T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI TELİF HAKLARI VE SİNEMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TÜRKİYE NİN ORTAK FİLM YAPIM İLİŞKİLERİ VE EURIMAGES UZMANLIK TEZİ

Transkript

1 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI TELİF HAKLARI VE SİNEMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TÜRKİYE NİN ORTAK FİLM YAPIM İLİŞKİLERİ VE EURIMAGES UZMANLIK TEZİ Beyza ALTUNÇ Tez Danışmanı Yapım Destekleme Şube Müdürü Sare DOĞAN OCAK ANKARA

2 ÖNSÖZ Başlangıcından itibaren çeşitli sorunlarla karşı karşıya kalmış ve günümüzde hala bu sorunların üstesinden gelmeyi tam olarak başaramamış Türk Sineması hakkında bugüne kadar yüzlerce kitap ve makale yazılmış, çeşitli tezler hazırlanmıştır. Ancak Türk sinemasını mali, teknik ve estetik gibi birçok açıdan güçlendirirken, yi uluslararası arenada tanıtacak, kültürümüzü ve milli değerlerimizin farklı kültür ve değerlerle tanıştıracak ortak yapımlar konusu üzerinde çok fazla çalışılmamış olduğu görülmektedir. Daha önce çeşitli makale ve köşe yazıları ile kapsamlı olmayan bir şekilde incelenen ortak yapımlar ve Eurimages konusu, Serdar Karakaya ya (2002) ait doktora tezinde ele alınmış; ancak tezde popüler film-sanat filmi karşıtlığı ile 1990 yılından itibaren Türk sinemasında yaşanan değişime yer verilmiş, örnek filmler çözümlenmiştir. nin gerçekleştirdiği ortak yapımları ve Eurimages ile olan ilişkilerini tarihçe, yararlar, sorunlar ve çözümler ile ele alan kapsamlı bir çalışma bulunmamaktadır. İşbu çalışmada yer alan tablolar da çeşitli kaynaklardan bir araya getirilmiş olup, tek tek araştırılarak hazırlanmıştır. Bugüne kadar sistemli bir şekilde bir araya getirilmemiş, bir veri tabanına girilmemiş ve istatistikleri oluşturulmamış bilgiler, hazırlanan tablolarla toparlanmaya çalışılmıştır. Gene de bazı bilgilere ulaşmada zorluk çekilmiş, örneğin 2005 senesi öncesi ortak yapımcı ülkelerin yapımcı hisselerine ulaşmak mümkün olmamıştır. Kültür ve Turizm Bakanlığı Telif Hakları ve Sinema Genel Müdürlüğü nü yakından ilgilendiren bu konuda hazırlanan uzmanlık tezinin düzenli ve kapsamlı olarak hazırlanmış bir çalışma olması sebebiyle, gerek Bakanlık çalışanları için gerekse ortak yapımlar ve Eurimages konusunda çalışmak isteyen araştırmacılar için önemli bir kaynak olabileceği düşünülmektedir. i

3 Çalışmam süresince yardımlarını benden esirgemeyen tez danışmanım Yapım Destekleme Şube Müdürü Sare Doğan a, Eurimages ile ilgili sorularımı cevaplamak için bana çeşitli kereler zaman ayıran Eurimages eski Temsilcisi Bülent Gündüz e, Köprüde Buluşmalar adlı Sempozyumdaki sunumunu ve bilgilerini bana aktaran Sayın Av. Erdem Türkekul a, nin gerçekleştirdiği ortak yapımlar listesine ulaşmamı sağlayan Sinematurk editörlerinden Ahmet Aktaş a, Garplılaşmadan Avrupa Birliği ne Modernleşme/Sinema/Seyir Konferansı nda yaptıkları sunumları paylaşmaktan çekinmeyen değerli akademisyenlere ve kişisel görüşme ve yazışmalarla bilgilerini ve görüşlerini benimle paylaşan herkese teşekkürlerimi sunarım. ii

4 İÇİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ İÇİNDEKİLER TABLO,ŞEKİLLER VE EKLER CETVELİ ı ııı v GİRİŞ 1 I.BÖLÜM: TÜRK SİNEMASINA KISA BİR BAKIŞ 4 II.BÖLÜM: TÜRK SİNEMASINDA ORTAK YAPIMLAR VE EURIMAGES 10 1.Ortak Yapım Kavramı Türk Sinemasında Ortak Yapımın Gelişimi Eurimages Fonu Avrupa Sinemasının Hollywood Karşısında Durumu Hollywood Sineması Eurimages Fonunun Kuruluşu ve Amacı Eurimages Fonunun İşleyişi ve Yapısı Yardım Programları Ortak Yapımlar İçin Yardım Film Dağıtımı İçin Yardım Sinema Salonları İçin Yardım Digitisation (Dijitalleştirme) İçin Yardım nin Eurimages Üyeliği Eurimages Destekli Türk Filmlerinin Durumu 30 iii

5 4. Ortak Yapımlar ile İlgili Olarak nin Karşısına Çıkan Sorunlar Yapım ile İlgili Sorunlar Film Dağıtımı ile İlgili Sorunlar Sinema Salonları ile İlgili Sorunlar Hukuksal Sorunlar 53 SONUÇ 55 KAYNAKÇA 58 EKLER Ek 1:İkinci ya da Üçüncü Ortağının Olduğu Eurimages Destekli Filmler 62 Ek 2: nin Ortak olduğu Eurimages Destekli Belgesel Filmler 63 Ek 3: 2008 Yılına Kadar nin Gerçekleştirdiği Ortak Yapımlar 64 Ek 4: Eurimages Destekli Türk Filmlerinin Yurtiçi Ve Yurtdışı Festivallerde Aldığı Ödüller 69 Ek 5: Yıllarında Eurımages Desteğiyle de Dağıtımı Yapılan Avrupa Filmleri 74 Ek 6: de Dağıtımı Yapılan Avrupa Filmlerine Sağlanan Toplam Destek 87 Ek 7: nin Salon Desteği İçin Aldığı Toplam Yardım Miktarı 88 ÖZET- ABSTRACT 89 iv

