Sürdürülebilir Ekonomik Kalkınma ve BİT Sektör Programı

Transkript

1 The European Union s Programme for the Turkish Cypriot Community Sürdürülebilir Ekonomik Kalkınma ve BİT Sektör Programı EuropeAid/127043/C/SER/CY Kıbrıs - kuzey kesimini Özel Sektör Stratejsi This project is funded by the European Union This project is implemented by DIADIKASIA Business Consultants S.A. Consortium

2 İçindekiler Bölüm 1 Metodolojik Yaklaşım... 6 Bölüm 2 KTt deki Mevcut Durumunun Sosyo-Ekonomik Analizi Ülke Bilgisi Coğrafya İklim Demografik Özellikler Eğitim İş Gücü ve İstihdam Fiziksel ve Sosyal Altyapı Makro-Ekonomik durum Özel Sektör İş Çevresi Temel Sektörlerin Belirlenmesi KOBİ lerin Belirlenmesi Telekomünikasyon & BİT Sektörü Mali Sektör Mali Politika Bankacılık Sektörü Vergi Sistemi İş Ortamı Düzenleyici Çerçevesi Yatırım Ortamı Yatırımcılara Yönelik Teşvikler Özel Sektör Kalkınmasına Yönelik Mevcut Yaklaşımlara Genel Bir Bakış Özel Sektör Kalkınmasına Yönelik Mevcut Ulusal Strateji / Programlar Özel Sektörün Kalkınmasına Yönelik Kıbrıs Türk Toplumu Yönetimi nin Öncelikleri...43 Bölüm 3 Sosya-Ekonomik Analizin GZFT Analizin Kilit Noktaları Bölüm 4 Özel Sektörün Kalkınması Karşısındaki Önemli Engellerin Belirlenmesi 47 Bölüm 5 Özel Sektör Kalkınma Stratejisi Vizyon / Strateji Stratejik Hedefler Konusal Öncelikler & Yönlendirme Gerektiren Alanlar Bölüm 6 Eylem Planı Rekabet Edebilir KTt Ekonomisi Önceliği Altında Önerilen Eylemler Kurumsal Çerçeve Önceliği Altında Önerilen Eylemler Bilgi Toplumu ve Yenilik Önceliği Altında Önerilen Eylemler İstihdam ve Sosyal Uyum Önceliği Altında Önerilen Eylemler KTT nin Yatırım, İş ve Yaşam Alanı Olarak Cazibesi Önceliği Altında Önerilen Eylemler Bölüm 7 Strateji İzleme Mekanizması Sayfa 2

3 Tablolar listesi Tablo 1 Nüfus Temel Göstergeleri ( )... 9 Tablo Nüfus Sayımı Sonuçlarına Göre, Nüfus un Bölge ve Alt-Bölgelere Göre Dağılımı... 9 Table 3 Hane Halkı Nüfusu, Sayısı ve Büyüklüğü (2006 Nüfus Sayımı) Tablo 4 Nüfusun Cinsiyet ve Yaş a Göre Dağılımı (2008) Tablo 5 Yüksek Öğrenim de Eğitim Gören Öğrenci Sayısı ( ) Tablo 6 Beklenen Kayıtlar (Öğrenci Sayısı) Tablo 7 Hane Halkı İşgücü Anketi Ana Göstergeler (2009) Tablo 8 Hane Halkı İşgücü Anketine Göre İstihdam* Tablo 9 Hanehalkı İşgücü Anketi Çalışanın Eğitim Düzeyi (2009) Tablo Yılı İçin KTt deki Yatak Kapasitesi ve Sağlık Personeli Sayısı Tablo 11 KTt Ekonomisinin Temel Makro-Ekonomik Göstergeleri ( ) Tablo 12 GSMH nın Sektörel Dağılımı Tablo 13 Sabit Sermaye Yatırımlarının Sektörel Dağılımı Tablo 14 Krediler - Sektörel (Toplam) ( ) Tablo 15 Temel Tarım Ürünlerinin Üretilmesi (2008) Tablo 16 Canlı Hayvan ve Temel Hayvan Ürünleri Sayısı (2008) Tablo 17 Bölge ve Kategorilere Göre Tesis Sayısı Tablo Yılı İçin Uyruklarına Göre KTt deki Geliş ve Gidiş Sayısı Table Yılı İçin Bölgelere Göre Konaklama Tesislerinde Turist ve Yatak Sayısı Tablo Yılında Konaklama Tesisi Sayısı ve Turizm Sektöründe Çalışanların Sayısı Tablo 21 Şirket Büyüklüğü ve Bölge (Bölge İçerisinde Her Şirket Büyüklüğünün Yüzdesi).. 30 Tablo 22 GSMH da Bir Pay Olarak Devlet Bütçesinin Bilançosu Şekiller listesi Şekil 1 Özel Sektör Kalkınma Stratejisinin Tasarlanmasına Yönelik Metodoloji... 6 Şekil 2 KTt deki Nüfusun Bölgelere Göre Dağılımı Şekil 3 KTt deki Kırsal ve Kentsel Nüfusun Dağılımı Şekil 4 Bölgelere Göre Kırsal ve Kentsel Nüfus Dağılımı Şekil Döneminde KTt nin Ülkelere Göre İhracat ve İthalatı (Milyon $ Olarak)18 Şekil 6 KTt nin Ülkelere Göre İthalat ve İhracat Dağılımı (2008) Şekil Yılı İçin Uyruklarına Göre KTt ye Geliş ve Gidiş Sayısı Şekil Yılı İçin Bölgelere Göre Turist Yüzdeliği (%) Şekil 9 Çalışanlara Göre İşletme Varlığı (Şirket) Büyüklüğü Şekil 10 İyi Uygulanan Küresel Ekonomi ve Ayrıca Seçilen Ekonomiler İle Kıyaslanan KTt. 38 Sayfa 3

4 Kısaltmalar 2G 3D 3G AB ADSL ABD AR&GE ATM B2B BİT (ICT) BM CBS (GIS) CDMA CNC DAÜ DPÖ ECDL EFT EUROSTAT GSM GSMH GSYİH GZFT (SWOT) HACCP İBŞA İHS (ISP) ISDN ISO KAMUNET KOBİ KOBIGEM KTEZO KTSO KTt İkinci nesil Üç boyutlu Üçüncü nesil Avrupa Birliği Asimetrik sayısal abone hattı Amerika Birleşik Devletleri Araştırma ve Geliştirme Otomatik Vezne Makinesi Eşzamanlı olmayan transfer kipi İş ile iş arası (Business to business) Bilişim ve İletişim Teknolojileri Birleşmiş Milletler Coğrafi Bilgi Sistemi Kod Bölmeli Çoklu Erişim Bilgisayarlı Sayısal Denetim Doğu Akdeniz Üniversitesi Devlet Planlama Örgütü Avrupa Birliği Bilgisayar Kullanım Lisansı Elektronik Fon Transferi Avrupa Birliği İstatistik Ofisi Küresel Mobil İletişim Gayrı Safhi Milli Hasıla Gayri Safhi Yurtiçi Hasıla Güçlü yanlar, Zayıf yanlar, Fırsatlar ve Tehditler Tehlike Analizi ve kritik kontrol noktası İş ve İşçi Bulma Şube Amirliği İnternet Hizmet Sağlayıcısı Entegre Edilmiş Sayısal Veri Ağı Uluslararası Standartlaştırma Örgütü Kamu Bilgisayar Ağı Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler KOBİ Geliştirme Merkezi Kıbrıs Türk Esnaf ve Zanaatkarlar Odası Kıbrıs Türk Sanayi Odası Kıbrıs Türk Toplumu Sayfa 4

5 KTTO NACE ÖSKS PDH POS SDH STÖ TC USD USAID vpos WCDMA YAGA Kıbrıs Türk Ticaret Odası NACE (Avrupa Birliği ndeki Ekonomik Faaliyetler in kodlanması sistemi) KKTC Sürdürülebilir Ekonomik Kalkınma Özel Sektör Kalkınma Stratejisi Plesi-Senkron Sayısal Hiyerarşi Satış Noktası Senkron Sayısal Hiyerarşi Sivil Toplum Örgütleri Türkiye Cumhuriyeti Amerikan Doları ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı Sanal POS Kablosuz CDMA Yatırım Geliştirme Ajansı Sayfa 5

6 Bölüm 1 Metodolojik Yaklaşım KTt deki özel sektör kalkınma stratejisinin (ÖSKS) tasarlanmasında uygulanan metodoloji, aşağıdaki şekilde tanımlanmaktadır. Şekil 1 Özel Sektör Kalkınma Stratejisinin Tasarlanmasına Yönelik Metodoloji GZFT ANALIZI Özel Sektör Kalkınma Stratejisi Eylemler Güçlü yanlar. Fırsatlar Zayıf yanlar Tehditler Vizyon / Strateji Hedefler Konusal Öncelikler & Yönlendirme Gerektiren Alanlar Engel ve ihtiyaçların belirlenmesi Seçilen ÖSKS metodolojisinin çerçevesinde öngörülen görevler daha analitik olarak aşağıda belirtilmektedir: Görev 1 Mevcut durumun analizi: Bu görev sırasında, fiziksel, coğrafik, demografik özellikler gibi temel özellikler ve temel ekonomik unsurlar, üretkenlik ve büyüme gibi genel sosyoekonomik durum; iş yapısı, işsizlik ve beceri düzeyleri dahil iş piyasası, ve ekonomideki üç sektörün (tarım, sanayi ve hizmetler) payı bakımından adanın kuzey kısmına yönelik veri toplama ve analiz yer alacaktır. Temel analizin tasarlanması için kullanılacak bilgi kaynakları, aşağıdakileri içermektedir: Farklı paydaşlardan elde edilen istatistikler (ör. Eurostat, yerel istatistik servisleri, YAGA, Devlet Planlama Örgütü, vs) Diğer ilgili proje raporları Önceki Çalışmalar ve raporlar Görev 2 GZFT analizi: Mevcut durumun temel analizini tamamlayarak, bir sonraki adım güçlü yanlar, zayıf yanlar, fırsatlar ve tehditler ışığında Kıbrıs Türk toplumunun pozisyonunu oluşturan stratejik GZFT analizinin yayılmasını ele almaktır. GZFT analizi, KT toplumunun karşılaştığı dahili güçlü ve zayıf yanları ve harici fırsatlar ve tehditler bakımından belirli reformun mevcut durumunun değerlendirilmesi ve iletişimi için bir araçtır. Güçlü yanların artırılması, zayıf yanların azaltılması, fırsatlardan yararlanılması ve tehditlerin üstesinden gelinebilmesi için gerekli değişikliklerin bir resmini oluşturma konusunda net bir temel sağlar. Dahası, GZFT-Analizi, projenin hedefinin belirlenmesini ve bu hedefe ulaşmak için makul olan veya olmayan iç ve dış etkenlerin belirlenmesini kapsamaktadır. GZFT nin hedefi, mevcut Sayfa 6

7 çevrede ortaya çıkan sorunlar ve değişiklikleri karşılamak için gerçek stratejinin hangi dereceye kadar uygun ve yeterli olduğunu belirlemektir. GZFT analizinin önemi, adanın kuzey kısmında özel sektör kalkınma stratejisi uygulanmasına yönelik düzenlenmiştir. Görev 3 Engel ve ihtiyaçların belirlenmesi: Yukarıda söz edilen GZFT analizinin tamamlanması, özel sektör kalkınmasının teşvik edilmesi ve rekabet edebilirliğin artırılması bakımından KT toplumunun engellerinin ve yerel ihtiyaçlarının tanımlanmasını sağlar. KT toplumunun mevcut engelleri ve ihtiyaçları, bir sonraki bölümde özel sektör kalkınma stratejisi yaklaşımı için bir temel olacağından, mantıksal olarak belirlenmesine ve öncelik sırasına (ihtiyaçlar hiyerarşisine) göre yerleştirilmelerine önem verilecektir. Görev 4 Stratejik planlama: Bu görev, KT toplumu özel sektör kalkınma stratejisini, veya yönetimini, tanımlama sürecini, ve bu stratejiyi izlemek amacıyla gerçek ve tüzel kişiler dahil, kaynakların dağıtılması konusunda karar alma sürecini kapsamaktadır. Stratejik planlama, hedefler ve bu hedeflere ulaşacak önceliklerin haritası ile sonuçlanan çok önemli bir faaliyettir. Bu çerçevede, özel bir vizyon adanın kuzey kısmının özel sektörünün kalkınmasına yönelik strateji- oluşturulacaktır. Daha analitik olarak, Vizyon, KT toplumunun gelecekte olmak istediği yeri tanımlar. Toplumun geleceğinin iyimser görüşünü yansıtır. Vizyon SMART yani akıllıca tasarlanmalıdır; spesifik, ölçülebilir, başarılabilir, ilgili, süreli olmalıdır. Ayni zamanda, Strateji bu vizyonu uygulama ve onu gerçekleştirme yolunu tanımlar. Daha sonra bu strateji, KT toplumu özel sektörünün belirli yönlendirme alanlarını belirleme amacında olan özel Hedefler olarak belirlenecektir. Gerçekte hedefler, hedeflenen gelecek sonuçlarının belirli, süreli özetlerini oluşturmaktadır. Bu hedefler, belirlenen yerel ihtiyaçları kapsayan konulara ait önceliklere ve yönlendirme alanlarına dönüştürülür, böylece rekabet edebilirliğin öngörülen artışı gerçekleşecektir. Son olarak, Özel Sektör Kalkınması nın ve KOBİ lerin rekabet edebilirliğinin artırılması ve girişimciliğin teşvik edilmesi bakımından, KT toplumunun ihtiyaçlarını belirlemek için, yukarıda sözü geçen yönlendirme alanları, yerel yönetimler ve paydaşlar tarafından yürütülecek spesifik eylemlere dönüştürülecektir. Sayfa 7

