Türk Eğitim Tarihi. 3. Selçuklular ve Anadolu Beyliklerinde Eğitim. Yrd. Doç. Dr.

Transkript

1 Türk Eğitim Tarihi 3. Selçuklular ve Anadolu Beyliklerinde Eğitim Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU

2 Selçuklular Ve Anadolu Beyliklerinde Eğitim 2

3 3. Selçuklular ve Anadolu Beylikleri Selçuklularda Eğitimin Temel Özellikleri Medreseler ve Mektepler Yaygın Eğitim Kurumları Atabeylik Kurumu Anadolu Selçuklularda ve Beyliklerindeki Başlıca Medreseler Danişmentli Medreseleri Konya Selçuklu Medreseleri Konya Altun-Aba Medresesi Vakfiyesi Selçuklularda ve Çağdaş Avrupa'da Eğitim Ahilik ve Türk Eğitim Tarihindeki Yeri Nizamulmülk ün Eğitim Tarihindeki Yeri Mevlana Celalettin in Eğitim Tarihimizdeki Önemi Yunus Emre, Hacı Bektaşi Veli, Âşık Paşa nın Eğitim Tarihindeki Yeri Nasrettin Hocanın Eğitim Tarihindeki Yeri 3

4 4

5 Selçuklular Ve Anadolu Beylikleri Gaznelilere karşı 1040 yılında Dandanakan savaşı kazanılınca Büyük Selçuklu Devleti kurulmuştur. Tuğrul Bey, daha sonra Abbasi halifesini Şii baskısından kurtarıp dünya sultanı ilan etmiştir. Bu durum, Anadolu nun kısa sürede Türkleşmesine ve Müslümanlaşmasına yardımcı olmuştur. 5

6 6

7 Selçuklularda Eğitimin Temel Özellikleri Devlet adamları eğitime ve bilime önem vermişlerdir. Medreseler gelişmiş ve ülkenin her tarafına yayılmıştır. Ahilik gibi bir yaygın eğitim kurumu, Atabeklik gibi şehzadelerin yetiştirme kurumu ortaya çıkmıştır. Selçuklularda alp, gazi, veli insan tipi önemsenmiştir. Örgün eğitim kurumları mektepler ve medreselerdir. Ayrıca pek çok yaygın eğitim kurumları vardı. 7

8 Mektepler (Sıbyan mektepleri) Karahanlı sıbyan mektebi geleneğinin devamı kabul edilebilirler. Okulöncesi ve ilköğretim düzeyinde okullardır. Bu kurumlara Küttap da denirdi. Genellikle ülkede yaygın olarak bulunan camilere bitişik yerlerdi. Hocaları, aynı zamanda bu camilerde görev yapan din görevlileri idi. Hocalar, medreselerde okumuş veya biraz dini bilgisi olan kimseler arasından seçilirdi. Buralarda okuma yazma, Kur an okuma ve tecvid, basit matematik ve temel dini bilgiler öğretilmekteydi. Buluğ çağına kadar devam edilen bu mektebe başlamanın belirli bir yaşı yoktu Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu 8

9 Medreseler Selçuklularda örgün eğitim kurumları olarak medreseler ön plana çıkar İlk medrese 1040 ta Nişabur da Tuğrul Bey tarafından kurulmuştur. Devlet desteği ile kurulup yaşatılmışlardır. Alpaslan zamanında 1067 de Bağdat ta Nizamiye medreseleri kurulmuştur. Aynı adlı medreseler ülkenin önemli merkezlerinde de açılmıştır. Medreselerin kurucusu ve geliştiricisi, Selçuklu veziri Nizamulmülk tür. En önemli medreseler Bağdat Nizamiye medreseleridir. Parasız yatılı ve burslu kurumlardır. 9

10 Medreselerin Yaygınlaştırılmasının Başlıca Sebepleri İslam dininin yeni kuşaklara öğretilmesi ihtiyacı, Dinin esaslarının doğru anlaşılıp öğrenilmesi arzusu, Sünni Hanefi olan Selçuklular Şii ve Fatımilerin aşırı mezhep propagandasına karşı koyma ihtiyacı, Memur yetiştirme amacı, Din adamları yetiştirme ve devlet adamlarının bilime önem vermeleri. Yoksul ve yetenekli öğrencileri topluma kazandırma arzusu İlim ehlini maaş sayesinde devlete bağlama düşüncesi Devlet yöneticilerinin bilim ve eğitim sevgisi 10

