AVRUPA BİRLİĞİ YOLUNDA YÜKSELEN DEĞER OLARAK BURSA

Transkript

1 AVRUPA BİRLİĞİ YOLUNDA YÜKSELEN DEĞER OLARAK BURSA

2

3 AVRUPA BİRLİĞİ YOLUNDA YÜKSELEN DEĞER OLARAK BURSA 01 İÇİNDEKİLER Sunuş... Giriş Bursa yı Tanıyalım Bursa nın İlkleri Türkiye-Avrupa Birliği İlişkilerine Genel Bakış Türkiye-Avrupa Birliği İlişkilerinde Bursa nın Rolü Bursa Ekonomisinin Rolü Bursa da İhracat ve İthalat Bursa daki Sektörlerin Durumu ve Türkiye-AB İlişkilerine Ekonomik Açıdan Etkileri Otomotiv Sektörü Tekstil ve Konfeksiyon Sektörü Gıda Sektörü Makine-Metal Sektörü Bursa da Organize Sanayi Bölgeleri Bursa Serbest Bölgesi Bursa Uluslararası Fuar Merkezi Bursa Ticaret ve Sanayi Odası nın Rolü Bursa daki Görsel ve Yazılı Basınının Rolü Bursa daki Kamu Kuruluşlarının ve Yerel Yönetimlerin Rolü Uludağ Üniversites Bursa Valiliği Bursa Büyükşehir Belediyesi Bursa AB Bilgi Merkezi nin Bursa ya Sunduğu Katkılar ve Hizmetler Bursa da AB nin Katılım Öncesi Mali Yardımı Kapsamında Finanse Edilen Bazı Projeler... SONUÇ...

4 AVRUPA BİRLİĞİ YOLUNDA YÜKSELEN DEĞER OLARAK BURSA

5 AVRUPA BİRLİĞİ YOLUNDA YÜKSELEN DEĞER OLARAK BURSA 01 Sunuş Avrupa Birliği ne tam üyelik sürecinde Türkiye; gerek gösterdiği performans gerekse toplumsal, siyasal ve kültürel altyapısı itibariyle Avrupa Birliği nin en güçlü üye adayı devletidir. Ülkemizde Avrupa Birliği standartlarını yakalama, katma değer yaratma ve insani yaşam koşulları açısından kentimizin ayrı bir yeri olduğu gerçeğinden hareketle; tam üyelik sürecinde, Bursa, ülke performansının da üzerinde bir gayret göstermektedir. Ekonomisi ve nüfusuyla Türkiye nin 4. büyük kenti olan Bursa, gayri safi milli hasılaya yüzde 4 ün üzerinde katkı sağlamaktadır. Türkiye nin 2. büyük ihracatçısı konumundaki kentimizde, 3 bini aşkın Bursalı ihracatçı kriz öncesi 11.5 milyar dolar ihracata ulaşmıştır. Bugün Türkiye de üretilen traktör hariç otomotiv üretiminin yüzde 62 sinin üretildiği sanayi başkenti Bursamız, aynı zamanda tekstil, gıda ve makine sektörlerinde de baş aktörlerden biridir. Sanayide de ticarette de kayda değer bir geleneğe sahip olan, günümüzde bu kazanımlarını kurumsallaştırıp, kültüre dönüştürebilen Bursa, aynı zamanda yabancı sermayeli yatırımlar için de her zaman cazibesini korumayı bilmiştir. Türkiye nin Avrupa Birliği yolculuğunda, 1997 yılında AB Bilgi Merkezi ni hizmete sokarak, AB konusunda toplumsal bilinçlendirme faaliyetlerine de öncülük eden Odamız ın kurulduğu 1889 yılından bu yana olduğu gibi gelecekte de aynı kararlılığı devam ettireceğinden eminiz. Elinizde tuttuğunuz yayın, tüm özellikleriyle Türkiye nin AB üyeliği sürecinde Bursa nın çok önemli bir misyon üstlendiği düşüncesiyle, kentimizin yarattığı değerlerin daha iyi anlaşılması amacıyla hazırlanmıştır. Bursa nın, ekonomik yapısı, sanayisi, sivil toplum örgütleri, görsel ve yazılı basını, üniversitesi ve kamu kurum ve kuruluşları ile birlikte AB müktesebatına uyum açısından gelişmeleri nasıl takip ettiğini ve gelecekteki AB üyeliğine tüm hızıyla nasıl hazırlandığını başta üyelerimiz olmak üzere kamuoyuyla paylaşmak istedik. Odamız ın ve Bursa nın bu yolculuktaki çaba ve kararlılığının örnek teşkil etmesi dileklerimizle Saygılarımla Celal Sönmez Bursa Ticaret ve Sanayi Odası Yönetim Kurulu Başkanı

6 02 AVRUPA BİRLİĞİ YOLUNDA YÜKSELEN DEĞER OLARAK BURSA Giriş Türkiye nin tam üye olmayı amaçladığı Avrupa Birliği (AB), kendine özgü yapısı, hukuk düzeni, yetkilendirildiği alanlar itibarıyla kısmen uluslarüstü özelliği, ekonomik gücü ile uluslararası sistemde dikkat çeken bir örgüt olmaktadır. Bu yapının içerisinde yer almayı amaç edinen Türkiye, gerek ortaklık mevzuatı kapsamında sürdürdüğü ilişkiler gerek tam üyelik sürecinde göstermiş olduğu performans ile AB nin en önemli üye adayı devletidir. Türkiye nin AB üyeliği hedefinde ekonomik, siyasal kültürel gibi olgular önemli olmaktadır. Bu anlamda, Türkiye nin illeri de ekonomik güçleri, siyasal, sosyal, kültürel vb. mirasları ile bu üyelik sürecine katkıda bulunmaktadır. Bu illerden birisi de Bursa olmaktadır. Bursa nın bu süreç içerisinde ne kadar önemli bir konuma sahip olduğu aşağıda verilen bilgi ve değerlendirmelerle kolayca tespit edilebilmektedir. Bu çalışmada, Türkiye nin AB üyeliği sürecinde Bursa nın Türkiye ye yaptığı veya yapacağı katkılar değerlendirmeye alınmaktadır. Çalışmada öncelikle Bursa nın kısa tanıtımı yapılmakta, daha sonraki kısımlarda ise Türkiye-AB ilişkilerine yönelik genel bir bilgi verilmekte, Bursa nın ekonomik gücüyle, Sivil Toplum Kuruluşlarıyla, kamu kurumlarıyla, görsel ve yazılı basınıyla Türkiye nin AB üyeliğinde ne kadar önemli bir il olduğu tespit edilmeye çalışılmaktadır. 1. Bursa yı Tanıyalım Türkiye nin Avrupa Kenti unvanını ilk olarak alan ve önemli şehirlerden birisi olan Bursa, İstanbul, Ankara ve İzmir den sonra dördüncü büyük metropol özelliğine ve dördüncü büyükşehir nüfusuna sahiptir. Bursa, ekonomik açıdan Türkiye nin gelişmiş illerinden biri olmaktadır. Ayrıca Bursa ili doğal ve tarihsel zenginlikleriyle de önem taşımaktadır. Birçok medeniyetin izlerini veya eserlerini taşıyan Bursa, tarihin, doğal güzelliklerin ve gelişmişliğin bir simgesi niteliğindedir. Ayrıca ,38 km² yüzölçümü ve denizden 155 metre yüksekliği ile Türkiye nin en önemli sanayi kenti olan Bursa, kuzeyde Marmara Denizi ve Yalova ili, kuzeydoğuda Kocaeli ve Sakarya, doğuda Bilecik, güneyde Kütahya ve batıda Balıkesir illeriyle çevrilidir. Bursa da Osmanlı İmparatorluğu dönemine ait tarihi eserlerin fazla olması, bu şehrin Osmanlı İmparatorluğu na başkentlik yapması ile ilintili bir durumdur. Bursa alışveriş merkezleri,