8 Bölüm 2 Kuzey Kıbrıs ın Mevcut Durumunun Sosyo-Ekonomik Analizi 2.1 Ülke Bilgisi Coğrafya Kıbrıs adası, ticaret yollarının kesiştiği üç kıtanın ortasında Doğu Akdeniz de yer almaktadır. Sicilya ve Sardunya dan sonra Akdeniz deki üçüncü büyük adadır. Adanın toplam alanı, 9,251 km 2 dir. Kıbrıs Türk toplumuna ait alan, 3,242 km 2 dir. En yakın komşu ülkesi, kuzeyde 65 km uzaklıkta olan Türkiye dir. Kıbrıs ın kuzey kısmı, yukarıdaki haritada da görülebileceği üzere 5 bölgeye ayrılmıştır: Lefkoşa Mağusa Girne Güzelyurt İskele Başkent Lefkoşa, KT toplumunun en büyük şehridir. Diğer önemli kasabalar, sahil şeridinde yer alan Mağusa ve Girne dir. Resmi dili Türkçe olmasının yanında İngilizce resmi ve ticari çevrelerde yaygın bir şekilde konuşulmakta ve bilinmektedir. Dini İslam dinidir ve toplumun %99 u Müslüman dır. Sayfa 8

9 2.1.2 İklim Yılın 300 günü güneşli olan Kıbrıs ın kuzey kısmı tipik Akdeniz iklimine sahiptir. Yazları kuru ve sıcak, kışları ılımandır. Yağışların yoğun olduğu dönem, Kasım ve Mart ayları arasındaki dönemdir. Ocak ayı en soğuk aydır, en düşük derece 6 o C ve en yüksek derece 16 o C dır. En sıcak ay Ağustos ayıdır, en düşük derece 21 o C ve en yüksek derece ise 35 o C dır Demografik özellikler 30 Nisan 2006 tarihinde yapılan Nüfus,ve Konut Birimi Sayımı nın nihai sonuçlarına göre, KT toplumunun de-facto nüfusu 256,644 dür. Km 2 ye düşen kişi sayısı, 79,16 dır. Aşağıdaki tabloda, DPÖ istatistiklerine göre yılları arasında nüfus konusunda bilgi, nüfus artışı oranı (%) ve nüfus yoğunluğu gösterilmektedir sonrasındaki yıllar ile ilgili sayıların, Genel Nüfus ve Konut Birimi Sayımları na dayalı planlamalara yönelik olduğu belirtilmektedir. Tablo 1 Nüfus Temel Göstergeleri ( ) Gösterge Nüfus 213, , , , , , ,436 Nüfus Artış Hızı (%) Nüfus Yoğunluğu Kaba Doğum Hızı (Binde) Kaba Ölüm Hızı (Binde) Doğal Artış Hızı (%) Bebek Ölüm Hızı (Bin Canlı Doğumda) Toplam Doğurganlık Hızı Doğum Sırasında Yaşama Olasılığı (Yıl)4 Erkek Kadın * 2006 yılı ortasından itibaren, Genel Nüfus ve Konut Birimi Sayımları na dayalı meşru toplum planlamaları gösterilmektedir, Kaynak: Devlet Planlama Örgütü Tablo Nüfus Sayımı sonuçlarına göre, Nüfus un Bölge ve alt-bölgelere göre dağılımı Kaza Toplam Şehir Kırsal Bölge Toplam 256, , ,813 Lefkoşa 84,776 56,052 28,724 Mağusa 63,603 39,231 24,372 Girne 57,902 24,876 33,026 Güzelyurt 29,264 19,923 9,341 İskele 21,099 6,749 14,350 Kaynak: Devlet Planlama Örgütü Sayfa 9

10 Şekil 2 KT Toplumu Nüfusun Bölgelere Göre Dağılımı 11.40% 8.22% 33.03% Lefkoşa Gazi Mağusa Girne Güzelyurt Yeni Iskele 22.56% 24.78% Şekil 3 KT Toplumu Kırsal ve Kentsel Nüfusun Dağılımı 42.79% Şehir Kırsal Bölge 57.21% Şekil 4 Bölgelere Göre Kırsal ve Kentsel Nüfus Dağılımı Yeni Iskele 31.99% 68.01% Güzelyurt 31.92% 68.08% Girne Gazi Mağusa 42.96% 38.32% 57.04% 61.68% Kırsal Bölge Şehir Lefkoşa 33.88% 66.12% 0,00% 10,00%20,00%30,00%40,00%50,00%60,00%70,00% Sayfa 10

11 Table 3 Hane Halkı Nüfusu, Sayısı ve Büyüklüğü (2006 Nüfus sayımı) Kaza Toplam Hane sayısı Şehir Kırsal Bölge Toplam 71,376 55,335 16,041 Lefkoşa 22,869 20,173 2,696 Mağusa 18,363 13,187 5,176 Girne 15,893 14,473 1,420 Güzelyurt 8,509 5,361 3,148 İskele 5,742 2,141 3,601 Kaynak: Devlet Planlama Örgütü Doğum oranında ortalama yaşam süresi konusunda, 2008 yılında nisbi rakam, erkekler için 71,7, kadınlar için 76,4 tür, diğer taraftan doğal nüfus artışı oranı (yaklaşık %0,9) son 10 yılda ( ) sabit görünmektedir. Aşağıdaki tabloda, KT toplumu Nüfusu nun Cinsiyet ve Yaşa göre dağılımı açıklanmaktadır. Toplam KT toplumu nüfusunun büyük çoğunluğunun (%48) yaş aralığı 22 ve 44 iken, nüfusun yarısından fazlası (%54.57) erkektir. Tablo 4 Nüfusun Cinsiyet ve Yaş a Göre Dağılımı (2008) 2008 Aralık (Tahmini) Yaş Toplam Erkek Kadın Toplam 279, , , ,391 8,902 8, ,752 8,062 7, ,346 8,443 7, ,745 13,713 11, ,991 24,396 15, ,573 17,579 11, ,663 14,553 11, ,912 11,066 8, ,996 9,870 8, ,707 8,841 7, ,288 7,445 6, ,888 6,173 5, ,359 4,633 4, ,943 3,288 3, ,258 2,31 2, ,251 3,021 4,23 Toplam Kaynak: Devlet Planlama Örgütü Sayfa 11

12 Eğitim KT toplumunda eğitim sistemi, okul öncesi eğitim, ilk öğretim, orta öğretim ve yüksek öğrenimden oluşmaktadır. Daha analitik olarak: Okul öncesi eğitim, 5-6 yaşındaki çocuklara yönelik anaokullar tarafından sağlanmaktadır İlk öğretim ilkokullar tarafından sağlanmakta ve 7-11 yaş gruplarına göre tasarlanmıştır, 5 yıl sürmekte ve ücretsiz ve zorunludur. Orta öğretim 2 aşamada sağlanmaktadır: İlk aşama 3 yıl sürmekte ve yaş gruplarına yönelik olup ücretsiz ve zorunludur. İkinci aşama yaş gruplarına yöneliktir ve 4 yıllık bir eğitim program vardır. Yüksek öğrenim Kıbrıs ın kuzey kısmında hizmet veren 6 Üniversite tarafından sağlanmaktadır. KT toplumunda eğitim düzeyi yüksektir ve eğitim sektörü, KT toplumu ekonomisinin en büyük sektörlerinden bir tanesidir. Özellikle, mevcut Üniversiteler in önemli sayıda öğrencisi vardır. Bölgede hizmet veren 2 si yarı devlet 4 ü özel olmak üzere 6 üniversite vardır. Öğrencilerin yaklaşık sayısı aşağıdaki gibidir: Tablo 5 Yüksek Öğrenim de Eğitim Gören Öğrenci Sayısı ( ) Üniversite İsmi Öğrenci Sayısı Doğu Akdeniz Üniversitesi 13,255 Girne Amerikan Üniversitesi 4,936 Yakın Doğu Üniversitesi 14,270 Lefke Avrupa Üniversitesi 3,529 Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi 4,348 Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Kuzey Kıbrıs Kampüsü 1,243 Toplam öğrenci sayısı 41,581 * akademik döneme yönelik veriler Kaynak: Üniversiteler, Devlet Planlama Örgütü Aşağıdaki tablo, gelecek bir kaç yıl içinde beklenen öğrenci sayısını göstermektedir. (Not: Yeni üniversitelerden bir tanesi online-yüksek eğitim sağlayacaktır). Tablo 6 Beklenen Kayıtlar (Öğrenci Sayısı) Universitesi ismi Doğu Akdeniz Üniversitesi Girne Amerikan Üniversitesi Yakın Doğu Üniversitesi Lefke Avrupa Üniversitesi Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Kuzey Kıbrıs Kampüsü Toplam öğrenci sayısı Beklenen Kayıt Sayısı (öğrenci sayısı) ,000 20,000 10,000 13,000 15,000 15,000 5,000 7,000 5,000 6,000 3,000 6,000 55,000 67,000 Kaynak: YAGA KT toplumu Yatırım Geliştirme Ajansı İş Gücü ve istihdam Sayfa 12

13 2009 Hane Halkı İş Gücü Anketi ne göre, İş piyasasına ilişkin olarak, KT toplumunun iş gücü, 104,491 kişiden oluşmaktadır - 91,550 veya % 87.6 çalışan ve - 12,941 veya %12.4 işsiz Çalışan iş gücünün çoğunluğu (%46) hizmet sektöründe çalışmakta, bunu kamu sektörü (%30.2), inşaat (%10), endüstri (%9) ve tarım (%4.8) izlemektedir. Aşağıdaki tablo, Devlet Planlama Örgütü tarafından 2009 yılında yapılan bir Ankete göre hane halkı iş gücünün ana göstergelerini göstermektedir: Tablo 7 Hane Halkı İşgücü Anketi Ana Göstergeler (2009) Göstergeler Toplam Lefkoşa Mağusa Girne Güzelyurt İskele 15 yaş ya da üzeri Tüzel olmayan* Sivil Nüfus 209,310 70,586 50,589 49,473 22,355 16,307 İşgücü 104,491 38,099 22,865 25,943 10,590 6,992 Çalışan 91,550 33,797 20,037 22,747 9,063 5,905 İşsiz 12,941 4,302 2,828 3,196 1,527 1,087 İşgücüne Dahil olma hızı (%) 49.9% 54.0% 45.2% 52.4% 47.4% 42.9% İstihdam Oranı (%) 43.7% 47.9% 39.6% 46.0% 40.5% 36.2% İşsizlik Oranı (%) 12.4% 11.3% 12.4% 12.3% 14.4% 15.5% Genç Nüfusta İşsizlik oranı ** 31.4% 31.5% 31.5% 28.5% 27.1% 43.9% * Tüzel olmayan sivil nüfus: okullarda,öğrenci yurtlarında, otellerde, bakım evlerinde,rehabilitasyon merkezlerinde, hastanelerde, cezaevlerinde, barakalarda ve diğer askeri konutlarda kalanları kapsamaz. ** yaş arası nüfus Kaynak: Devlet Planlama Örgütü Tablo 8 Hane Halkı İşgücü Anketine Göre İstihdam* Sektörler 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2008 % 1. Tarım, Ormancılık, Avcılık, Balıkcılık 7, , , , , Madencilik, Taş Ocakçılığı İmalat Sanayii 9, , , , , Elektrik, Gaz, Su , İnşaat, Bayındırlık İşleri 8, , , , , Toptan-Perakende Ticaret 14, , , , , Lokantacılık, Otelcilik 5, , , , , Ulaştırma, İletişim, Depolama 5, , , , , Mali Kuruluşlar 3, , , , , Gayri Menkul Kiralama 3, , , , , Kamu Hizmetleri 13, , , , , Eğitim Hizmetleri 8, , , , , Sağlık Hizmetleri 2, , , , , Diğer Toplum Hizmetleri 5, , , , , Toplam 86, , , , , * Sektörel rakamlar,yuvarlamadan dolayı genel toplama eklenmemiştir Kaynak: Devlet Planlama Örgütü Sayfa 13