11 Öğretim Dili ve Programlar Öğretim ve kitap yazım dili Arapça idi Belli süreleri yoktu, ders geçme esası vardı. Öğretim yöntemi daha ziyade ezbere dayanıyordu. Soru-cevaplarla konuların pekiştirilmesi ve öğrenilen konuların, alt seviyede çocuklara öğretilmesi esastı. Programlarda; Din ve Hukuk Dil ve Edebiyat Müsbet bilimler Felsefi bilimler okutulmaktaydı 11

12 Müderrisler Medrese hocalarına Müderris denirdi. Müderrisler hükümdar veya vezirler tarafından atanırlardı, Genellikle ölünceye kadar görevde kalırlardı. Oldukça dolgun maaşları vardı Toplum içinde saygınlıkları yüksekti. Bağdat Nizamiyelerinde müderrislerin Şafii mezhebinden olmaları şarttı. Müderrislerin Muid denilen yardımcıları vardı 12

13 Öğrenciler Her isteyen istediği yaşta öğrenci olabiliyordu. Öğrenciler burs idi ve medreselerde barınırlardı. Her türlü ihtiyaçları devlet tarafından karşılanırdı. Öğrenci seçimi ve burs miktarı takdir hakkı müderrisindi 13

14 Mali Kaynaklar Mali kaynaklar esasen vakıflarca karşılanırdı. Masrafların karşılanmasında devlet desteği de sunulmaktaydı. Alpaslan ve Nizamulmülk, Bağdat Nizamiyelerini devlet parasıyla yaptırmışlardır. 14

15 Etkileri Nizamiye Medreselerinin etkileri fikir ve kurumsal olarak ikiye ayrılabilir; Fikri Etkileri, Kurumsal Etkileri Fikri Etkileri: İslam dünyasının her tarafından gelen gençleri Sünni Müslümanlık üzere yetiştirmiştir. Sünni mezhepler arası dayanışmayı sağlamıştır. Şii propaganda ve faaliyetlerini sınırlandırmıştır. Selçukluya üst düzey bürokrat yetiştirmiştir. Kurumsal Etkileri; Bu medreseler daha sonraki devletler için model olmuştur Batı Avrupa üniversitelerinin de ilham kaynağı oldukları düşünülmektedir Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu 15

16 Ortadan Kalkışları Büyük Selçuklu Devletinin yıkılmasından sonra Nizamiye medreseleri yok olmaya başlamıştır. En son Bağdat nizamiyesi 1400 lü yılların başında yok olmuştur. Ortadan kalkışlarının başlıca sebepleri şunlardır: Büyük Selçuklu Devletinin zayıflayıp 12. yüzyılın ortalarında parçalanması, 1258 de Moğolların Bağdat ı işgal edip yağmalamaları, Bazı kötü niyetli kişilerin, medreselerin kaynakları ve vakıflarının mallarına el koyması Nizamiye medreselerinin eski önemini kaybetmesi 16

17 Yaygın Eğitim Kurumları Geniş halk kitlelerinin eğitimi amacıyla kullanılan, görev ve işlevleri birbirinden farklı kurumlardır. Bunlardan bazıları: Cami ve mescitler Bilginlerin evleri İlim ve edep toplantıları Saraylar Kitapçı dükkanları Kütüphaneler Medreselerde halka açık dersler Mekteplerde halka açık kurslar (okuma-yazma vb.) Ahi ocağında yürütülen mesleki eğitim 17