6 TABLO ŞEKİLLER VE EKLER CETVELİ Tablo 1- Eurimages Desteğinden Yararlanmış Türk Ortak Yapımcıya Sahip Filmler ( ) Tablo 2- nin Ortak Yapımcı Olduğu Eurimages Destekli Filmlerin Sinema Salonlarında İzlenme Oranları Tablo 3- Yıllara Göre Eurımages dan Alınan Destek Ve Ödenen Aidat Miktarları Tablo 4- Ortak Yapım Statüsüne Sahip Filmler ( ) Tablo 5- Film Dağıtım Pazarı (2006) Tablo Yıllarında Eurımages Desteğiyle Avrupa da Dağıtımı Yapılmış Türk Filmleri Şekil 1- Eurimages Desteği ile nin Ortak Yapım Gerçekleştirdiği Ülkeler Ek 1:İkinci ya da Üçüncü Ortağının Olduğu Eurimages Destekli Filmler Ek 2: nin Ortak olduğu Eurimages Destekli Belgesel Filmler Ek 3: 2008 Yılına Kadar nin Gerçekleştirdiği Ortak Yapımlar Ek 4: Eurimages Destekli Türk Filmlerinin Yurtiçi Ve Yurtdışı Festivallerde Aldığı Ödüller Ek 5: Yıllarında Eurımages Desteğiyle de Dağıtımı Yapılan Avrupa Filmleri Ek 6: de Dağıtımı Yapılan Avrupa Filmlerine Sağlanan Toplam Destek Ek 7: nin Salon Desteği İçin Aldığı Toplam Yardım Miktarı v

7 vi

8 GİRİŞ 1895 yılında Lumiére kardeşlerin bir buluşu olarak ortaya çıkan sinema; bilim, teknoloji, sanat, siyaset gibi alanlarda yaşanan değişim ve gelişmelerden yoğun olarak etkilenmiştir. Zamanla, yedinci sanat olarak anılmaya başlamış, yeni dünya düzeni ve küreselleşme karşısında, sürekli olarak kendini yenilemek zorunda kalmıştır. Herkesin ilgisine göre film türleri ortaya çıkmış, film karelerine önce ses sonra renk gelmiş, yıldız sistemi geliştirilmiştir. Böylece bir buluş olarak ortaya çıkan, zamanla sanat dalına dönüşen sinema, bir endüstri haline gelmiştir. II. Dünya Savaşı nın ardından giderek güçlenen kapitalizm, yetmişli yıllara gelindiğinde yeni arayışlar içine girmiş ve küreselleşme denilen olgu ortaya çıkmıştır. Küreselleşme ile birlikte, ulusal pazarlar uluslararası hale gelmiş, bilgi, mal ve hizmet alışverişleri sınır tanımaksızın yapılmaya başlamıştır. Küreselleşmenin bu gücünü kullanmada başarılı olan Amerika Birleşik Devletleri, geliştirdiği Hollywood sinema sistemi sayesinde kendi kültürünü tüm dünyaya yaymaya başlamıştır. Bunu yaparken toplumların psikolojilerini de göz önünde bulundurmuş, Hollywood filmleri geniş kitlelerin ilgisini çekmeye başlamıştır. Avrupa sineması, dünya sinemasının yönünü belirlemede eskisi gibi güçlü olmadığını anlamaya başlamıştır. Amerikan filmlerinin ve televizyonun etkisiyle Avrupa sinema salonlarının birer birer kapanması, yetmişli yıllarda kablolu yayının, seksenler de ise video kiralama sisteminin yaygınlaşması ile Amerika Birleşik Devletleri Avrupa sineması karşısında açık ara öne geçmiştir. Amerikan filmlerinin de etkisiyle sürekli yeni ve değişik filmler izlemek isteyen sinema seyircilerini mutlu etmek ve onların ilgisini kaybetmemek için film yapımcıları sinemaya daha çok para yatırmaya başlamış, film maliyetleri katlanarak artmıştır. Film üretmede, ürettiği filmleri seyirciye ulaştırmakta ve dağıtımını yapmakta zorluk çeken ülkeler, ülke sinemalarını yeteri kadar geliştirememişlerdir. Sinemalarına daha fazla mali kaynak yaratabilmek, Amerikan sinemasının gücüyle 1