14 Yukarıdaki rakama göre KT toplumu işverenlerinin %17.7 si Toptan ve Perakende ticaretinde; %16.3 ü Kamu Yönetiminde; ve %11.5 i İnşaat ve Bayındırlık işlerinde çalışırken, madencilik ve taşocakçılığı ve elektrik gaz ve su alanlarında çalışanların oranı düşüktür. (0.1% ve 0.9%). Aşağıdaki tablo, KT toplumu çalışan kişilerin eğitim düzeyi konusunda verileri sunmaktadır. (2009 Hane Halkı İşgücü Anketi ne göre iş gücü). Tablo 9 Hanehalkı İşgücü Anketi Çalışanın Eğitim Düzeyi (2009) Sektör Eğitim yok İlkokul 1. Tarım, Ormancılık, Avcılık, Balıkcılık 2. Madencilik, Taş Ocakçılığı Teknik ilkokul Eğitim Seviyesi Ortaokul ya da dengi Genel Lise başka bir eğitim Teknik Lise Üniversite, Kolej Master, Doktora 512 2, İmalat Sanayii 229 3, , Elektrik, Gaz, Su İnşaat, Bayındırlık İşleri 6. Toptan-Perakende Ticaret 7. Lokantacılık, Otelcilik 8. Ulaştırma, İletişim, Depolama 401 4, , , , ,013 4,315 1,795 2, , , , , ,712 1, Mali Müesseseler , , Gayri Menkul Kiralama , , Kamu Yönetimi 220 2, ,316 5,036 1,909 4, Eğitim Hizmetleri 56 1, ,264 1, Sağlık Hizmetleri Diğer Toplum Hizmetleri 128 1, , , Toplam 2,339 24, ,689 19,837 9,378 20,738 3,626 Toplam istihdam edilmiş kişilerin eğitim seviyesi yüzdelikleri 2.55% 27.21% 0.04% 11.68% 21.67% 10.24% 22.65% 3.96% Herhangi bir firmada işleyen çalışan sayısı Eğitim yok İlkokul Teknik ilkokul Ortaokul ya da dengi başka bir eğitim Eğitim Seviyesi Genel Lise Teknik Lise Üniversite, Kolej Master, Doktora 1-10 çalışan 1,328 12, ,988 7,022 3,022 5, , çalışan 440 3, ,894 2,431 1,448 2, , çalışan 129 3, ,185 2,475 1,291 3, , den fazla çalışan 441 5, ,621 7,909 3,618 8,813 2,299 31,227 TOPLAM 2,339 24, ,689 19,837 9,378 20,738 3,626 91,550 Toplam * Sektörel rakamlar,yuvarlamadan dolayı genel toplama eklenmemiştir Kaynak: Devlet Planlama Örgütü Sayfa 14

15 Yukarıdaki veriler, aktif iş gücü eğitim düzeyi ile ilgili oldukça tatmin edici ve makul bir resim olduğunu göstermektedir, çalışanların %22.65 i üniversite mezunu %43.6 sı ise lise mezunudur. İş sektöründe kılavuzluk Adanın kuzey kısmında, Çalışma ve Sosyal Güvenlik ten sorumlu organın 4 ana bölümü vardır, bir tanesi İş ve İşçi Bulma Şube Amirliği dir(ibşa). İBŞA nın Lefkoşa, Girne, Mağusa, Girne ve İskele de kurulmuş beş şubesi vardır. İBŞA, işveren ve işçi/iş arayanlara çalışma izinleri, iş bulma, denetim ve oldukça sınırlı aktif iş piyasası programları gibi çeşitli hizmetler sağlamaktadır. Ancak, çalışan ve işsiz kişilere sağlanacak kariyer danışmanlığı hizmeti yoktur. Ekonomik koşullar, yerel ve uluslararası düzeyde hızla değiştiğinden dolayı, yeni çevreye uyarlamak için tüm potansiyel işçi ve işverenlere sağlanacak etkili kariyer kılavuzluğu ve danışmanlığı hizmetlerine katkıda bulunacak şekilde, tekniğe dayalı yeni metotlar ve modern bilgi teknolojileri kullanılarak bu bölüm yeniden organize edilmeli ve yeniden yapılandırılmalıdır. Eğitim İnsiyatifleri Adanın kuzey kısmındaki eğitim düzeyi yüksektir. Bu çerçevede, Eğitim, Spor ve Gençlik ten sorumlu kamu kurumu, iş piyasasını eğitimli ve kalifiye teknik personel ile desteklemek için teknik yüksek okulları ve eğitim merkezlerinin geliştirilmesini planlamış ve bu konuda çalışmıştır. Hatta KT toplumu nun diğer kamu kurumları daha iyi bir iş ortamı yaratmak için STÖ ler (Odalar ve Eğitim Merkezleri) ile işbirliğinde bulunarak bu tür projeleri desteklemektedir. Ek olarak, işsizlere, çalışanlara, kadın ve erkeklere resmi ve resmi olmayan eğitimler sunan resmi ve resmi olmayan çeşitli eğitim merkezleri vardır. Kuzey kısmında bulunan altı üniversitenin birçoğunun Sürekli Eğitim Merkezi vardır. Merkezler, birey ve kurumsal müşterilere çeşitli kurs ve eğitim programları sunmaktadır. Fakat, insanların öğrenme fırsatları konusunda bilgi edinebilecekleri bilgi sistemi eksiktir. Bu bağlamda, kariyer danışmanlığı hizmetleri, hayat boyu öğrenme olanaklarına ve iş piyasasına erişimi artıracaktır Fiziksel ve sosyal altyapı Bu bölüm, adanın kuzey kısmındaki fiziksel ve sosyal altyapı ve hizmetler konusundaki detaylı bilgileri içermektedir. KT toplumu Kamu Hizmetleri, sağlık, eğitim, toplu taşımacılık, itfaiye ve polis hizmetleri, elektrik ve gaz, su servisleri, atık yönetimi gibi alanları içermektedir. Kuzey Kıbrıs yönetimi tarafından finanse edilen bir sektör olduğundan, sosyal durumuna veya gelirine bakılmaksızın tüm vatandaşlara kamu kuruluşları tarafından sağlanan kamu hizmetleri ücretsizdir (mesela hastaneler, okullar, polis). Bu çerçevede aşağıdakiler belirtilir: Sağlık konusuna gelince, aşağıdaki tablo, adanın kuzey kısmındaki hastane ve sağlık tesisleri ile ilgili bazı temel verileri göstermektedir. Tablo Yılı İçin KT Toplumunda Yatak Kapasitesi ve Sağlık Personeli Sayısı 1. Yatak Kapasitesi Kamu 971 Özel 240 Toplam 1, Uzman Hekim Kamu 228 Özel 256 Toplam Pratisyen Hekim Kamu 23 Özel 50 Toplam Diş Hekimi Kamu 21 Sayfa 15

16 Özel 119 Toplam Eczacı Kamu 17 Özel 159 Toplam Hemsire Kamu Ebe Kamu 10 Kaynak: Sağlık Bakanlığı, Devlet Planlama Örgütü Sağlık hizmetinin yapısı, hastane hizmetleri tarafından sunulmakta; ve temel sağlık hizmetlerini içermektedir. Fazla sayıda yatak sayısı ile yoğun bakım servisi ve yataklı tedavi hizmeti, ve ayrıca ameliyat, doğum, biyotahlil laboratuvarları vs için uzmanlaşmış olanaklar sunmaktadırlar. Özel sağlık hizmetleri, özel doktorlar ortaklığı tarafından çalıştırılan klinikler tarafından sağlanmaktadır. Genellikle klinikler, sadece ayakta tedavi hizmetleri sunarlar. Sağlık merkezleri, (hastanede yatarak tedavi gören hastaların aksine) ayakta tedavi edilecek hastalara yönelik hizmetler sunar. Bazı merkezler, acil servise kaldırılacak kadar kötü olmayan yaralı veya hastaları kabul eder. Bu durumlarda, hastalar, tıbbi çalışanlar tarafından muayene edilir. Hastaların bir uzman tarafından muayene edilmesi gerekirse, hastanelere veya özel doktorlara gönderilirler. Bu çerçevede, özel sağlık merkezleri ile ilgili olarak, son birkaç yılda hizmetlerinin düzeyinin arttığı ve uluslararası kalite standartlarına göre hizmet verdikleri belirtilmelidir. KT toplumunda gün boyunca şehir içi ve şehirlerarası çalışan otobüs ve minibüslerden oluşan bir ulaşım sistemi vardır. Adanın kuzey kısmında 1974 ten itibaren trenyolu taşımacılığı yapılmamaktadır. Ulusal demiryolu şirketi kurulmamıştır. Hava taşımacılığna gelince, adanın kuzey kısmında çalışan bir havalimanı (Ercan havalimanı) vardır. Ayrıca, Girne ve Mağusa da halen çalışmakta olan üç deniz limanı vardır. Kültürel ve tarihi miras, ziyaretçilerin gidebileceği ve adanın varlığı ve tarihi ile ilgili birçok kale, müze, manastır vardır. Özellikle, adanın kuzey kısmında hizmet veren yaklaşık 30 müze bulunmaktadır (Lefkoşa da 6, Mağusa da 11, Girne de 9 ve Güzelyurt ta 4). Su kaynakları ile ilgili olarak, Temmuz 2010 da KT toplumu ve Türkiye Cumhuriyeti (TC) arasında bir protokol imzalanmıştır. Bu proje ile her yıl TC den Kıbrıs a 75 milyon metreküp su getirileceği belirtilmektedir. Proje 4 yılda tamamlanacak ve projenin uygulanmasına 2011 sonbaharında başlanması planlanmıştır. Mersin bölgesinden bir denizaltı barajından su getirmek için Kıbrıs-Türkiye arasında bir boru hattı sistemi kurulacaktır, bu su sadece adanın kuzey kısmı için değil Kıbrıs adasında kullanılması planlanmaktadır. Proje üç aşamada tamamlanacaktır: ilk aşama, Mersin deki denizaltı barajının ihalesi ile ilgili olacaktır. Projenin toplam maliyeti 450 milyon dolardır ve bu maliyet TC tarafından karşılanacaktır. Sayfa 16