18 Atabeylik Kurumu Şehzadelerin savaş ve siyaset işlerini öğrenmeleri bu kurum ile yürütülmektedir Onlara danışmanlık rehberlik yapmak için bazı tecrübeli kişilerin görevlendirildiği biliniyor. Bu çok eskiden beri devam ede gelen bir gelenektir. Selçuklularda atabeylik çok yüksek bir resmi görev ve unvandır. Atabegler, başında bulundukları geniş bölgenin adeta yarı bağımsız bir hükümdar vekili idiler. Genellikle devlet tecrübesi olan vezir ve komutanlardan seçilir. Bu görevi üstlenenlere; atabeg, lala, lalabeg gibi isimler verilir. Atabeyler Şehzadelerin en iyi şekilde yetişmesini üstlenir. Şehzadelerin sultana karşı baş kaldırmalarını önleme görevi de görürlerdi. Selçukluda taht kavgalarının körükleyicileri olarak da görülmüşlerdir. 18

19 19

20 Anadolu Selçuklularda ve Beyliklerindeki Başlıca Medreseler Anadolu Selçukluları ve beyliklerin medreseleri medrese, cami, kütüphane, hamam vb. den oluşan külliye şeklindedir. Bunların çoğu sanat ve mimari şaheseri olarak günümüzde ayaktadırlar. Başlıcaları; Konya, Kayseri, Sivas, Erzurum, Tokat, Çankırı, Sinop, Kırşehir, Antalya, Urfa, Diyarbakır, Mardin illerindedir. Bu dönemin medreseleri iki grupta incelenir; Danişmentli medreseleri, Konya Selçuklu medreseleri 20

21 Danişmentli Medreseleri Medreseler Danişmendli Beyliğini kuran Danişmend Ahmet Gazi nin adıyla anılır. Ahmet Gazi, daha önceden müderrislik yapmış, eğitimci bir kişiliktir. Bu nedenle danişmend unvanını aldığı bilinir. Ahmet Gaziden sonra gelen hükümdarlar da bilim sever olup, birçok medrese yaptırmışlardır. Bilinen 15 tane Danişmendli medrese mevcuttur. Anadoluda ilk kurulan medreselerin Danişmendli medreseleri olduğu sanılmaktadır. İlk tıp medresesinin de Danişmendliler tarafından Niksar da kurulduğu bilinmektedir. Danişmendliler, İslam ülkelerinden ve Orta Asya dan din ve müsbet bilim alanlarında çok sayıda bilim adamı getirtip medreselerde görevlendirmişlerdir. 21

22 Konya Selçuklu Medreseleri 13. yy. Moğol istilasından kaçan çok sayıda bilgin ve mutasavvıf, Anadolu ya gelmişlerdir. Anadolu Selçuklu medreseleri bunlarla güçlenmiştir. Güçlü medrese, öğrencilerin de ilgi ve sayısının artmasına yardımcı olmuştur. 13. yy. Konya da yaklaşık 15 kadar medrese bulunmaktaydı. Bu medreselerin her birinde ortalama 40 öğrenciden, toplam 600 kadar öğrenci bulunmaktaydı. Anadolu Selçuklu medreselerinde öğretim düzeni, Büyük Selçuklulardaki gibidir 22

23 Konya Altun-Aba Medresesi Vakfiyesi 1204 tarihinde kurulan medresenin vakfiyesinde harcamalar kısaca şöyledir: Yıllık olarak; Müderrise 800, müide 240, imama 200, müezzine 100 dinar ödenecek Aylık olarak; temizlikçiye 5, fakih denen ileri düzey üç öğrenciye 15 er, orta düzeyde 15 öğrenciye 10 ar, mübtedi düzeydeki 20 öğrenciye 5 er dinar ödenecek. Öğrencilere günlük 665 gr. Ekmek alınacak, tatlı pişirmek için 3 dinar harcanacak. Öğrencilere, ısınma için odun alınacak Ramazanda koyun kesilecek Öğrencilerin gece ders çalışması için aydınlatma amaçlı bezir yağı, Ramazan ve kandil geceleri için mum alınacak. Beş yıl kabiliyet göstermeyen, çalışmayan, dersleri düzenli takip etmeyen öğrenciler medreseden çıkarılacak. Medresenin kütüphanesine her yıl 100 dirhemlik kitap alınacak Giderlerin karşılanması için medreseye; 1 han, 50 kadar dükkan, çok sayıda tarla vakfedilmiştir. 23