9 savaşabilmek ve yaratıcı eserler ortak koymak için ülkeler kendi aralarında birleşmeyi, ortak yapım ilişkileri geliştirmeyi tercih etmeye başlamışlardır. Özellikle Avrupa ülkeleri, ulusal kimliklerini koruma amacı başta olmak üzere, film sektörlerini geliştirmek ve güçlendirmek amacıyla bir dizi yasal önlemler almışlardır. Bunun yanında örgütlenme yoluna gitmişlerdir. Eurimages Avrupa Yaratıcı Sinemasal ve Görsel İşitsel Yapıtların Ortak Yapım ve Yayılımlarını Destekleme Fonu bu örgütlenmeler içinde en güçlüsüdür. Dünyanın diğer ülkelerinde sinema alanında yaşanan sorunların benzerlerine de sahiptir., 1931 yılından itibaren bazı ortak yapımlara imza atsa da, bu konudaki asıl gelişmeyi 1990 da Kültür Bakanlığı üzerinden Eurimages a üye olarak gerçekleştirir senesinde Sinematografik Ortak Yapım Avrupa Sözleşmesinin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun un ve 2005 te Sinematografik Ortak Yapımlar ve 'de Ticari Amaçlı Film Çekmek İsteyen Yerli Yapımcılar Hakkında Yönetmelik in de yürürlüğe girmesiyle, çok taraflı ortak yapım ilişkilerini güçlendirir. İşbu çalışmanın temel sorunsalı nin kurduğu ortak yapım ilişkileri ve bu ilişkilerin yararlarını ve sorunlarını ortaya çıkarmaktır. Ortak film yapımlarının özellikle de Eurimages üyeliğinin Türk sinemasına, yapım, dağıtım ve gösterim alanlarına ve ulusal sinemanın oluşturulmasına katkıları temel araştırma sorularını oluşturmaktadır. Ortak yapım ilişkilerinde ve Eurimages desteğinden yararlanma sürecinde karşılaşılan sorunlar nelerdir? Bu sorunları çözmek ve Türk sinemasını geliştirmek için neler yapılabilir? Eurimages Türk sinemasının maliyet ve dışa açılma sorunlarını çözmede tek yol mudur? gibi sorulara cevap aranacaktır. Birinci bölümde Türk sinemasının kısa tarihine yer verilecektir yılında Yıldız Sarayı nda yapılan bir gösterimden 2008 yılı başına kadar Türk sinemasının gelişimi, dönemlere damgasını vuran önemli olay, film ve kişiler kısaca ele alınacaktır. Türk sinemasının günümüzde yaşadığı sorunların geçmişe dayandırılabilecek sebepleri ve yeterli bir üretim mekanizması kurulamamış olmasının nedenleri bu bölümde yer alacaktır. 2

10 İkinci bölüm ise Türk sinemasında ortak yapımlar ve Eurimages konularını ayrıntılarıyla içerecektir. Türk sinemasında ortak yapımın gelişimi, Amerikan sineması karşısında Avrupa sinemasının durumu, Eurimages ın kurulma sebepleri, işleyişi ve yapısı, nin Fona üye olma süreci ile nin ortak yapım ilişkilerinde yaşadığı sorunlar ve bu ilişkilerin yararları irdelenecektir. Çalışmada uzun filmler ele alınmış, belgesel ve animasyonlara sadece tablolarda yer verilmiştir. Çalışmanın amacına uygun olarak ortak yapım filmlerin çözümlemesi yapılmamış, sorunlar ve çözüm önerilerini ortaya çıkarmak hedeflenmiştir. Araştırma evreni Türk sinemasındaki ortak yapımlar olup Eurimages örnek uygulama olarak araştırılacaktır. Hazırlanacak olan tez, literatür taraması ve görüşme tekniği kullanarak hazırlanacak araştırma-geliştirme türünde bir çalışmadır. Türk sinema tarihi, ortak yapımların ve Eurimages ın tarihçesi, Amerikan ve Avrupa sineması konularında literatür taraması yapılacaktır. Ortak yapımların yararları ile sorunlar ve çözüm önerileri için ise Telif Hakları ve Sinema Genel Müdürlüğü yetkilileri, Eurimages temsilcileri, yapımcı, yönetmen, sinema salonu işletmecileri ve dağıtımcıları ile görüşmeler yapılacaktır. Önceki yıllarda toplanmış sinema kurultaylarının raporlarından ve Telif Hakları ve Sinema Genel Müdürlüğü Uluslararası İlişkiler ve Tanıtıcı Faaliyetler Şubesi nden edinilen bilgilerden de yararlanılacaktır. Filmlere ait bilgilere internet ortamından ulaşılacaktır. Eurimages ın resmi web sitesi önemli bir kaynak olarak kullanılacaktır. 3

11 I.BÖLÜM TÜRK SİNEMASINA KISA BİR BAKIŞ Fransız kardeşler Louis ve Augeste Lumiére in 1895 yılında Paris te yaptıkları Dünya nın ilk film gösterimi ile başlayan sinema tarihi, çeşitli kaynaklara göre de Yıldız Sarayı nda halka açık yapılan gösterilerle başlamaktadır yılında, Sigmund Winberg in bir birahane salonunda gerçekleştirdiği halka açık film gösterisi bu konuda en sağlam kaynaklardan biri olarak kabul edilir (Özgüç, 1988). Türk sinema tarihinin ilk filmi ise I. Dünya Savaşı nın başladığı günlerde yedek subaylığını yapmakta olan Fuat Uzkınay tarafından çekilmiştir: Ayastefanos taki Rus Abidesinin Yıkılışı. Türk sinemasının süreklilik kazanması ve kurumsallaşması önceleri askeri ve yarı askeri kuruluşların denetiminde gerçekleşmiş (Sivas, 2004); 1915 yılında, Almanya örnek alınarak Merkez Ordu Sinema Dairesi kurulmuştur. Cumhuriyet in kuruluşuna kadar devam eden bu ilk yapım döneminde, çoğu tiyatro oyunlarından aktarılan bir düzine kadar film çekilmiştir yılında Muhsin Ertuğrul un sinemaya girmesiyle Türk sinemasında tek adam günleri başlamış ve bu durum 1939 a kadar sürmüştür. İstanbul Şehir Tiyatrosu nun yöneticisi olan Muhsin Ertuğrul, bu tiyatronun geleneğini ve oyun dağarcığını bir kez de kamera önünde yineleyerek, çoğu Fransız Grand- Guignol ya da bulvar tiyatrosu ürünleri olan oyunları sinemaya taşımıştır. Sinemayı ciddiye almadığı, bir panayır eğlencesi olarak gördüğü ve tekelini korumak için kimselerle konuşmaya yanaşmadığı konularında günümüzde bile eleştirilen Ertuğrul un hâkimiyeti II. Dünya Savaşı ile birlikte sona ermiştir. Savaş döneminde Fransa, Almanya ve ABD de sinemacılık öğrenmiş bazı gençler yönetmenliğe başlamıştır. Ancak 1950 ye kadar süren bu geçiş döneminde, genç yönetmenler üzerindeki tiyatro etkisinde pek bir değişme görülmemektedir. Ayrıca II. Dünya Savaşı, Tükiye ye gelen yabancı filmleri de etkilemiştir. Savaş propagandası nedeniyle Avrupa pazarlarının kapanması ile ye ABD ve Mısır filmleri akın etmiş, aynı 4