17 2.2. Makro-Ekonomik Durum Son onyılda Kuzey Kıbrıs sürekli bir ekonomik gelişme yaşamıştır ve döneminde gerçek büyüme oranı %-0.6 dan %13.2 ye yükselirken 2007 ve 2008 yıllarında bu oran %1.5 ten %-3.4 e düşmüştür 2004 yılında Kuzey Kıbrıs ın büyüme göstergesi %15.4 e çıkmıştır. Ayni zamanda, enflasyonu düşürme çabasından sonuç alınmış, 2001 yılında %76.8 olan enflasyon, 2005 yılında %2.7 ve 2008 yılında da %14.5 olmuştur yılları arasında enflasyonun artma nedenin, TC ekonomisinde artan enflasyona bağlı olduğu belirtilmelidir. KT toplumu serbest piyasa ekonomisi yaklaşımını uygulamaktadır. Son yıllarda makro ekonomik istikrarın olumlu ilerleme gösterdiği bölgede, Türk Lirası kullanılan resmi para birimidir. Aşağıda, KT toplumu ekonomisinin durumunu gösteren bazı makro-ekonomik göstergeler sunulmaktadır. Tablo 11 KT Toplumu Ekonomisinin Temel Makro-Ekonomik Göstergeleri ( ) Gösterge GSMH (Milyon $) 941,4 1, , , , , ,6 Reel Büyüme Hızı (%) (-3.4) Fert başına GSMH (Cari 1 6,645,260,285 8,837,624,376 11,560 14,271 17,063 19,165 20,739 Fiyatlar TL/YTL) Fert Başına GSMH ($) 4,409 5,949 8,095 10,567 11,837 14,765 16,158 Enflasyon Oranı (%) Bütçe Açığı (Milyon $) Banka Mevduatları 3 (Milyon $) 1, , , , , , ,678.6 Döviz Rezervi (Milyon $) , , , , , ,802.6 İhracat (Milyon $) İthalat (Milyon $) , , , ,680.7 Dış Ticaret Bakiyesi (Milyon $) , , , ,597.0 İhracat /İthalat(%) itibariyle Yeni Türk Lirası olarak belirtilir. 2 Devlet Bütçe tablosunun bakiyesindeki finansman dengesini belirtir. 3 Türk Lirası ve yabancı para mevduatlarını da içerir. Kaynak: Devlet Planlama Örgütü Önceki tabloda gösterilen verilere göre, 2007 yılına kadar KT toplumunda artan bir büyüme oranı varken, 2008 yılında ise reel GSYH büyüme oranı 1 göstergesine bakıldığında Avrupa Birliği nin trendleri sonrasında bu oranda bir düşüş gözlenmiştir. Ekonomisinin küçüklüğüne rağmen, KT toplumu, Avrupa Birliği ülkeleri arasında en fazla büyüme oranına sahip olanlardan bir tanesidir, bu durum iş gelişimi için potansiyel avantaj oluşturmaktadır. İthalat ve ihracat ile ilgili olarak, aşağıdaki tablo her ülkeye göre birleşimlerini gösterir. AB ülkelerindeki ihraç oranı oldukça düşükken, sunulan veriler, KT toplumu ürünlerinin genellikle TC ve doğu ülkelerine ihraç edildiğini göstermektedir. 1 Referans: Sayfa 17

18 Ülkeler Şekil Döneminde KT Toplumunun Ülkelere Göre İhracat ve İthalatı (Milyon $ olarak) İthal. İhrac. İthal. İhrac. İthal. İhrac. İthal. İhrac. İthal. İhrac. İthal. İhrac. İthal. İhrac. 1. Türkiye , , Diğer Ülkeler AB Ülkeleri Birleşik Krallık Diğer AB Ülkeleri Orta Doğu Ülkeleri Uzak Doğu Ülkeleri ABD Diğer Ülkeler Toplam , , , , Kaynak: Devlet Planlama Örgütü Aşağıdaki grafik, 2008 yılında KT toplumu ithalatının ülkelere göre dağılımını göstermektedir. Şekil 6 KT toplumunun ülkelere göre ithalat ve ihracat dağılımı (2008) 70,0% 69.8% 60,0% 49.9% 50.1% ithalatı ihracat 50,0% 40,0% 30.2% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% 14.1% 20.5% 5.5% 3.5% 1. Türkiye 2. Diğer Ülkeler 2.1. AB Ülkeleri Birleşik Krallık 10.6% Diğer AB Ülkeleri 15.1% 15.2% 2.9% 3.5% 0.0% 0.7% 0.1% 2.2. Orta Doğu Ülkeleri 2.3. Uzak Doğu Ülkeleri 9.1% 14.2% 2.4. ABD 2.5. Diğer Ülkeler Kaynak: Devlet Planlama Örgütü Sayfa 18

19 2.3. Özel Sektör İş Çevresi Temel sektörlerin belirlenmesi Kıbrıs Türk toplumu ekonomisinin başta gelen sektörü, Ticaret-Turizm, Ulaşım-İletişim, Mali Kurumlar, Konut Sahipliği, İşletme ve Kişisel Hizmetler, Kamu Hizmetleri ve İthalat Vergilerini içeren hizmet sektörüdür. Sanayi (hafif imalat sanayi & inşaat), GSYİH nın %17.8 ine ve tarım %5.1 ine katkıda bulunur. [Kaynak: DPÖ]. KT toplumunda sektörler, son birkaç yılda önemli değişikliklerden geçmişlerdir. Son 30 yıldır, ekonominin yapısı tarımdan turizm, inşaat ve sanayiye kaymıştır. Diğer küçük ada ekonomileri gibi, ekonomik yapısı az çeşitlidir ve hizmet sektörü, ekonominin temel yapısıdır. Aşağıdaki tablolar, KT toplumunda gayri safhi milli hasıladaki sektörel gelişmeyi sunmaktadır. Tablo 12 GSMH nın Sektörel Dağılımı (mevcut Ücretler, % ) Sektörler Tarım Ürün Üretimi Çiftlik Hayvanı Üretimi Ormancılık Balıkçılık Sanayi Taş Ocakçılığı İmalat Sanayii Elektrik - Su İnşaat Ticaret-Turizm Toptan ve Perakende Ticaret Otelcilik ve Lokantacılık Ulaştırma-İletişim Mali Müesseseler Konut Sahipliği İşletme ve Kişisel Hizmetler Kamu Hizmetleri İthalat Vergileri GSYH Sayfa 19

20 (1977 Fiyatları YTL) Sektörler * 1. Tarım 985,3 1, , , , , ,1 1, Ürün Üretimi 577,5 601,0 657,4 618,1 579,3 580,0 423,7 510, Çiftlik Hayvanı üretimi 343,8 388,7 412,0 463,2 489,6 478,1 434,0 428, Ormancılık 15,7 13,1 26,1 31,1 21,2 24,9 19,5 17, Balıkçılık 48,3 54,7 51,7 67,1 51,6 63,5 60,8 63,4 2. Sanayi 1, , , , , , , , Taş Ocakçılığı 29,0 36,1 39,2 43,5 64,1 64,8 58,8 49, İmalat Sanayii 869,6 932,9 1, , , , , , Elektrik -Su 177,3 190,0 215,2 240,3 261,0 284,9 294,5 282,9 3. İnşaat 776,0 1, , , , , , , Ticaret-Turizm 1, , , , , , , , Toptan ve Perakende Ticaret 1, , , , , , , , Otelcilik ve Lokantacılık 309,5 325,0 386,3 399,0 354,1 379,1 401,1 416,8 5. Ulaştırma-İletişim 1, , , , , , , , Mali Müesseseler 390,3 416,3 414,9 432,4 470,7 500,5 548,7 558,9 7. Konut Sahipliği 485,1 496,8 508,9 526,0 631,8 660,6 678,3 703,7 8. İşletme ve Kişisel Hizmetler 807,0 853,3 1, , , , , , Kamu Hizmetleri 1, , , , , , , , İthalat Vergileri 519,0 710,5 1, , , , , , GSYH 9, , , , , , , , Yurtdışından gelen Net Faktör Gelir 70,8 158,3 298,3 310,8 416,8 219,5 139,7 104,3 GSMH 9, , , , , , , ,862.9 * Geçici rakamlar, Kaynak: Devlet Planlama Örgütü (1977 Ücretler YTL) KT toplumu ekonomisi, GSMH nın sektörel dağılımıyla bir ada ekonomisinin özelliklerini göstermektedir. Bir sonraki tabloda sunulan veriler, taşocakçılığı, imalat, işletme ve kişisel hizmet, konut sahipliği vs gibi belirli sektörlerdeki sermaye yatırımlarının yılları arasında önemli bir ölçüde arttığını (yaklaşık beş katı) göstermektedir. Bu nedenle, KT toplumunun örneğin inşaat işleri için yararlanacağı, hammadde v.b. yerli malzemeye yeterli miktarda sahiptir. KT toplumunun çevresini korumak ve doğal güzelliğini muhafaza etmek için, toplumun doğal kaynakları ile ilgili bu yatırımların sürdürülebilir bir tutumla yönetilmesi ve kontrol edilmesi gerektiği belirtilir. Sayfa 20

21 Tablo 13 Sabit Sermaye Yatırımlarının Sektörel Dağılımı Sektörler (Cari Fiyatları YTL) 1. Tarım 15,876, ,505, ,067, ,288, ,031, ,096, ,118, Sanayi 22,529, ,640, ,693, ,573, ,480, ,370, ,708, Taş ocakçılığı 240, , , ,210, ,494, ,716, ,708, İmalat Sanayii 14,629, ,897, ,959, ,725, ,640, ,492, ,504, Elektrik - Su 7,660, ,161, ,003, ,637, ,345, ,161, ,495, İnşaat 4,327, ,909, ,259, ,258, ,687, ,913, ,016, Ticaret-Turizm 19,239, ,370, ,650, ,847, ,649, ,226, ,215, Ticaret 8,838,609,5 14,210, ,636, ,365, ,800, ,075, ,451, Turizm 10,400, ,159, ,013, ,482, ,849, ,150, ,764, Ulaştırma- İletişim 29,705, ,707, ,636, ,087, ,687, ,995, ,322, Mali Müesseseler 1,371, ,953, ,523, ,103, ,069, ,418, ,893, Konut Sahipliği 66,347, ,113, ,390, ,215, ,405, ,969, ,192, İşletme ve Kişisel Hizmetler 7,999, ,718, ,014, ,959, ,092, ,371, ,727, Kamu Hizmetleri 31,834, ,285, ,363, ,124, ,555, ,918, ,507, Sağlık 1,298, ,313, ,884, ,354, ,287, ,222, ,153, Eğitim 15,117, ,454, ,220, ,362, ,152, ,076, ,135, Diğer 15,418, ,517, ,258, ,407, ,115, ,619, ,218,424.1 Toplam 199,231, ,203, ,600, ,460, ,659, ,064,282, ,062,702,394.2 Kaynak: Devlet Planlama Örgütü Aşağıdaki tablo, KT toplumu Merkez Bankası tarafından farklı sektörlerden KOBİ lere verilen toplam krediler ile ilgili verileri sunmaktadır. Tablo 14 Krediler - Sektörel (Toplam) ( ) Sektör Krediler (TRY) % Kamu Teşebbüsleri ve Kuruluşları 1,342,308, % Tarım 24,514, % Madencilik ve Taş Ocakçılığı 40, % İmalat Sanayii 6,634, % Ulaştırma ve İletişim 6,243, % Dış ve İç Ticaret 616,853, % İhracat 5,352, % Turizm 4,368, % Bina ve İnşaat sektörü 86,499, % Küçük İşletmeler ve Esnaf 28,915, % Kişisel ve Profesyonel Krediler ve Diğerleri 1,890,519, % İskonto Edilmiş Senetler % TOPLAM 4,012,252, % NOTLAR: (1) Rakamlar KTt nun Merkez Bankasına sunulan geçici banka bilançolarından beyan bazında hazırlanır, (2) Rakamlar (2)Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF) bankalarını içermez. Kaynak: KT toplumu Merkez Bankası Sayfa 21