24 Selçuklularda ve Çağdaşı Avrupa'da Eğitim M.S. 476 da Batı Roma yıkıldıktan sonra batı ve orta Avrupa karanlığa gömüldü. Kilise basit bir ilköğretimi sürdürmeye ve bazı eski bilgileri korumaya çalışıyordu. Benzer durum Doğu Roma da (Bizans) mevcuttu. Orta Avrupa da büyük bir devlet kuran Şarlman 800 lü yıllarda soylu çocuklarını eğitmek için bir saray okulu açtı. Din adamlarının da bilgili yetişmesini ve çocuklara ilköğretim vermelerini istiyordu. Abbasi hükümdarı Harun Reşit le irtibat kuran Şarlman ın eğitim konusunda ondan etkilendiği düşünülmektedir. Bu dönemde Şarlman ın çabalarıyla bazı kilise okulları açıldı. Bu çabalar Batı da 12. yüzyıl eğitim ve bilim alanındaki uyanışı etkilemiştir. Aynı dönemde Karahanlılar, Selçuklular bilim ve sanatta çok parlak bir dönem yaşıyorlardı. Avrupalılar bu yüzyılda İslam dünyasıyla savaş ve ticaretin dışında eğitim ve bilim alanında da ilişki içindeydiler. 24

25 Avrupa nın her tarafından çok sayıda öğrenci İspanya ve Sicilya da Müslümanların medreselerinde öğrenim gördüler. Burada yetişen öğrenciler ve bilim adamları kendi ülkelerinde üniversite denilen yüksek öğretim kurumları açtılar. Bunlardan bazıları; Bolonya(İtalya 12. yy.), Paris(Fr. 1215), Oxford(İng. 1214), Cambridge(İng. 1229), Salamank(İsp. 1230) Avrupalılar Müslümanların Yunanca ve başka dinlerden Arapçaya çevirdikleri ve ayrıca telif ettikleri felsefe ve bilimsel eserleri Latinceye çevirdiler. Araplar 751 de Çinlilerden öğrendikleri kağıt yapma tekniğini 1150 de İspanya ya taşıdılar. Bu tekniği öğrenen Hıristiyan öğrenciler onu orta ve batı Avrupa ya taşıdılar. Avrupa daki bilimsel uyanma ve gelişmeler nedeniyle o döneme 12. yüzyıl rönesansı denir. Bu rönesans felsefe ve bilim alanında olduğu için, sanat ve edebiyat ağırlıklı 16. yüzyıl rönesansından daha kıymetli kabul edilir. 25

26 Ahilik ve Türk Eğitim Tarihindeki Yeri Ahilik Selçuklular döneminde ortaya çıkmıştır. Osmanlı devletinde etkili olmuş çok yaygın eğitim kurumudur. Kırşehir de Ahi Evran tarafından 13. yüzyılda kurulmuştur. Küçük esnaf, usta, kalfa ve çırakları içine alan, onların dayanışmasını meslek ahlakını önemseyen, eğitimlerini amaçlayan bir lonca teşkilatıdır. İş dışında ve iş başında olmak üzere iki türlü eğitim söz konusudur. Muallim Ahi, Pir denilen öğreticileri vardır. Bunlar törenle örgüte alınan üyelere dinin esaslarını, okuma-yazmayı, terbiye, temizlik örgütün düzen ve geleneğini, ilahiler, şiirler ve sufi kıssaları öğretirler. 26

27 7 kez kuşak bağlama ve açma uygulaması yapılır. Bunun anlamı; Cimrilik ve tamah kapısını kapayıp, cömertlik kapısını açmak. Zulüm kapısını kapayıp, iyilik kapısını açmak. Hırs ve heva kapısını kapayıp, kanaat kapısını açmak. Lezzet kapısını kapayıp, riyazet kapısını açmak. Halktan umma kapısını kapayıp, haktan umma kapısını açmak. Saçmalık kapısını kapayıp, zikir kapısını açmak. Fitne kapısını kapayıp, rahmet kapısını açmak. 27

28 İş başında eğitimde; o dönemde çarşı ve dükkanlar gibi yerlerde toplu halde bulundukları için önemliydi: Namaz vakitlerinde dükkanları kapatma ve açma Düzen alışkanlığı kazanma Dürüst çalışma ve müşteriye saygı gösterme Üretimi artırma ve komşularının kazanmalarını arzu etme Çırakları iyi yetiştirme gibi etkinliklerdir. Kurallara uymayanlar için: Dükkan kapatma Selam ve yardımı kesme Lokma çıkarmaya, ikram yapmaya, kurban kesmeye zorlama 28

