zevktir İbn Miskeveyh, Ahlâkı Olgunlaştırma, s A.g.e, s A.g.e, s.45. ve A.g.e, s A.g.e, s İbn Miskeveyh, Ahlâkı Olgunlaştırma, s.94 95; ayrıca bkz Macid Fahri, İslam Ahlâk Teorileri, s , çev. Muammer İskenderoğlu, Atilla Arkan, (Litera Yayıncılık, İstanbul 2004); Bircan, İslam Felsefesinde Mutluluk,s ; Mustafa Çağrıcı, İslam Düşüncesinde Ahlak, s ; Necip Taylan, Anahatlarıyla İslam Felsefesi, s (Ensar Neşriyat, IV. Baskı, İstanbul 2000)

13 13 I. BÖLÜM ARİSTO DA MUTLULUK DÜŞÜNCESİ

14 14 A. ARİSTO NUN HAYATINDAN KESİTLER Aristoteles, M.Ö. 384 de Khalkidiko Yarımadası nın kuzeydoğu kıyısında, günümüzde Stavro denilen küçük bir kent olan Stageria da doğdu. 1 Bir hekim soyundan gelen Aristoteles in babası Nikomakhos da hekimdi ve aynı zamanda Makedonya Kralı II. Amyntas ın yakın dostu ve özel doktoru idi. 2 Aristo Antik Yunan felsefesinin önemli isimlerindendir. Akılcı yaklaşımı ve bilimsel görüşleriyle felsefede gerçekliğin baba sı ve mantığın öncüsü olarak kabul edilir. 3 Aristo nun gerek ailesi gerekse bulunduğu kültür çevresi kendisini tecrübî araştırmaya ve müsbet ilimlere önceden hazırlamıştır yılında Aristo, Atina ya tahsile giderek Eflatun un (ö.347) Akademia sına (Akademos) girdi. Buradaki tahsili sırasında önceleri Eflatun un en seçkin talebesi, sonra da onun felsefi sistemini eleştiren başarılı bir rakibi oldu. 5 Eflatun un ölümüne kadar on dokuz yıl Akademia da kaldı. 6 Eflatun un ölümünden sonra Atina yı terk etti. 7 Akademia nın yetiştirdiği en dikkat çekici ve en önemli talebedir. 8 Yirmi yıl boyunca Eflatun la onun Akademia sında diyaloglarda bulundu ve sonra da Assos ta 9 bir Akademia kurdu. 10 Makedonya Kralı İskender i yetiştirmek için 343 yılında Pella Sarayı na davet edilmiştir. Bu eğitim sonucunda da Aristo, dünya imparatorunu yetiştiren üstat unvanıyla büyük bir ün kazanmıştır. 11 Burada İskender e öğretmenlik yapması, onun düşünce sisteminde 1 Davıd Ross, Aristoteles, çev. Ahmet Arslan, İhsan Oktay Anar, Özcan Yalçın Kavasoğlu, Zerrin Kurtoğlu, s. 15. (Kabalcı Yayınevi, 1, Basım, İstanbul 2002) 2 Mahmut Kaya, Aristoteles ve Felsefesi, s. 20. (Ekin Yayınları, İstanbul 1983) 3 Aristoteles, Retorik, çev. Mehmet H. Doğan, s.1 ( Yapı Kredi Yayınları, 7. Baskı, İstanbul 2004) 4 Alfred Weber, Felsefe Tarihi, çev. H. Vehbi Eralp, s. 68. ( Sosyal Yayınlar, V. Baskı, İstanbul 1998) 5 Mahmut Kaya, Aristo mad. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 3, s (İstanbul 1991) 6 Ross, Aristoteles, s Maurice Cranston, Batı Düşüncesinde Siyaset Felsefeleri, çev. Nejat Muallimoğlu, s. 23. (Marmara Ünv. İlahiyat. Fak. Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2000) 8 Hüsamettin Erdem, İlk Çağ Felsefesi Tarihi, s (İlaveli 4. Baskı Hü-Er Yayınları, Konya 2000) 9 Assos, bugün Çanakkale ilinde Behramkale diye bilinen yerdir. 10 Aristoteles, İkinci Çözümlemeler, çev. Ali Houshiary, s. 1 (Yapı Kredi Yayınları, 1. Baskı, İstanbul 2005) 11 Mehmet Vural, İslam Felsefesi Sözlüğü, s. 36. (Elis Yayınları, 1. Baskı, Ankara 2003 )

15 15 önemli bir yer tutmaktadır. 12 Büyük İskender in öğretmenliğini yaptıktan sonra Atina ya dönüşünde Eflatun un kurmuş olduğu Akademia nın başına getirilmeyince, kent dışında kendi okulunu, Lykeion u (lise adı buradan gelir) kurmuştur. 13 İskender in 323 yılında ölümünden sonra da Makedonya taraftarlığı ve eski bir şiirinden dolayı dinsizlik ile suçlandırıldığından, Sokrates in akıbetine uğramamak, Atinalıların felsefeye karşı ikinci bir cinayet işlemelerine fırsat vermemek için, 14 Euboia (Eğriboz) adasında Khalkis e çekilmek, iltica etmek zorunda kalmış 15 ve yakalandığı mide hastalığından kurtulamayarak 322 de orada ölmüştür. 16 Aristo, çalkantılı bir dünyada çalkantılı bir hayat sürmüş, tartışmalı bir kamusal kişilik, kuşaklar boyunca yorulmaz kişiliğiyle de öğrencilere ilham kaynağı olagelen bir öğretmen 17 ve İslam felsefesi üzerinde önemli etkileri olan İlkçağ Yunan filozofudur. 