7 AVRUPA BİRLİĞİ YOLUNDA YÜKSELEN DEĞER OLARAK BURSA 03 parkları, müzeleri ve çarşısıyla Marmara Bölgesi nin önemli bir kenti konumundadır. Burada genel olarak tanıtımı yapılan Bursa ya ilişkin daha detaylı bilgiler de vermek mümkündür. Antik kaynaklar bugünkü Bursa nın kurucusunu I. Prusias (M.Ö ) olarak kabul etmektedir. Kartaca Kralı Hannibal, Roma İmparatorluğu ile yaptığı savaşı kaybedince, birlikleriyle beraber I. Prusias a sığınmıştır. Burada zafer kazanan bir komutan gibi karşılanıp, saygı görmenin neticesinde, bu yakınlık veya saygıya karşılık olarak Hannibal emrindeki askerlerle bir şehir inşa etmiş ve şehre Prusias ın adını verip kendisine armağan etmiştir. Kurulduğunda bugünkü hisar içinde olan şehir, günümüzün bir mahallesine denk gelecek bir alanı kaplamıştır. Roma İmparatorluğu zamanında (Prusa ad Olympium) Uludağ Bursa sı adını alan şehirde, o döneme ait mermerden bir kadın heykeli ve ostotek bulunmuştur. İmparator Justinianus ( ) zamanında Pythia da (Çekirge de) yeni hamamlar yaptırılmıştır. Prusa (Bursa) yılları arasında Nicaea ya (İznik e) bağlı sönük bir yerleşim yeri olarak kalmıştır. Selçuklu İmparatorluğu nun Anadolu da zayıflayıp dağılmaya başlaması üzerine kurulan Anadolu beylikleri içinde Osmanlı Beyliği, kısa zamanda güçlenerek büyümüştür. Osmanlı Beyliği, 1299 yılında İnegöl, Bilecik, Yenişehir ve İznik çevresini beylik topraklarına katmıştır yılında Mudanya, Gemlik ve Orhaneli Osmanlı topraklarına dahil edilmiş ve tarihinde Bursa Osmanlılar tarafından ele geçirilmiştir. Bursa nın alınması Osmanlı Beyliği için dönüm noktası olmuştur. Bursa dan sonra Bizans ın önemli kalesi sayılan İznik in ele geçirilmesi amacıyla buraya Osmanlı birlikleri sevk edilmiş ve 1331 yılında da İznik teslim alınmıştır. İznik, beş yıllık bir süreyle Osmanlılar tarafından başkent yapılmış ve 1334 yılında Gemlik in (Cius) Osmanlı topraklarına katılmasının ardından, 1335 yılında Bursa başkent olarak seçilmiştir. Osmanlı Devleti nin başında bulunan Orhan Gazi, şehri Hisar ın dışına çıkarmış ve Orhan Gazi Külliyesi ni kurmuştur. Orhan Gazi 1360 yılında vefat edince, Osmanlı Devleti nin başına I. Murat Hüdavendigâr geçmiştir. Daha çok Rumeli ile ilgilenen bu padişah, 1366 yılında başkenti Bursa dan Edirne ye taşıtmıştır. I.

8 04 AVRUPA BİRLİĞİ YOLUNDA YÜKSELEN DEĞER OLARAK BURSA Murat ın yerine geçen Yıldırım Beyazıt döneminde, Anadolu da başlayan siyasi karışıklıklar giderilmiş ve çıkan isyanlar bastırılmış, ancak, 1402 yılında Timur ordusu ile Ankara ovasında yaptığı savaşı kaybedince, Bursa, Timur un eline geçmiştir. Yıldırım Beyazıt, bu yenilgiyi gururuna yediremeyerek intihar etmiş ve Osmanlı Devleti ne ait topraklar Timur tarafından beyliklere paylaştırılmış ve uzun süren iç karışıklıklar başlamıştır. Bu karışıklar sonucunda Yıldırım Beyazıt ın oğlu Çelebi Mehmet, Osmanlı Devleti nin birliğini yeniden kurmuştur. Başarıya ulaşan Çelebi Mehmet, 1413 yılından itibaren Bursa da büyük imar faaliyetlerine girişmiştir. Aslında Bursa, Osmanlı Devleti nin padişahı II. Mehmet in (Fatih) İstanbul u fethetmesine kadar Osmanlı Devleti nin en önemli şehri olmuştur. İstanbul un fethedilmesinden sonra Bursa nın Osmanlı Devleti ndeki rolü kısmen de olsa azalmıştır. Osmanlı Devleti nin veya diğer bir ifadeyle Osmanlı İmparatorluğu nun ilk iki yüz yıllık döneminde Bursa, diğer kentlere göre kısa zamanda büyük gelişmeler göstermiştir. Şehir birçok mimari yapı ile süslenmiş, devrin tanınmış medreseleri ile bilim âleminin kültür merkezi olmuş, canlı ticareti nedeniyle ekonomik yönden güçlenmiştir. Bursa, XIX. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu nun önemli kentlerinden biri olarak, ekonomik açıdan oldukça güçlenmiştir yılında Bursa şiddetli bir depreme maruz kalmış ve şehir mimari ve ekonomik açıdan büyük zararlar görmüştür. Birinci Dünya Savaşı sonrası yıkılan veya parçalanan Osmanlı İmparatorluğu sonrası kurulan Türkiye Cumhuriyeti döneminde ise Bursa, önemini giderek artırmıştır. Verimli topraklar, iklim, doğal güzellikler gibi hususlar Bursa yı önemli kılan etmenler olmuştur. Türkiye Cumhuriyeti kurulmadan önce Osmanlı İmparatorluğu nun yıkılması sonrasında Bursa işgale uğramış ve Kurtuluş Savaşı sırasında tarihinde bu işgal sona erdirilmiştir. Türkiye Cumhuriyeti nin ilk Cumhurbaşkanı olan Mustafa Kemal ATATÜRK, yaşamının önemli bir kısmını Ankara ve İstanbul da geçirmesine rağmen, Bursa nın da kendi hayatında önemi büyüktür. ATATÜRK, Ulusal Bağımsızlık Savaşı nın başarıyla sonuçlanmasından sonra, Türk Devrimi nin niteliğini belirleyen ilk açıklamalarını Bursa da yapmış, saltanat ve hilafetin yeni Türkiye de yerinin olamayacağını vurgulayan demeçlerinin önemli bölümünü de Bursa da vermiştir. Mustafa Kemal ATATÜRK, tarihleri arasında Bursa yı onsekiz kere ziyaret etmiştir. Yukarıda tarihi perspektif itibarıyla önemi aktarılan Bursa nın 2009 yılı verilerine göre kişiyi kapsayan bir nüfusu bulunmakta ve yedi merkez (Nilüfer, Osmangazi, Yıldırım, Gemlik, Gürsu, Kestel, Mudanya) ilçesi dışında, Büyükorhan, Harmancık, İnegöl, İznik, Karacabey, Keles, Mustafakemalpaşa, Orhaneli, Orhangazi ve Yenişehir ilçelerine de sahip olmaktadır. Bursa Türkiye nin önemli turizm kentlerinden biridir. Yaz ve kış turizmine açık olan Bursa ili, doğal güzelliklerin yanında tarihi ve kültürel zenginliklere de sahip olmaktadır. Marmara denizinin güneyinde yaklaşık 165 km. uzunluğunda kıyısı bulunan Bursa ilinde Karacabey, Gemlik ve Mudanya ilçelerinde, İznik ve Uluabat gölü kıyılarında doğal kumsallar mevcuttur. Bursa, termal, dağ, tarih, doğa ve yayla turizmi açısından büyük potansiyele sahiptir. İçmeler ve kaplıcalar bakımından zengin olan Bursa nın yararlı sıcak suları Uludağ ın eteklerinden çıkmaktadır. Bursa, merkezinde Çekirge bölgesindeki kaplıcalar ile Gemlik, İnegöl, Mustafakemalpaşa, Orhaneli ve Orhangazi ilçelerindeki ılıca ve kaplıca kaynakları açısından zengin bir şehir olmaktadır. Bursa nın Kükürtlü sıcak su alanları, turizm merkezi ilan edilmiştir. Bursa ili, doğal güzelliğinin yanı sıra tarihi dokusu ile de öne çıkmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu nun ilk başkenti olarak Bursa, özellikle