12 dönemde çevrilen yerli film sayısı ile ülkeye gösterim için getirilen Mısır filmlerinin sayısı birbirine eşit hale gelmiştir (Scognamillo, 1998). Sinema henüz şeklini ve politikasını bulmamış, endüstri seviyesine ulaşmamış ve kısa sürede de ulaşamayacak gibi gözüken bir piyasa olduğundan gerçek sinema yapmak isteyenlere de bir şans tanıyacaktır (Scognomillo, 1998:132). Bu şansı kullanan ve tiyatro etkisinden kurtularak sağlıklı bir sinemanın göstergesi olan tecimsel sağlamlığı ve sanatsal başarıyı yakalayan yönetmenler ile birlikte geçiş dönemi kapanmış, Sinemacılar ya da Yeni Türk Sineması olarak adlandırılan dönem başlamıştır. CHP iktidarının Türk filmi gösterecek sinemalara yüzde elliye yakın vergi indirimi sağlaması, iş adamlarını bu yeni iş koluna çekmiştir. Mısır filmlerinin gösteriminin durdurulması ile Amerikan filmlerinden hoşlanmayan geniş yığınların ilgisi bir anda Türk filmlerine yönelmiştir yılına kadar süren bu dönemde yıllık ortalama film yapım sayısı altmışa yükselmiştir. Bu yeni dönemin kapılarını açan Lütfü Akad ı, Metin Erksan, Osman F. Seden, Atıf Yılmaz Batıbeki, Memduh Ün gibi genç yönetmenler takip etmiştir. Bu yıllarda, özellikle yabancı etkilerden uzak kalan Türk sineması edebiyat, folklor, yakın ya da uzak tarih veya güncel olaylardan seçilen konu, kaynak ve tasarılarla büyük kısmı yerli olan, Türk kültürünü yansıtan filmlerden oluşmaktadır (Scognamillo, 1998). Türk Sineması yeni bir umut dönemine 1960 İhtilali ile girmiştir. Bu yıllar Yeşilçam ın yükselişe geçtiğe ve doruğa çıktığı yıllar olmuştur(sivas, 2004). Daha önce tabu sayılan konular ele alınmaya başlanmıştır. Her ne kadar yürürlükte bir sansür yasası olsa da uygulamadaki esneklik nedeniyle toplumsal sorunlara ağırlık veren yapımlar ortaya çıkmıştır. Bu döneme ait Yılanların Öcü ( Metin Erksan- 1962), Gurbet Kuşları ( Metin Erksan- 1964), Şehirdeki Yabancı (Metin Erksan- 1963), Haremde Dört Kadın ( Halit Refiğ- 1965), Otobüs Yolcuları (Ertem Göreç- 1961), Bitmeyen Yol (Duygu Sağıroğlu-1966), Kırık Çanaklar (Memduh Ün- 1960) gibi filmler toplumsal sorunları beyaz perdeye taşıyan film örnekleri arasında yerlerini almıştır. Ancak sansür konusundaki esneklik uzun sürmemiştir. Sansürün yeniden sertleşmesi Türk sinemasında kavram karışıklıklarına sebep olmaya başlamıştır. Bu 5

13 da toplumsal gerçekçi bir çizgide gelişmekte olan yeni Türk sinemasının daha filizlenmekteyken ölümüne yol açmıştır (Kültür Bakanlığı, 1979). Öte yandan, de geniş halk yığınlarının en ucuz tek eğlence aracı olan sinemada yıllık yapım ortalaması kısa sürede artarak 200 e kadar ulaşır. Bunların büyük kısmı Batı yapımlarının taklitleridir. Yaşanan dar bütçeli filmler enflasyonu (Scognamillo, 1998) bir el çabukluğu zorunluluğunu getirmiş, herhangi bir arz-talep sürecine bakılmaksızın sadece yapım harcamaları düşünülerek ortaya çıkan filmler ardı ardına gösterime girmeye başlamıştır. Bu yılların başlıca özellikleri; Metin Erksan, Atıf Yılmaz, Memduh Ün ve Osman Seden in çalışmaları bir yana, argolu, külhanbeyli, erkek tavırlı kadın kahramanlı filmler in devamı, Ayşecik dizisi ve çocuk kahramanlı filmler furyası, yabancı film aktarmaları ve piyasa romanları uyarlamaları dır. Sonraki yıllarda bunları salon güldürüleri, polisiye filmler, dinsel filmler, macera filmlerinin her çeşidi güldürüler, westernler, cinsel filmler vb. izleyecektir (Scognamillo, 1998:194). Diğer taraftan renkli filme geçişle artan üretim maliyetleri de yapımcıları olumsuz yönde etkilemiştir. Bu olumsuzluktan etkilenmeyen ve başarılı çalışmalar üretmeye devam eden yönetmenler Ömer Lütfü Akad, Atıf Yılmaz Batıbeki, Halit Refiğ, Memduh Ün, Metin Erksan ve Osman Seden gibi isimlerdir. Yaşları daha genç olduğu için, Fransız Yeni Dalga akımının da etkisiyle, Yeni Kuşak olarak adlandırılan yönetmenler ise her ne kadar amaç, birikim ve nitelik olarak birbirlerinden farklı olsalar da sinema tutkusuna sahip olup Türk sinemasına bir şeyler katabilme çabalarıyla birleşmişlerdir. Yeni Kuşak yönetmenler arasında Tarık Dursun Kakınç, Zeki Ökten, Ferit Ceylan, Tunç Başaran, Remzi Jöntürk, Erdoğan Tokatlı, Bilge Olgaç, Duygu Sağıroğlu ve Alp Zeki Heper sayılabilir. Ustaların ve genç kuşak yönetmenlerin arasından sıyrılarak, çıraklıktan yıldızlığa, sonra da yönetmenliğe başarılı bir geçiş yaparak döneme damgasını vurmuş, en önemli sanatçılardan biri ise Yılmaz Güney dir. Scognamillo ya göre (1998:361) Yılmaz Güney bugünün çağdaş Türk sinemasının oluşumunda en önemli olgudur, onun tüm bir kuşağı etkilediği de söylenebilir. Umut(1970), Umutsuzlar (1971), Yarın Son Gündür (1971), Ağıt (1971), Arkadaş(1974 ) gibi filmleriyle geniş seyirci kitleleri tarafından benimsenip beğenilen Güney, senaryosunu yazdığı Şerif Gören in ise 6