18 B. MUTLULUĞUN TANIMI ve MAHİYETİ İnsanoğlu çağlar boyunca, hayatta en yüksek değerin ne olduğunu devamlı olarak aramış ve araştırmıştır. Antikçağ Yunan felsefesinde de en çok tartışılan konulardan biriside işte bu en yüksek değerin ne olduğu meselesidir. Şimdi biz de Aristo nun en son gaye olarak belirttiği mutluluk nazariyesi hakkındaki düşüncelerini mutluluğun tanımı ve mahiyetinden başlayarak, ahlak ve siyaset hakkında yazmış olduğu eserlerini temel alarak ortaya koymaya çalışacağız. Aristo, mutluluk nazariyesini geliştirmeden önce iyi ideasını açıklayarak, mutluluğun ne olduğunu iyi kavramından hareketle ortaya koymaktadır. 19 Aristo, 12 Necip Taylan, Anahatlarıyla İslam Felsefesi Kaynakları Temsilcileri, Tesirleri, s. 82. (Ensar Neşriyat, IV. Baskı, İstanbul 2000) 13 Aristoteles, Fizik, çev. Saffet Babür, s. 1 (Yapı Kredi Yayınları, II. Baskı, İstanbul 2001) 14 Ross, Aristoteles, s Weber, Felsefe Tarihi, çev. H. Vehbi Eralp, s Kaya, Aristo mad., s Jonathon Barnes, Aristoteles, Düşüncenin Ustaları, s. 9. (Altın Kitaplar Yayınevi, 1, Basım, İstanbul 2002) 18 Kaya, Aristo mad., s Bircan, İslam Felsefesinde Mutluluk, s. 27.

16 16 birden çok iyinin bulunduğunu, insanların iyi anlayışlarının farklı farklı olduğunu ve bundan sonra da, kendisi iyi olan bir şeyin bulunduğunu, bunun da; bütün iyi olan şeylerin iyi olmasının nedeni olduğunu, 20 her bir iyinin iyisi, her şeyin en güzeli, en iyisi ve en hoşu olan, 21 bütün şeylerin onun uğruna yapıldığı, 22 yapılanlarda kendisi için istediğimiz, başka şeyleri de onun için istediğimiz amaç olan, 23 her eylemin kendinde bir değeri olan son bir erek olarak, 24 hiçbir zaman bir başka şey için değil hep kendisi için tercih edilen, 25 kendi başına bir erek olan, yani herhangi bir başka şeye erişmek için bir araç olmayan, kendi kendine yeterli olan, 26 hayatı kendisiyle seçilmeye değer kılan, 27 daha tanrısal ve daha kutlu ve iyi bir şey olan, 28 tüm yapılabilecek şeylerin en ucundaki şeyin, 29 insanlar arasında ittifak olduğunu kabul edip, 30 çoğunluğun görüşüne uygun olarak da yaşamın ereğinin Eudaimonia 31 yani mutluluk olduğunu belirtmektedir. Aristo bir argümanın, bir baltanın, bir geminin ya da her hangi bir aletin iyiliği, erdemi ki bu şeylerin erdemleri en iyi durumda olmalarıdır olduğu gibi insanın da iyiliğinin, onun mükemmelliğe erişebilmesi olduğunu belirtir. 32 Aristo da bütün insan eylemlerinin ereği iyidir, hem de bu eylemle kazanılan iyidir. Her eylem bir iyiye çabalar, ama herkesin erişmeye çabaladığı iyi başkadır. 33 O halde Aristo ya göre iyi rölatiftir. İnsan için en yüksek iyi, zihinle hayvani unsur arasındaki dengeden doğan mutluluktur. 34 Bütün yapılanların onun uğruna yapıldığı şey iyidir. Tıpta sağlık, askerlikte utku-zafer, mimarlıkta ev, her bir şeyde başka başka şeylerdir. 20 Aristoteles, Nikomakhos a Etik, çev. Saffet Babür, s. 4, 1095 a (Ayraç Yayınevi, Ankara 1997); Aristoteles, Eudemosa Etik, çev. Saffet Babür, s. 32, 1217 b 1 5 (Dost Kitabevi Yayınları, I. Baskı, Ankara 1999) 21 Aristoteles, Eudemosa Etik, s. 11, 1214 a Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 9, 1097 a A.g.e, s. 2, 1094 a Bedia Akarsu, Mutluluk Ahlakı, s.122. (İnkılâp Yayınları, İstanbul 1998) 25 Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 211, 1176 b 1 10, Aristoteles, Nikomakhos a Etik,s. 9, 1097 b Akarsu, Mutluluk Ahlakı, s.124, Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 211, 1176 b Ross, Aristoteles, s Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 20, 1101 b A.g.e, s. 4, 1095 a Recep Kılıç, Ahlakın Dini Temeli, s. 19. (Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1992) 31 Akarsu, Mutluluk Ahlakı, s Barnes, Aristoteles, Düşüncenin Ustaları, s. 116, Aristoteles, Eudemosa Etik, s. 43, 1219 a Akarsu, Mutluluk Ahlakı, s.126.; Aristoteles, Politika, çev. Mete Tuncay, s. 7, Kitap I, I. Bölüm (Remzi Kitabevi, 7. Baskı, İstanbul 2004) 34 Weber, Felsefe Tarihi, s. 86.

