Transkript

1 1

2 KÜTAHYA - ESKİŞEHİR SAVAŞI Yunan Ordusu nun İnönü savaşlarında uğradığı başarısızlıklar, İngiltere nin Türkiye ye ilişkin planlarında önemli gedikler açmış, Türk Hükümeti nin bu yıl içinde Fransa ve İtalya ile kurup geliştirdiği ilişkiler, İngiliz Hükümeti için sorunu daha da güçleştirmişti. İngilizler, yalnızca Yunan kozunu oynayarak çıkmaza girmekten ve elde ettikleri üstünlükleri Fransa ve İtalya ya kaptırmaktan çekinir olmuşlardı. Haziran ayında bir araya gelen itilaf devletleri temsilcileri barış konusunu yeniden ele aldılar ve barış yolları sonuna dek zorlanmaksızın, Yunan Hükümeti nin askeri harekâtlara girişmesini hoş karşılamayacaklarını uygun bir üslupla dile getirdiler. Bu tutum, Anadolu harekâtını sürdürebilmek için yeni mali ve askeri desteğe ihtiyaç duyan Yunanistan için ağır bir darbe oldu. Yunan Hükümeti, itilaf devletlerinin takındığı bu yeni tutumu değerlendirip barış için adım atacağı yerde, yeni bir askeri maceraya atılmayı ve üçüncü kez şansını denemeyi tercih etti. Yunan halkı ve ordusu Kralcı ve Venizelos cu diye ikiye ayrılmıştı. Savaştan çekinen taraf, diğeri tarafından vatan haini olarak suçlanıyordu. Haziran Ayı sonlarında Kral ın başkanlığında Atina da toplanan Savaş Konseyi, Afyonkarahisar, Kütahya ve Eskişehir in işgali ve Anadolu daki Türk Ordusu nun yok edilmesi kararını aldı. Yunan komuta kademesi, İnönü savaşlarından gerekli dersi almışa benziyordu, artık aynı hataya düşmeyeceklerdi. Ellerinde bulunan bütün kuvvetleri savaşa sokacaklardı. Kuvvetlerinin büyük bir bölümünü Kütahya- Eskişehir bölgesinde bulunduran Türk Ordusu nu, zayıf Bursa Grubu ile oyalayarak, kuvvetli Uşak Grubu ile Ankara ya doğru çekilmesini fırsat vermeden, güneyden kuşatıp imha etmek, Yunan Genelkurmayı nın yeni stratejik planıydı. İkinci İnönü Savaşı öncesinde olduğu gibi, Yunan kuvvetleri karşısındaki Ordumuz, Garp (Batı) Cephesi birlikleriyle Eskişehir Bölgesi'nde, Cenup (Güney) Cephesi birlikleriyle de Kütahya'dan, Afyonkarahisar'a kadar olan bölgede bulunuyordu. Yeni şekillenmekte olan ve ulaşım araçlarıyla henüz yeterli derecede ikmal edilemeyen Ordunun, uzak bölgelerden itibaren, kesin sonuçlu bir savaşı kabul etmesi mümkün değildi. Yeter derecede ulaşım araç ve gereçlerine sahip olmayan Türk Ordusu'nun cephane ve yiyecek maddeleri, Türk kadın ve çocukları tarafından, kağnılarla taşınıyordu. İkinci İnönü Savaşı'ndan sonra geçen üç aylık zamanda, her gün yeni bir düşman taarruzu beklemek suretiyle de olsa, oldukça düzenli hazırlanmış programlar çerçevesinde askerlerin eğitimlerine devam edildi. Türk Ordusu'nun taarruz hazırlığı henüz tamamlanmamıştı ve asıl planı savunma amaçlıydı. İzmit'te bulunan iki Yunan alayı, 27 Haziran 1921 günü gecesi Kenti boşaltarak denizden Mudanya ve Gemlik yoluyla Bursa Bölgesi'ne geçti. Bursa Ovası'nda üç Yunan tümeni toplanmış olup, hazır olarak beklemektedir. Dumlupınar önlerinde ve Uşak'ta beş tümen toplanmıştır. Yunanlıların cephe 2

3 yakınlarında ulaşım araçlarını toplaması, birliklerini derli toplu tutması ve alınan istihbarat haberleri Yunan taarruzunun yakında başlayacağını göstermekteydi. Yunan Savaş Konseyi, Yunan Kralı Konstantin'in başkanlığında İzmir'de toplandı. Kral, Yunan Orduları Başkomutanlığı görevini üstlendiğini açıkladı. Savaş Konseyi, taarruzun 10 Temmuz 1921 günü Uşak Cephesinden başlatılmasını kararlaştırdı. 8 Temmuz 1921 günü Bursa Ovası nda bulunan Yunan tümenleri üç ayrı koldan taarruza geçtiler. Türk Ordusu'nun imha edilmesini ve Afyonkarhisar, Eskişehir, Kütahya gibi stratejik noktaların işgalini amaçlayan Yunanlılar, İnönü ve Kütahya tahkim edilmiş mevzilerine çatmak yerine, zayıf kuvvetlerle tutulmuş olan Türk Kuvvetlerini güney kanattan kuşatmak üzere harekâta başladılar. İki Yunan tümeni Bursa dan İnegöl istikametine yöneldi. İnegöl Yunan askerleri tarafından işgal edildi. Aynı gün bir Yunan tümeni Uşak, Gediz üzerinden hareketle Afyonkarahisar a doğru hareket etti. İnegöl den yola çıkan başka bir Yunan birliği de 13 Temmuz 1921 günü Domaniç i işgal etmiştir. Gediz üçüncü kez Yunanlılar tarafından işgal edildi. Yunanlılar Gediz de güvenlik için bir miktar kuvvet bıraktıktan sonra, kuzeye Kütahya istikametine yönelmişlerdir. Türk kuvvetleri de geri çekilmeyi bozgun halinde değil de bir düzen içinde yapıyorlardı. Bir yandan askerlerden ve yöre halkından kurulan işçi taburları mevzileri hazırlarken, bir yandan da gene halkın desteği ile oluşturulan akıncı kolları işgal edilen yerlere akınlar düzenliyorlardı. 12 Temmuz 1921 günü sabahleyin Yunan askeri, Dumlupınar dan ilerledi akşama doğru Altıntaş a iyice yaklaşarak, Altıntaş işgal edilmiştir. Yunan Genelkurmayı nın amacı, Yunan 12.Tümen ini Afyonkarahisar dan Seyitgazi ye ilerletmek ve Türk Ordusu nu Kütahya da çember içine alıp imha etmekti. Yunan kuvvetleri bir hilal şeklinde Kütahya Kenti çevresinde konuşlanmışlardı. Hilalin açık kanadı Porsuk vadisi boyunca Kütahya-Eskişehir demiryolu ile Alayunt-Seyitgazi karayolu idi. Yunan toplu taarruzunun dört günde önemli bir alanı işgal etmesinde, Eskişehir de bulunan Garp Cephesi karargâhının, taarruzun yönü konusunda yeterli bilgiye sahip olamamasının büyük payı vardı. Karargâhtaki görevli subaylar taarruzun ağırlık noktasının, daha önceki İnönü savaşlarında olduğu gibi Bursa- Eskişehir hattı olduğu kanısındaydı ve önlemler de buna göre alınıyordu. Bu nedenle Bursa dan gelen Yunan birlikleri fazla bir ilerleme gösterememekle birlikte, Uşak tan gelen birlikler oldukça hızlı yol almışlardı. Durum Kütahya nın güneyinde kritikleşmişti. Garp Cephesi Karargâhı tarafından çeşitli önlemler alındı. Yarbay Nazım Bey in komuta ettiği 4.Tümen in çok acele oraya gönderilmesi istendi. Ama 3.Grup Komutanı Albay Arif Bey, bu emri 12 saat sonra yerine getirecekti. 14 Temmuz 1921 günü Altıntaş tan ve Gediz den ilerleyen Yunan birlikleri Kütahya'nın güneyine Çöğürler'e doğru ilerliyorlardı. Albay Arif Bey in hareketini geciktirdiği Yarbay Nazım Bey in 4.Tümeni ancak öğleden sonra Çöğürler e gelebilmişti. Tümen yürüyüşe geçti. Yunan kuvvetleri, 15 Temmuz 1921 günü sabahleyin taarruza başladı. Tümen Komutanı, karargâh subaylarıyla beraber 40.Alay cephesinde keşif yaparken, aniden bir Yunan Müfrezesinin 3