9 AVRUPA BİRLİĞİ YOLUNDA YÜKSELEN DEĞER OLARAK BURSA 05 dönemi içinde yapılan ibadet yerleri, türbe, han ve çarşılarındaki mimari tarz ile tarihi dokuyu günümüze taşımaktadır. Marmara bölgesinin en yüksek dağı olan Uludağ, Türkiye nin ilk kış spor merkezi özelliğiyle Bursa da bulunmaktadır. Uludağ da, özel sektöre ve kamuya ait 35 (2.284 oda, yatak) konaklama tesisi ile bir sağlık merkezi bulunmaktadır. Ulusal ve uluslararası kış yarışmalarının organize edildiği Uludağ, yaz sezonunda da özellikle iç turizme dönük olarak hizmet vermektedir. Uludağ sınırları içindeki Uludağ Milli Parkı bazı yaban hayvanların doğaya uyum sağlama merkezi konumundadır. Bursa yı en çok Almanya, Suudi Arabistan, ABD, İtalya, Fransa, Yunanistan, Rusya, Japonya ve İngiliz turistleri ziyaret etmiştir. Bursa, konaklama sayısı bakımından, Marmara Bölgesi içinde İstanbul ilinden sonra ikinci sıradadır. Bursa, özellikle sanayi sektöründe yaratılan çeşitli ve zengin üretim değerleri ile gerek bölge gerek ülke ekonomisi açısından önemli bir ekonomik güce sahip bulunmaktadır. İşyeri ve çalışan sayılarına göre Bursa, Marmara Bölgesi nde İstanbul dan sonra ikinci sırada yer almaktadır. Maliye Bakanlığı nın 2009 yılı verilerine göre Bursa, ,45 TL. tutarındaki vergi geliri ile Türkiye deki iller arasında beşinci sırada yer almaktadır (İstanbul, Ankara, Kocaeli, İzmir, Bursa). Bursa ili çalışan kişi sayısı ve işyeri sayısı bakımından İstanbul ve İzmir den sonra Türkiye de üçüncü sırada bulunmaktadır. Uluslararası sermaye, Bursa da tekstil, otomotiv ana ve yan sanayi, tarım, gıda, nakliye ve ulaştırma gibi alanlarda önemli yatırımlar yapmıştır. Hazine Müsteşarlığı verilerine göre yılları arasında Türkiye deki yabancı sermayeli şirket sayısı toplam olmaktadır yılı sonu verilerine göre Bursa da faaliyete bulunan uluslararası sermayeli şirket sayısı 483 e ulaşmıştır. Bursa, yabancı sermaye şirket sayısı (İstanbul , Antalya 2.976, Ankara 1.567, İzmir 1.391, Muğla 1.333) açısından altıncı sıradadır yılı sonu itibarıyla Bursa daki yabancı sermayeli şirketlerin sektörlere göre dağılımı şu şekildedir: Tekstil ve Konfeksiyon (34), inşaat (27), gıda ve tarım (16), otomotiv ana ve yan sanayi (7), makine ve metal sanayi (18), elektrik ve elektronik (18), basın, yayın, matbaa ve ambalaj (3), nakliye ve ulaştırma (15), ağaç, orman ürünleri ve mobilya (24), sağlık (1), plastik ve kauçuk sanayi (8), çimento, toprak ürünleri ve madencilik (10), turizm (4) ve diğer sektörler (298). Bu sayılar, toplamda 483 tane yabancı sermayeli şirketin bahsi geçen sektörlerde Bursa da faaliyet gösterdiğini ortaya koymaktadır. Bursa, Türkiye deki sanayi sektöründe önemini uzun yıllar korumuştur. Bursa, ileri teknoloji ve yüksek kapasiteli tesisleri ile ülke ve bölge ekonomisinin en önemli itici gücünü oluşturmaktadır lerden itibaren Bursa sanayisi, yabancı sermayenin yatırım yapmaya başlamasıyla birlikte gelişmeye baş-

10 06 AVRUPA BİRLİĞİ YOLUNDA YÜKSELEN DEĞER OLARAK BURSA lamıştır yılında ilk yabancı sermaye ortaklı olan Renault ve Tofaş otomobil fabrikaları Bursa da üretime başlamıştır. Bursa da otomotiv, tekstil, gıda, makine, hazır giyim ve konfeksiyon, elektrikelektronik gibi ülkenin önemli üretim sektörleri yer almaktadır. Bursa da büyük sanayi tesisleri organize sanayi bölgelerinde, bir kısmı sanayi bölgelerinde, küçük sanayi tesislerinin çoğu küçük sanayi sitelerinde ve kısmen şehir içindeki sanayi kesimlerinde yer almaktadır. Bursa ilinde bulunan iki binek otomobil ve bir minibüs fabrikasında yaklaşık kişi çalışmaktadır yılı sonu itibarıyla Bursa da dolar ihracat, dolar ithalat yapılmıştır. 2. Bursa nın İlkleri Yukarıda Bursa ya özgü verilen bilgiler de dikkate alınarak Bursa nın bazı ilklerini genel olarak şu şekilde vermek mümkündür: Hıristiyanlığın ilk Konsülü Bursa da oluşturulmuştur: Osmanlı İmparatorluğu nun ilk kalesi Bursa dır; Osmanlı İmparatorluğu nun ilk başkenti Bursa olmuştur; Osmanlı İmparatorluğu nun ilk hastanesi Bursa da yapılmıştır; Osmanlı İmparatorluğu nun bilinen ilk parası Bursa da basılmıştır;

11 AVRUPA BİRLİĞİ YOLUNDA YÜKSELEN DEĞER OLARAK BURSA 07 Osmanlı İmparatorluğu nun ilk köprüsü Bursa da inşa edilmiştir; Osmanlı İmparatorluğu nun ilk üniversitesi Bursa da kurulmuştur; Osmanlı İmparatorluğu nun ilk yün, pamuk ve ipekli dokumacılığı Bursa da yapılmıştır; İlk döner kebabı Bursa da yapılmıştır; İlk ve tek müziksiz halk dansı Bursa da gerçekleştirilmiştir; Anadolu da ilk tiyatro binası Bursa da yapılmıştır; İlk ipekçilik okulu Bursa da açılmıştır; Anadolu nun ilk müzesi Bursa da açılmıştır; Türkiye nin ilk modern konserve fabrikası Bursa da tesis edilmiştir; Türkiye nin ilk suni ipek fabrikası Bursa da kurulmuştur; Türkiye nin ilk organize sanayi bölgesi Bursa da oluşturulmuştur; Türkiye nin Avrupa Kenti unvanını alan ilk şehir Bursa dır; Türkiye nin ilk otomobil fabrikası Bursa da kurulmuştur (Tofaş); Türkiye nin ilk özel limanı Bursa da inşa edilmiş ve açılmıştır (Gemport); Dünyanın ilk havlusu Bursa da üretilmiştir; Nüfus açısından Türkiye nin dördüncü büyük kenti Bursa dır; Türkiye nin üçüncü patent kenti Bursa dır; Türkiye nin ilk teleferiği Bursa da inşa edilmiştir; Türkiye deki her iki araçtan biri Bursa da üretilmektedir; Siyah incir üretiminde Bursa, dünyada birinci sıradadır; Kiraz ihracatında Avrupa da birinci, dünyada ikinci olan kent Bursa dır. Yukarıda genel olarak aktarılan bilgiler dikkate alındığında, Bursa sanayi, ticaret, turizm gibi sektörler açısından Türkiye nin önemli bir kenti olmaktadır. Bu anlamda Bursa nın, özellikle Türkiye nin ortaklık ilişkisi kurduğu AB ile olan yoğun temaslarında, ihracatında ve ithalatında önemi oldukça büyüktür. Bursa nın bu önemli işlevini daha somut bir biçimde ortaya koymak veya belirlemek gayesiyle Türkiye- AB ilişkilerine genel olarak değinmekte yarar vardır. 3. Türkiye-Avrupa Birliği İlişkilerine Genel Bir Bakış Türkiye tarihinde, AET (Avrupa Topluluğu-AT) ile bir ortaklık andlaşması yapmak gayesiyle, Topluluk Konseyi ne müracaat etmiş ve bu müracaata istinaden taraflar arasında yapılan müzakereler sonucunda Türkiye ile AT arasında bir ortaklık yaratan Ankara Anlaşması imzalanmıştır tarihinde imzalanan Ankara Anlaşması, tarihinde yürürlüğe girmiştir tarihinde yürürlüğe giren Lizbon Andlaşması düzenlemeleri ile AT nin 1 ortadan kaldırılması ve halefi olarak 1 Kavram kargaşası yaratmamak gayesiyle aşağıda AT teriminin yerine AB kavramının kullanılması tercih edilmiştir.