17 17 Çünkü herkes öteki şeyleri o amaç için yapmaktadır. O halde bütün yapılanların bir amacı varsa bu yapılan şey iyi olur, amaçları daha çoksa, iyi bunlar olur. Ama burada bunların hepsinin kendilerinin amaç olmadıkları açıktır. Oysa en iyi, kendisi amaç olan ve bütün diğer şeylerin ona ulaşmak için birer araç ve ara amaçlar olduğu yalnızca tek bir şeydir veya en yüksek ve en tam olan erdemli eylemdir. 35 İyi, sırf kendisi olduğu için seçtiğimiz ya da uğruna başka bir şeyi seçtiğimiz, anlamı ve nedeni olan veya neden kazanan her şeyin elde etmeye çalıştığı, 36 aşırı olmayan, birçok insanın peşinden koştuğu, arzu ettiği, övülen, insanların düşünerek yapmayı seçtikleri, yapmakla dostlarımızı hoşnut ettiğimiz veya düşmanlarımızın canını sıktığımız, 37 aklı anlayışı olan insanların belli durumda seçtiği 38 şeydir. İnsan eylemlerinin son ereği en yüksek iyidir, yani bir başkası dolayısıyla değil, doğrudan doğruya kendisi için, kendisine erişilmeye çalışılan ve yaşama en yüksek değeri vermek için kendi kendine yeten şeydir. 39 Bu ise kendine yeter bir şey olan ve bütün yapılanların ulaşabileceği en son nokta, en son amaç olan mutluluktur. 40 Mutluluk dışında her şeyi bir başka şey uğruna tercih ediyoruz. Ama mutluluk hedef olduğu için onu herhangi bir şey için tercih edemeyiz. 41 Muhakkak ki; doğal olan edinsel olandan, 42 gerçekliği amaçlayan şey, görünüşü amaçlayan şeyden, insanın olmak istediği şey, görünmek istediği şeyden, 43 kendisi için aranan, başka bir şey için aranandan, hiçbir zaman bir başka şey için tercih edilmeyende, hem kendileri için hem de başka bir şey için tercih edilenlerden daha üstün bir amaçtır. Hiçbir zaman bir başka şey için tercih edilmeyip, hep kendisi için tercih edilen ise sadece kendisi amaçtır, işte bu amaçta mutluluktur. 44 İnsanın amacının mutluluk olduğu, bütün insanların mutluluk aradıkları, her insanın onu gönülden istediği, arzu ve tercih ettiği, ona ulaşmaya çabaladığı bir 35 Akarsu, Mutluluk Ahlakı, s Aristoteles, Retorik, s. 53, 1362 a Aristoteles, Retorik, s , 1363 a A.g.e, s. 59, 1364 b Akarsu, Mutluluk Ahlakı, s Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 9 10, 1097 b A.g.e, s. 212, 1176 b Aristoteles, Retorik, 61, 1365 a A.g.e, s. 62, 1365 b Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 9, 1097 a

18 18 gerçekliktir. Mutluluğun en yüksek iyi ve en yüksek gaye olduğu konusunda her hangi bir problem olmamakla birlikte Aristo ya göre onun ne olduğu, mahiyeti tartışma konusudur. Aristo, mutluluğu insanın en son gayesi olarak kabul etmektedir. 45 Fakat mutluluğun ne olduğu konusunda tartışmalı bir fikir ortaya koymuş ve insanların anlayışlarına göre mutluluğun değişebileceğini söylemiştir. Bunu da: Mutluluğun ne olduğu tartışma konusudur, çoğunluğun ondan anladığı da bilge kişilerinkiyle aynı değil. Kimi apaçık belli şeyleri, sözgelişi haz, zenginlik, onuru anlıyor, kimi de bir başka şeyi, çok kez aynı kişi bile başka başka şeyleri anlıyor, örneğin; hasta olunca sağlığı, yoksul düşünce zenginliği, kendi bilgisizliklerini bilenler ise büyük ve onları aşan şeyler söyleyenlere hayran kalıyorlar. Kimi pek çok olan bu iyi şeyler yanında kendisi iyi olan bir şeyin olduğunu, bunun da bunların iyi olmasının nedeni olduğunu düşünmüştür. 46 şeklinde ifade etmektedir. Bu nedenle mutluluğun ne olduğu konusunda bir karara varmak için Aristo ya göre mevcut kanıları, ama bütün kanılar yerine en yaygın olanlarını ya da her hangi bir temeli var gibi görünenleri incelemek gerekir. 47 Biraz önce yaptığımız açıklamaya göre bazıları mutluluğun haz, onur ya da zenginlikte olduğunu söylemişti. Aristo bunlardan hiçbirisinin aranan iyi olmadığı kanaatindedir. 