4 saldırısına uğradı. Tümen Komutanı Yarbay Nazım Bey şehit oldu. Korkulan olmuştu, 40.Alay Yumruçal ı boşalttı, dağınık bir şekilde Çöğürler e doğru geri çekilmeye başladı. Taarruz eden Yunan tümeni mevzilerin bir bölümünü eline geçirdi. Gün boyunca akşama kadar Yunan taarruzları, karşı taarruzlarla önlendi. Gece muharebe boğuşma şeklinde bütün şiddeti ile devam etti. 16 Temmuz 1921 günü sabahleyin Yunanlılar tekrar taarruz ederek Yumruçal ın kuzeyindeki sırtları işgal ettiler ve Kütahya'ya doğru ilerlediler. İyice yıpranmış ve yorulmuş olan Türk birliklerinin geri çekilmesinin güvenli olarak gerçekleştirmesi için önlemler alınmıştı. Cephe derinlemesine yarılmıştı. Yunan 1.Kolordusu cephe yarığını genişleterek, geri çekilen birliklerin yollarını kesmek üzere Türkmen Dağı na ilerliyordu. Türk birliklerinin komutanları askerlerini, savaşın dişleri arasından çekip biraz gerilerde toplamak için gün boyu didindiler. İlk iş olarak Kütahya Havaalanı ndaki uçaklar Eskişehir e kaçırıldı. Garp Cephesi Karargâhı, cepheye yakın Eskişehir in güneyindeki Karacahisar a taşındı. Yunan Ordusu karargâhı da ilerleyen birliklerini izleyerek, Uşak tan, Afyonkarahisar ın kuzeyine geldi. Karacahisar da bulunan Türk Garp Cephesi Karargâhı ile Yunan Ordusu Karargâhı arasında, yalnızca 100 km mesafe kalmıştı. Geri çekilen birlikler, Yunanlıların yararlanmaması için bulundukları yerlerdeki demiryollarını bozup, köprüleri yıkıyorlardı. Türk Ordusu tehlikedeydi. Garp Cephesi Komutanlığı, saat da, bütün Ordunun Yunanlılarla teması keserek Karacahisar-Seyitgazi hattına çekilmesi emrini verdi. Ordu, bu yeni hatta toplanıp, toparlanarak savaşa devam edecekti. Garp Cephesi birlikleri, aldıkları çekilme emri gereği, 16 Temmuz 1921 gece boyu çekilmeyi sürdürdüler. Kütahya, gece boyu süren çalışmalar sonunda, sabaha karşı boşaltıldı. Bir tek Türk askeri kalmadı. Ayrıca Ankara Hükümeti adına görev yapan Kütahya Mutasarrıfı Rahmi Bey, resmi kurum amir ve memurları da askerlerle birlikte Kütahya yı terk ettiler. Kent te bulunan Rum ve Ermeniler de gece boyu Yunan askerlerini karşılama töreni için çalıştı. Evlerde ve terzi dükkânlarında Yunan bayrakları dikildi. 17 Temmuz 1921 günü de geri çekilme devam etti. Gediz yolunu takiben ilerleyen bir Yunan alayı Kütahya'ya girdi. Kütahya nın işgali Avrupa kamuoyunda da büyük yankı uyandırdı. Atina da halk sokaklara döküldü. Haberler buradan hızla Avrupa başkentlerine duyuruldu. Mustafa Kemal Paşa, durumu yerinde görmek için 17 Temmuz 1921 günü Karacahisar a, Garp Cephesi Karargâhı na geldi. İsmet Paşa ile geri çekilme konusunu görüştüler. Savaş kaybedilmişti. Bu koşullar altında Eskişehir in batısında Yunan kuvvetleri ile yeniden savaşa tutuşmak tehlikeliydi. Mustafa Kemal Paşa Garp Cephesi Komutanı İsmet Paşa ya, Sakarya Irmağı nın doğusuna, yani Polatlı önlerine kadar geri çekilmenin doğru olacağını ifade etti ve Türkiye Büyük Millet Meclisi nde durumu açıklamak, gerekli önlemleri almak üzere Ankara ya geri döndü. Türk Ordusu, 18 Temmuz 1921 günü de Eskişehir e doğru geri çekilmesine devam etti. Bazı küçük aksaklıklar ve düzensizlikler olsa da genel 4

5 olarak gruplar düzenli bir şekilde çekilmelerini sürdürdüler. Karacahisar da bulunan Garp Cephesi Karargâhı, Eskişehir in doğusuna taşındı. 19 Temmuz 1921 günü Eskişehir boşaltıldı. Önce kentteki mahalli hükümet ve birlikler ayrıldılar. Eskişehir telgrafhanesinde Yunan askerleri kente yaklaşıncaya kadar bir subay ve bir telgrafçı bırakılarak haberleşmeyi sağlaması ve bunlar için muhafız verilmesi, diğer yandan Eskişehir-Ağapınar arasındaki demiryolunu ve Porsuk üzerindeki büyük demiryolu köprüsünü istihkâm askerleri tarafından Eskişehir den çıkacak son trenden sonra tahrip etmesi istendi. Bu çekiliş birlikler üzerinde moral çöküntüsü yarattı. Akşamüzeri Yunan birlikleri Eskişehir'e girdiler. 20 Temmuz 1921 günü, Türk Ordusu, Eskişehir doğusu-seyitgazi hattını tutarak savunmaya geçti. Bütün cephede çatışmalar oldu. Fakat durum değişmedi. 21 Temmuz 1921 günü, Yunanlılara karşı taarruza geçildi. Özellikle Eskişehir i geri almak hedefini güden bu taarruz, Eskişehir yönünde başarılı olmuş ise de kendini toparlayan Yunan kuvvetlerinin karşı taarruzunu durduramayan Türk kuvvetleri, tekrar geri çekilmek zorunda kalmışlardır. Daha önce Mustafa Kemal Paşa nın, Ordunun Sakarya Irmağı nın doğusuna kadar geri çekilmesi önerisini, Garp Cephesi Komutanı İsmet Paşa 22 Temmuz 1921 günü birliklerine bildirdi. Böylece Türk Ordusu düzenli bir şekilde ve fazla zarara uğramadan Polatlı önlerine kadar geri çekildi. 17 Şubat 2015, Eskişehir Cengiz ÇETİNTAŞ 11 TEMMUZ 1921: VEKİLLER HEYETİ REİSİ FEVZİ PAŞA NIN YUNAN TAARRUZU HAKKINDAKİ BEYANATI (1.Dönem, 2.Yasama Yılı, 4.Birleşim, Gündem: /1) Meclisin bir önceki oturumda, Yunan zulmü için yapılan görüşmede, milletvekilleri çok heyecanlı ve bir o kadar da hiddetli konuşmalar yapmışlardı. Bu görüşme aynı şiddette bu oturumda da devam edecekti. Ama gündem birden değişti. Yunan kuvvetleri iki günden beri hareket halinde idiler ve cepheye doğru ilerliyorlardı. Hükümet adına Fevzi Paşa bu bilgiyi verince Meclisin havası birden değişti. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Efendim, malumunuz gündemde Yunan zulmüne dair Hükümetin beyanatı vardı. Paşa Hazretleri o zaman teşrif etmediklerinden dolayı tehir edilmiştir. Şimdi geldiler, beyanatta bulunacaklar, Efendim. 5

6 FEVZİ PAŞA (Vekiller Heyeti Reisi): Yunan zulmüne dair Hükümetin görüşünü arz etmeden evvel Yunanlıların aniden başlattıkları taarruza dair kısa bir bilgi vermek istiyorum. Malumunuz İtilaf devletlerine gönderdiğimiz teklif, Yunanlılar tarafından reddedildikten sonra taarruz etmeleri bekleniyordu. On beş gündür de buna dair emareler vardı. Bu müddet zarfında düşmanın geri hatlarında tahribat yapmak için akıncı müfrezelerimiz faaliyete geçtiler. Uşak, Alaşehir hattının iki yerden tahribine ve sevk defterlerinin elde edilmesine muvaffak oldukları gibi, Aydın, Nazilli demiryolu hattının dört köprüsünü de tahrip ettiler. Fakat son aldığımız malumata göre 7 Temmuz tarihinde Kral ın İzmir'den Uşak'a hareket ettiği anlaşıldı. Bunu müteakip 8 Temmuz tarihinde Bursa'da toplanmış olan kuvvetlerinden bir kısmı Bursa'nın güneyine doğru Orhaneli'ne taarruza başladı, 9 Temmuzda bu hareket Yenice yakınlarına kadar sürdü. Dün Bursa ve Uşak'ta toplanmış olan Yunan kuvvetleri harekete başladılar. Bursa'daki kuvvetleri bir koldan Yenişehir ve diğeriyle İnegöl istikametine hareket ederek bu noktalara ulaştılar. Güneye hareket eden kol da Yenice yi dün işgal etti. Bugün bu üç kol ile başlanan hareket, doğuya doğru ilerlemektedir ve ileri kıtaatımızla çatışma dünden beri başlamıştır. Aynı zamanda Uşak'ta toplanmış olan Yunan kuvvetleri dün Uşak'ın kuzeyinden Gediz istikametine hareket ettikleri gibi bir kol ile de Dumlupınar istikametinde doğuya doğru hareket ettiler. Bu suretle kuzeydeki Bursa Yunan gurubu ile güneydeki Uşak Yunan gurubu üç koldan harekete başlamış bulunuyorlar ve bugün de bu hareket daha çok doğuya doğru ve kuzeye doğru devam etmektedir. Yunanlılar geçen muharebede gayet geniş bir cephe üzerinde ve muhtelif hedeflere doğru dağınık bir hareket yaptılar ve bu hatalarını mağlubiyetleriyle ödediler. Bu seferki hareketleri geçen seferki hatalarını tamir eder gibi görünüyor, müşterek bir hedefe doğru oluyor. Bununla beraber, geçen sefer hareketlerinde büyük bir sürat görünüyordu. Bu seferki hareketleri daha yavaş ve dikkatli oluyor. Yalnız düşmanın bu defa başlamış olduğu hareketin neticesinin kati bir safhaya girmesi ihtimalinin dört, beş gün alacağı düşünülüyor ve bu muharebede düşman haberleşmelerinden aldığımız malumata göre belki bir ay kadar devam edecek bir hazırlığın takip edeceği anlaşılıyor. Ordumuz gerek bu müddeti takip edecek ve gerek birçok miktarda artıracak surette hazırlığını yapmıştır. (elhamdülillah sesleri) Allahın yardımıyla düşmanın bu son darbesine de karşı koyacağız. (inşallah sesleri, alkışlar) Yunanlıların bu defaki harekâtında Kral larının da beraberce bulunması, her halde muharebenin şiddetli olacağı kanaatini vermektedir. REFİK BEY (Konya): Ehlisalip süsü vermek için papazları da getirmişler. FEVZİ PAŞA (Devamla): Var ama bendeniz onu dikkate almadım. Kral ın şahsı ve mevkii, muharebeyi şiddetle yapmak arzusu, içine girdiği vaziyetin zaruretinden dolayıdır. Ancak şunu da arz edeyim ki Yunan tebliğlerini alıp okuyoruz. Bizim akıncı kollarımızın yaptıkları harekâtı gayet büyük bir şekilde tasvir ettiklerine göre (gülüşmeler) öyle zannediyorum ki İkinci İnönü'de yedikleri darbelerden dolayı biraz ürkmüşler ve korkmuşlar. (inşallah daha çok, sesleri) Şunu da arz edeyim ki 6