14 yönettiği Yol adlı filmin 1982 yılında Cannes Film Festivali nde Altın Palmiye kazanması ile yurtdışında da tanınan bir isim haline gelmiştir. Yılmaz Güney in açtığı Yeni Sinema döneminde, Güney i öz ve biçim olarak takip etmeyi başarabilmiş Zeki Ökten ve Şerif Gören isimleri dışında Yavuz Özkan, Erden Kıral, Korhan Yurtsever, Sinan Çetin, Yavuz Özkan, Tunç Okan, Başar Sabuncu, Nesli Çölgeçen ve Yavuz Turgul gibi yönetmenler öne çıkmaktadır. Aynı dönemde, yeni sinema adı altında bütünleşen, var olan ticari kuralları kırmak ve daha gerçekçi, daha çağdaş bir sinema oluşturmak için hareket eden sinemacıların karşısına, farklı bir görüşe sahip milli sinema akımı çıkmıştır. Yücel Çakmaklı nın başlıca temsilcisi olduğu bu akıma bağlı olarak Salih Dirlik, Atilla Gökbörü, Mesut Uçakan gibi isimler çeşitli filmler çekmişlerdir (Scognamillo, 1998) li yılların başında, Türk sineması bir yandan büyük kentlerden kasabalara doğru ulaşan televizyon, öte yandan gelişigüzel yurda sokulan yabancı filmler nedeniyle büyük bir mali bunalımın içine düşmüştür. Komedi ağırlıklı seks filmlerinin popülaritesi artmaya başlamış, bu tür filmler seyirciden büyük ilgi görünce bir dönem Türk sineması bu furyaya kendini kaptırmıştır askeri darbesinin yarattığı ortamın da etkisiyle bu yıllarda yapım sayısı 68 film ile en düşük noktasına ulaşır. Ticari sinema, kurtuluşu arabesk filmlerde bulurken, seks furyası kesin bir son bulur yılında Kültür Bakanlığı na bağlı bir Sinema Dairesi kurulması ile bu dönem içerisinde devlet sinema ilişkisini kurup, sinema sektörünü güçlendirmeye katkı sağlayabilecek olumlu bir gelişme yaşanmış olur (Özgüç, 1988). 80 li yılların ikinci yarısında, sadece film sayılarındaki düşüşe bakarak bile anlaşabilecek bir buhran yaşanmaya başlanmıştır. 1 Özellikle televizyonun etkisi başta olmak üzere, video, siyasal ve iktisadi koşullar, anarşi ve terör, 12 Eylül öncesi ve sonrası, Amerikan sinemasının hegemonyası gibi nedenlerle Türk film seyircisi Türk filmlerinden kopmuş ve en ucuz eğlence olan televizyona sığınmıştır (Scognamillo, 1998:427) yılları arasında de toplam 1165 film çevrilmişken, bu sayı yılları arasında 812 dir (Özgüç,1988). 7

15 1980 lerin başında, askeri darbe sonrası ilk ve tek muhalif hareket olan feminist hareketin etkisiyle kadın filmleri seyirciyle buluşmuştur. Özellikle Atıf Yılmaz ın yönettiği ve Müjde Ar ın başrolde olduğu filmler, erkek bakış açısı üzerinden de olsa kentli kadın karakterleri ve onların yaşadıklarını anlatarak toplumsal gündemin izini sürmüştür. Askeri darbenin aydınlar üzerindeki etkisini konu alan filmler de toplumsal gündemin izini süren diğer grup filmler arasında sayılabilir sonrası ise, Yeni Yönetmenler Kuşağı olarak adlandırılabilinen, sinemaya girmiş 63 yeni yönetmen ile bir yönetmen enflasyonun yaşandığı dönemdir. Bu yeni yönetmenlerden bir kısmı sinemaya devam etmiş, kimisi video müzik ya da reklam sektörüne kaymış kimiyse tek bir filmden sonra televizyona geçiş yapmıştır (Scognamillo,1998). Sinemada daha önce başlayan değişimin ve farklı arayışların sürdüğü bir dönem olarak değerlendirilebilen bu dönemde 1980 lerde ilgi uyandırmış kadın filmlerinin yerini erkek filmleri alır. Bu filmler mizansen ve kurgu olarak Amerikan filmlerine benzeseler de öykü, karakter ve çatışmaların kuruluşu gibi dramatik unsurlar açısından yerli bir malzeme içermektedirler. Özellikle 1987 yılında, Yabancı Sermaye Kanunu nda yapılan değişiklik Hollywood filmlerinin Türk sinema salonlarını işgal etmesine ve Yeşilçam geleneğinin tamamen son ermesine sebep olur (Sivas,2004). Ancak 1990 yılında nin Eurimages a üye olması, ortak yapımların yapım, gösterim ve dağıtımın bu yolla teşvik edilmesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı nın sinemaya verdiği destek, özel televizyon kuruluşlarının ve sponsor firmaların film yapımına katkı sağlamaları ile Türk sineması yeni bir dalgalanma içine girer yılında Yavuz Turgul un yönettiği Eşkıya isimli film yıllardır beklenen gişe başarısını yakalar. 2.5 milyonu aşan seyirci sayısı ile yerli filmleri yeniden tahtına oturtan film Türk sinemasıyla seyirci arasında yeniden kitlesel bir bağ kurmayı başarır (Öztürk, 2004). Türk sinemasının tekrar canlanması, beraberinde uluslararası başarıları da getirir. Kutluğ Ataman gibi yurtdışında sinema öğrenimi görmüş yönetmenler yeni tekniklerle çektikleri filmlerle ilgi uyandırırlar. İtalya da yaşayan Ferzan Özpetek, sadece de değil İtalya da da çok tanınan bir yönetmen haline gelir. Almanya da ikinci ve üçüncü kuşaktan Türk göçmen sinemacıları, başta Fatih Akın olmak üzere Türk sinemasına önemli katkılarda bulunurlar. 8