48 Aristo ya göre bunlara karşılık gelen üç tür belli başlı yaşam biçimi vardır. Bunlar ise haz hayatı, siyaset hayatı ve ticaret (teoria) hayatıdır. Öncelikli olarak; haz hayatını seçenler mutluluğu hazda görürler. Ama Aristo ya göre bu çoğunluğun ve kaba saba insanların görüşüdür ve bundan dolayı onlar haz hayatını seçerler. 49 Yine Aristo ya göre mutluluk özü itibariyle haz değildir. Üstünlüğü, erdemi sevenlerin ve ona uygun etkinlikte bulunanların hayatı kendi başına hoştur, haz vericidir. Her bir kişi için hoş, onun sevdiği söylenen şeydir, çünkü hoşlanmak ruhta olup biten şeylerdendir. İnsanların çoğunda haz veren hoş şeyler çatışma halindedir. Çünkü bunlar doğal yapıları gereği hoş değildirler. Oysa güzelliği, 45 Kaya, Aristoteles ve Felsefesi, s.240; Takiyyettin Mengüşoğlu, Felsefeye Giriş, s.264(remzi Kitabevi, VII. Baskı, İstanbul 2000); ayrıca bkz Bircan, İslam Felsefesinde Mutluluk, s. 20. ve 29; Bircan, İslam Ahlak Felsefesinde En Yüce Gaye Kavramı ve Ahlaki Değerlerin Belirlenimi, s (İslami Araştırmalar Dergisi içerisinde, III. Sayı 2003) 46 Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 4, 1095 a A.g.e, s. 4, 1095 a Kılıç, Ahlakın Dini Temeli, s Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 5 6, 1095 b 15 30, 1096 a 1 10.

19 19 üstünlüğü ve erdemi sevenler için doğal yapıları gereği, kendiliklerinden hoş olan şeyler hoştur ve bunlar haz veren eylemlerdir. Aristo ya göre erdemi, üstünlüğü ve güzelliği sevenlerin hayatı bir takı gibi hazza ayrıca gereksinim duymaz ve hazzı kendi içerisinde taşır. 50 İkinci olarak da siyaset yaşamını seçenler, bu hayatı sevenler mutluluğu onurda görürler. Seçkinler ve eylem adamları böyle düşünürler. Ama Aristo haz gibi onuru da mutluluğa layık görmez. Onur, aradığımız mutluluk mahiyetinden daha yüzeyseldir. Çünkü onur verilir, mutluluk ise kazanılır. Onur verildiği gibi alınabilir de bu nedenle mutluluktan daha yüzeyseldir. Nitekim onur onurlandırılandan çok onurlandırana bağlıdır. Bu saydığımız kişiler kendilerini iyi olduklarına inandırmak ve erdemleri için onurlandırılmayı beklemektedirler. Oysa Aristo mutluluğu, en yüce iyiyi, kişiye özgü olan ve kolayca ondan alınamayacak bir şey olarak görmektedir. Dolayısıyla erdem mutluluğa daha uygun görünmektedir. Hatta Aristo ya göre siyaset yaşamının amacının, onurdan çok erdem olduğunu söyleyenler bile çıkabilir. Ona göre erdeme sahip olmakta mutluluk için yeterli değildir. Çünkü erdem sahibi birisinin hayat boyu eylemsiz kalması, uyuması, başına türlü türlü felaketlerin gelmesi, büyük talihsizliklere uğraması, kısaca erdemini yerine getirecek, kullanacak bir etkinlikte bulunamaması mümkündür. Böyle bir yaşam süren birisini de hiç kimse mutlu saymaz. Üçüncü yaşam biçimi ise ticaret yaşamıdır. Bunun amacı ise zenginliktir ve yine bu da Aristo ya göre aranan mutluluk değildir. 51 Çünkü zenginlik bir araçtır, amaç olamaz. 52 Zenginliğin tek başına bir değeri yoktur. Kendisi için istenmez, sadece başka şeyleri elde etmek için bir araçtır. Araç olduğu içinde yüksek anlamda iyinin ilk belirtisi olan amaç olma özelliği zenginlikte eksiktir. 53 Aristoya göre; var olan kaç şekilde dile getiriliyorsa buna eşit olarak iyi de o kadar şekilde dile getirilir. Mesela iyiye kategoriler anlayışına göre baktığımızda, ne olduğu olarak, söz gelişi Tanrı ve us (akıl); nitelik olarak, erdem; nicelik olarak, doğru ölçü; görelik olarak, yararlı olan; zaman olarak, uygun zaman; yer olarak, 50 Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 13, 1099 a A.g.e, s. 5 6, 1095 b 15 30, 1096 a Akarsu, Mutluluk Ahlakı, s A.g.e,, s.127.