7 bu taarruz ufak muvaffakiyetimizle başlamıştır. Bugün bir tayyareleri düşmüş, iki de esir alınmıştır. NECİP BEY (Mardin): Nerede? FEVZİ PAŞA (Devamla): Denizli'de Efendim. Cumartesi günkü müzakeremizde Efendim, Yunan ordusunun zulmüne dair uzun uzadıya müzakereden sonra, teklifim üzerine ve Yüce Heyetinizin kararıyla, teklifleri alarak müzakere ettik. Yunan Ordusu her yediği dayaktan sonra harp meydanının acısını, gerideki masum, silahsız, çoluk, çocuk ve kadınlardan almayı adet edinmiştir. Hatta bendeniz şunu diyebilirim ki cephede ne kadar kayıp verirlerse o miktara karşılık geride çoluk çocuk öldürmesini adet edinmişlerdir. Fakat bizim Ordumuz, bilhassa Türk askerleri şimdiye kadar böyle cellatlık, kundakçılık ve yangıncılık yapmamışlardır. Ancak onlar, intikamı muharebe meydanlarında mertçe düşmanlarından almayı öğrenememişler ve asırlarca bunu tatbik etmişlerdir. Onun için Yüce Heyetinizden istirham ederim, düşmanlarımızın seviyesine inmeyelim. (bravo sesleri, şiddetli alkışlar) Ordumuzun, Milletimizin ve Dinimizin adaletini daima düşmana gösterelim. (alkışlar, bravo sesleri) Büyük bir düşmanlık âlemine karşı göstereceğimiz bu soğukkanlılık ve ağırbaşlılık emin olunuz ki bizim kazanacağımız davamızda en parlak bir misal olacaktır. (inşallah sesleri) Onun için Yüce Heyetinizden rica ederim, önergelerin birinde de beyan edildiği gibi, Hükümete salahiyet veriniz. Yüce Heyetinizin duygu ve düşüncelerini icap ettiği şekilde lazım gelen yerlere biz arz ederiz. Yalnız Batı ya değil, bütün insanlık âlemine bu Yirminci Asırda yapılan zulmü istediğiniz gibi izah etmeye gayret edeceğiz. (uygundur sesleri, alkışlar) DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Efendim, bir önerge var. TBMM Başkanlığına Verilen izahat kâfidir. Gündeme geçilmesini teklif eylerim. Edirne Mebusu Mehmet Şeref DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Bu önergeyi kabul edenler ellerini kaldırsınlar. Kabul edilmiştir, Efendim. 1 1 TBMM Zabıt Ceridesi (11 Temmuz 1921), 1.Dönem, c.11, s , 7

8 16 TEMMUZ 1921: İÇİŞLERİ BAKANI REFET PAŞA NIN, 4.TÜMEN KOMUTANI YARBAY NAZIM BEY İN ŞEHİT OLDUĞUNA DAİR BEYANATI (1.Dönem, 2.Yasama Yılı, 51.Birleşim, Gündem: 8/1) Korkulan olmuştu ve Altıntaş ın düşmesinden sonra Uşak tan yola çıkan Yunan tümenleri kuzeye yönelerek Kütahya ya otuz kilometre uzaklığa kadar ilerlemişlerdi. Burada Yumruçal-Nasuhçal Hattındaki cephe yarılmış ve Yunanlılar Kütahya ve Seyitgazi istikametlerine doğru akmaya başlamışlardır. Cephenin bu kesimini savunan 4.Tümenin Komutanı Yarbay Nazım Bey şehit düştü. Ankara da bu haber duyulunca, Meclis Genel Kurulu bir anda kedere ve mateme büründü. REFET PAŞA (İçişleri Vekili): Efendiler bir saat sonra pek muhteşem ve pek milli bir vazife için Yüce Heyetinizi birkaç kelime ile rahatsız etmek isterim. Sevgili arkadaşlarımın hemen hepsinin tanıdığını zannettiğim, Dördüncü Tümenin cesur Kumandanı Yarbay Nâzım Bey son kavgaların birinde şehit olmuştur. (Allah rahmet etsin, sesleri) Kendisini çok eskiden tanıdığım ve bilhassa iki seneden beri en tehlikeli vazifelerde de beraber olduğum bu kıymetli arkadaşımın, bu kıymetli cesur askerin ruhunu Cenabı Hak saadet kılsın. (âmin sesleri) Orada çarpışan kahramanlardan bir tanesi düştü, Allah'ına kavuştu, mübarek cenazesi bugün geliyor. Bir saat sonra burada bulunacaktır. İlk evvel Yüce Heyetinize teklif edeceğim şey, mümkün olduğu kadar çok miktarda bu cenazeye iştirakinizdir. (hepimiz sesleri) hissettiğim büyük üzüntü beni fazla söylemekten alı koyuyor. Fakat bu üzüntüm bir sevgili arkadaşımın şehit olmasıdır ki bu büyük Milletin Nazım Bey ve onun gibi birçok şehitleri oldukça onların mukaddes kanıyla bu Milli Misak elde edilecektir. Onun için Ordumuzdan bu kadar kıymetli bir kahramanın düştüğünü görmekle, Ordu adına üzüntülerimi arz ediyorum. Cenazesi zannediyorum bu akşam istasyondan hastaneye naklolunacaktır. Yarınki vazifemizi Başkanlık Divanı tayin etsin. Bu Memleketin tarihinde namını ancak kanıyla kazanan bu Şehidimizi hastaneye yalnız olarak göndermeyelim. (hepimiz başımızda taşırız, sesleri) Bir istirhamım daha var. Söylesem kabul edilir mi acaba? Nâzım Bey iki seneden beri hizmetleri ile Ordunun tarihlerinde fedakarlıklar gösterdi ve bu Milli Mücadele tarihimizde kendisine mahsus müstesna bir yer yapmıştır. Yarbay Nâzım Bey, bugün acaba bu kahraman asker albay olur mu? Kanunun kendisine bahşettiği bir hak vardır ve esasen doğrudan doğruya basit bir muamele şeklinde yapılacaktır. BİR MEBUS BEY: Reis Bey müzakere etmeden kabul edelim. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Kabul edeceğinizden eminim. (kabul sesleri) HAMDİ NAMIK BEY (İzmit): Derhal Milli Savunma Vekâletine emir vermeliyiz. REFET PAŞA (İçişleri Vekili): Doğrudan doğruya bunu yapacak olan Yüce Heyetinizdir. (oylansın sesleri) Rütbesi henüz bir yarbay derecesindedir. Albay rütbesine yükseltilmesi hakikaten bir takdir rütbesi olur. 8