12 08 AVRUPA BİRLİĞİ YOLUNDA YÜKSELEN DEĞER OLARAK BURSA AB nin benimsenmesi ile Türkiye, ortaklık mevzuatını AB ile yürütmektedir. Ortaklık mevzuatının yanı sıra, tarihinde AB Bakanlar Konseyi tarafından benimsenen tam üyelik müzakere çerçeve belgesi, Türkiye ile AB arasındaki tam üyelik sürecini müzakereler anlamında şekillendirmektedir. Ankara Anlaşması nın yürürlüğe girmesinden itibaren Türkiye ile AT/AB arasında hak ve yükümlülükler kapsamında kurulan ilişkiler, ortaklık mevzuatına dayalı olarak sürdürülmüştür. Ankara Anlaşması, konu edindiği düzenlemeler kapsamında, Türkiye ile AB arasında bütünleşmeyi gaye edinmektedir. Diğer bir ifadeyle Ankara Anlaşması, Türkiye ile AB arasında salt bir Gümrük Birliği nin tesis edilmesini değil, aynı zamanda Türkiye nin zaman içerisinde AB ye tam üye olmasını da hedeflemektedir. Bu nedenle Ankara Anlaşması, Türkiye nin AB ye kısa bir sürede katılımını değil, tarafların karşılıklı hak ve yükümlülüklerini yerine getirmeleri koşuluna bağlı olarak, tedrici bir entegrasyonu amaçlamaktadır. Bu bağlamda, Ankara Anlaşması nı sadece Gümrük Birliğini gerçekleştiren bir uluslararası hukuk işlemi olarak değil, aynı zamanda Türkiye ile AB arasında Gümrük Birliği nin kurulmasını müteakip, taraflar arasında ortak pazar ın tesisini sağlayıcı tüm önlemlerin alınmasını içeren bir uluslararası hukuk işlemi olarak da kabul etmek gerekir. Ankara Anlaşması ve bu Anlaşma ya istinaden tesis edilen tasarruflar itibarıyla, Türk hukuk sisteminin aşamalı olarak AB hukuk sistemine uyarlı hale getirilmesi hedeflenmektedir. Ankara Anlaşması nın 2. Md. si, Türkiye ile AB arasındaki ilişkileri ve bu ilişkilerin kazanacağı boyutu ve genel anlamda tarafların hedeflerini belirlemede gerekli düzenlemeleri içermektedir. Bu maddede tarafların amacı, ekonomik ve ticari ilişkilerin karşılıklı olarak sürekli ve dengeli bir biçimde geliştirilmesi olarak belirtilmiştir. Bunun için de Türkiye nin ekonomisinin hızlı kalkınması ve Türk halkının istihdam seviyesi ile yaşam standartlarının yükseltilmesi amaçlanmış ve AB ile Türkiye arasında zaman itibarıyla bir Gümrük Birliği nin kurulması öngörülmüştür.

13 AVRUPA BİRLİĞİ YOLUNDA YÜKSELEN DEĞER OLARAK BURSA 09 Türkiye ile AB arasındaki ilişkiler, ortaklık mevzuatı kapsamında hazırlık, geçiş ve son dönem olmak üzere üç aşamaya ayrılmaktadır. Ortaklık mevzuatının öngördüğü bu dönemlerde, taraflar çeşitli haklar edinmiş ve yükümlülükler üstlenmiştir. Hazırlık ve geçiş dönemini tamamlayan Türkiye ile AB, şu aşamada son dönemde bulunmaktadır. Türkiye hazırlık döneminde, aşağıda belirtileceği gibi geçiş ve son dönemdeki yükümlülüklerini yerine getirebilmek için, AB nin yardımı ile ekonomisini güçlendirmeyi gaye edinmiştir. Hazırlık döneminde, Türk ekonomisinin AB ekonomisine yaklaştırılması gayesiyle, Türkiye ye yönelik, çeşitli sektörlerde gümrük indirimine gidilmiş (tütün, kuru üzüm, kuru incir, fındık vb.) ve o dönemdeki para birimiyle 175 milyon ECU luk proje kredisi yardımı sağlanmıştır. Hazırlık dönemi, prensipte beş yıl olarak öngörülmesine rağmen, fiilen dokuz yıla uzamıştır. Bu bağlamda Türkiye, 1967 yılında, geçiş döneminin koşullarını belirlemeye hazır olduğunu bildirmiştir. Bu doğrultuda, AB uzmanlar heyeti Türkiye ye gelmiş ve Türk ekonomisini AB itibarıyla değerlendirmiş ve hazırladığı rapor doğrultusunda, taraflar arasında geçiş dönemi için görüşmelerin başlamasını sağlamıştır. Bu görüşmeler, bir buçuk yıl sürmüş ve tarafların karşılıklı yükümlülükleri bağlamında daha çok Gümrük Birliği esasına dayalı Katma Protokol, Ankara Anlaşması nın 4. Md. si ve Geçici Protokol ün 1. Md. sine istinaden, tarihinde Brüksel de imzalanmış ve taraflarca iç hukuklarının öngördüğü prosedüre göre onaylandıktan sonra tarihinde yürürlüğe girmiştir. Katma Protokol ün onay işlemlerinin gecikebileceği düşünülerek, yükümlülüklerin işletilebilmesi için yılları arasında bir Ara Protokol yürürlüğe sokulmuştur. Katma Protokol de Gümrük Birliği nin gerçekleştirilmesine yönelik düzenlemeler, Ankara Anlaşması nın düzenlemelerine göre daha kapsamlıdır. Katma Protokol, malların, sermayenin, hizmetin ve kişilerin serbest dolaşımına, ulaştırma, rekabet, vergilendirme, ekonomi ve ticaret politikalarının ahenkleştirilmesine ilişkin düzenlemeleri de içermektedir. Katma Protokol, Ankara Anlaşması nın ayrılmaz bir parçasıdır. Bu haliyle Katma Protokol, Ankara Anlaşması nın kimi hükümlerini ayrıntılı bir şekilde düzenlemektedir. Zaten, Ankara Anlaşması nı bir çerçeve anlaşma olarak kabul etmek gerekir. Zira, Türkiye ile AB arasındaki ilişkilerin gelişmesiyle birlikte Ankara Anlaşması nın içeriği, Katma Protokol ve Ortaklık Konseyi kararları ile doldurulmaya çalışılmıştır. Geçiş döneminin süresi, tarafların birlikte öngörecekleri istisnalar saklı kalmak kaydıyla, oniki yıl ola- 2 Geçiş döneminde AT/AB, Türkiye çıkışlı sanayi mallarına uyguladığı bütün gümrük vergilerini, Katma Protokol ün yürürlüğe gireceği tarihe kadar geçerlilik kazanan Geçici Protokol ün (Anlaşma nın) ilgili hükümlerine istinaden tarihinde istisnalar dışında sıfırlamıştır. Bu istisnalar şunlardır: bazı petrol ürünleri, perakende satışa arz edilmeyen pamuk ipliği, diğer işlenmiş pamuklu dokumalar, yün veya ince hayvan kılından yapılan makine dokuma halıları. Katma Protokol ün 10. Md. si itibarıyla oniki yılda gümrük vergilerinde indirilecek oranların yıllar itibarıyla dağılımı şöyledir: : %10, : %10, : %10, : %10, : %10, : %10, : %10, : %10, : %10, : %10 (Katma Protokol ün 10. Md. si şu şekildedir: 1. Her madde için Türkiye nin yapacağı birbirini izleyecek indirimlerin uygulanacağı temel vergi, Protokol ün imzası tarihinde Topluluğa karşı fiilen uygulanan vergidir. 2. Türkiye tarafından yapılacak indirimlerin sıra ve süreleri aşağıdaki şekilde tespit edilmiştir: İlk indirim bu Protokol ün yürürlüğe girişinde uygulanır. İkinci ve üçüncü indirimler sırasıyla üç yıl ve beş yıl sonra yapılır. Dördüncü ve daha sonraki indirimler ise, son indirim Geçiş Döneminin sonunda gerçekleştirilecek şekilde, her yıl uygulanır. 3. Her indirim, her maddenin temel vergisi %10 azaltılarak yapılır ). Katma Protokol ün 11. Md. si itibarıyla yirmiiki yılda gümrük vergilerinde indirilecek oranların yıllar itibarıyla dağılımı şöyledir: : %5, : %5, : %5, : %5, : %10, : %10, : %10, : %10, : %10, : %10, : %10, : %10 (Katma Protokol ün 11. Md. si şu şekildedir: 10. maddenin 2. ve 3. Prg. ları hükümlerinden sapma olarak, Türkiye, 3 sayılı ekte yer alan maddeler için, Topluluğa uyguladığı temel vergileri, yirmiiki yıllık bir dönemde,