20 20 yaşanan çevre denilebilir. Dolayısıyla iyinin bir tek olmadığı ve onun ortak bir genelinin bulunamayacağı açıktır. Çünkü o bütün kategoriler bakımından dile getirilmektedir. Eğer iyi ideası bir tek olsaydı bütün iyilerin bir tek bilimi olması gerekirdi. Oysa öyle olmadığı açıktır. Hatta tek bir kategori altında olanlarda bile böyle değildir. Mesela; uygun zamanı belirleme hususunda savaşta askerlik, hastalıkta tıp; doğru ölçüyü bulmak hususunda da beslenmede tıp, dayanıklılıkta da beden eğitimidir. Aristo ya göre; ortak olarak yüklenen bir tek iyi ya da iyinin kendisi olan başka bir iyi varsa bu insanın elde edebileceği ya da yapabileceği bir şey değildir. Onun aradığı ise; elde edilebilecek ya da yapılacak şeylerle ilişkisi içinde iyiyi tanımaktır. Eğer böyle olursa bizim için iyi olanı daha iyi biliriz ve onu daha iyi gerçekleştirebiliriz. 54 Ne kadar ilim, sanat ve ilim çeşidi varsa o kadar da gaye vardır. Mesela, tıbbın gayesi sağlık, gemi mühendisliğininki gemi, savaş tekniği öğrenmenin gayesi zafer, iktisat ilminin gayesi ise servettir. 55 Demek oluyor ki her varlığın ve her mesleğin ulaşmak istediği en son bir gaye vardır. Bir varlığın kendine özgü faaliyet tarzını tespit edebilirsek onun gayesinin ne olup olmadığını belirleyebiliriz. İnsanın mutluluğu ancak insanın kendisine özgü olan eyleminde bulunabilir. 56 Aristo bu konuyu bazı karşılaştırmalar yaparak şöyle izah ediyor; Mutluluğun en iyi şey olduğunu söylemede anlaşma var gibi görünüyor, ama bundan öte onun daha açık olarak ne olduğunun söylenmesi arzu ediliyor. Belki insanın işinin ne olduğunu kavrarsak bu gerçekleşebilir. Çünkü nasıl bir flütçünün, bir heykeltıraşın ve her ustanın, genellikle bir işi ve bir yaptığı olanların iyi olması onların işi ile ilgili görünüyorsa insan içinde böyle düşünülebilir. Onun olan bir işi varsa elbette! Marangozun, ayakkabıcının belli işleri ve yaptıkları vardır da insanın bir işi yok mudur? Yani doğal olarak işsiz mi? Yoksa gözün, elin, ayağın ve genellikle parçaların her birinin bir işi olduğu göründüğü gibi, insanın da bunların ötesinde bir işinin olduğu ileri sürülebilir mi? Bu acaba ne olabilir? Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 6 8, 1096 a 15 35, 1096 b 25 35; Aristoteles, Eudemosa Etik, s , 1217 b Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 1, 1094 a Akarsu, Mutluluk Ahlakı, s Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 10, 1097 b

21 21 Bir ustanın, bir heykeltıraşın, bir gitarcının iyi olup olmadığı nasıl onun işine bakarak söyleniyorsa, buna benzer şekilde insan için de iyi olan şey onun işine, görevine, işlevine ve eylemine bakarak söylenebilir. Ancak bu nasıl bir eylemdir? İnsanın işi sadece insana özgü olan bir şey olmalıdır. Onun işi yaşamak ve büyümek anlamında bir iş olmamalıdır. Yaşama, beslenme, büyüme, duyulara sahip olma insanla, bitki ve hayvanlar arasında ortak bir şeydir. 58 Çoğalma ve genişleme hayvanlarda da bitkilerde de var; duyumlama hayvanlarda da var, bunlardan hiç biri insanın karakteristik özelliği olamaz. 59 O halde geriye akıl sahibi olan insanın akla boyun eğen, akla sahip olan ve düşünen bir varlık olarak yaptığı eylemleri kalmaktadır. 60 İnsanda Aristo nun to logon ekhon dediği bir planı bir kuralı olan, ötekilerin üstünde daha yüksek bir yeti vardır. 61 İşte bu yeti akıldır. İnsan akıl sahibi bir varlıktır, akıl sahibi bir varlık olduğu için de davranışları ne kadar makul ve tutarlı olursa buna göre o kadar da mutlu olacaktır. 