9 DOKTOR FUAT BEY (Bolu): Reis Bey rica ederim, bunu müzakeresiz kabul edelim. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Muhterem Şehit Yarbay Nazım Bey in rütbesinin albaylığa yükseltilmesini kabul edenler lütfen el kaldırsın. Oybirliği ile kabul edilmiştir. Hükümete şimdi tebliğ ederiz. REFET PAŞA (İçişleri Vekili): Şehidin ruhu daha da mesut olacaktır. SELAHATTİN BEY (Mersin): Arkadaşlardan Abdülkadir Kemali Bey bu sabah bir arzuda bulunmuştu. Pek önemli olduğu için bu vesile ile arz etmek isterim. REFET PAŞA (İçişleri Vekili): Onu da istirham edeceğim. Gerek ailesine taziye işi ve gerek cenaze merasiminin tertibini Başkanlık Divanı ayrıca düşünsün ve bunun için de ayrıca görüşelim. Cenaze geliyor veya gelmek üzeredir. İlk karşıladığımız zaman hakikaten kendisine lazım gelen hürmeti tamamıyla göstermiş olalım. Yarınki merasim pek parlak olsun. Onu Başkanlık Divanından istirham ediyorum. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Başkanlık Divanı yalnız mebusların iştirakini tayin ve takdir eder. Asıl cenaze merasimi Milli Savunma Vekâletince yapılacaktır. REFET PAŞA (İçişleri Vekili): Benim buradaki isteğim, doğrudan doğruya Yüce Heyetinizin oradaki temsili ile alakalıdır. Ayrıca Milli Savunma Vekâletinden rica ederiz. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Bendeniz Başkanlık Divanını toplayıp arkadaşlarımın katılacaklarına emin olarak rica edeceğim. Tayin olunacak saat gazete ile tabii ilan edilecektir. Cenazenin geleceği sırada hepimizin oraya gitmemizi münasip görüyorum. Yarın cenaze merasimine yine gidilecektir. O halde efendim, en iyisi öğle namazından evvel burada toplanalım, nereye gitmek lazım gelirse, oraya gideriz. Şimdi efendim, böyle durumlarda Meclisi tatil etmek hürmeten pek lazımdır. Onun için müzakereye, hürmeten devam etmeyelim. 1 1 TBMM Zabıt Ceridesi (16 Temmuz 1921), 1.Dönem, c.11, s , 9

10 23 TEMMUZ 1921: GİZLİ OTURUMDA TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİNİN KAYSERİ YE TAŞINMASINA DAİR GÖRÜŞME (1.Dönem, 2.Yasama Yılı,.54.Birleşim, Gün5dem: 2/1) Yunan ilerleyişi hız kesmeden devam etti. Afyonkarahisar, Kütahya ve Eskişehir art ardına işgal edildi. Mustafa Kemal Paşa cephedeydi. Onun talimatı üzerine Garp Cephesi Komutanı İsmet Paşa, Orduyu Alpu-Mahmudiye-Çifteler hattına çekti. Ankara nın güvenliği tehlikeye girmişti. Bir yandan Kentin çevresine siperler kazılırken, bir yandan da Hükümetin ve Meclisin Kayseri ye taşınması gündeme geldi. Bununla ilgili hazırlıklara hızlı bir şekilde başlandı. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Hükümetin bir teskeresi var. Okutuyorum. TBMM Vekiller Heyeti Kararı Hükümetin, Ankara dan Kayseri ye nakline karar verilmiştir. Vekâletlerimiz kısmen şimdilik Ankara da çalışacaktır. Vekiller bu maksatla, burada kalacak memurlar dışındaki daireleri ve memurları en seri bir süratte Kayseri de vazifeye hazır bulundurabilmek için, daha şimdiden bunları Kayseri ye sevk etmeleri emri verilmiştir. Bütün vekâletlerden, Meclis Başkanlık Divanından, Ankara Belediyesinden ve Müdafaayı Hukuk tan birer üye alınarak, Milli Savunma Müsteşarının başkanlığında bir nakliye komisyonu kurulacak ve İçişleri Vekâleti nden talimat alacaktır. Bu komisyon Pazartesi gününden itibaren nakliyata başlayacak, Kayseri de resmi daireler, mebuslar ve yabancı mümessiller için lazım gelen binaları bulacak, yollarda emniyet ve ihtiyaçları temin etmek üzere çalışacaktır. Şimdiden Ankara, Kırşehir, Kayseri ve daha yol üzerindeki kasabaların arabalarını nakliyata tahsis için tertibat alacaktır. Bu komisyon çalışmaları hakkındaki malumatı en geç yarınki Cumartesi günü öğleyin Hükümete bildirecektir. 22 Temmuz 1921 Hükümet Reisi ve Milli Savunma V. Fevzi Dışişleri Vekili Yusuf Kemal İktisat Vekili Mahmut Celal Din İşleri Vekili Fehmi Maliye Vekili Hasan Hüsnü Sağlık Vekili Doktor Refik Adliye Vekili Refik Şevket Maarif Vekili Hamdullah Suphi Genel Kurmay B. Fevzi DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Buyurun Fevzi Paşa Hazretleri. İçişleri Vekili Refet Bayındırlık Vekili Ömer Lütfi 10

11 FEVZİ PAŞA (Milli Savunma Vekili): Düşman şimdilik faaliyetine ara vermiştir. Fakat yakınlarda yine harekete başlayabilir ve on beş günde Ankara yı tehdit edebilir. Bunun için bendenizin bir teklifim vardır. Bu mesele bir hafta içinde halledilmelidir. Meclisin müzakere edecek bir kısmı burada kalır, diğer kısmı Kayseri ye Meclis binasını ve salonunu temin etmek üzere Kayseri ye gider. (gürültüler) Tehlike olmazsa Meclis yine burada kalır. Bunu karara sunuyorum. (gürültüler) Aileler naklolunur. Ailelerin ve eşyaların bir hafta içinde taşınacağını Hükümete tebliğ ederiz. Hükümet buna çalışır. Bunu teklif ediyorum. Efendiler, bendeniz Yüce Meclisinize teşekkür ederim. Gelelim taşınma işine. İçinizden hakaret görmek isteyen varsa dekovile binsin. Ben bu sabah gözümle gördüm. Yarın siz işe başladığınız dakikada emin olunuz ki tüfek dipçiği yiyeceksiniz. Bunun için Meclisin tayin edeceği üyeler bu işi yapmalıdır. Böyle olmazsa haydi bininiz, binemezsiniz. Nitekim Paşa Hazretleri emir verecekmiş. Dinleyen kim, göreyim Paşa emir versin. Bu benim başımdan dördüncü defadır geçiyor. Sonra biz kalırız. Bu acıyı dört defadır görüyorum. Onun için şimdi bu Meclis kendi mukadderatına hâkimdir. Ailelerini nakledecekse. Meclis kendisi nakledeceğinden yüz, yüz elli araba lazım. Yalnız Hükümet lazım olan arabaları size verecek ve başka bir şeye karışmayacak. Sözüm budur. ALİ ŞÜKRÜ BEY (Trabzon): Efendiler, Hükümetin Kayseri'ye nakli hakkında bir karar verildi. Fakat ne vakit nakledileceğine dair bir şey söylenmedi. Söz istemiştim, sıra da gelmedi. Şimdi eşyaların nakli talep olunuyor. Bu talep bu işle alakadardır. Onun için ufak bir şey hatırlatmak istiyorum. Bugün biz eşyalarımızı naklediyoruz. Yalnız bir şey var ki Hükümetin ve Meclisin bir tarafa naklinin yurtdışında yapacağı tesir pek güzel izah edildi ki bizim lehimizedir. Bir heyetin de izahat vermek üzere cepheye, Orduya gitmesi talep buyruldu. Şimdi demek ki Ordu üzerinde büyük bir tesiri vardır. Gerek Orduya ve gerek Millete Meclis nakletmiştir sözünü söylemeyiz. Hükümet de Meclis de burada bulunur. Gitmek isteyenler için vasıtalar hazır bulundurulur ve eşyalar gönderilir. NECATİ BEY (Saruhan): Nakli, daha ehemmiyetle ve daha serinkanlılıkla yapmalıyız. Meclis burada çalışmaya devam edecek ve aileler gidecektir. Aileler gittiklerinde vaziyeti izah ederek halkı aydınlatacaklardır. Bu suretle Memleket dâhilinde ailelerin nakli neden icap ettiği anlaşılacak. Burada arkadaşlarımızın büyük bir kısmı bekardır. Bu itibarla aileli arkadaşların evvela gitmesi lazım gelir. Nakliyat için Meclisçe lazım gelen komisyonları kuralım. Onlar bu işi yapsınlar. FEVZİ PAŞA (Milli Savunma Vekili): Şimdi Efendim benim teklifim, Necati Bey in teklif ettiği komisyonla, Hükümetin teklif ettiği komisyon birleşsin, beraberce iş görsün. Bendeniz bunu teklif ediyorum. Şimdi Efendim Hükümet vekâletlerin Müsteşarlarından bir komisyon teşkil eder. Bu komisyon, buradan Kayseri ye yapılacak nakliyatta vasıtaların tedariki, yolda yiyecek ve konaklamaların temini ile çalışır. 11