22 Bu verilere dayanarak, kredilerin çoğunun (%33.46) kamu sektörüne verildiği anlaşılmaktadır, geriye kalan ise kişisel ve mesleki kredilerdir (47.12%). Bu kişisel ve mesleki kredilerin çoğu iş faaliyetleri için kullanılsa bile, iş yatırımlarına yönelik kredi alma konusu ile ilgili düzenleyici çerçeve eksiktir Tarım Tarım sektörü, 1980 yıllarında KT toplumunun belkemiğiydi. Tarım sektörünün ekonomideki payı, bir düşüş göstererek 2005 yılında %20.9 olan oran 2009 yılında %6.4 e düşmüş olsa bile, adanın kuzey kısmında birincil sektörlerden bir tanesi olarak kabul edilen turizm ve niş tarımsal gıda için çok gerekli girdiler sağladığından dolayı halen daha çok önemli bir rol oynar. Adanın kuzey kısmında toplam 330,384 hektar alan vardır, %56.71 i tarım alanı, %19.50 si orman alanı, %4.95 i otlak, %10.69 u kasaba, köy, dere ve göller ve %8.15 i kullanılmayan alandır. {kaynak: DPÖ}. Kuzey Kıbrıs ın temel tarım ürünleri, tahıl, baklagiller, endüstriyel bitkiler, yağlı tohumlar, yumrulu bitkiler, yem bitkileri, lifli veya gövdeleri yenilebilir sebzeler, semereli sebzeler, soğansı yumru kök sebzeler, diğer sebzeler, sert kabuklu yemişler, yumuşak çekirdekli meyveler, sert çekirdekli meyveler, üzüm ve üzümsü meyveler ve de narenciyeyi kapsamaktadır. Aşağıdaki tablo, 2008 yılına göre temel tarım ürünlerinin ton başına miktarlarını göstermekte {Kaynak: DPÖ} ve narenciye ve sebzenin (%53.7 ve %28.1) KT toplumunun temel ürünlerini oluşturmakta ve bunu tahıl, meyve ve sirke takip etmektedir. Tablo 15 Temel tarım ürünlerinin üretilmesi (2008) Başlıca Ürünler Ton cinsinden üretim Toplam üretimdeki % Tahıllar 17, % Yem Bitkileri 6, % Baklagil Sebzeler 3, % Taze Sebzeler 62, % Meyve ve Üzüm Bağı 12, % Narenciye 119, % Toplam 223, % Kaynak: Devlet Planlama Örgütü DPÖ ne göre, önemli ihraç ürünlerinden olan narenciyenin 2003 yılında %35.1 olan ihraç payı, 2006 yılında %28.1 e gerilemiştir. Başka bir deyişle, dört yıllık dönemde narenciye ihracatı %2.8 oranında artarken, hellim ve peynir sırasıyla %27.5 ve %29.8, narenciye konsantreleri %28.9 oranı ile artış göstermiştir. Toplam ihracatın yıllık ortalama büyüme oranı %10.6 dır. Canlı hayvan ürünlerine gelince, aşağıdaki tablo, 2008 yılı için KT toplumunun canlı hayvan ve hayvan ürünleri ile ilgili temel göstergeleri kapsamaktadır. Sayfa 22

23 Tablo 16 Canlı Hayvan ve Temel Hayvan Ürünleri Sayısı (2008) Çiftlik Hayvanı Sayısı Koyun 230,992 Keçi 58,918 Sığır 49,361 Ticari Tip Et Tavuğu 6,503,376 Ticari Tip Yumurta Tavuğu 109,978 Damızlık Sürü 68,897 Arıkovanı 13,910 Toplam 7,035,432 Hayvan Ürünleri (ton cinsinden) Süt 109,626 Koyun Keçi 13,133 İnek 96,493 Kanatlı Kümes Hayvanı Eti 9,810 Ticari Yumurtalar (Düzine) 1,987,755 Koyun Eti 3,627 Keçi Eti 738 Sığır Eti 4,066 Yün 272 Kaynak: Devlet Planlama Örgütü Tarım faaliyetlerinde kullanılan mevcut ekipman ve makineler ile ilgili olarak, son beş yılda sayılarının arttığı belirtilmeli (Kaynak: DPÖ) ve eski model oldukları ve yıllar once alındıkları halde yeterli kabul edilmektedirler. Hatta KT toplumunda orman ürünleri de ayrıca üretilmektedir; 2008 yılında yakacak odun üretimi paund a ulaşmıştır Sanayi ve imalat 2009 yılında imalat sektörünün ekonomiye katkısı %10 olmuştur {Kaynak: YAGA}. Yiyecekiçecek, tekstil, mobilya ve işlenmiş tarım ürünleri, imalatın temel alt sektörleridir yılında imalatın GSYİH ya katkısı %10 ve toplam istihdama katkısı %9.1 olmuştur. Ayrıca inşaat sektörünün %6.5 payı vardır ve toplam istihdama %10.1 katkısı olmuştur. İnşaat sektörü, yılları arasında KT toplumu ekonomisinde bir artış göstermiştir, ve ortalama olarak %8.7 reel büyüme göstererek son 5 yılda ivme kazanmıştır. DPÖ ne göre, inşaat sektörünün ekonomide 27 alt-sektöre etkisi olmuştur, bu nedenle ekonomiye etkisi, oldukça yaygındır dahil son 5 yılda imalat sektörünün ortalama yıllık büyüme oranı %1.2 dir da imalat sektörü, toplam ihracat kazançlarının %50.3 üne sahipken, işlenmiş tarım ürünlerinin payı %71.6 dır Sanayi bölgeleri, yatırımlara, özellikle KOBİ lere, yönelik hazır altyapı sağlamayı amaçlamaktadır. Bu bölgeler, gerekli altyapı servisleri ve diğer gerekli olanakları olan parsellenmiş alanlardan oluşmaktadır. Bu bölgelerin esas amacı, tüm yeni kurulmuş işletmeleri bir yere toplamak ve faaliyetlerini daha sağlıklı çalışma ortamlarında yürütmeleri için KOBİ leri teşvik etmektir. Sayfa 23

24 KT toplumunda mevcut sanayi bölgeleri; Lefkoşa Sanayi Bölgesi Mağusa Küçük Sanayi Bölgesi Mağusa Sanayi Bölgesi Karaoğlanoğlu Sanayi Bölgesi Haspolat Sanayi Bölgesi Alayköy Sanayi Bölgesi Kiralama süresi azami 33 yıldır (fakat iki katı uzatılabilir) ve benzer koşullara sahip diğer yerler ile kıyaslandığı zaman kira ücreti daha düşüktür. Söz edilmesi gereken başka bir avantajı ise, sanayi bölgesindeki kiracılar, içinde oldukları binaları Tapu Dairesi ne kayıt ettirebilir, elden çıkarabilir veya ipotek olarak gösterebilir Hizmetler Turizm ve yüksek öğrenim, hizmet sektörü içerisinde başta giden sektörlerdir. Turizm ve yüksek öğrenimden elde edilen net kazançlar, kazancın iki temel kaynağı ve ödeme dengesinde mevcut hesapların önemli öğesidir. Daha analitik olarak: Turizm Turizm, KT toplumu içerisinde öncü büyüme sektörlerinden bir tanesidir ve yönetim, bu sektörün gelişmesine öncelik vermektedir. Yıllık ziyaretçi sayısı 2008 yılında 809,000 e ulaşmıştır ve 2009 yılında net turizm geliri 434 milyon dolardır yılında, 800,000 turist ülkeyi ziyaret etmiş ve net turizm geliri 450 milyon dolara ulaşmıştır. Artan ziyaretçi gelişleri doğrultusunda, KT toplumu, 5 yıldızlı otelden tatil köylerine kadar 15.7 bin yatak kapasitesine sahip geniş konaklama olanakları, ve kuş gözlemciliği, golf, kaplumbağa gözlemciliği, dalma, tarihi yerlerin ziyareti, eko/tarım turizmi gibi özel turizm sunmaktadır Turizm İstatistik Yıllığı na göre, turistlerin konaklaması için yaklaşık 134 tesis vardır, büyük çoğunluğu Girne bölgesindedir (95 tesis), aşağıdaki tabloda bölgelere ve kategorilerine göre dağılım sunulmaktadır: Tablo 17 Bölge ve Kategorilere Göre Tesis Sayısı Turizm Konaklama Tesisleri Toplam Lefkoşa Mağusa Girne Güzelyurt İskele 5 Yıldızlı Otel Yıldızlı Otel Yıldızlı Otel Yıldızlı Otel Yıldızlı Otel Özel Sınıf Otel 1 1 Butik Otel 1 1 Ii. Sınıf Tatil Köyü Turistik Bungalov Apart Otel Geleneksel Ev 1 1 Diğer Konaklama Tesisleri Toplam Kaynak:Turizm, Çevre ve Kültür Bakanlığı 2009 İstatistik Yıllığı Sayfa 24

25 Aşağıdaki tablolar ve rakamlar, uyruklarına göre (çoğunluk TC den) Kuzey Kıbrıs a geliş ve gidiş sayısı konusunda veriler sunmaktadır: Tablo Yılı İçin Uyruklarına Göre Kuzey Kıbrıs a Geliş ve Gidiş Sayısı Uyruk Gelişler Gidişler Toplam Türkiye 638, ,186 1,275,886 Birleşik Krallık 61,558 62, ,691 Almanya 7,250 8,554 15,804 İran 6,913 6,522 13,435 Rusya 6,690 6,501 13,191 İtalya 2,653 2,176 4,829 Diğer 76,612 76, ,120 Kıbrıslı Türk 205, , ,736 Toplam 1,005,595 1,006,097 Kaynak: 2009 turizm istatistik yıllığı, Turizm, Çevre ve Kültür Bakanlığı Şekil Yılı İçin Uyruklarına Göre Kuzey Kıbrıs a Geliş ve Gidiş Sayısı 20.47% 7.61% 0.24% 0.66% 0.67% 0.79% Türkiye Birleşik Krallık Almanya İran Rusya İtalya Diğer Kıbrıslı Türk 6.15% 63.42% Kaynak: 2009 turizm istatistik yıllığı, Turizm, Çevre ve Kültür Bakanlığı Table yılı için bölgelere göre konaklama tesislerinde turist ve yatak sayısı Kaza Turist Sayısı Geceleme Sayısı Kaza başına düşen Turist % Lefkoşa 17,945 41, % Mağusa 42, , % Girne 361,100 1,277, % Güzlyurt 584 1, % İskele 53, , % Toplam 475,050 1,635, % Kaynak: 2009 Turizm İstatistik Yıllığı, Turizm, Çevre ve Kültür Bakanlığı Sayfa 25

26 Şekil Yılı İçin Bölgelere Göre Turist Yüzdeliği (%) 11.18% 3.78% 0.12% 8.91% Lefkoşa Gazi Mağusa 76.01% Girne Güzelyurt Yeni Iskele Kaynak: 2009 Turizm İstatistik Yıllığı, Turizm, Çevre ve Kültür Bakanlığı Ayni istatistik yıllığına göre, konaklama tesisinde ortalama 3.4 gün kalan turist sayısı 2009 yılında 474,600 e ulaşmıştır. Tablo Yılında Konaklama Tesisi Sayısı ve Turizm Sektöründe Çalışanların Sayısı Tesis Tipi Tesis Sayısı Çalışan Sayısı Turist Konaklama 119 3,321 Diğer Konaklama tesisleri Turzim & Seyahat Acenteleri Kumarhaneler 25 3,567 Turist Lokantaları 360 1,953 Toplam 663 9,224 Kaynak: 2009 Turizm İstatistik Yıllığı, Turizm, Çevre ve Kültür Bakanlığı Her geçen yıl, adanın kuzey kısmı, turistler için ilgi çekici bir yer haline gelmiş, bundan dolayı da yatırım yapmak için kazançlı bir yer halindedir. Sayfa 26

27 Ticaret Kıbrıs Türk toplumu nun ekonomik kalkınmasına yönelik AB tarafından yürürlüğe konanonaylanan Yeşil Hat Tüzüğü ve Mali Yardım Tüzüğü, ve halen görüşülen Doğrudan Ticaret Tüzüğü, belirli politik koşullar altında gelişmek ve AB standartlarına ulaşmak için ülkenin kuzey kısmındaki özel sektörün özel ve iyi tasarlanmış yardımcı programlara ihtiyacı olduğu anlayışının sonucudur. Tüzüklerin amacı, özel sektörün ve bunun sonucunda KOBİ lerin gelişimine katkıda bulunmaktır. ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı (USAID) yoluyla ABD nin benzer programları, özel sektörün ve özellikle KOBİ lerin gelişiminde ayni anlayışı ve amacı kabul eder. Kıbrıs Türk KOBİ lerinin 1963 ten beri birçok ekonomik ve siyasi dalgalanmalarla karşılaştığı gözönünde bulundurulduğunda, bu faaliyetlerin arkasındaki sözkonusu gerekçe, Kıbrıs ın kuzey kısmındaki Kıbrıs Türk KOBİ lerine yeni düzeyde uluslararası bir yaklaşım sağlanması açısından önemlidir. Bu Tüzük (EC 866/2004) adada kuzeyden güneye kişilerin ve ticari malların geçişi ile ilgili koşulları düzenler. Yeşil Hat Tüzüğü nün uygulanması ile ilgili Avrupa Komisyonu nun 2008 raporu na bakarak, Kıbrıs Türk Ticaret Odası tarafından 2008 yılı için verilen toplam ticaret hacmi 8,575,190 Euro dur, şöyle ki: Sebze %40 Ahşap Ürünler /Mobilya %9 İnşaat/Çakıl %12.5 Plastik Ürünler %9 İşlenmemiş Metal %12.5 Diğerleri %17 Yukarıda sözüedilen yıllık değer, aylık ortalama 714,000 euro luk ticaret hacmini anlatmaktadır ve bu oldukça düşüktür. AB, AB Konseyi tarafından belirlenen önerilerin bir tanesini, yani Doğrudan Ticaret Tüzüğü nü, referandumların hemen sonrasında 26 Nisan 2004 tarihinde yeniden önermiştir, fakat bu tüzük halen daha taraflar arasında müzakere edilmektedir. Doğrudan Ticaret Tüzüğü (Avrupa Komisyonu, COM 466, 2004), BM Genel Sekreteri nin Güvenlik Konseyi ine verdiği demecine atıf yapar ve şu şekilde açıklamaktadır Tüm üye devletler, Kıbrıslı Türkleri izole eden ve kalkınmalarını engelleyen gereksiz kısıtlamaların ve engellerin ortadan kaldırılmasına yönelik hem karşılıklı hem de uluslararası kurumlarla işbirliği yapılmasına öncülük edebilir. Doğrudan Ticaret Tüzüğü (Avrupa Komisyonu, COM, 466, 2004), tamamen Kuzey Kıbrıs ta yetişen,çıkarılan ve/veya yeterli ekonomik katkı sağlanarak Kuzey Kıbrıs ta üretilen ürünlerin, gümrük vergisinden ve harçlarından muaf tutularak Avrupa Topluluğu nun gümrük sınırları içinde serbest dolaşımına izin verilmesi amacını güder. Adanın kuzey kısmından ihrac edilen malların yaklaşık yarısının Avrupa Birliği ülkelerine ihraç edildiği gözönünde bulundurulduğunda, bu, Kıbrıs ın kuzey kısmından ihracatı daha da güçlendirebilecek (DPÖ) ve Tüzüğün kabul edilip yürürlüğe girmesi, özel sektörün ve KOBİ lerin kalkınmasını ve ihracatı olumlu yönde etkileyecektir. Sayfa 27