62 İnsanın kendisine özgü olan etkinlikleri kendi akılsal güçlerini kullanarak yaptığı eylemleridir. İnsanın işi bu olduğu için aklını kullanarak devamlı aklın rehberliğinde en üst bir seviyede yetkinliğini gerçekleştirmesi ve eylemlerini buna göre yapması gerekmektedir. 63 İşte bütün bu noktalardan hareketle Aristo, mutluluğu kapsamlı bir şekilde şöyle tarif ediyor: Mutluluk, ruhun belli bir nitelikte olması, 64 akla uygun davranışta bulunması, ya da ruhun akıldan yoksun olmayan etkinliği, 65 yetkin ve olgun bir yaşam süren ruhun erdemli eylemi, 66 erdemin kendisine yöneldiği eylem biçimi, 67 erdemle birleşmiş refah ya da yaşam bağımsızlığı, hazdan güvenli bir şekilde yararlanma, insanın malını, mülkünü, bedenini koruma ve onları kullanma gücüyle birlikte varlığın ve bedenin iyi bir durumda olması, 68 ruhun fazilete uygun her hangi 58 Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 11, 1098 a Akarsu, Mutluluk Ahlakı, s Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 11, 1097 b 30 35, 1098 a 1 5; Aristoteles, Eudemosa Etik, s. 47, 1219 b Ross, Aristoteles, s. 225.; Bedia Akarsu, Mutluluk Ahlakı, s Kaya, Aristoteles ve Felsefesi, s Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s.10 11, 1097 b 20, 1098 a Aristoteles, Eudemosa Etik, s. 17, 1215 a Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 11, 1098 a Akarsu, Mutluluk Ahlakı, s.128; Aristoteles, Eudemosa Etik, s. 45, 1219 a Ross, Aristoteles, s Aristoteles, Retorik, s , 1360 b

22 22 bir davranışı, 69 en iyi, en güzel, en hoş olan bir şey, insansal şeylerin en iyisi, en önemlisi ve en üstünü, 70 kendinde arzu edilir ve kendi kendine yeterli bir şey olan, uğruna bir çok şeyi seçtiğimiz, 71 erdemin yönettiği ve erdeme uyan bir çeşit eylem olan, 72 gelişigüzel bir süre için değil, yaşam boyu amacını kendisinde taşıyan, 73 mükemmellikle uyum içerisinde olan etkinlik, 74 bütün güçlerimizin ve iyiliklerimizin tam olarak -koşullu olarak değil mutlak bir şekilde* 75 - kullanılması, 76 tam erdeme uygun tam bir yaşama etkinliği, 77 aklın ezeli ve ebedi olan değişmeyen nesnelerle ilgilenen bilimsel kısmının, yaşamının sonuna kadar ruhun erdeme uygun etkinliğidir. 78 C. MUTLULUĞUN DEĞERİ ve AMAÇ OLARAK MUTLULUK Aristo mutluluğun değerli mi yoksa övülür şeylerden birisi mi yoksa bunların dışında başka bir olanağın da olup olmayacağı konusunu Nikomakhos a Etik in I. kitabında karşılaştırmalı bir şekilde ortaya koymuştur. Gerçekliği amaçlayan şey, görünüşü amaçlayan şeyden, insanın olmak istediği şey, görünmek istediği şeyden, 79 doğal olan edinsel olandan yani doğal olmayandan, 80 kendisi için aranan, başka bir şey için aranandan, hiçbir zaman bir başka şey için tercih edilmeyen de, hem kendileri için hem de başka bir şey için tercih edilenlerden daha üstün bir amaçtır. Hiçbir zaman bir başka şey için tercih edilmeyip, hep kendisi için tercih edilen ise sadece kendisi amaçtır, işte bu amaçta 69 Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 15, 1099 b Aristoteles, Nikomakhos a Etik,s.14,1099 a 20 25; Aristoteles, Eudemosa Etik, s. 31, 1217 a Aristoteles, Retorik, s. 53, 1362 b Akarsu, Mutluluk Ahlakı, s Aristoteles, Nikomakhos a Etik, çev. Saffet Babür, s. 18, 1101 a Barnes, Aristoteles, Düşüncenin Ustaları, s Bu bağlamda Aristo; koşullu sözüyle, o koşullarda zorunlu olan eylemleri, mutlakla da ahlaklı ya da soylu olan eylemleri kastetmektedir. (Aristoteles, Politika, s.219.) 76 Aristoteles, Politika, s.219, Kitap VII, XIII. Bölüm. 77 Aristoteles, Eudemosa Etik, s. 45, 1219 a Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 213, 1177 a b 20 30; Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 11., 1098 a Aristoteles, Retorik, s. 62, 1365 b A.g.e, s. 61, 1365 a