29 Ahiliğin Siyasal ve Sosyal Etkileri Osmanlı nın kurulup gelişmesinde önemli rol oynamıştır. İlk Osmanlı sultanları ahi pirleriyle irtibatlıdır. Osman Gazi nin kayınpederi Şeyh Edebali, pek çok silah arkadaşı ahi idiler. Ahiliğin kent, kasabalar ve sınır boylarında da şubeleri vardı. İbn-i Batuda ya göre; Ahiler Anadolu nun her tarafında bulunmaktadır. Yabancılara yakın ilgi gösterirler. Yiyecek içecek vb.. İhtiyaçlarını karşılarlar. Zorbalara ve zorbalığa asla izin vermezler. İbn-i Batuda; dünyada bunlardan daha güzel ve daha yararlı iş yapan insan görmedim der. Ahilerin gündüz işlerinde çalıştığını, gece tekke ve zaviyelerde toplanarak reislerinin sohbetlerini dinlediklerini söyler. Ahiliğin bir de Bacıyan-ı Rum denen kadın kolu mevcuttur. 29

30 Nizamulmülk ün Eğitim Tarihindeki Yeri Selçukluların hizmetine girip, ölümüne kadar Alpaslan ile Melikşah a vezirlik yapan İranlı bir devlet adamıdır. Nizamulmülk bu adı; Başarılı, adil, bilim sever bir devlet adamı olması, Bağdat Nizamiye medreselerini kurdurması, Melikşah ın atabeyliğini yapması ve Siyasetname adındaki eseri nedeniyle almıştır. Ona göre, devlet yönetiminin temel ilkesi adalettir. Dört tür suçun kesinlikle affedilmemesini önerir: 1) Ülkeyi yıkmaya çalışma, 2) Harama karışma, 3) Devlet sırrını korumama, 4) Hükümdara riyakar davranma. Hükümdar dindar olmalı zaman zaman din adamlarına danışmalı, iş bölümüne dikkat etmelidir 30

31 Mevlana Celalettin in Eğitim Tarihimizdeki Önemi Temel eseri; Mesnevi (Farsça), Divan-ı Kebir, Fihi Mafih dir. Mevlana sevgi, kardeşlik, hoşgörü, insan olma konularını işlemiş bunları tüm insanlara öğretmeyi amaçlamıştır. Mevlana eğitimin gücüne ve çevresine inanır. İnsanlara alçak gönül olmalarına ve iyilik yapmalarını önermiştir. 31

32 Yunus Emre, Hacı Bektaşi Veli, Âşık Paşa nın Eğitim Tarihindeki Yeri Yunus Emre Mevlana ile görüşmüş yaydığı tasavvuf görüşleri ile yüzyıllarca Anadolu insanını ve tasavvuf erbabını etkilemiş eğitmiştir. Yunus, tüm insanlara seslenir, ırk, din, dil ayrımı yapılmamasını ister. Hacı Bektaş hoşgörü esas görmüştür ve Bektaşilik tarikatı kurmuştur. Âşık Paşa temel eseri mesnevi etkisinde kalan Garipname dir 32

33 Nasrettin Hocanın Eğitim Tarihindeki Yeri Moğol istilasının verdiği sıkıntı ve yoksulluk Orta Anadolu da yaşamıştır. Halkın dayanma gücünü artırır, onlara sıkıntılarını unutturup güldürür. Güldürürken de düşündürmeyi hedefler Nasrettin Hocanın verdiği temel dersler; İyimser olma, Sağduyu ile düşünme, Eleştirerek içini boşaltma. 33

34 Mevlânâ nın Vasiyeti Sevgide güneş gibi ol, Dostluk ve kardeşlikte akarsu gibi ol, Hataları örtmede gece gibi ol, Tevazuda toprak gibi ol, Öfkede ölü gibi ol, Her ne olursan ol, Ya olduğun gibi görün, Ya göründüğün gibi ol. 34