16 Son dönem Türk sinemasının yeni ürünleri sinemayı bir kitle sanatı olarak gören, medya ve magazin kültüründen beslenen, zaman zaman milyonlarca seyirciye bile ulaşabilen medyatik sinema ile küçük bütçeli, uluslararası festivallere davet edilen, bu festivallerden ödüllerle dönen ancak yurt içinde çok az sayıda seyirciye ulaşan bağımsız sinema olarak ikiye ayrılabilir. Kimi kesimlerce, bağımsız sinema örnekleri çağdaş Türk sinemasının hangi noktada olduğunu gösterdikleri için el üstünde tutulurken, medyatik sinema anlamın gereksiz bir yük gibi görüldüğü zamanımızda, bu anlamsızlığa katkıda bulunduğu için eleştirilebilmektedir. Ama diğer yandan medyatik sinema da yakaladığı ticari başarı ile sinema sektörüne katkı sağlamaktadır. Film yönetmeni Tevfik Başer bu konuda bir kısır döngüye girilmemesi gerektiğini belirtiyor: Her seyirciyi toplamayan filmi sanatsal, her gişe filmi yapan filmi de ticari film deyip belli kategorilerin içine sokmak bizleri bir yere götürmez. Biri olmadan bir diğeri olmaz. Bence Türk sinemasını bir yerlere getirmek istiyorsak yapılması gereken, üretim ve çeşitliliği artırmak, eğitim seviyesini yükseltmek, finans kaynakları yaratmaktır (Öztürk, 2004:19). Başer in değindiği üzere Türk sinemasını istenilen düzeye çıkarabilmenin yolu film üretim sayısını arttırmak ancak bunu yaparken kendini yineleyen bir sistemden kaçınmaktan geçmektedir. Gerek üretimde çeşitliliği yaratmak gerekse film yapımı için gerekli olan mali kaynaklara ulaşabilmenin yollarından biri olarak ortak yapımlar konusunu irdelemek gerekmektedir. 9

17 II. BÖLÜM TÜRK SİNEMASINDA ORTAK YAPIMLAR VE EURIMAGES 1. Ortak Yapım Kavramı Risklerin dağılımı ve sermaye temini ile dağılımı açısından film üretiminde önemli bir yeri olan ortak yapım, genel olarak birden çok yapımcının bir film yapımı için bir araya gelmesi olarak tanımlanabilir. Ancak bu çalışmada ele alınan ortak yapım kavramı daha çok Nijat Özön ün (2000:508) hemen her zaman tecimsel bir erek taşıyan, çeşitli ülkelerden iki ya da daha çok yapımcının işbirliğinden doğan film çalışması tanımlamasına uygun düşmektedir. Sinema sektöründe tüm dünyada yaşanan hızlı gelişme ve sinemanın giderek bir endüstri haline gelmesi karşısında ortak yapımlar da giderek önem kazanmıştır. Özön ün ortak yapım tanımını pekiştiren başka tanımlar yapılmaya başlanmış, ortak yapımlar, üzerinde konuşulan ve hakkında tartışmalar yapılan bir konu haline gelmiştir senesinde düzenlenen Sinema Kurultayı nda ortak yapımlar konusuna ayrı bir bölüm ayrılmıştır. Bu konu hakkında görüşlerini sunan yapımcı Hamdi Döker ortak yapımın şöyle bir tanımı yapmıştır: Sinemada ortak yapım ya da uluslararası ifadesiyle co-production bir film projesinin düşünce halinden seyirciye ulaştığı son haline kadarki tüm üretim aşamalarının, iki veya daha fazla ülkedeki film şirketleri tarafından planlanması ve gerçekleştirilmesidir. Yani projenin üretilmesi aşamalarında ortakların bulundukları ülkelerdeki sinema sektörü projenin içindedir (2004:209). 10