14 10 AVRUPA BİRLİĞİ YOLUNDA YÜKSELEN DEĞER OLARAK BURSA rak benimsenmiştir. Katma Protokol ün yürürlüğe girdiği 1973 yılı baz alındığında, aslında 1985 yılında Gümrük Birliği nin gerçekleşmesi gerekirdi. Ancak, bir takım istisnai ürünler nedeniyle, ortaklık mevzuatının öngördüğü düzenlemelere uygun olarak bu süre yirmiiki yıla uzamıştır veya uzatılmıştır. 2 Diğer bir ifadeyle, genel anlamda, Gümrük Birliği nin 1995 yılının başında gerçekleşmesi gerekmekteydi. Bu konuda, Katma Protokol ün yürürlüğe girdiği tarihinden itibaren yirmiiki yıllık süre hesaplanacak olursa, Gümrük Birliği nin matematiksel olarak tarihinde yürürlüğe girmesi söz konusu idi. Ancak, AB bu duruma ilişkin de facto geniş yorum yolunu benimseyerek Gümrük Birliği nin 1995 yılı sonu itibarıyla neticelendirilmesini benimsemiştir. Bu doğrultuda Ortaklık Konseyi nin tarih ve 1/95 sayılı kararıyla Türkiye ile AB arasında Gümrük Birliği hukuksal anlamda tesis edilmiş ve bu karar tarihi itibarıyla uygulamaya konulmuştur. 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı sadece Türkiye ile AB arasındaki gümrük ve dış ticaret mevzuatını içermemektedir. Bu karar aynı zamanda, rekabet kurallarını, devlet yardımlarını, şirket birleşmeleri gibi hususları da kapsamaktadır. Geçiş dönemi içerisinde, Türkiye ile AB arasındaki ilişkiler, başlangıçtaki gibi, yani 1970 li yılların başlarındaki gibi bir seyir izleyememiştir. Türkiye ile AB arasında tesis edilen ortaklık rejimi veya mevzuatı, 1980 yılından 1990 lı yıllara kadar fiilen durmuştur. Bu konuda, tarafların ortaklık rejimini işletmeye yönelik olumlu iradeye sahip olmamaları nedeniyle, ortaklık mevzuatının takvime bağladığı kimi hedefler gerçekleştirilememiştir. Bu anlamda, ortaklık rejiminin önemli bir kurumu olan Ortaklık Konseyi de bu dönem içerisinde işlevsel olamamıştır. Ortaklık mevzuatı itibarıyla kimi hedeflere ulaşabilmek için, Ortaklık Konseyi nin tasarruflarına da ihtiyaç duyulmaktadır. Özellikle, 1988 yılında başlayan ve 1993 yılından itibaren ise yoğunlaşan çalışmalar kapsamında, Gümrük Birliği nin tamamlanmasına yönelik Ortaklık Konseyi daha da etkin bir şekilde çalışmaya başlamıştır. Bu anlamda, özellikle taraflar itibarıyla politikaların ve mevzuatın yakınlaştırılması önem arz etmiştir. Türkiye nin ortaklık mevzuatının öngördüğü şekilde politikalarını ve mevzuatını AB müktesebatına uyumlu kılmaya çalışması, bir yükümlülük olarak değerlendirilmelidir. Bu anlamda, 1/95 sayılı Gümrük Birliği Kararına istinaden Gümrük Birliği nin iyi işleyebilmesi için ilgili Türk mevzuatının, AB mevzuatına uyumlaştırılmasının gerekliliği ortaya çıkmıştır. Türkiye ile AB arasında tesis edilen Gümrük Birliği Kararıyla birlikte ortaklık mevzuatı anlamındaki ilişkilerin son dönemine girilmiştir. Ankara Anlaşması nın 5. Md. si, son dönemin Gümrük Birliğine da- aşağıdaki sıra ve sürelerle, gitgide kaldırır: Bu Protokol ün yürürlüğe girişinde her vergi üzerinden %5 indirim yapılır. %5 oranındaki diğer üç indirim sırasıyla üç, altı ve on yıl sonra uygulanır. %10 oranındaki diğer sekiz indirimin her biri, sırasıyla bu Protokol ün yürürlüğe girişinden oniki, onüç, onbeş, onyedi, onsekiz, yirmi, yirmibir ve yirmiiki yıl sonra yapılır ). Katma Protokol ün 17. Md. sinde benimsenen Ortak Gümrük Tarifesine uyum konusunda oniki yıllık listeye giren ürünlere uyum oranları şöyledir: 1977: %20, 1980: %20, 1982: %20, 1985: %20. Katma Protokol ün 17. Md. sinde benimsenen Ortak Gümrük Tarifesine uyum konusunda yirmiiki yıllık listeye giren ürünlere uyum oranları: 1983: %20, 1988: %30, 1991: %20, 1995: %30 (Katma Protokol ün 17. Md. si şu şekildedir: Türk Gümrük Tarifesinin Ortak Gümrük Tarifesine uyumu, bu Protokolün imzası tarihinde Türkiye nin üçüncü devletlere fiilen uyguladığı vergilerden hareket edilerek, geçiş dönemi içinde, aşağıdaki usullerle yapılır: 1. Yukarıda belirtilen tarihte Türkiye tarafından fiilen uygulanan vergi hadleri, Ortak Gümrük Tarifesi hadlerine göre, fazla veya eksik olarak, %15 i aşan bir farklılık göstermeyen maddelere, 10. maddede öngörülen ikinci indirimden bir yıl sonra, Ortak Gümrük Tarifesi hadleri uygulanır. 2. Diğer hallerde Türkiye, 10. maddede öngörülen ikinci indirimden bir yıl sonra, bu Protokolün imzası tarihinde fiilen uyguladığı gümrük haddi ile Ortak Gümrük Tarifesi haddi arasındaki farkı %20 oranında azaltan Gümrük Vergisi hadleri uygulanır. 3. Bu fark, 10. maddede öngörülen beşinci ve yedinci Gümrük Vergisi indirimleri sırasında, yeniden %20 oranında azaltılır. 4. Ortak Gümrük Tarifesi, 10. maddede öngörülen onuncu gümrük vergisi indirimi ile birlikte tam olarak uygulanır ).

15 AVRUPA BİRLİĞİ YOLUNDA YÜKSELEN DEĞER OLARAK BURSA 11 yandığını ve tarafların ekonomi politikaları arasında koordinasyonun güçlendirilmesi gerektiğini düzenlemektedir. Bu maddede, son dönemin bitimine ilişkin bir süre tespit edilmemiştir. Aslında, Ankara Anlaşması, kendisini sona erdirmeye ilişkin düzenlemelere açıkça yer vermemiştir. Uluslararası hukukta, uluslararası andlaşmaların/anlaşmaların sona erdirilmesi konusuna ilişkin öngörülen yöntemler dışında, Ankara Anlaşması nın sona ermesi, Türkiye nin AB ye üye olmasıyla da mümkündür. Öyle ki, Ankara Anlaşması, Türkiye ile AB arasında ortaklık yaratan bir Andlaşma olmakla birlikte, Türkiye nin yükümlülüklerini yerine getirmesi halinde, AB ye tam üye olabileceğine ilişkin düzenlemeleri de içermektedir. Bu konuda, Ankara Anlaşması nın 28. Md. si oldukça açık bir düzenleme içermektedir. Bu maddeye göre, Anlaşmanın işleyişi, Topluluğu kuran Andlaşmadan doğan yükümlülüklerin tümünün Türkiye ce üstlenebileceğini gösterdiğinde, Akit Taraflar, Türkiye nin Topluluğa katılması olanağını incelerler hükmü son derece önemlidir. Bu düzenlemeyi, sadece tarafların bir iyi niyet bildirimi olarak değerlendirmemek gerekir. Bu düzenleme, aynı zamanda taraflara yeri ve zamanı geldiğinde ve ayrıca koşullar oluştuğunda bir yükümlülük de getirmektedir. Bu yükümlülük, Türkiye nin AB ye tam üye olmasının sağlanması ile ilgilidir. Bu yükümlülüğün yerine getirilebilmesi için, tarafların ortaklık mevzuatına uygun olarak üzerlerine düşen görevleri karşılıklı bir biçimde yerine getirmeleri gerekmektedir. Ortaklık rejimine veya mevzuatına uygun olarak, tarafların karşılıklı olarak yükümlülüklerini yerine getirmeleri durumunda, nihai aşamada Türkiye nin AB ye tam üyeliği ile Ankara Anlaşması son bulabilir. Bu konuda belirtmek gerekir ki, ortaklık mevzuatı kapsamında sürdürülen bu ilişkilerle doğrudan ilintili olan tam üyelik müzakere sürecini de dikkatten kaçırmamak gerekmektedir. Zira aşağıda açıklanacağı gibi, tarihinde benimsenen tam üyelik müzakere çerçeve belgesiyle Türkiye ile AB arasında tam üyelik müzakereleri yoğun olarak sürdürülmekte ve Türk mevzuatının AB müktesebatına uyarlanmasına ilişkin çalışmalar gerek teoride gerek pratikte sürdürülmektedir. Türkiye ve AB nin tam üyelik müzakere sürecini etkin bir şekilde işletmeleri söz konusu olduğunda ve Türkiye AB ye tam üye olarak alındığında, ortaklık mevzuatı da ortadan kalkmış olacak veya anlamını yitirecektir. 3 Bu arada belirtmekte gerekir ki Türkiye, Avrupa Toplulukları na dolayısıyla AB ye tam üye olmak 3 Bkz., Kamuran Reçber, Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri, Alfa Aktüel Yayınevi, 3. Baskı, Bursa, 2009, passim.