12 MUHİTTİN BAHA BEY (Bursa): Efendim, eğer Mecliste böyle bir komisyon kurulup ta bizim işlerimizle uğraştıracak olursa, halk diyeceklerdir ki bakınız kendileri için uğraşıyorlar. Bu davanın başında mebuslar vardır. Başımıza gelenlere sebep olanlar mebuslardır. Halbuki öncelikle mebuslar başkalarını düşünmeye mecburdurlar. Yani mesuliyeti omuzlarına alan mebuslar bir parça fedakarlık etmelidirler. Yalnız şeklini tespit etmek lazımdır. Bu zavallı halk Eskişehir'den, şuradan buradan gelmişlerdir. Biz Hükümete sormalıyız, bizim ihtiyacımızı biliyor musunuz? Memlekette ne kadar araba vardır? Bunların tespit edilmesi icap eder. Şimdi biz burada bu vazife ile uğraşacağı o vakit Hükümet gayri bu işle mesul olmayacak. Mebus ailelerini biz nakledeceğiz. Muhacir aileleri ne olacak? Bu, adalete uygun olur mu? Subay aileleri burada kalsın nasıl olur? Mebus ailelerini kurtardınız, subay ailelerini, ahaliyi, muhacirleri arkada bıraktınız demezler mi? Hükümet vazifesini yapsın. (gürültüler) MUSTAFA DURAK BEY (Erzurum): Efendim, bendeniz zannediyorum ki biz bir tehlikeli oyuna giriyoruz. Bu bizim için çok tehlikelidir. Her şeyi üzerimize almayalım. Bize lazım olan bir şey vardır kontrol vazifesini yapmak. Kaç araba lazımsa tespit edelim, bu işin içinden çıkalım. Kendileri kaçıyor dedirtmeyelim vesselam. Fakat şurası en mühim bir meseledir ki düşmanı mağlup edebilmek için köylerdeki mevcut hayvanları Ordunun istifadesine sunmak lazımdır. En çok bu düşünülmelidir. Düşmanı zorda bırakmak için ne lazımsa yapılmalıdır. Bendeniz burasını daha ehemmiyetli görüyorum. Şimdi Meclisin gidebilecek aileleri ve eşyaları için bir heyet olsun. Bu heyet aileleri göndermek için bir tedbir düşünür. Bu işi yapacak beş kişi toplansın ve Hükümete desin ki şu kadar araba lazımdır. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Efendim müzakerenin yeterliliğini arz ediyorsanız reye koyayım. (kâfi sesleri) Efendim bu meseleye dair beş önerge vardır. Bunları arz edeceğim. Üç komisyon teklifi vardır. (ret, ret sesleri) Müsaade buyurun Efendim. Sonra bir de Hükümetin teklif ettiği komisyonla Meclisin teklif ettiği komisyon kurulsun deniliyor ki bu da Fevzi Paşa Hazretlerinin teklifidir. Dr. Suat Bey le arkadaşlarının teklifi vardır ki ailelerin sevk edilmeleri için... HAMDI NAMIK BEY (İzmit): Efendim beş dakika müsaade buyurunuz. Şimdi aileler, komisyon muvafık görülsün görülmesin kaç arabaya ihtiyaç varsa Hükümetten istiyoruz. Fakat ailelerle beraber Mebus arkadaşlarımız da aileleri başında gidecekse arkadaşlar beş defa göç etmiş bir adam sıfatıyla söylüyorum... DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Efendim tekrar önergeler geldi. RASİM BEY (Sivas): Milli Savunmanın bir önergesi var, münasipse okunsun. HACI BEKİR EFENDİ (Konya): Böyle şeyleri burada görüşemeyiz. Yirmi kişilik bir mecliste bile bu görüşülemez. REFİK BEY (Konya): Efendim, benim bir önergem vardır. Lütfen reye koyunuz. (olmaz, olmaz sesleri) 12

13 DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Efendim bu önergeyi kabul edenler lütfen el kaldırsın. Reddedilmiştir. MUHİTTİN BAHA BEY (Bursa): Yapacak zevat yaparım desin, çıksın. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Efendim önergeler birer birer reye konur. Efendim, oylama usulüne dair söz istiyor musunuz? (istemiyoruz sesleri) Efendim, Azmi Efendi Meclisten seçilecek heyetin Divan tarafından seçilmesini teklif ediyor. Dr. RIZA NUR BEY (Sinop): Efendim kadınlar yalnız başına gidecekse kadınların hali malum. Telaş içinde gideceklerdir. Bünyeleri, mizaçları böyledir. Gittikleri mahallerde de telaşlarından daha doğuya göç başlayacaktır. İsterseniz Meclis kontrol vazifesini ifa eder. Herkesin aileleriyle beraber gitmesi lazımdır. Hem halka bilgi verirler. REFİK BEY (Konya): Zannederim ki bütün meseleler konuşuldu. Hükümete bizim şu kadara vasıtaya ihtiyacımız vardır denilsin. Hükümet onu düşünsün. (müzakere kâfi sesleri) DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Birçok önergeler vardır Efendim. Refik Bey in bu teklifini reye sunuyorum. Kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın. Kabul edilmiştir. Şimdilik mebusların aileleri ve Meclisin eşyaları Kayseri ye naklolunacaktır TEMMUZ 1921: GİZLİ OTURUMDA VEKİLLER HEYETİ REİSİ FEVZİ PAŞA NIN YUNAN TAARRUZUNA DAİR BEYANATI VE BAZI YERLERE İSTİKLAL MAHKEMELERİ KURULMASI HAKKINDA GÖRÜŞME (1.Dönem, 2.Yasama Yılı, 54.Birleşim, Gündem: 2/1) Türk Ordusu Kütahya da Yunan Ordusu tarafından çember içine alınıp imha edilmekten kurtulmuştu ve mümkün olduğu kadar düzen içinde Sakarya Irmağına kadar geri çekilmişti. Toplar, silahlar, cephane ve araç-gereçler çok az bir kayıpla kurtarılmıştı. Mecliste milletvekilleri, olanların çok azından haberdardı. Hükümet bu durumdan tedirgindi. Yunanlıların Ankara ya doğru daha da ilerleyecekleri endişesinin yanında, bazı fesatçıların tekrar isyanları başlatacakları endişesi vardı. FEVZİ PAŞA (Vekiller Heyeti Reisi): İçinde bulunduğumuz gayet ehemmiyetli bir halin muhtelif safhalarını arz ederken, buna karşı bazı tedbirler alınmasını Yüce Heyetinizden rica etmek isterim. Malumunuz Yunan taarruzu başladığı vakit, büyük bir kısmı güneyden Uşak tarafından ve diğer az bir kısmı da kuzeyden ve batıdan ilerlemeye başlamıştı. Buna karşı büyük miktarda kuvvetimizi güneye 1 TBMM Gizli Celse Zabıtları (23 Temmuz 1921), 1.Dönem, c.2, s , 13

14 nakletmiştik. Düşman düşündüğümüz gibi, bütün gücüyle güneyden taarruza başladı. Sonunda sol kanadımızın açığından Seyitgazi den gerimize düşmek istedi. Bu manevrayı biraz açıklamak isterim. Düşmanın iki esaslı yolu vardır. Birisi Bursa'dan Eskişehir e diğeri Uşak'tan Afyonkarahisar'a doğrudur. Düşman her iki İnönü muharebesinde yaptığı hataları bu defa tekrarlamamıştır. Biliyorsunuz ki Birinci İnönü Muharebesinde yalnız Bursa'dan geldi. En kestirme yol ile Eskişehir'e inmek istedi ve Uşak ve Dumlupınar cephesinde hiç bir hareket göstermedi. Biz kuvvetlerimizi hemen toplayabildik ve mağlup oldu, çekildi gitti. İkinci muharebede de Bursa dan Eskişehir e doğru yürüdü. Buna ilave olarak Uşak tan Afyonkarahisar a doğru da yürüdü ve Afyon u işgale etti. Oradan Konya ya yürümek istedi, olmadı ve geri çekilmek zorunda kaldı. Bu defa bu hataları tekrarlamadı. Daha üstün kuvvetlerle İnönü de düşman kazandı. Bu defa Afyonkarahisar ı aldıktan sonra Konya ya doğru değil, Seyitgazi üzerinden Eskişehir in doğusuna yöneldi. Bütün kuvvetiyle güneyden gelerek Seyitgazi üzerinden Eskişehir'in gerisine düşüp Ordumuzu kuzeye atıp bizi perişan etmek istedi. Bu da bizim tarafımızdan sezildi. Malumunuz Afyon'da bizim iki tümenimiz vardı. Sonra 150 kilometrelik bir cephemiz vardı. Düşmanın muhtelif istila yollarını kapatacak şekilde tedbirlerimizi almıştık. Düşman evvela kuzeyden bir aldatma hareketi yaparak İnönü'ye kadar yaklaştı. Aynı zamanda üç tümen kuvvetle Gediz e geldiler. Bunun iki tümeni ile Afyon'a yürüdüler. Ardından dört beş tümen kadar kuvvetini Afyon la Altıntaş ın kuzeyinden sol kanadımızdaki tahkimat hattını geçerek Seyitgazi ye doğru ilerlemek istedi. Bizim için en tehlikeli manevra bu idi. Fakat biz bu manevrayı evvelce düşündüğümüz için, kuvvetli 57.Tümeni Afyon'da muharebeye sokmadık. Doğrudan doğruya getirdik, Kütahya nın 30 kilometre güneyinde Anasultan mevkiinde Seyitgazi yolunu tıkadık. Düşman tabii boş zannettiği yere birinci günü çaptı, muvaffak olamadı. İkinci günü diğer bir, iki tümenini de getirdi bu mevzie yeniden taarruz etti. Biz de takviye ettik bu mevkii. Fakat şüphesiz düşman daha kuvvetli olduğu için burada çok şiddetli muharebeler olabilir ve bu da bizim aleyhimize netice verebilirdi. Çünkü kuvvetlerimizi orada ezerdi. Ezdikten sonra büsbütün sol cenahımız açık kalırdı. Bunu takip eden düşman sol kanadımızdaki mevzilerimize çarptı. Bu sırada başka bir düşman kolu Afyona kadar ilerlediler. İki gün Döğer kuzeyinde ve iki gün de Döğer güneyinde cereyan eden dört günlük muharebe gayet kanlı olmuştur. Düşmanın beş altı yedi tümeni buraya girmiştir. Bizim de buna karşı altı yedi tümenimiz muharebeye girmişti. Daha fazla kuvveti, vasıtalarımız az olduğu için gönderemedik. Vasıtasızlığın yanın da pek de göndermek istemedik. Çünkü bütün kuvvetleri güneyde toplarsak, düşman Kütahya'dan beş tümeniyle ordusunun mühim bir kısmı ile gelip arkamızı kesebilirdi. Bu halde Ordumuzu büsbütün tehlikeye sokardık. Esasen efendiler böyle hayat memat mücadelesine girişmiş olan milletin ordusunun hayatı her şeyden öndedir. Çünkü Ordumuz maazallah elden çıkacak olursa yeniden bir ordu kurmak beş altı ay alır. Ordumuzu altı ay çalışma ile meydana çıkardık ve o çalışmanın da ne kadar büyük olduğunu bütün cihan takdir etmiştir, hatta cihanı hayrete düşürmüştür. Yine aynı çalışmayı yaparak aynı 14