28 Kamu Sektörü 2006 yılında Dünya Bankası tarafından yürütülen Kıbrıs ın Kuzey Kısmında Ekonomik Büyümenin Sürdürülebilirliği ve Kaynakları İle İlgili Araştırma ya göre, Kıbrıs ın kuzey kısmında kamu sektörü, Türkiye den gelen önemli yardımlarla birlikte, 30 yıldır ekonomide önemli bir rol oynamaktadır. Kamu işletmeleri, temel altyapıyı sağlamış, mali hizmetler temin etmiş, tarım ürünlerini pazarlamış, ve tüketici ürünleri üretmiştir. Yabancı ticaret, vergiler, rushatlar, ve kotalarla kontrol edilmiştir. Yatırımı teşvik etmek ve üretimi dengelemek için firma ve çiftliklere yönetim tarafından kredi ve sübvansiyonlar verilmiştir. Ekonomide yönetimin ciddi müdahalesi, yıllar boyunca artarak belirginleşmiştir. Kamunun etkinliğinin ve özel sektörün rekabet gücünün artırılması programa alınmış ve takip edilmelidir. Sayfa 28

29 KOBİ lerin belirlenmesi Ağustos Ekim 2010 döneminde elde edilen bilgilere göre, bir önceki işletme sayısı ve resmi şirket kaydı için belirlenen standartlarla ilgili veriler güncellenmemiştir. Birden fazla faaliyetleri olduğundan dolayı KOBİ ler, birden fazla odaya kayıt yaptırdıkları gözlenmektedir. Birçok KOBİ, hem endüstriyel hemde ticari faaliyet göstermektedir. KOBİ lerin kayıt yaptırabileceği üç oda, bulunmakta olup, isimleri ve kayıt yaptıran şirket sayısı aşağıdaki gibidir: Kurum Şirket sayısı* Kıbrıs Türk Ticaret Odası +3,500 Kıbrıs Türk Sanayi Odası +530 Kıbrıs Türk Esnaf ve Zanaatkarlar Odası +7,300 * Üye sayısı, Ağustos [Kaynak: KTTO, KTSO, KTEZO] Turizm sektöründe, Kuzey Kıbrıs taki özel sektör faaliyetine yönelik iç pazar oldukça küçüktür ve işletmeler genellikle, mikro ve küçük firmalardan oluşmaktadır. AB nin Kıbrıs ın Kuzey Kısmında Mesleki Eğitim Sistemlerinin, Hayatboyu Eğitimin ve Aktif İş Piyasasının Gelişimini ve Teşviğini Desteklemek İçin Teknik Yardım projesi altında Ekim 2009 Şubat 2010 tarihleri arasında yapılan İş Piyasası Anketi ile ilgili Teknik Rapor a göre, - Tüm işletmelerin %91.6 sı mikro olarak sınıflandırılmıştır (0-9 çalışan), - %7 si küçük (10-49 çalışan) - %1.2 si orta ( çalışan) ve - %0.2 si büyük (250 den fazla çalışan) Sayfa 29

30 Şekil 9 Çalışanlara Göre İşletme Varlığı (Şirket) Büyüklüğü Kaynak: AB nin Kıbrıs ın Kuzey Kısmında Mesleki Eğitim Sistemlerinin, Hayatboyu Eğitimin ve Aktif İş Piyasasının Gelişimini ve Teşviğini Desteklemek İçin Teknik Yardım projesi altında Ekim 2009 Şubat 2010 tarihleri arasında yapılan İş Piyasası Anketi ile ilgili Teknik Rapor KT toplumu bölgesine göre işletmelerin dağılımı aşağıdaki gibidir: Tablo 21 Şirket Büyüklüğü ve Bölge (Bölge İçerisinde Her Şirket Büyüklüğünün Yüzdeliği) Teşebbüs kategorisi Lefkoşa Mağusa Girne Güzelyurt İskele Mikro (0-9 çalışan) 62.5% 100.0% 100.0% 84.1% 100.0% Küçük (10-49 çalışan) 37.5% 12.7% Orta ( çalışan) 3.2% Büyük (+250 çalışan) Kaynak: AB nin Kıbrıs ın Kuzey Kısmında Mesleki Eğitim Sistemlerinin, Hayatboyu Eğitimin ve Aktif İş Piyasasının Gelişimini ve Teşviğini Desteklemek İçinteknik Yardım projesi altında Ekim 2009 Şubat 2010 tarihleri arasında yapılan İş Piyasası Anketi ile ilgili Teknik Rapor Ekim 2009 da Sanayi Odası tarafından yapılan Anket e göre, sanayi tesislerinin %70 i kendi üretim kapasitelerinin %50 altında çalışmaktadırlar. Sanayi tesislerinin sadece %5.9 u üretim kapasitelerinin %75 üstünde çalışmakta ve %23.5 i, kendi üretimlerinin %25 altında çalışmaktadırlar. Anketten elde edilen diğer önemli bir bulgu, ankete katılan şirketlerin %61.7 si, üretim kapasite kullanımının 2009 yılının ilk yarısında azaldığına inanmaktadır. [Kıbrıs Türk Sanyi Odası Kuzey Kıbrıs ta Sanayinin Görünümü ve Beklentileri Anketi, 2009]. KOBİ lerin performans düzeyi konusunda yeterli veri olmasa bile, önceki çalışmalar ve raporlar 2, KT toplumu girişimcilerinin ve KOBİ lerin karşılaştığı esas sorunların aşağıdaki konular ile ilgili olduğunu göstermektedir: KT toplumunun pazarı küçüktür ve Yeşil Hat ticaretindeki ticari kısıtlamalar ve zorluklar, ihracatın küresel pazarlara erişimini kısıtlamaktadır. Sonuç itibariyle, firmaların küçük yılında Dünya Bankası tarafından yürütülen Kıbrıs ın Kuzey Kısmında Ekonomik Büyümenin Sürdürülebilirliği Ve Kaynakları Ile Ilgili Araştırma ya göre Sayfa 30

31 ölçekli tesisleri vardır ve sözkonusu firmalar bu tesisleri oldukça düşük düzeyde kapasite kullanarak çalıştırmaktadırlar. Birçok firmada altyapı ve sanayi faaliyetlerinde kullanılan makineler, rakiplerinin kullandıklarından daha eskidir, yeni yatırımların ve teknik gelişimin değeri düşüktür. Ulaşım maliyeti oldukça yüksektir, çünkü Ticari kısıtlamalardan dolayı taşıma TC yoluyla yapılmaktadır, Düşük hacimli ithal ve ihracatların taşımacılık ücreti yüksektir, ve İç taşımacılık hizmetleri yetersizdir. Bunlar, temel aracı girdilerini ve ihracat maliyetini artırır. Ayrıca, rakip ülkelerle kıyaslandığı zaman, Kıbrıs ın kuzey kısmında liman hizmetleri ve diğer ticari destek hizmetleri daha az etkili ve yüksek maliyetlidir. Altyapı maliyetleri daha yüksek olup (ayrıca kullanım oranları, tam maliyet istirdadı oranlarını karşılamamaktadır), hizmet kalitesi özellikle su ve elektrik alanlarında rakiplerinden daha düşüktür. Sıklıkla elektrik kesintisi yaşanmakta olup, su kıtlığı olağandır. Birçok firma, üretim yapmak için kendi jenetarörlerini veya kendi su sistemlerini çalıştırmak zorundadırlar, bu durum ekstra maliyete neden olmaktadır. Rakipleri ile kıyaslandığında Bilişim Teknolojileri (BİT) kullanımı oldukça düşüktür ve bilgisayar kullanan daha büyük şirketler, üretim, yatırım ve finansı düzenleyecek BİT kullanımını sınırlandırır. Şirketlerin sadece %1 i B2B ve e-ticareti kullanmaktadır. İmalat ve sanayi için en düşük maaş, AB üyesi devletlerdeki durum ile kıyaslandığı zaman, oldukça yüksektir. Kalite standartları oldukça düşüktür ve az sayıda firmanın kalite belgesi bulunmaktadır (ISO 9000, HACCP). Gıda İşleme sektöründe (imalatta en büyük alt-sektör olarak) üretim verimi düşüktür. Bazı imalatçıların düşük verimliliğinin sebebi, tarım ve kamu pazarlama işletmelerindeki düşük verimliliktir. AB üye devletlerindeki durum ile kıyaslandığı zaman adanın kuzey kısmında çiftliklerin verimliliği düşüktür. İmalatta yatırım talebinin az olması, yenilikçi yaklaşımlar ve güncel teknik bilgi öğrenme eksikliği, adanın kuzey kısmında büyüme için etkin kısıtlayıcılardandır. Sayfa 31

32 2.4. Telekomünikasyon & BİT sektörü Bilişim ve İletişim Teknolojileri (BİT), hem yeni potansiyel iş faaliyetleri hem de tüm sektörlerin verimliliğini artırmak için gerekli olan bir araç olarak KT toplumunun geleceği için önemli bir alandır. Bu sektörün kurumsal çerçevesi, aşağıdaki yerel yönetimlerden oluşmaktadır: En üst seviyede yerel yönetim Ekonomi ve Enerji den sorumlu yerel yönetim Bayındırlık ve Ulaştırma dan sorumlu yerel yönetim İçişleri nden sorumlu yerel yönetim Bayındırlık ve Ulaştırma makamı altındaki Telekomünikasyon Kurulu Bayındırlık ve Ulaştırma makamı altındaki Telekomünikasyon Dairesi Ekonomi ve Enerji makamı altındaki Resmi Kabz Memurluğu ve Mukayyitlik Dairesi İçişleri makamı altındaki Harita, Tapu Dairesi En üst seviyedeki makamın altında Kamu Bilgisayar Ağı Üst Kurulu (KAMUNET) Belediyeler BİT sektörünün gelişimi için şu ana kadar aşağıdaki yasal çerçeve devreye konmuştur: Tüzük Tanım Sayı/Tarih Yasa E-İmza Yasası 93/2007 Yönetmelik E-İmza Yasasının Çalışmasına Yönelik Mevzuat ve Yönetmelik 2007 Yasa Bilgilerin Gizliliğine Yönelik Yasa 89/2007 Yasa Özel Bilgilerin Kullanılması İle İlgili Kurallara Yönelik Yasa 12/2006 Aşağıdaki yasalar hazırlanma aşamasındadır: Tüzük Tanım Statü Yasa Elektronik İletişim Yasası Hazır Yasa Bilişim Suçları Yasası Hazırlanmakta Yasa E-Fatura/E-Ödeme (E-Ticaret) Hazırlanmakta Yasa Fikri Mülkiyet Hakları Hazırlanmakta Yasa E-Devlet Planlanmamış BİT sektöründe düzenleyici çerçevede önemli bir ilerleme kaydedilse bile, halen daha iyileştirilmesi gereken alanlar vardır, mesela: Merkez Bankası Yasası, Gelir Vergisi Yasası, Yaptırımlar, vs. Mevcut BİT Altyapı sının gelişimi ile ilgili, ADSL, uydu, 3G, 2G ve broadband internet bağlantısı pahalı ve hizmet kaliteleri düşüktür; ve farklı başka seçenekler bulunmamaktadır. İnternet Hizmeti Sağlayıcısı (IHS) tarafından sağlanan broadband bağlantıları, kontrolsüz olarak kullanılmaktadır. Telekomünikasyon sektörü henüz AB standartlarına ulaşmamıştır. Bu standartlara ulaşmak için, uzun vadeli sürdürülebilirlik ve kaliteli hizmet sağlanmalı, kapasite artırılmalı, ve özellikle liberalleşen telekom pazarında rekabetçi oyuncuların çalışmalarını kolaylaştıracak bir altyapı kurulmalıdır. Halen, üç sağlayıcı tarafından KT toplumuna telekomünikasyon hizmetleri sağlanmaktadır: - İki tanesi GSM operatörü ve Sayfa 32