16 12 AVRUPA BİRLİĞİ YOLUNDA YÜKSELEN DEĞER OLARAK BURSA amacıyla, tarihinde o dönemdeki adıyla Avrupa Toplulukları Konseyi ne tam üyelik müracaatında bulunmuştur. Türkiye nin yapmış olduğu bu müracaat, ortaklık ilişkisinden bağımsız olarak gerçekleştirilmiştir. Türkiye nin tam üyelik müracaatı, Konsey tarafından değerlendirilmiş ve müracaat incelenmek üzere tarihinde Komisyon a iletilmiştir. Komisyon, tüm dairelerine, Türkiye nin Topluluklara katılmasının sonuçlarını ve etkilerini değerlendirmek gayesiyle gereken bütün bilgi ve belgeleri toplama talimatı vermiştir. Komisyon, bu talimatın sonucunda elde edilen verileri değerlendirmiş ve tarihli görüşünde (avis) bunları açıklamıştır. Bu görüşe ek olarak, Türkiye ekonomisinin yapısı ve gelişmesi konusunda bir de rapor benimsenmiştir. Söz konusu rapordan ve Türkiye deki siyasi durumun değerlendirilmesinden çıkarılan sonuçlar, Türkiye nin Topluluklara katılma müracaatı hakkındaki görüşün temelini teşkil etmiştir. Komisyon, ilgili görüşünde Türkiye nin tam üye olmak için henüz hazır olmadığını belirtmiştir. Ancak, AB özellikle Maastrict Andlaşması ( yürürlüğe girmiştir) ile Kurucu Andlaşmalarında değişiklikler yapmış ve tarihlerinde Lüksemburg da toplanan AB Konseyi de, tesis ettiği Zirve Sonuç Bildirgesi ile AB nin genişleme sürecinin başlatılması konusunda çeşitli kararlar almıştır. Bu Zirve Sonuç Bildirgesi nde, genişlemenin aşamalar halinde gerçekleşeceği ve genişleme sürecinde her bir üye adayı devletin göstereceği performansın veya hazırlanma seviyesinin tam üyelik için belirleyici olacağı vurgulanmıştır. AB Konseyi, Komisyon un görüşü ve Konsey Başkanlığı tarafından sunulan rapordan hareketle onbir üye adayı devletin her birinin mevcut durumunu incelemiştir. AB Konseyi, üyeliğe aday olan on ülkeyi kapsayacak bir üyelik sürecini başlatma kararı almıştır. Doğu Avrupa devleti ile Kıbrıs Rum Kesimi ni ve Malta yı kapsayacak bir üyelik sürecini başlatma kararı almıştır. Konsey, üye adayı devletlerin tümünün aynı kıstaslardan hareketle, AB ye katılmaya çağrıldıklarını ve üyelik sürecine aynı koşullarda katıldıklarını belirtmiştir. Üye adaylığı süreci, tarihinde onbeş AB üyesinin, üye adayı olan bu devletlerin Dışişleri Bakanları nın toplanmasıyla başlatılmış ve söz konusu üye adayı devletler için tek bir çerçeve oluşturulması benimsenmiştir. Ancak, Türkiye bu genişleme politikasının dışında tutmuştur. Türkiye nin AB nin bu politikasına göstermiş olduğu tepkilerden sonra, tarihinde yapılan Avrupa Konferansı na Türkiye, AB Dönem Başkanlığı nı yürüten İngiltere tarafından davet edilmiş, fakat Türkiye bu konferansa, Lüksemburg Zirvesi nde alınan karara kendisi açısından yeterli bir içerik kazandırılması halinde katılacağını bildirmiştir. Diğer yandan, tarihlerinde yapılan Cardiff Zirvesi nde kabul edilen Sonuç Bildirgesi nin 64 No lu Prg. ında, diğer üye adayı devletlere ilişkin Komisyon un ilk İlerleme Raporları nı 1998 yılı sonu itibarıyla yayımlayacağı ve Türkiye ye ilişkin İlerleme Raporları nın ise Ankara Anlaşması nın 28. Md. sine ve AB Konseyi nin Lüksemburg Zirvesi Sonuç Bildirgesi nde benimsenen hususlara dayalı olacağı vur- 4 AB tarafından üye adaylığı sürecinde, üye adayı devlet veya devletlerden aranan koşullar, tarihlerinde yapılan AB Konseyi Kopenhag Zirvesi nde, üye devletlerin Devlet veya Hükümet Başkanları tarafından genel olarak benimsenmiştir. Kopenhag Kriterleri olarak da bilinen bu koşullar, genel anlamda siyasi, ekonomik ve hukuki olmak üzere üç kategori şeklinde nitelendirilmektedir. Kopenhag Zirvesi nde, AB ne üye olmayı gaye edinen üye adayı devletlerin aşağıdaki kriterlere sahip olmaları gerektiği kabul edilmiştir: - Demokrasiyi, hukukun üstünlüğünü, insan haklarını, azınlıkların korunmasını ve saygı görmesini güven altına alan kurumların istikrara kavuşmuş olması; - İşleyen bir piyasa ekonomisinin yanı sıra, AB içindeki rekabet baskısıyla ve piyasa güçleriyle rekabet etme yeteneğinin varlığı; - Siyasi, ekonomik ve parasal birlik amaçlarının kabulü de dahil olmak üzere, üyeliğin getireceği yükümlülükleri yerine getirmesi; - Üye adayı devletin, AB ne mali ve kurumsal yönlerden sorun çıkarmayacağına kanaat getirilmiş olması.

17 AVRUPA BİRLİĞİ YOLUNDA YÜKSELEN DEĞER OLARAK BURSA 13 gulanmıştır. Ancak bu durum da Türkiye açısından pek tatminkar bulunmamıştır. Cardiff Zirvesi Sonuç Bildirgesi nde yer alan düzenlemelerle, Türkiye ye yönelik oluşan olumlu atmosfer, Lüksemburg Zirvesi nde tesis edilen ve Türkiye açısından ayrımcı bir uygulama olarak kabul edilebilecek haksız kararın sonucunu ortadan kaldıramamıştır. Ancak, AB nin tarihli Helsinki Zirvesi Sonuç Bildirgesi gereğince Türkiye yi üye adayı olarak kabul etmesi, Türkiye açısından Lüksemburg Zirvesi ndeki olumsuzluğu giderici nitelikte olmuştur. AB nin Helsinki Zirvesi Sonuç Bildirgesi nde, Türkiye nin AB ye tam üyelik için ön koşul olan Kopenhag Kriterlerinin 4 öngördüğü şartları tam anlamıyla yerine getiremediği vurgulanmış ve böyle olmakla beraber Türkiye ile katılım ortaklığının oluşturulması benimsenmiştir. Helsinki Zirvesi Sonuç Bildirgesi nin tesis edilmesinden yaklaşık bir yıl sonra, AB Komisyonu, Türkiye nin Katılım Ortaklığı Belgesi ne (KOB) ilişkin taslak metini açıklamış ( ), bu taslak metin tarihinde Genel İşler Konseyi tarafından onaylanmıştır. AB üyesi Devlet veya Hükümet Başkanları nın tarihlerinde gerçekleştirdikleri Nice Zirve toplantısından sonra yayımladıkları Zirve Sonuç Bildirgesi nin 11 No lu Prg. ında, AB Konseyi, tarihinde Genel İşler Konseyi tarafından benimsenen KOB ne ilişkin memnuniyetini belirtmiş ve bu anlamda Türkiye nin katılım öncesi strateji kapsamında AB müktesebatının üstlenilmesine ilişkin Ulusal Programı nı hızlı bir şekilde hazırlayarak sunmasını istemiştir. KOB nin tesis edilmesinden sonra, AB Bakanlar Konseyi bu Belgeyi tarihinde onaylamış ve böylece Türkiye nin AB ye katılım stratejisinin hukuki temeli resmiyet kazanmıştır. Türkiye nin, adaylık süreci içerisinde en önemli yükümlülüğü olan Ulusal Program, tarihinde Bakanlar Kurulu tarafından kabul edilmiş ve tarihinde ise AB nin genişlemeden sorumlu Komiseri Günther Verheugen e tevdii edilmiştir. KOB ile Türkiye nin Ulusal Programı nda yer alan düzenlemeler büyük boyutlarda örtüşmektedir. KOB nden sonraki önemli bir aşamayı oluşturan ve AB nin, katılım öncesi strateji çerçevesinde Türkiye ye sağlamayı öngördüğü mali yardımlara ilişkin Çerçeve Tüzük Taslağı, Genel İşler Konseyi tarafından tarihinde onaylanmış ve Tüzük tarihli ve L 058 sayılı AT Resmi Gazetesi nde yayımlanarak tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye nin Mart 2001 de Ulusal Programı nı sunmasından ve yukarıda belirtilen Tüzüğün kabul edilmesinden sonra, AB Konseyi, tarihlerinde Göteborg da gerçekleştirdiği Zirve Toplantısı nda benimsediği Zirve Sonuç Bildirgesi nin 10 No lu Prg. ında, Ulusal Program ın sunulmasıyla birlikte Türkiye ile AB arasındaki ilişkilerin daha da yakınlaştığını, ancak, insan hakları konusunda yeni gelişmelerin kaydedilmesi ve katılım öncesi strateji kapsamında Türkiye nin lehine gerekli olan mali yardım çerçevesinin bu yılın sonuna kadar belirlenmesi gerektiğini benimsemiştir. 5 KOB, Türkiye tarafından AB ne katılım yolunda kaydedilen ilerlemelere ilişkin Komisyon un yıllık ilerleme raporunda belirlenen öncelikli faaliyet alanlarını, söz konusu önceliklerin gerçekleştirilmesine yardımcı olacak mali araçları ve bu yardımları kullanma koşullarını tek bir çerçeve altında toplamayı gaye edinmektedir. KOB, üye adayı devletlerin katılım hazırlıklarını desteklemeye yönelik bir siyasi araçlar dizisi platformu oluşturmaktadır. 6 KOB, tarih ve 2003/398/AT sayılı AB Bakanlar Konseyi Kararı na ekli olarak tarih ve L 145 sayılı AB Resmi Gazetesi nde yayınlanarak geçerlilik kazanmıştır. Diğer yandan, AB Bakanlar Konseyi, tarih ve 2006/35/AT sayılı kararının ekinde KOB ni güncellemiştir. AB Bakanlar Konseyi, KOB ni Komisyon un önerisinde istinaden tarih ve 2008/157/AT sayılı kararının ekinde benimsediği şekliyle KOB ni yeniden revize etmiş ve 2006/35/AT sayılı kararını ise iptal etmiştir.