18 Aynı kurultayda yapımcı Zeynep Özbatur ise ortak yapımları ülkenin sanatsal ve teknik kaliteleri ile ülkelerine prestij sağlayacak sinema eserlerinin üretilmesini hedefleyen bir yapım modeli olarak tanımlamış ve ortak yapımların iki kültür arasındaki ilişkileri yoğunlaştırırken işin daha iyi standartlarda üretilmesini sağladığını belirtmiştir. Ancak ortak yapımlar bu gibi faydaların yanında bazı sorunları da beraberinde getirmektedir(2004:206) senesinde düzenlenen Türk Sinema Kurultayı nda Onat Kutlar ın ortak yapımlar konusunda söyledikleri ise üzerinden geçen yıllara rağmen geçerliliğini korumaktadır ve adeta konuyu kısa bir şekilde özetlemektedir: Ortak yapım denilince iki tür proje anlaşılmaktadır. Bunlardan birincisi Türk yönetmen ya da yapımcılarının projelerine yabancı ortakların katkısı, ikincisi ise yabancı bir projeye Türk yapımcıların katkısı ve ortaklığı. Bu ikinci tür projeler için, vaktin henüz erken olduğu düşünülebilir. Ancak gerçekleştirildiğinde ülkemize o filmlerin dünya satışlarında elde edilecek gelirin, döviz olarak kazanılacağı gerçeği unutulmamalıdır. Birinci tür projelerin, yani Türk projelerinin ortak yapımlarla gerçekleştirilmesinin ise ekonomik yararlarının yanı sıra kültürel yararları da asla küçümsenmemelidir. Ulusal kültürümüzün önemli bir parçası olan Türk filmine yabancı yapımcıların katılması ulusal kültürümüzün dünyada tanıtılmasına da önemli bir katkı sayılmalıdır (Kültür Bakanlığı,1990). Onat Kutlar ın seneler önce vaktin henüz erken olarak nitelendirdiği yabancı filmlere Türk katkısı, de sinemanın istenen düzeyde sanayileşmemiş olması ve yeterli bir üretim mekanizması kurulamamış olması (Antalya Kültür ve Sanat Vakfı, 2004:195) başta olmak üzere çeşitli sebeplerle günümüzde de hala tam anlamıyla gerçekleşememektedir. İlerleyen bölümlerde ele alınacak olan Eurimages desteği ile ikinci ya da üçüncü ortağı olan filmler çekilmiştir ancak bunların sayısı bir hayli azdır (bkz: EK 1). Türk yönetmen ya da yapımcıların projelerine yabancı ortakların katkısı olarak nitelendirilmiş birinci tür ortak yapım sayısının ise yıllar içinde özellikle Eurimages desteği ile arttığı görülmektedir. 11

19 1.1 Türk Sinemasında Ortak Yapımın Gelişimi Muhsin Ertuğrul un İstanbul Sokaklarında adlı filmi (1931), Semiha Berksoy, Talat Artemel, Galip Arcan gibi Türk oyuncularının yanı sıra Mısırlı AzizeEmir, Yunanlı Periklis Gavrilides in başrollerini paylaşması ve görüntü yönetmeni olarak da Yunan Gavrilides ten yararlanması sebebiyle Türk sinemasının ilk ortak yapımı sayılır. Filmin seslendirme işlemi Paris teki Espinay stüdyolarında yapılmıştır. de ilk özgün film müziğinin Ferit Alnar tarafından bestelendiği film, yer yer Arapça, Fransızca ve Rumca konuşmaları içermesi, aynı zamanda sessiz çekilip sonradan dublaj sistemiyle seslendirilmesi nedeniyle ilk sesli film de sayılmaktadır (Özgüç, 1988). İstanbul Sokaklarında, Atina da gösterime girdiği ilk hafta 6000 kişi tarafından izlenmiştir. Diğer Balkan ülkeleri ve Mısır da da büyük ilgi görmüştür. Türk aktörlerin, Türk dehasının, Türk zekasının ve Türk müzisyenlerin bir araya geldiği başyapıt ve Türkleri tüm Dünyaya tanıtan ve her Türk tarafından izlenmesi gereken film olarak tanıtımı yapılmıştır (Gürata, 2000) yılında Muhsin Ertuğrul ikinci ortak çalışmayı da Yunanistan ile gerçekleştirmiştir. Dış sahneleri Yunanistan daki Zant Adası nda çekilen Fena Yol ( o Kakas Dhromos) adlı filmde başrolde Yunan oyuncu Marika Kotopouli ve Türk oyuncu Necdet Mahfi Ayral yer almaktadır. 80 li yılların başından itibaren Türk sineması, özellikle katıldığı festivaller ve bu festivallerde aldığı çeşitli ödüllerle, yurtdışında tanınır bir hale gelmiştir 1. Bu da nin özellikle Avrupa ülkeleri ile gerçekleştirdiği ortak yapım sayısındaki 1 Strazburg Avrupa Film Festivali nde Erden Kıral Bereketli Topraklar Üzerinde (1981) adlı filmiyle büyük ödülü kazanmıştır. Şerif Gören in yönettiği Yol, 1982 yılında Cannes Film Festivali nde en iyi film ödülünü almıştıır. Sinan Çetin, Hyeres Genç Sinema Festivali nde Bir Günün Hikayesi ile Halk Jürisi Büyük Ödülü nü kazanmıştır. Ali Özgentürk At adlı filmiyle Valencia Akdeniz Ülkeleri Şenliği nde Üçüncülük ödülünü almıştır. Erden Kıral ın Hakkari de Bir Mevsim filmi ile 1983 yılında Uluslararası Berlin Film Festivali nde beş ödül birden kazanmıştır. Şerif Gören in Derman adlı filmi 1984 senesinde Çekoslovakya Karlovy Vary Festivali nde iki ödül birden almıştır te Uluslararası Kadın Filmleri Festivali nde Bilge Olgaç ın Kaşık Düşmanı adlı filmi en iyi film seçilmiştir vs. (Özgüç, 1988). 12