33 - Sabit hat hizmetleri sorumlu hizmet sağlayıcısıdır. Mobil operatörler, Türkiye deki iki büyük GSM operatörüne aittir ve onlar tarafından çalıştırılmaktadır. GSM ağları özel şirketler tarafından çalıştırıldıklarından dolayı, daha iyi altyapıya sahiptirler, ve 3G teknoloji kullanımına olanak sağlarlar. Sabit telefon hizmetleri ve iletişim altyapısı, KT toplumu yönetimine bağlı bir şirket ( Telekomünikasyon Dairesi) tarafından sağlanmaktadır. Telekomünikasyon Dairesi, Kıbrıs ın kuzey kısmında tek altyapı sağlayıcısıdır. Sabit hat bağlantısı ihtiyaçlarını karşılamak için, kurumun yapısı ve işletmesi gelecekte daha esnek hale gelmelidir. Mevcut durum böyle olmadığından dolayı, alternatif çözümler belirlenmelidir; özellikle kırsal alanlardaki birey ve işletmelerin broadband veri hizmetleri (internet) ve yüksek band genişliği gereksinimi karşılanacak şekilde iyileştirilmelidir. Telekomünikasyon Dairesi nin mevcut durumu daha iyi ve güvenli ses ve internet iletişim hizmetlerinin artması için yeterli olmadığından dolayı, özelleştirme veya liberalleştirme, ses ve internet servislerinin kalitesini artıracak olası bir alternatif olarak öngörülmektedir.. Telekomünikasyon Dairesi nin gelirleri yüksek ve KT toplumu bütçesine önemli katkısı olsa bile, Daire tarafından yapılabilecek yatırım bütçe tarafından sınırlandırıldığından, problemleri tamamen çözecek yatırımlar yapamamaktadır. Telekomünikasyon Dairesi ne ayrılan limitli bütçe tahsisatı içerisinde; yüksek hızda sabit hat bağlantılar (metro Ethernet, ADSL, ve ISDN) Lefkoşa; Girne ve Mağusa bölge merkezlerinde sağlanmaktadır. Telekomünikasyon Dairesi, sabit hat ses hizmetlerinin eksikliğinden dolayı, 2007 yılında WCDMA teknolojisine dayalı bir proje başlatmıştır. Proje halen devam etmekte olup, şimdiye kadar 36 baz istasyonundan 19 u kurulmuştur. Tüm birimler yenilenmiş ve rekabet edilebilirliği sağlamak için, CDMA hizmetinin kurulumu ve işletmesi için yurtdışından iki şirketten destek alınmıştır. Sabit ağ, yıldız topolojisinde PDH ve SDH iletim altyapısını kullanan geleneksel zaman bölmeli çoğullama (ZBÇ) ağıdır. Yurtdışına yani Türkiye ye, sadece bir fiber optik bağlantısının olması, tüm telefon ve internet iletişimlerinin bu hat üzerinden yapılması BİT in kalkınmasını zora sokmaktadır. Yeni Nesil Şebeke (YNŞ) projesi, abonelere entergre ve birleşmiş (ses, veri, video) hizmetler sunmayı planlamıştır. Yavaşta olsa, Kıbrıs ın kuzey kısmının mevcut iletişim altyapısı, gelişmektedir. İHS ları tarafından sağlanan broadband e dayalı kablosuz iletişim hizmetleri oldukça yaygındır ve bu sabit hat hizmetlerinin eksikliğinden kaynaklanmaktadır. Hem ses hemde internet iletişimlerine yönelik kontrollü olmayan kablosuz geniş-band ortamı, antenlerin kontrolünü yapamayan Telekomünikasyon Dairesi ne birçok zorluk çıkarmakta ve ayrıca bu durum, e-işletme/e-ticaret ve e-devlet/e-belediye için önemli olan hizmetlerin kalitesini azaltmaktadır. Bu problemlerin üstesinden gelebilmek için, düzenleyen bir makam yani Telekomünikasyon Kurulu oluşturulmuştur. Kurul atandıktan sonra tüzüğüne uygun olarak sınırlı faaliyetler gerçekleştirmekte ve Elektronik İletişimler Yasası onaylandıktan sonra tamamen işlemsel hale gelecektir. Ses ve internet iletişiminin yüksek ücretlerinden dolayı, adanın kuzey kısmındaki kurumlar, kendi işletmelerinde internet teknolojilerini yaygın olarak kullanmamaktadırlar. Kuzey Kıbrıs ta 22 yerel banka vardır ve yüksek iletişim ücretlerinden dolayı sadece iki veya üç banka internet bankacılığını uygulamaktadır. Online ödeme sistemleri (POS, vpos, ATM) yaygın olmayıp, bankalar, manüel off-line modellerini tercih etmektedirler. Ödemenin Card+ (paypal gibi) ve bankaların kendi sistemlerinden yapılabilmesini mümkün kılmak için, altı bankanın işbirliği ile Sanal POS sistemi (Card+) kurulmuştur. EFT Sistemleri mevcut değildir, Bankalar Birliği ve Merkez Bankası nın desteği ile Kıbrıs ın kuzey kısmında EFT nin mümkün kılınması için son zamanlarda bir proje başlatılmıştır. Bankaların yeterli sayıda profesyonel BİT personeli bulunmamakta olup, gerektiği şekilde BİT için yatırım yapmılmamaktadır. Genellikle, bankacılık sektörü BİT te itici gücü oluşturan bir sektördür ve BİT teknolojileri ve vasıflı BİT personeline yatırım yapmaları için motive edilmelidirler. Sayfa 33

34 BİT firmaları, kuzey Kıbrıs için çok önemlidir ve BİT sektörü ekonomik büyüme için bir itici güç olarak gözönünde bulundurulmalıdır; Odalar ve Üniversiteler gibi farklı paydaşlar, BİT in teşvikine yönelik girişimde bulunmuştur. Özellikle, halen BİT şirketleri üye olmak için temel koşulları yerine getirmese bile, Sanayi Odası, BİT şirketlerini üye olarak kaydetmek için kendi tüzüğünde düzeltmeler yapmıştır. Kuzey Kıbrıs taki üniversitelerin, müfredat ve Teknoloji Gelişim Merkezleri ile BİT in gelişiminde ayrıca aktif bir rolü bulunmaktadır. Başlangıç, Doğu Akdeniz Üniversitesi (DAÜ) tarafından 2000 yılı başlarında Mağusa da Teknoloji Gelişim Merkezi nin kurulması ile yapılmıştır. Halen Girne Amerikan Üniversitesi ve Yakın Doğu Üniversitesi nde kurulmuş birbirlerinden bağımsız olarak çalışan üç Tekno Park vardır. KT toplumunda, ekonominin gelişimini hızlandırmak amacıyla teknolojinin gelişmesi için, VII. Türkiye KT toplumu Ortak Ekonomik Komite toplantısında, Teknoloji Geliştirme Bölgeleri yasası, Devlet Planlama Örgütü, Türkiye Yardım Heyeti temsilcileri, Sanayi Dairesi, KT toplumundaki Üniversiteler ve Kıbrıs Türk Sanayi Odası ile işbirliği ile işleme konmuştur. İşbirliği içinde çalışan tüm katılımcılar, Teknolojik Gelişim Bölgeleri nin gerekli altyapısını, yasal çerçevesini ve idari yapısını tanımlamıştır. Teknolojik Gelişim Bölgeleri nin kuruluş, işletme, yönetim ve kontrolü, vergi muafiyeti ve teşviklerin belirlenmesine yönelik Yasa ayrıca hazırlanmış ve Ocak 2005 tarihinde onaylanmıştır. İlk Teknolojik Gelişim Bölgesi, Mağusa da kurulmuştur. İkinci Teknolojik Gelişim Bölgesi Lefkoşa daki Yakın Doğu Üniversitesi nde kurulmuştur, fakat halen faal değildir. Bu gibi merkezlerin kullanımını artırmak için, yeni yatırımlar yapılmalı ve bir şirket merkezde iş kurarken minimum altyapı mevcut kılınmalıdır (örn. CNC Birimi, 3D lazer şekillendirme, yüzey araştırma robotu, sanallaştırma, vb.) Üniversiteler ve KT toplumu yönetimi, kısa sürede kendilerini geliştirme olanağı sağlamak için KOBİ lere ve genç girişimcilere Teknoloji Gelişim Bölgelerinde olanaklar sunmaktadır. Kamu yönetimi alanında, yerel yönetimlerde e-devlet i kolaylaştırmak için KAMUNET oluşturulmuştur. Şu anda, belediyeler dışındaki hemen hemen tüm yerel yönetimler çok hızlı (3Gb/sec) kapasite ağı ile birbirlerine bağlanmaktadırlar. Fakat sağlayıcıların merkezleştirilmesi ve bu konuda politikaların geliştirilmesine devam edilmektedir. Belediyelerin birçoğu, ofislerde yerel olarak geliştirilmiş idari başvurular için bilgisayar kullanmaktadır. En büyük belediyelerde (Lefkoşa, Gönyeli, Lapta, Mağusa), tam veya kısmen çalışan Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) uygulamaları bulunmaktadır. Kıbrıs ın kuzey kısmında CBS haritaları, hem kamu hem de özel sektör tarafından yapılmış, ancak Tapu ve Kadastro Dairesi tarafından akridite edilmemiştir. ECDL eğitimi, BİT bilincini artıracak kilit unsur olarak görünmektedir. ECDL Kursu ve belgesi, KT toplumunda temel düzeyde mevcuttur. ECDL kursu ve belgelerinin bireylere sağlanması için aşağıdaki inisiyatifler uygulanmıştır: - USAID tarafından finanse edilen Kapasite Geliştirme Programı (122 mezun) - AB tarafından finanse edilen işsiz ve özürlü kişilere yönelik Bilgisayar bilgisi geliştirme projesi (25 mezun) - Bilişim Derneği tarafından organize edilen uygun fiyatlı kurslar (30 mezun) - Personel Dairesi tarafından kamu sektörüne sağlanan ücretsiz ECDL eğitimleri. ECDL Sertifika sınavları, Girne Amerikan Üniversitesi, Yakın Doğu Üniversitesi, Doğu Akdeniz Üniversitesi, Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi, Bilişim Derneği, Libem Eğitim Merkezi. Bu makamlar, ECDL kuruluşu tarafından akredite edilmiştir. Sayfa 34

35 2.5. Mali Sektör Aşağıdaki bölümlerde, sürdürülebilir büyümeyi elde etme ve politikalar geliştirmek için, ekonominin gücünü azaltan farklı etkenleri belirlemek amacıyla KT toplumunun mali sektörü konusunda bilgiler verilmektedir Mali Politika Aşağıdaki tablo, yllarını kapsayan KT toplumu yönetiminin bütçesinin bilançosu ile ilgili bazı yararlı bilgiler sunmaktadır. Tablo 22 GSMH da Bir Pay Olarak Devlet Bütçesinin Bilançosu I. BÜTÇE GELİRLERİ Yerel Gelirler Vergi gelirleri Doğrudan Vergiler Dolaylı vergiler Diğer Gelirler Fon Gelirleri Dış Yardım Türkiye Cumhuriyeti Diğer II. BÜTÇE GİDERLERİ Cari Giderler Personel Giderleri Diğer Cari Giderler Transferler Sosyal Transferler Diğer Transferler Savunma Yatırımlar III. BÜTÇE DENGESİ IV. AVANSLAR V. FİNANSMAN DENGESİ VI. FİNANSMAN Türkiye Cumhuriyeti Kredileri İç Borçlar Kaynak: Devlet Planlama Örgütü Bankacılık Sektörü KT toplumunun resmi para birimi Türk Lirasıdır (TL). Gerçek ve tüzel kişiler döviz tutabilir ve biriktirebilir, kambiyo aracı olarak döviz kullanabilir,ve ödeme talimatları ve sözleşmelerde görünen döviz rakamlarını açıklayabilirler. Sayfa 35