23 23 mutluluktur. 81 Kendisi için yapılan şeye her zaman başka bir şey için araç olarak yapılan şeyden daha fazla değer biçilir. Bağımsız olan şey bağımsız olmayandan daha üstündür. 82 Mutlulukta kendisi için tercih edinilen şeylerden olduğu için daha değerlidir. Çünkü o başka bir şeye ulaşılmak için tercih edilmez. Mutluluk insanın hem erdemli bir tercihi ve hem de erdemli bir eylemidir. 83 Demek ki kendi kendisi için olan ve amaç gütmeyen şey başka bir şeyi elde etmek için hizmetkârlık eden şeyden daha saygın ve değerlidir. 84 Mutluluk övülür ya da değerli bir şeydir. Bunlardan başka bir şey olmadığı açıktır. Şimdi bunlardan başka bir şey olmadığını belirttiğimize göre mutluluk övülür bir şey midir yoksa değerli bir şey midir, her hangi bir değeri var mıdır onu açıklayalım. Aristo ya göre övülür her şeyin belirli bir özelliği olduğu ve herhangi bir şeyle ilgisi bulunduğu için övüldüğü görünüyor. Adil insanı, yürekliyi ve genel olarak iyi insanı eylemlerinden dolayı, erdemi de eserlerinden dolayı; güçlü kişiyi, hızlı koşanı ve bu gibi her kişiyi ise doğuştan böyle olduğu için ve iyi ile erdemli bir şeyle belirli bir ilgisi olduğu için övüyoruz. Demek ki bir şeyi överken onu her hangi bir şey ile irtibatlandırdığımız için, değerli olan bir şeyle ilişkisinden dolayı övüyoruz. Övgü böyle şeylerle yapılıyorsa açıktır ki en iyi şeylerin övgüsü olmaz. En iyi şeylere daha önemli ve daha üstün bir şey yapmak uygun düşer. Mutluluk kendisi gaye olan bir şey olduğundan ve bütün öteki şeyler onun adına yapıldığından, 85 diğer şeyler mutluluğa götürdükleri ya da onun bir parçası oldukları için mutluluk, övülen değil değerli bir şeydir. 86 Övülmeye ihtiyacı yoktur, zaten kendisi değerlidir. Nitekim mutluluğu, hiç kimse adil olmayı övdüğü gibi övemez. Onu ancak; daha tanrısal ve daha iyi bir şey olduğu için kutlu sayarlar. Daha önce de söylediğimiz gibi mutluluk değerli ve kendisi amaç olan şeylerdendir. Bunun böyle olması diğer bütün şeyleri onun uğruna yapmaktan, onun ilk şey olmasından, iyi 81 Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 9, 1097 a Aristoteles, Felsefeye Çağrı, çev. Ali Irgat, s. 20. (Sosyal Yayınlar, I.Baskı, İstanbul 2003) 83 Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 216, 1177 b Aristoteles, Felsefeye Çağrı, s Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s , 1101 b 10 15, 1102 a Aristoteles, Eudemosa Etik, s. 47, 1219 b

24 24 şeylerin başını değerli ve tanrısal bir şey olarak kabul etmekten dolayıdır. 87 Örneğin, sağlığın sağlık veren şeyden daha iyi şey olduğunu ve doğası gereği de daha üst derecede seçmeye değer olan şeyin, iyi bir şey meydana getirenden daha üst derecede iyi bir şey olduğunu düşünürüz. 88 Aristo daha önce mutluluğun tanımında da açıklamaya çalıştığımız gibi kendisi iyi olan bir şeyin bulunduğunu, bunun da, bütün bu iyi olan şeylerin iyi olmasının nedeni olduğunu, 89 her bir iyinin iyisi olan, bütün şeylerin onun uğruna yapıldığı, 90 yapılanlarda kendisi için istediğimiz, başka şeyleri de onun için istediğimiz amaç olan, 91 her eylemin kendinde bir değeri olan son bir erek, 92 hiçbir zaman bir başka şey için değil hep kendisi için tercih edilen, 93 kendi başına bir erek olan, yani herhangi bir başka şeye erişmek için bir araç ve amaç olmayan, kendi kendine yeterli, 94 tüm yapılabilecek şeylerin en ucundaki şeyin, 95 mutluluk olduğunu belirtiyor. Yaşamını kendi tercihine göre yönlendirebilen herkes güzel yaşamak için bir hedef koyar. İnsanlar, mevki, zenginlik, ün, ya da eğitim gibi kendilerine hedefler koyarak tüm eylemlerini bu hedefe bakarak gerçekleştirir. 