15 orduyu hazırlama imkanı vardır. Fakat zaman meselesidir. Hatta altı ayda çıkardığımız orduyu üç ayda çıkaracağımızı tasavvur etsek dahi Anadolu boş kalacak, düşman istediği yeri istila edecekti. Bu sebeple yeni bir cepheye geri çekilme kararı verdik. Bu da Eskişehir ve Seyitgazi istikametidir. Biraz tafsilat vermek istiyorum, iyice anlaşılsın. (evet, anlaşılsın sesleri) Dumlupınar'dan Seyitgazi doksan, yüz kilometre kadar bir şeydir. Bu da iyi bir yürüyüşle üç günlük bir mesafedir. Geri çekilmemizi biraz geciktirip, belki Seyitgazi yi vermeyebilirdik. Buna rağmen, gene de geri çekilme mecburiyetinde kalırsak, ağır malzemelerimizi, cephanemizi orada bırakmaya mecbur olurduk. Cephanemiz bizim için pek kıymetlidir. Düşman üç dört günde gelebileceği bu yere, takriben on iki günde gelebilmiştir. Bu yedi, sekiz günlük gecikme Ordumuzu kurtarmıştır ve düşmanın yegane ümit bağladığı çevirme, çembere alma hareketine mani olmuştur. Düşman üç günde geleceği yere on günde geldiği için, bütün malzemelerimizi, kuvvetlerimizi muntazaman hiç bir şey dağılmaksızın Eskişehir hattına çekebildik. Demek ki Ordunun kurtarılması, Döğer ve Seyitgazi mıntıkalarında yedi gün, hatta geceli gündüzlü devam eden şiddetli muharebeler sayesinde mümkün olabilmiştir. Bu muharebelerde muzaffer olamadık. Fakat muvaffak olduk. Çünkü biz bu muharebeleri Ordumuzu yeni bir cephede, yeniden toparlayıp düzeltmek için yapıyorduk. Ordumuzun geri çekilme yolu tamamıyla kesilirse, Memleketi ikiye ayrılırdı. Bunu yapmada düşman muvaffak olamadı. Geri çekilmemiş muvaffakiyetle neticelenmiştir. Düşman muharebe sahasında gayet kuvvetli bulunuyorlar, istedikleri gibi cephane, mühimmat getirebiliyorlardı. Bu suretle fazla kuvvet ve fazla zayiat vererek bizi geri sürebilmişlerdir. Bizim geri hatlarımız emniyette idi. Sağ kanadımız henüz daha ciddi muharebeye girişmemiştir. Yalnız Kütahya'da bir gün muharebe oldu, bu ehemmiyetsiz bir şeydi. Bu esnada düşman, iki tümenini gösterilen faaliyet sebebiyle ayırmaya mecbur oldu. Birisi şimalden Kocaeli kıtaları taarruz ettiler. Bilecik i, Yenişehir i ve havalisini aldılar. Bazı otomobilleri de zapt ettiler. Bu suretle düşman, bir tümenini bu kanada ayırmaya mecbur oldu. Seyitgazi ile Eskişehir arasında, yüz kilometrelik bir hatta Yunanlılar dokuz on tümenle tekrar taarruza başladılar. Malumunuz burada iki hat vardı. Birisi demiryolu hattıdır ki bizim Ordumuzun nakliyesinin yapıldığı yegane hattır. Bu hattın üzerinde ve tabii bu hattan beslenecek olan Seyitgazi grupları zor durumda kaldılar. İkincisi, Seyitgazi hattıdır ki bu hatta yine düşman ilerlerse, demiryolu hattını alıp sağ kanadımızı tehdit ederdi. Demek ki bu vaziyette muharebeyi kabul eden bir ordu, daima geri hatlarından faydalanacağından ona göre muharebeyi idareye mecbur idi. Ordu kumandanının verdiği emirde bu durum dikkate alındı. En büyük kuvvetlerini Eskişehir le Seyitgazi arasında topladı. Sonra Seyitgazi den büyük bir çevirme hareketiyle arkasına düşmek için de süvari kuvvetlerini Eskişehir'in doğu ve güneyinde topladı. Muharebe başladığı sırada takriben bir fırka kuvvet Boz Dağı nda bulunan bizim kuvvetler tarafından mağlup edildi. Eskişehir e kadar takip edildiler. Boz Dağı ndan yapılan muharebede, iki tarafta mevziimizi muhafaza ettik. Bu suretle dengede kalındı. Güneydeki muharebede düşman bir gün evvel 15

16 taarruz etti, muvaffak olamadı çekildi, yine muhafaza edemedi. İki tümen ile taarruz etti, muvaffak olamadı, çekildi. Bizim orada bulunan büyük gruplarımız mukabil taarruza geçerek düşmanı Eskişehir e kadar attı. Biz solumuzdan ilerleyen kuvvetlerin gerilerine inerek onları kuşatıp muharebeyi kazanmak imkanını aradık. Fakat düşman yeniden çekildi. Sonra bizim kuvvet yeni kuvvetlerle takviye olundu. Tekrar taarruza geçti, Düşman geri çekildi, tekrar bizimkiler takviye olundu. Akşama kadar bu suretle gayet şiddetli muharebe oldu ve bizim kabul ettiğimiz hat üzerinde akşama kadar mevzilerimizi koruduk. Bu halde düşmanın büyük kısmı diyelim, hiç muharebeye girmemiş olan kuvvetlerinin, demiryolu hattı boyunca yapmış olduğu taarruz, muvaffakiyetle önlenmiştir. Bu sırada sol kanadımızda, yani Seyitgazi ile Eskişehir arasında Tahtalıbaba ve Seyitgazi nin daha güneyinden ilerleyen takriben üç dört düşman taburu şiddetli taarruzlara devam ediyorlardı ve burada cidden büyük ve kahramanca muharebeler cereyan etti. Süvarilerimiz, makineli tüfekler üzerine kılıç çekerek hücum ettiler. Su yok ve oralarda hararet gayet şiddetli ve asker hararetten düşüp bayılıyordu. Böyle iken düşmanın bu hücumlarına karşı konuldu. Fakat yedi günden beri devam eden muharebe askerimizi yormuştu. Burada düşmana hücum edilmesi emniyetli değildi. Düşman daima yeni, yeni takviye kıtaları çıkardığı için Seyitgazi den Mahmudiye ye doğru gelip, arkaya gelecek bir kuvvetin Eskişehir in doğusunda bulunan bütün kuvvetlerimizin arkasına geçip, bütün malzemelerimizi almak tehlikesi mevcut olduğu için bu muharebede fazla ısrar etmeyi münasip görmedik. Kuvvetlerimizi doğuya doğru çektik. Fakat öyle ümit ediyoruz ki düşman bu muharebede çok ağır darbeler almıştır. Çünkü bizi takip etmeyi hemen kesmiştir. Bu esnada Afyon karşısında bulunan kuvvetlerimizden bazılarını aldık ve bunları Aziziye den, düşmanın gerilerine Mahmudiye istikametine doğru sevk ettik. Düşman, kuzeyden de Bilecik istikametinde taarruz etmiştir. Orada kuvvetlerimizi ileri sevk ettik. Bilecik te takriben iki yüz otomobil ile erzak ve cephaneden mahrum kalmamak için düşman tekrar taarruz etti ve Bilecik i tekrar geri aldı. Buraya kadar anlattıklarımdan anlaşılacağı üzere muharebe devam ediyor. Fakat muharebenin birinci safhası bitmiştir. Düşmanın taarruzu, geri çekilmemize mani olamamış ve Ordumuz düşmanın taarruzlarına mani olmuştur. Bundan sonra yapılacak ikinci devre geliyor. Yorulmuş olan Ordumuzu biraz dinlendirmek ve takviye etmek ve kurtardığı silah ve cephaneyi düzeltmemiz için biraz zamana ihtiyacımız vardır. Gerilerden hâlâ kuvvetlerimiz geliyor. Onları da dinlendirmemiz lazımdır. Geriye doğru çekildiğimiz için Ordumuza kuvvet vermemiz düşmana göre daha kolaydır. Yeni ve kati bir darbe ile bir meydan muharebesiyle düşmanı mağlup edeceğimizi ümit ediyoruz. (inşallah sesleri) Şimdi Efendim, düşmanın bu harekâtı karşısında bazı tedbirler almamız lazım geliyor. Cephane ve silah zayiatımız az bir şeydir. On, on altı kadar mitralyöz, kalmıştır. Top zayiatımız azdır. Malumunuz silah ve cephanemiz Samsun'dan İnebolu'dan, Diyarbakır dan, Erzurum'dan gelmiştir. Cephane lazım olduğu kadar cepheye gönderiliyor. Bizim en çok malumat aldığımız kaynak, düşmanın resmi 16