18 14 AVRUPA BİRLİĞİ YOLUNDA YÜKSELEN DEĞER OLARAK BURSA Türkiye, yukarıda belirtilen gelişmeler doğrultusunda, 2002 yılının sonunda toplanan AB Konseyi nden kendisine yönelik tam üyelik müzakere tarihinin verilmesini beklemiştir. Ancak, Türkiye nin bu beklentisi olumlu bir şekilde sonuçlanmamıştır. Aralık 2002 tarihli AB Konseyi Kopenhag Zirvesi Sonuç Bildirgesi nde, Türkiye ye yönelik AB tam üyeliği için katılım müzakerelerinin başlatılması hususunda doğrudan bir düzenleme yapılmaması neticesinde, Türkiye nin AB ye tam üye olabilmesi konusunda (katılım ortaklığının güçlendirilmesi gayesiyle) 2001 yılı itibarıyla benimsenen KOB nin yenilenmesi yoluna gidilmiştir. Komisyon tarafından, tarihinde Türkiye için yukarıda belirtilen yeni KOB 5, kamuoyuna açıklanmıştır. Bu KOB, tarihinde AB Bakanlar Konseyi tarafından benimsenmiştir. Belirtmek gerekir ki Türkiye ye yönelik benimsenen KOB, Komisyon un önerisi doğrultusunda AB Bakanlar Konseyi tarafından zaman zaman revize edilmektedir. 6 KOB açısından, AB tarafından yapılacak yardımlar, temel hususların karşılanmasına ve özellikle de Kopenhag Kriterleri ne uyum konusundaki ilerlemeye bağlı kılınmıştır. Bu konuda temel mahiyetteki bir hususun yerine getirilmemesi halinde, Komisyon un teklifine istinaden AB Bakanlar Konseyi, ağırlıklı çoğunlukla katılım öncesi tüm yardımlarla ilgili gerekli göreceği uygun önlemleri alabilmektedir. KOB itibarıyla, Türkiye için benimsenen temel öncelikler, Türkiye nin Kopenhag Kriterleri ve AB Bakanlar Konseyi tarafından tarihinde kabul edilen tam üyelik müzakere çerçeve belgesinin öngördüğü yükümlülükleri yerine getirme kapasitesi ile ilgili olmaktadır. KOB nde Türkiye tarafından yerine getirilmesi gereken yükümlülükler, kısa ve orta vadeli olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Kısa vade altında sıralanan yükümlülüklerin bir veya iki yıl, orta vade kapsamında benimsenen yükümlülüklerin ise üç veya dört yıl içerisinde tamamlanması hedeflenmiştir. Bu yükümlülükler veya öncelikler hem mevzuat hem mevzuatın uygulanması ile ilgili olmaktadır. KOB, Türkiye nin AB ye katılım yönündeki hazırlık çalışmalarında öncelikli alanları belirlese de, Komisyon tarafından her yıl hazırlanıp ve genellikle Kasım ayında yayımlanan İlerleme Raporu nda yer alan tüm hususların da yine Türkiye tarafından dikkate alınması gerekmektedir. Ayrıca, Türkiye, Ankara Anlaşması, Gümrük Birliği Kararı, özellikle tarım ürünleri ticaret rejimine ilişkin AB-Türkiye Ortaklık Konseyi kararları çerçevesinde, mevzuatın yakınlaştırılmasına ve müktesebatın uygulamaya konulmasına ilişkin yükümlülüklerini yerine getirmeye çalışmaktadır. Ancak, ulusal mevzuatın müktesebat ile uyumlu hale getirilmesinin tek başına yeterli olmadığı ve müktesebatın AB ile aynı düzeyde etkili bir şekilde uygulanmasının da önemli olduğu unutulmamalıdır. 7 Bkz., Kamuran Reçber, Tam Üyelik Müzakere Çerçeve Belgesinin Analizi, Alfa Aktüel Yayınevi, Bursa, 2006, passim. 8 Türkiye ile AB arasındaki müzakere sürecinde 35 müzakere başlığı veya faslıyla ilgili Kasım 2010 tarihi itibarıyla durum şu şekildedir: malların serbest dolaşımı (1), yerleşim hakkı ve hizmet sunma serbestîsi (3), mali hizmetler (9), tarım ve kırsal kalkınma (11), balıkçılık (13), ulaştırma politikası (14), gümrük birliği (29) ve dış ilişkiler (30) fasılları askıya alınmış, bilim ve araştırma (25-müzakerelere geçici olarak kapatılmıştır), sermayenin serbest dolaşımı (4), şirketler hukuku (6), fikri mülkiyet hukuku (7), bilgi toplumu ve medya (10), gıda güvenliği, veterinerlik ve bitki sağlığı (12), vergilendirme (16), istatistik (18), işletme ve sanayi politikası (20), trans-avrupa ağları (21), çevre (27), tüketicinin ve sağlığın korunması (28), mali kontrol (32) fasılları müzakereye açılmış, ekonomik ve parasal politika (17), eğitim ve kültür (26) fasıllarına ilişkin Türkiye ulusal müzakere pozisyonu vermeye davet edilmiş ve ulusal müzakere pozisyonu sunulmuş, malların serbest dolaşımı (1), iş kurma hakkı ve hizmet sunumu serbestisi (3), kamu alımları (5), rekabet politikası (8), mali hizmetler (9), tarım ve kırsal kalkınma (11), sosyal politika ve istihdam (19), gümrük birliği (29) fasıllarına yönelik AB Bakanlar Konseyi tarafından açılış kriterleri belirlenmiş, işçilerin serbest dolaşımı (2), balıkçılık (13), taşımacılık politikası (14), enerji (15), bölgesel politika ve yapısal araçların koordinasyonu (22), yargı ve temel haklar (23), adalet, özgürlük ve güvenlik (24), dış ilişkiler (30), mali ve bütçesel hükümler (33) fasılları AB Bakanlar Konseyi bünyesinde görüşülmekte ve dış, güvenlik ve savunma politikaları (31) faslı ise AB Komisyonu nda ele alınmaktadır.