96 Bütün insan eylemlerinin ereği iyidir, hem de bu tür güzel eylemlerle kazanılan iyidir. 97 Bütün yapılanların onun uğruna yapıldığı şey iyidir. Tıpta sağlık, askerlikte utku, mimarlıkta ev, her bir şeyde başka başka şeylerdir. Çünkü herkes öteki şeyleri o amaç için, ona ulaşabilme uğruna yapar. O halde bütün yapılanların bir amacı varsa bu yapılan şey iyi olur, amaçları daha çoksa, iyi bunlar olur. Ama burada bunların hepsinin kendilerinin amaç olmadıkları açıktır. Oysa en iyi, kendisi amaç olan ve bütün diğer şeylerin ona ulaşmak için birer araç ve ara amaçlar olduğu yalnızca tek bir şeydir veya en yüksek 87 Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 20, 1101 b Aristoteles, Felsefeye Çağrı, s Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 4, 1095 a A.g.e, s. 9, 1097 a A.g.e, s. 2, 1094 a Akarsu, Mutluluk Ahlakı, s Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 9, 1097 b Akarsu, Mutluluk Ahlakı, s Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 4, 1095 a Aristoteles, Eudemosa Etik, s. 13, 1214 b Akarsu, Mutluluk Ahlakı, s.126.

25 25 ve en tam olan erdemli eylemdir. 98 İnsan eylemlerinin de son ereği en yüksek iyidir, yani bir başkası dolayısıyla değil, doğrudan doğruya kendisi için, kendisine erişilmeye çalışılan ve yaşama en yüksek değeri vermek için kendi kendine yeten, 99 uğruna başka birçok şeyi seçtiğimiz, 100 amacı olduğu şeyden daha iyi olan -zira her şey amaç için meydana gelir ve amaç hep daha iyi ve her şeyin en iyisidir- 101 başka bir şey için değil kendisi olduğu için seçilen 102 şeydir. Nitekim bir şeyin hep başka bir şey için seçilmesi ve bunun da sonsuza kadar geri gitmesi mümkün değildir. Bir yerde durulması gereken bir nokta olmalıdır. 103 Bu ise kendine yeter bir şey olan ve bütün yapılanların ulaşabileceği en son nokta, en son amaç olan mutluluktur. 104 D. EN YÜKSEK GAYE / İYİ OLARAK MUTLULUK Aristo, Nikomakhos Ahlak ına her sanat ve araştırmanın, aynı şekilde de her eylem ve tercihin bir iyiyi arzuladığının düşünüldüğünü söyleyerek başlar. Bu sebeple de iyinin her şeyin arzuladığı şey olarak dile getirilmesi yerinde ve uygun bir açıklamadır. 105 Her eylem kendisinden başka bir şeyi amaçlar ve bu şeyi meydana getirme eğiliminden de kendi değerini çıkarır. 106 Bilim, sanat ve eylemler pek çok olduğundan pek çok da gaye (amaç) vardır. Bununla birlikte gayelerde de bir sıra ve hiyerarşi söz konusudur. Kendisi uğruna peşinden gidilen gaye daha yüksekte yer alır ve diğerlerinden de daha iyidir. Eğer her şeyi başka bir şey için tercih etmiyorsak ki Aristo eğer böyle her şeyi başka bir şey için tercih edersek bunun sonsuza kadar gideceğini, arzumuzun boşuna olacağını ve durulması gereken bir noktanın olması gerektiğini, bunun böyle sonsuza kadar gitmesinin mümkün olmayacağını söyler 107 diğer şeyleri onun için, onu da kendisi için istediğimiz bir en yüksek gaye olmalıdır. 98 Bedia Akarsu, Mutluluk Ahlakı, s A.g.e, s Aristoteles, Retorik, s. 53, 1362 a Aristoteles, Felsefeye Çağrı, s Aristoteles, Retorik, s. 57, 1364 a Aristoteles, Felsefeye Çağrı, s Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 9 10; Aristoteles, Eudemos a Etik, s. 43, 1219 a Aristoteles, Nikomakhos a Etik, s. 1, 1094 a Ross, Aristoteles, s Aristoteles, Felsefeye Çağrı, s. 28.