17 tebliğleridir. Düşman en küçük bir şeyi büyültmek istiyor. On bir makineli tüfek aldım diyor, dört top aldım, bilmem yirmi sandık cephane aldım diyor. NUSRET EFENDİ (Erzurum): Biz, düşmandan bir şey almadık mı? FEVZİ PAŞA (Devamla): Biz düşmandan top almadık. Fakat bir kaç muharebede düşmandan biz de bir kaç tüfek, bir kaç sandık cephane aldık. Otomobil aldık ve onlar içinde birçok mühimmat aldık. İnsan kaybımız daha belli değil. Fakat bu uzun muharebeler neticesinde kaybımızın her halde beş altı binden aşağı olmayacağını sanıyorum. Lakin düşmanın kaybının da bu kadar, belki daha fazla olduğunu kabul edebiliriz. Çünkü düşman uzun yürüyüşler yapmış ve bazen ağır toplarımızın ateşine yakalanıp alayları perişan edilmiştir. Eskişehir muharebesinde ağır toplarımızın tesiri altında iki defa ağır zayiata uğramışlardır. Öyle ümit ediyorum ki düşmanın kaybı on binden az değildir. Kütahya mıntıkasında biz gayet hafif bir muharebe verdik. O muharebede yalnız bir tümenimizin kaybı, bir üç yüz kadar yaralı olabilir. Herhalde yüz kadar da esir verdik. Döğer in kuzeyinde yapılan muharebede Prens Andrea nın Tümeni dört yüz kayıp vermiştir. Dört yüz yaralıyı da buna ilave edecek olursak, demek ki bir alayı tamamen perişan olmuştur. Şimdi Efendim, biz Ankara'da bulundukça Ordu daima Ankara'yı emniyete almak mecburiyetindedir. Ordu Ankara'yı dikkate aldıkça düşman da manevrasını ona göre yapacaktır ve bizi daima bir noktaya bağlayacaktır. Şimdi Ordumuz Eskişehir'dekinden daha emin bir vaziyettedir. Çünkü hatlarımız çok. İstersek Kırşehir e doğru, Kızılırmak a Beypazarı na doğru bir cephe yapabiliriz. Biz burada Ankara'da bulundukça Ordu başka bir şey düşünemeyeceği için her halde Hükümetin yer değiştirmesi lazımdır. Bunun için Hükümet Kayseri yi münasip görmüştür. Kayseri, Anadolu'nun göbeği sayılır. Konya'ya yakındır. Adana'ya yakındır. Otomobil yolları üzerindedir. Orada barınacak binalar da vardır. Sonra Efendim, malumunuz düşman böyle ilerledikçe, bazı fesatçıların ortaya çıkması ihtimali vardır. Bunun için biz düşmanın en çok faaliyet yapmak istediği mıntıkalara bir iki İstiklâl Mahkemesi göndermeyi münasip görüyoruz. Mesela Konya'ya, Delibaşı Mehmet girmiştir. Bazı kuvvetler vererek çıkaracaklar, birtakım fenalıklar yapmak isteyecek. Bunlar olabilir. Bunun bir kaç adamı vardır. Adliyede normal mahkemede muhakeme edeceğiz. Bunun pek tesiri olamıyor. Burada bir İstiklâl mahkemesi bulunup da bir iki asi derhal cezalandırılırsa yapılacak fesadın önü kesilir. İkincisi de İzmit tarafından Ereğli, İnebolu da çok az kuvvetlerimiz vardır. Sinop u, Ereğli yi bombardıman ettiler. Orada da bazı fesatçıların Memlekete bir fenalık etmeleri ihtimali vardır. Demek Ordu Ankara havalisinde bulundukça denizden, İzmit'ten gelecek fesatçılara karşı bir İstiklal mahkemesi, güneyde Antalya'dan ve Karaman'dan birtakım fesatçıların Yunan Ordusunu takiben Memlekete gireceği ihtimaline karşı bir de Konya havalisinde bir İstiklâl mahkemesi bulunursa Ordumuz emniyette olur. Sonra Efendim geçenlerde bir Yunan gemisi Sinop a bir kaç mermi attı. RIZA NUR BEY (Sinop): Sinop topa mı tutuldu? 17

18 FEVZİ PAŞA (Devamla): Efendim beş altı top atıp gidiyorlar. Mesela Ereğli ye, Trabzon a bir kaç top atıp gitti. Böyle açık şehirlere bir şey bahane ederek top atıyor, gidiyor. Başka bir şey yok. Fakat bunlar nedir, Memleketin moralini bozmak ve oradaki bazı fesatçıları ayaklandırmak. Şimdi Efendim Hükümetin taşınması için bir karar vermeli ve hemen işe başlamalıyız. Ordu serbest olursa takip ihtimali o kadar çok olur. İnşallah bu kadar müşkül vaziyetten kurtulan Ordumuzun Memleketi kurtaracağına güvenimiz tamdır. MUSTAFA DURAK BEY (Erzurum): Efendiler, biz bu büyük davaya başladığımız gün elimizde ne böyle bir Ordu ve ne böyle bir silah vardı. Bunun için uzun boylu söz söylemeye lüzum görmüyorum. Bugün pek kuvvetli bulunuyoruz. Çünkü karşımızda azametli, kuvvetli bir Ordumuz mevcuttur. Biz hakikaten Ordumuzu kademe, kademe harp ettirirsek yüzde seksen, doksan ihtimal ile galip geleceğimizi kuvvetle ümit ediyorum. Tabii bu bendenize ait bir vazife değildir. Orduya ait bir vazifedir. Ancak bendenizin burada söyleyeceğim bir kaç nokta vardır. Bendeniz zannediyorum ki Hükümetin verdiği bu karar yanlıştır. Bu karar, Orduya aksi tesir yapar. Çünkü bütün Millet Ankara'da bulunuyor. Efendiler, bendeniz dün aşağıya inmemiştim. Bağlar'a tuhaf, tuhaf haberler geldi. İşte Mecliste toplandılar, karar verilmiş, Meclis kaçıyormuş, mebuslar kaçıyormuş gibi tuhaf, tuhaf sözler işittim. Şehre geldim, birçok yerlerle temas ettim, hakikaten moralleri bozuktur. Bendeniz diyorum ki Ordu kendine serbest bir program çizsin, biz müdahale etmeyelim. Ordu şehir bekçisi değil, Ordu İstiklal bekçisidir. Nerede canı isterse orada harbini yapar. İkinci meseleye gelince, Büyük Millet Meclisi buradan gitmemelidir. Yalnız Hükümet bir program çizmeli ve bize söylemeli, halkı serbest bırakmalı, aileleri serbest bırakmalı, ne varsa hepsi gitsin. Biz bugün burada öleceğiz, tam o gün gelmiştir. Büyük Millet Meclisi üyeleri birer tüfek alsınlar, burada top patlayıncaya kadar burada kalalım. Meclisin buradan gitmesi bütün Millette moral bırakmaz. Efendiler bugün size doğudan, batıdan iki yüz bin kişilik bir ordu hazır eden bu Millet... HAŞİM BEY (Çorum): Ölmek kolaydır. (gürültüler) MUSTAFA DURAK BEY (Devamla): Arkadaşlarımızın hiç birisinin çekinecek bir şeyi yoktur. Kanımızı, canımızı feda etmek için geldik. Hiç bir vakit korkmayalım. Büyük Millet Meclisinde... İnşallah o günleri göstermeyecektir. Biz bu kürsüyü bekliyoruz. Ankara yı bekliyoruz. (gürültüler) DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Haşim Bey oturunuz. MUSTAFA DURAK BEY (Devamla): Büyük Millet Meclisinin böyle bir zamanda Ankara'dan çekilmesi hem ahaliye ve hem de Orduya pek büyük tesir edecektir. Meclisin taşındığını, geri çekildiğini Ordu duyarsa maneviyatı kırılır. Korkarım Orduda panik olur. Bendeniz burada düşüncemi söylüyorum. Müsaade ediniz bir şey arz edeyim. Soğukkanlılığımızı muhafaza edelim, mantıklı olalım. Birbirimize uzun boylu itiraz etmeyelim. İyisini alır, kötüsünü bırakırız. Ben tek bir adamım 18