36 Resmi kur oranları, Merkez Bankası tarafından günlük olarak sabitlenir ve duyurulur. Bankalar, döviz büroları ve Merkez Bankası, döviz alımı ve satımı için farklı döviz kurları sabitlemekte serbesttirler. KT toplumunda gelişmiş bir bankacılık sistemi vardır. Merkez Bankası ve Kalkınma Bankası na ek olarak, 24 yerel ticari banka ve 14 büyük yabancı banka şubesi vardır. Bankalar, döviz tutmakta, ithalat ve ihracat işlemlerinde arabulucu olarak görev yapmakta, döviz mevduatını kabul etmekte, döviz alım ve satımında, döviz olarak ödenmesi gereken bonolarla işlem yapmakta, döviz kredisi vermekte, para ve döviz piyasalarına aktif olarak dahil olmakta ve uluslararası bankacılık kullanımına uygun olarak her türlü döviz işlemini serbestçe yapabilmektedir. KT toplumunun Merkez Bankası, para, kredi ve kambiyo politikasından sorumludur ve hükümetin bankacısı olarak görev yapmaktadır Vergi Sistemi Adanın kuzey kısmı, AB ülkeleri arasında kurumsal kazançlar konusunda en rekabetçi vergi oranlarından birine sahiptir. Kooperatifler dışında tüm şirketler ve diğer tüzel kuruluşlar, Kurumlar Vergisi ne tabidirler. Yerel Şirket olarak kaydı olan kurumlar, vergiye tabi gelirler üzerinden %10 vergi ödemekle mükelleftir. Şirket kaydı Kuzey Kıbrıs ta olan veya olmayan Yabancı Şirket statüsünde olan kurumlar, Kuzey Kıbrıs ta ticaret veya diğer gelirlerden elde ettikleri vergiye tabi gelirleri üzerinden %10 oranında vergi ödemekle mükelleftir. Bir kurumun işletmesinin merkezi yönetimi ve kontrolü KTt içerisindeyse, sözkonusu kurum Yerel Şirkettir. Vergilendirme konusunda, diğer ülkelerden gelen kazançları dahil, bu şirketlerin tüm kazançları Kurumlar Vergisi ne tabidir, fakat çifte vergilendirmeyi engellemek amacıyla, yurtdışında ödenen benzer vergi için mahsuplaşmaya izin verilir. Kurumlar Vergisi, her yıl 31 Mayıs ve 31 Ekim olmak üzere iki taksitte ödenir. Kurumlar Vergisi yükümlülüğüne ek olarak, Kurumlar Vergisi Yasası altında faaliyet gösteren kurumlar, kurumlar vergisi düşüldükten sonra net vergiye tabi gelir üzerinden 15% standart orandan gelir vergisi stopajını ödemekle yükümlüdür. Kamu makamlari tarafından tesbit edilen bölgelerde eğitim, sağlık ve sanayi faaliyetlerine dahil olan şirketler, dağıtılmamış kar/ödenen sermaye oranına göre gelir vergisinden muaf tutulurlar (bu oran, standart oranı aşmamalıdır). Taşımacılık alanında çalışan yabancılar ve şirketler, Kurumlar Vergisi Yasası ve Gelir Vergisi Yasası nın hükümleri altında tespit edilen vergilendirilebilen gelirleri üzerinden stopaj vergisine tabi tutulmazlar. Gelir vergisi, KTt de tahakkuk eden, sağlanan veya elde edilen gelire uygulanır. KTt de daimi olarak ikamet edenler için, KTt de veya dışarıda elde edilen gelirlergelir vergisine tabidir. Ancak çifte vergilendirmeyi engellemek için, yurtdışında ödenen gelir vergisi için mahsuplaşmaya izin verilir. Gelir vergisi tahsil edilmeden önce, Gelir Vergisi Yasası altında bireylere yapılan katkı ve indirimler aşağıdaki gibidir; Sosyal güvenlik fonlarına katkı Kişisel indirimler Kazanılan Gelir İndirimi (İşçiler için %20 serbest çalışanlar için %10) Eş indirimi Çocuk indirimi Sayfa 36

37 Özürlü indirimi Yaşlılık indirimi (65 yaş ve üzeri bireyler için) Bireyler, kademeli vergi sistemi altında gelir vergisine tabi tutulurlar. Bireysel gelir vergisi, yasaya göre %10 ile %37 arasında uygulanır. Katma Değer Vergisi (KDV), tüketici vergisi olarak 1996 yılında uygulanmaya başlanmıştır.ktt de mal ve hizmet satışı, mal ve hizmet alımı ve ithalat Katma Değer Vergisi ne tabidir. KDV oranları tüzüğüne göre %0, %3, %5, %10, %15 ve %20 olmak üzere altı farklı KDV oranı uygulanmaktadır. Ortalama KDV oranı, %16 dır İş Ortamının Hukuki Çerçevesi KTt deki iş ortamının hukuki çerçevesini değerlendirebilmek için, YAGA nın 2010 İş Yapabilirlik Raporu ndan elde edilen bilgilere aşağıda kısaca değinilmiştir. Sözkonusu raporda KTt de iş ortamının gelişimini destekleyen ve aynı zamanda bu gelişimin önünde bir engel olarak duran yasal düzenlemelere değinilmiştir. İş Yapabilirlik Raporu nda, iş mevzuatı ve mülkiyet haklarını koruma konusunda Afganistan dan Zimbabwe ye 184 ekonomi ile kıyaslanabilecek göstergeler sunulmaktadır. Raporda, iş hayatının 10 aşamasını etkileyen düzenlemeler değerlendirilmektedir: iş kurma, inşaat izinleri i, işçi çalıştırma, mülkiyet kaydı, kredi alma, yatırımcının korunması, vergi ödeme, sınırötesi ticaret, sözleşmelerin yürürlüğe konması ve işin tasfiyesi. 1. İş Kurma İş kurma hükümleri, Şirketler Yasası nda (Fasıl 113) belirtilmektedir. KT toplumunda iş kurmak için toplam 29 gün süren 16 adımın tamamlanması gerekmekte ve maliyeti kişi başına düşen GSMH nın %19.6 sı kadar olmaktadır. Raporda belirtildiğine göre, KTt de en yaygın olarak limited şirket kurulmaktadır.. 2. İnşaat İzinleri İnşaat şirketleri, lisanslandırma, güvenlik kuralları ve denetimler ile ile ilgili konularda yönetimin; hızlı ve ekonomik olma konusunda da müşterilerin baskısı altındadırlar. KTt de bir depo inşa etmek için, toplam 225 gün süren 11 adımın tamamlanması gerekmekte ve maliyeti kişi başına düşen GSMH nın %488.1 i kadar olmaktadır. 3. İşçi Çalıştırma KTt, İstihdam Katılığı Endeksi nden 37 puan almıştır. KTt de bir elemanın işten çıkarılma maliyeti 12 haftalık ücrete karşılık gelmektedir. KT toplumu işçi çalıştırma sıralamasında 100. sıradadır. 4. Mülkiyet Kaydı KT toplumunda mülkiyet kaydı toplam 19 gün süren 4 adım ile tamamlanabilmektedir ve işlemlerin maliyeti mülkiyet değerinin %12.5 i kadar olmaktadır. 5. Kredi Alma KTt de esas sorun, güvenilir bir kredi kayıt mekanizmasının olmayışıdır. Bu durum kredi değerlendirmesi yaparken kredi şirketlerinin işini zorlaştırmaktadır. Birçok kredi teminat Sayfa 37

38 karşılığında verilmektedir. Bu da ciddi şekilde büyümeyi ve teşviği kısıtlamaktadır. Bundan dolayı, KTt Kredi Alma konusunda 113. sıradadır. 6. Yatırımcının Korunması KTt Yatırımcının Korunması konusunda 154. sıradadır. Bu zayıf performansın esas nedeni, azınlık hissedarların tam olarak korunamamasıdır. Bununla beraber, şirketlerin çoğunun aile şirketi olması, KTt işletmelerinde azınlık hissedarı riskini artırmaktadır. Alınan kararlarda direktörlerin sorumluluğunun olmayışı da bir başka problemdir.. Bu durum şirket yönetiminde, özellikle de çıkar çatışması durumunda, kötü niyetli uygulamaları teşvik edici olabilmektedir. 7. Vergi Ödeme Vergi Ödeme konusunda KTt 115. sıradadır. Adanın kuzey kısmındaki şirketler 59 adet vergi, yarı-vergi ve prim ödemesi ile karşı karşıya kalırlar. Şirketler, bunların ödenmesi ve bu sürece hazırlanılması için 163 saat harcarlar ve karlarının yaklaşık %41.2 si oranında vergi yükü ile karşılaşırlar. 8. Sınır Ötesi Ticaret Adanın kuzey kısmında bir girişimcinin, Mersin-Türkiye dışında başka bir limana bir konteyner göndermek istemesi halinde, 9 belge hazırlaması, 21 gün beklenmesi ve 940 USD ödenmesi gerekmektedir. Aynı şekilde, bir konteyner getirmek isterse bunun için 7 belge hazırlanması, 7 gün beklenmesi ve 840 USD ödenmesi gerekmektedir. Bundan dolayı, KTt sınırötesi ticaret sıralamasında 71.dir. 9. Sözleşmelerin Yürürlüğe Konması KTt Sözleşmelerin Yürürlüğe Girmesi sıralamasında 37.dir Bir sözleşmeyi yürürlüğe koymak için toplam 625 gün süren 37 adımın tamamlanması gerekmektedir. Bu prosedürün maliyeti talebin %10.9 u kadardır. 10. İşin Tasfiyesi KTt de başarısız olan bir işletmenin tasfiyesi durumunda bir yatırımcı veya borç veren, yatırımın yaklaşık %38 ini telafi edebileceği yönünde bir hesap yapabilir. Varlık değerindeki kaybın büyük çoğunluğunu, %30 ile icra-tasfiye; %11 idari harcamalar; varlık değerinin %7.5 amortismanı ve son olarak da 1,5 yılda tahsil edilmesi gereken gelirlerin zaman değeri kaybı olarak %13 lük kayıp oluşturur. Bundan dolayı, KTt İşin Tasfiyesi listesinde 60. sıradadır. Sonuç olarak, Dünya Bankası tarafından 184 ekonomi için yapılan 2010 İş Yapabilirlik Ekonomi Sıralaması nda, KTt 184 ekonomi arasında 101. sıraya yerleştirilmiştir. Şekil 10 Genel sıralamada KTt nin en iyi performans gösteren ekonomi ve seçilmis Sayfa 38

39 ekonomilerle karsılastırılması kaynak: YAGA KTt Yatırım Geliştirme Ajansı, Kuzey Kıbrıs İş Yapabilirlik Raporu 2010 Kişi başına düşen gelir miktarı aynı olan ülkelerle kıyaslandığında, Kuzey Kıbrıs, oldukça zayıf bir performans sergiler. Diğer bir taraftan, bu kaynak Kuzey Kıbrıs ı Papua Yeni Gine, Guyana, Yemen Cumhuriyeti, Marşal Adaları, Hırvatistan, Ürdün, Solomon Adaları gibi ülkeler ile aynı sıraya yerleştirir. Kuzey Kıbrıs ın çözülmemiş Kıbrıs sorunundan dolayı ağır ekonomik kısıtlamalara maruz kalan küçük bir ekonomisi olmasına rağmen 2010 yılı raporlarının bulguları, yasal düzenleme ve prosedürlerde yapılacak iyileştirmeler ile ülkenin daha iyi bir yere yerleşebileceğini göstermektedir. Bu koşullar altında bile, makul iş ve yatırım ortamı sağlamak, Doğrudan Yabancı Yatırımı (DYY) çekebilir veya yerel yatırımları artırılabilir. Sayfa 39