19 AVRUPA BİRLİĞİ YOLUNDA YÜKSELEN DEĞER OLARAK BURSA 15 Türkiye, Helsinki Zirvesi Sonuç Bildirgesi nden sonra tesis edilen gerek KOB gerek Ulusal Program itibarıyla üzerine düşen yükümlülükleri özellikle uyum yasaları tesis ederek yerine getirmeye çalışmıştır. Ancak, bu konudaki çalışmalar veya çabalar yeterli görülmediği için tarihlerinde Kopenhag da toplanan AB Konseyi, Türkiye ile tam üyelik müzakerelerinin başlatılması kararını tesis etmemiş veya edememiştir. Bu karar ancak tarihli Brüksel Zirvesi Sonuç Bildirgesi ile alınmış ve yukarıda belirtildiği gibi Türkiye ile tarihinde tam üyelik müzakerelerinin başlatılması öngörülmüştür. Bu karara yönelik olarak, tarihinde AB Bakanlar Konseyi (Genel İşler ve Dış İlişkiler düzeyinde toplanarak), Türkiye ile tam üyelik müzakerelerinin başlatılabilmesi gayesiyle bir tam üyelik müzakere çerçeve belgesi benimsemiştir. Bu belge 7, Türkiye ile AB arasındaki ilişkilerin niteliğini, işleyişini, tarafların aldığı veya alacağı tutumları ayrıntılı olarak düzenlemektedir. Türkiye ile AB arasında tam üyeliğe, diğer bir ifadeyle katılıma yönelik müzakerelerin başlatılması, üye adaylığı sürecinin en önemli aşaması olarak değerlendirilebilir. Zira, AB tarafından benimsenen 35 başlık/fasıl 8 altındaki konulara ilişkin Türkiye nin gerçekleştirdiği ilerlemeler ve yapması veya yerine getirmesi gereken yükümlülükler müzakerelere konu olmaktadır. Müzakere sürecinde, taraflar arasında sürdürülen görüşmelerin en kısa sürede sonuçlandırılması, Türkiye nin AB ye tam üyeliğini hızlandırıcı bir etki oluşturacaktır. Ancak, çeşitli gelişmeler nedeniyle tam üyelik müzakereleri kimi kez aksayabilmektedir. AB Konseyi nin Aralık 2006 da aldığı karar gereğince, sekiz başlıkta Türkiye ile tam üyelik müzakerelerinin askıya alınması, bu konuda verilebilecek en uygun örnektir. Tam üyelik müzakerelerinin kısa sürede sonuçlandırılmasının, tarafların tutumlarına, daha doğrusu niyetlerine bağlı olduğu ileri sürülebilse de, bu konuda üye adayı devletin AB müktesebatını üstlenme ve uygulama kapasitesi de belirleyici olmaktadır. Ancak, tarafların müzakere sürecindeki tutumları nedeniyle, bu süreç uzayabilmektedir. Bu anlamda, müzakere sürecinin ne kadar süreceğini tahmin etmek güç gözükmektedir. Tam üyelik müzakere çerçeve belgesinin 13 No lu Prg. ı dikkate alındığında (olağanüstü bir gelişme olmadığı sürece), Türkiye ile tam üyelik müzakerelerinin 2014 yılından önce sonuçlandırılması olası değildir. Bu paragrafta, Türkiye nin AB ye tam üye olarak katılımının önemli mali sonuçlar doğurabileceği ve bu hususun uygulanabilir bir Mali Çerçeve de ele alınması gerektiği vurgulanmaktadır. Bu anlamda, 13 No lu Prg. ta, Türkiye nin tam üyeliğinin 2014 yılı sonrası dönemin Malî Çerçevesi nin oluşturulması ve buna bağlı olarak gerçekleştirilebilecek malî reformlardan sonra sonuçlandırılması benimsenmiştir. Ancak, müzakere sürecinin uzaması çeşitli riskleri de beraberinde getirebilmektedir. Müzakereler esnasında, üzerinde geçici olarak uzlaşılan veya geçici olarak kapatılan konu başlıklarının tekrar açılması gündeme gelebilecektir. Zira AB, sürecini hem hukuken hem siyaseten tam anlamıyla tamamlayamamıştır. AB hukuku dinamik bir yapı göstermektedir. Bu yapıda meydana gelen değişikliklerin özellikle tam üyelik müzakereleri sürecinde geçici olarak kapatılan konu başlıkları ile ilgili olması halinde, bu konu başlıklarının tekrar ele alınması gerekecektir. Diğer yandan, tam üyelik müzakere sürecinin uzaması, taraflar arasında güvensizlik durumunu da doğurabilecektir. Aslında, Türkiye, müktesebata uyum açısından önemli bir avantaja sahip bulunmaktadır. Çünkü, ortaklık mevzuatı itibarıyla, Türkiye iç hukukunu kısmen de olsa AB müktesebatına uyumlaştırmıştır. Ancak, bu uyumlaştırmanın yeterli olduğu söylenemez. Fakat, geçmişte yapılan bu çalışmalardan elde edilen tecrübelerin tam üyelik müzakerelerine yansıtılması, Türkiye nin ulusal çıkarları açısından önem-

20 16 AVRUPA BİRLİĞİ YOLUNDA YÜKSELEN DEĞER OLARAK BURSA li olmaktadır. AB, diğer üye adayı devletlerle bu denli uzun ortaklık ilişkisi yaşamamıştır. Zira, Ankara Anlaşması nın yürürlüğe giriş tarihi ( ) düşünüldüğünde, kırkaltı yıllık bir ortaklık ilişkisinden bahsetmek mümkündür. 4. Türkiye-Avrupa Birliği İlişkilerinde Bursa nın Rolü Yukarıda genel olarak belirtilen Türkiye-AB ilişkileri dikkate alındığında, önemli bir sanayi ve turizm şehri olarak nitelendirilen Bursa nın Türkiye ile AB arasındaki ilişkilerde azımsanamayacak derecede bir role veya konuma sahip olduğu söylenebilir. Bu konuda Bursa sanayisinin yapısı, sağladığı değer vb. hususlar son derece önemli olmaktadır. Bursa, ekonomik yönüyle, Türkiye ekonomisinin geliştirilmesi ve ona yeni ivmeler kazandırılmasında aktif ve yönlendirici bir gücü temsil etmektedir. Bursa, ülke ve bölge ekonomisinin gelişmesine, ihracat yönüyle döviz girdisi sağlanmasına ve sanayi altyapısının güçlenmesine sağladığı katkılarla ekonomik açıdan büyük bir dinamizm sergilemektedir. Bu anlamda Bursa, ülke ekonomisine sağladığı katma değer açısından İstanbul, Kocaeli ve İzmir den sonra dördüncü sırada yer almaktadır yılı itibarıyla Türkiye nin Gayri Safi Yurt İçi Hasılası (GSYİH) 617,6 milyar dolardır. Bu miktarın yaklaşık % 4 ü Bursa tarafından yaratılmıştır. Bursa nın 2009 yılına ait GSYİH sı ise 24,7 milyar dolardır. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından açıklanan rakamlar ışığında 2009 yılında kişi başına düşen gelir, Türkiye geneli için dolar iken, Bursa da kişi başına düşen gelir dolardır. En son açıklanan 2003 yılı illerin ve bölgelerin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması araştırması sonuçlarına göre, sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyi itibarıyla Bursa, İstanbul, Ankara ve İzmir den sonra dördüncü sırada yer almaktadır. Bursa, Türkiye nin hem nüfus sıralamasına göre hem de ekonomik yapıya göre dördüncü büyük ili olmaktadır Bursa Ekonomisinin Rolü Türkiye ile AB arasında oluşturulan ortaklık mevzuatı gereğince tesis edilen Gümrük Birliği sisteminde, ilk etapta Türkiye açısından büyük maddi kayıpların olacağına dair şüpheler oluşmuştur. Bu anlamda, Gümrük Birliği Kararının yürürlüğe girdiği ilk zamanlarda, gümrük vergilerinin kaldırılmasının ve AB nin üçüncü devletlerle akdettiği anlaşmalar gereğince benimsediği ortak gümrük tarifelerine uymanın getirdiği zorunluluklar özellikle sanayi sektöründe faaliyette bulunanları olumsuz etkileyeceği ve binlerce kişinin işsiz kalacağı şeklinde bir inancı doğurmuştur. Ancak zamanla bu şüphelerin önemli bir kısmının yersiz olduğu da ortaya çıkmıştır. Zira, aşağıda verilen rakamlar itibarıyla AB üyesi devletlere Gümrük Birliği kapsamında ihraç edilen ve buralardan ithal edilen ürünler karşılaştırıldığında rekabete yönelik Türk sanayi sektörünün iyi bir konumda olduğu da tespit edilecektir. Bu konuda ekonomik gücü, rekabet kapasitesi ve ekonomide yarattığı katma değer ile Bursa son derece önemli bir yere sahip olmaktadır. Bursa, özellikle otomotiv ve tekstil sektöründe