19 hata edebilirim, herkes düşüncesini söylesin. Meclisin buradan gitmesi fena tesir yapar. Hükümet programını çizsin. Büyük Millet Meclisinin gitmesi lazım gelirse gitsin. Hükümet isterse bugün buradan hazinesini de kaldırsın, çeksin, biz burada toplanalım. İcap ederse bir kaç çadır alalım, Millet bahçesinde toplanalım. İcap ederse dağ başında toplanalım. Biz buradan karargah ile beraber ayrılacağız. Sonra efendiler, rica ederim. Hiç telaş göstermeyelim, heyecana düşmeyelim. Çünkü Millet bizi takip ediyor. Millet yüzümüze bakıyor. Eğer bizde bir heyecan ve telaş görürse herkesin maneviyatı gider. Millete biz heyecan vermeyelim, metin olalım, ölürsek ölürüz. Yedi senenin içinde milyonlarca insanımızı telef ettik, biz o milyonlarla insanlardan büyük değiliz. Biz de feda olalım. (gürültüler) Hükümet tedbirlerini alsın, programını çizsin, icabında Kayseri ye mi, Kırşehir e mi göndermek lazım geliyor, nereye göndermek lazım geliyorsa ve gidecek bir şehir varsa yavaş, yavaş gitsin. Büyük Millet Meclisi üyelerinin, Ordu Karargahı buradan çıkıncaya kadar, çıkması doğru değildir. Sonra bugüne kadar yaptığımız şeyler boşa gider. Her şey batar, gider. Bendeniz bu fikirdeyim. Sonra efendiler, ikinci bir teklifim daha var. Hükümette bulunan arkadaşlarımıza, bilmem kabul buyurur musunuz? Buhranlı bir zaman geçiriyoruz. Hükümette bulunan arkadaşlara hepimizin itimadı tamamdır. Fakat böyle şeylerin misalleri vardır. Az bir müddete ait olmak üzere içimizden Hükümete on kişi gönderelim. Bendeniz münasip görüyorum. Bunda itimatsızlık yoktur. (gürültüler) Katiyen itimatsızlık yok, memur olarak değil, müşavir olarak gönderelim efendim, rica ederim. (gürültüler) TUNALI HİLMİ BEY (Bolu): Reis bey müsaade ederseniz, bu o kadar derin bir müzakeredir ki bir birimize söz atıyoruz. Bu katiyen uygun değildir. Kendimizi zapt edelim. DURAK BEY (Devamla): Bendeniz kanaatimi söylüyorum. Kabul edip etmemek elinizdedir. Böyle söz arasında söz kesiyorsunuz. Siz de buraya çıkar söylersiniz. Ya kabul edersiniz, ya reddedersiniz. Bunun emsali vardır. Hükümetteki arkadaşlarımıza yardım etmek üzere on kişi seçeriz. Onlarla beraber müzakere ederler. Daha kuvvetli olur. Bunu siz isterseniz kabul eder, isterseniz etmezsiniz. Yalnız bir şey arz etmek istiyorum. Dışarıda nakliye vasıtaları için birçok heyecan var, vasıtaları tutuyorlar, bunun önüne geçilmelidir. Bu kararın bir saat evvel verilmesini istirham eylerim. Evet, Efendim şimdi Memlekette bir heyecan var, bu heyecanın önünü almak için de ne gibi karar vermek lâzım geliyorsa bunun kararını verelim. Uygun olup olmadığım sorarsanız, lehte mi, aleyhte mi anlaşılır? ABDULLAH AZMİ EFENDİ (Eskişehir): Efendim, her halde Paşa Hazretlerinin söylediği bir sözü dikkat etmek lazımdır. Ordunun çevrilmek, ezilmek ihtimalleri vardır. Binaenaleyh Meclis burada bulundukça, Ordu burayı korumak mecburiyetinde bulunacaktır. Bütün kuvvetler buraya geliyor. Binaenaleyh Meclis burada kalsın denildikçe bunu dikkate almak icap eder. Durak Bey'in sözlerinden bendeniz öyle anladım ki Millette büyük bir heyecan vardır. Burası elden çıkabilecek bir vaziyete girdiğinde Meclisi aldırmak durumunu da düşünmek 19

20 lazımdır. Yani söz söyleyecekler bunun ikisinin ortasını bulmak suretiyle bir fikir beyan etsinler. Ordu istediği yere hareket edebilir. Paşa Hazretlerinin sözlerini gayet mühim görüyorum. Sonra Meclisin vereceği bir karar Meclisin tehlikeye maruz kalması, kalmaması değil, elde bulunan Ordunun erimesine sebebiyet verebilir. Durak Bey in söyledikleri tamamıyla yanlış değildir. Neticesi Orduya kadar gidebilir. Biz gayemiz uğruna her türlü fedakarlığı göz önüne almış, buraya gelmişiz. Şimdi bizim bunları silkerek bırakıp gitmek yanlış olur, insanlığa sığmaz. Meclisin dışarı gitmesi demek, Ordunun Ankara ya kadar çekilmesi demektir. Tabii bundan başka mana anlaşılmaz. Bütün mebuslar ailelerinden bir müddet ayrı kalmalıdırlar. Bunlar içinde kendimiz tarafından bir hazırlık yapılmalıdır. Ordu Karargahının gerisinde Meclisin mevcudiyetini içeriye ve dışarıya karşı göstermek lazımdır. Herkes ailesini her hangi bir tarafa naklederler. Böylece Ordu Ankara önünde istediği manevrayı yapabilir. Bendeniz, ancak bunu düşünebildim. Evvela onu tatbik etmek lazımdır. Sonra bizim yüzümüzden batıdan gelen muhacirleri... (neden bizim yüzümüzden, sesleri) Çünkü biz Vatan için çalışanların başında bulunuyoruz. Onlara rehberlik ediyoruz. Onlar da bize uyuyorlar. Onların temsilcileri, bu işi benimseyenlerdir. Binaenaleyh evvela bunlar düşünülsün sonra mebusların aileleri bir heyet vasıtasıyla sevk ve idare edilsin. Bunun için de kargaşaya meydan vermemek için bir komisyon teşkil edilmeli ve bu komisyonu teşkil edecek kişilerin de bu işi idareye muktedir kimseler olarak içimizden seçilmesini uygun görüyorum. Aynı zamanda batıdan buraya göç eden muhacirleri de düşünmeliyiz ve Milli Savunmadan teşekkül edecek komisyon marifetiyle değil, Meclisin kendisinden teşekkül edecek bir heyet vasıtasıyla sevk ve idare edilmelidir. VEHBİ BEY (Karesi): Efendim bu işe başlayan bütün arkadaşlarımız, yani bu heyet, bu neticeleri önceden dikkate almıştı. Binaenaleyh şu vaziyetimiz fevkalade bir buhran değildir, bizim için. Fakat Memleket için büyük bir buhrandır. İki vaziyet karşısındayız, iki zarar vardır, bizim için. Bir kere Kayseri ye nakil etmek zarardır, burada oturmak da zarardır. Bu iki tarafın hangisinin daha az kötü olduğunu tetkik etmek lazımdır. Eğer buradan Kayseri'ye nakledecek olursak bunun Orduya, içeriye, dışarıya yapacağı tesirle ve burada kaldığımız zaman Meclisin mukavemet gösterememesinin tesirlerini mukayese edelim. Şimdi bunu şöyle bir tetkik edelim. Biz ailelerimizi göndererek, Polatlı'da son istasyonda harp olurken biz de hayvanlarımıza, arabalarımıza binerek ve toplu olarak buradan çıkabiliriz. Ordu bunu uygun buluyorsa en evvel yapılacak yol bu olacaktır. Fakat bu kürsüde bağırmak lazım gelirse bendeniz de bağırayım. Her felakete katlandıktan sonra Memleketin son ümidi bulunan bu Meclis dağılmaz. Fakat burada şimdi tatlı, tatlı söyleriz, biz bunun içinde bulunduk. Orduyu kaybetmeyeceğiz. Bizim de salahiyetimiz vardır. Evvela Ordu kumandanlarına itimadımız vardır. Bize, siz bildiğiniz yere gidiniz, bu Orduya tesir etmeyecektir derlerse buna uymak lazımdır. Neticede bizim burada dağılmak ihtimali mevcut ise burada görüşelim, karar verelim. (bravo sesleri) Eğer biz burada durabilecek isek bilahare buradan toplu 20