20 artışın sebeplerinden biri olarak görülmektedir. Bu tarihe kadar Almanya başta olmak üzere Fransa, İtalya, İran, İspanya, İsveç, İsviçre, Cezayir ve ABD ile ortak yapım ilişkileri kurulmuştur (bkz:ek 3). Ortak yapımlarda, gerek nicelik gerekse nitelik olarak görülen artış ise nin 1990 yılında Eurimages Avrupa Yaratıcı Sinemasal ve Görsel İşitsel Yapıtların Ortak Yapım ve Yayılımlarını Destekleme Fonu na üye olmasıyla gerçekleşmiştir. Fona üyelik ile ortak yapımın tanımı da netleşmiş, bu tarihten önce çok fazla kritere bakılmaksızın ortak yapım sayılan filmler için bazı düzenlemeler getirilmiştir. nin gerçekleştirdiği ilk ortak yapım filmi sayılan İstanbul Sokaklarında dan 1990 a kadar yaklaşık 35 ortak yapım bulunurken, Eurimages üyeliği ile bu sayı 2008 yılına kadar 94 tür tarihinde 5115 sayılı Sinematografik Ortak Yapım Avrupa Sözleşmesinin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun un da yürürlüğe girmesiyle, Sözleşme ye imza atmış Avrupa ülkeleri ile çok taraflı ortak yapım ilişkilerini güçlendirmiştir tarihli Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren - Fransa Arasında Ortak Yapım Anlaşması ve tarihinde İtalya ile imzalanan Sinematografik Ortak Yapım Anlaşması ile, Fransa ve İtalya ile ortak yapım konusundaki ilişkilerini güçlendirmiştir tarih ve sayılı Resmi Gazete ile yürürlüğe giren Sinematografik Ortak Yapımlar ve 'de Ticari Amaçlı Film Çekmek İsteyen Yerli Yapımcılar Hakkında Yönetmelik ile de, ortak yapımlar hakkındaki hukuki düzenlemesini gerçekleştirmiştir. Yapılan bu düzenlemeler, imzalanan anlaşmalar ve özellikle Eurimages üyeliği ile 1990 öncesi yıllarda sadece mali hesaplar ve ortak yapımcı ülke topraklarının kullanılması gibi konuları ön planda tutan ortak yapımcı ülkeler, artık ülkeler arasındaki ilişkileri güçlendirmek, kültürlerarası etkileşimi sağlamak, kültürel çeşitliliği korumak ve film üretimini arttırmak konularına önem vermeye başlamışlardır. 13

21 2. Eurimages Fonu Eurimages (Avrupa Yaratıcı Sinemasal ve Görsel İşitsel Yapıtların Ortak Yapım ve Yayılımlarını Destekleme Fonu), Avrupa Konseyi bünyesinde kurulmuş bir fondur. 13 üye ülkenin imzasıyla kurulan ve 1 Ocak 1989 tarihinde etkinliklerine başlayan fonun amacı Avrupa sinemasını giderek yaygınlaşan Hollywood sinemasına karşı korumaktır. Hollywood sineması aracılığıyla taşınan kültür yayılmacılığına karşı ulusal kimlikleri ve kültürleri korumak, görsel-işitsel endüstrisini geliştirmek ve güçlendirmektir. Ekonomik ve kültürel tabanlı bir oluşumdur. Benzer amaçla kurulmuş diğer yapılanmaları ve kurumları destekler, gerekli durumlarda işbirliği içine girer. Şu anda 33 üye ülkesi bulunan Eurimages Fonunun varlık nedenini, işleyişini doğru anlamak Hollywood ve Avrupa Sinemasını gereğince irdelemekten geçer Avrupa Sinemasının Hollywood Karşısında Durumu 1900 lü yıllarla birlikte, dünyanın pek çok ülkesinde bir çok kişi sinema denilen yeni olayın meraklısı haline gelmiştir. Çok kısa bir zaman içinde binlerce, bir dakikalık sessiz film çekilmiş, kamera ekipleri dört bir yana yayılmıştır. Yoğun bir bilgi alışverişi başlamıştır. Seyircisi her kim olursa olsun, hareketli resim aygıtları showman lerin eline geçtikten bir süre sonra sinema bir sanat ve daha sonra da bir endüstri olmuştur. Bu geçişte rol alanlar başlangıçta sanatçılar değil, eğitimsiz küçük girişimcilerdir de hızla yayılan ve artan sayıda seyirci çeken film gösterileri, film yapmanın önemli sayılabilecek bir kazanç yolu olduğunu ortaya 2 Bu ülkeler Avusturya, Belçika,Bosna Hersek, Bulgaristan,Hırvatistan, Kıbrıs,Çek Cumhuriyeti,Danimarka,Estonya,Finlandiya,Almanya,Yunanistan,Macaristan, İzlanda,İrlanda,İtalya,Letonya,Litvanya,Lüksemburg,Hollanda,Polonya,Portekiz,Ro manya,sırbistan,slovakya,slovenya, İspanya,İsveç,İsviçre, Makedonya ve dir. 14

22 koymuştur. Böylece filmcilik, ticari bir girişim olarak örgütlenmeye başlamıştır(abisel, 1989). ABD de Edison un patentini aldığı aygıtlardan sonra bir dizi yeni patent sahibi filmci, kamera ve göstericileriyle piyasaya girmiştir. Film çekim ve gösterim aşamalarının arasına bir de dağıtım yapan kişiler girmeye başlamıştır. Kısa sürede korsan kopyalar da ülke çapında yaygınlaşmıştır. İlk yapım şirketi, Edison firmasından ayrılan Dickson un kurduğu American Mutascope dur. ABD deki ilk sinema salonu ise 1902 de Los Angeles ta açılan Electric tir. Ama asıl patlamayı yapan Pittsburgh lu bir iş adamının salonu olmuştur. Bir mağazadan bozularak yapılan bu salona beş cent ödenerek girilmekteydi. Böylece film gösterileri, yalnızca onlar için hazırlanmış mekanlarda gerçekleştirilmeye başlamıştır. İlk salonun Pittsburgh da açılışı, bu kentin göçmen işçilerin yaşadığı bir sanayi merkezi olmasıyla ilintilidir. İngilizce bilmeyen Avrupalı göçmen maden işçileri için, bu salon ve daha sonra açılanlar, dil sınırlamalarını kaldıran, göçmenlerin yeni ülkelerine uyum sağlamalarına yardımcı olan bir işlev görecektir. ABD, asimilasyon programlarında sinemaya gereken önemi vermiş ve Amerikan yaşam biçimi ni bu yolla pekiştirme konusunda başarılı olmuştur. Birinci Dünya Savaşı ndan sonra ise, Amerikan filmleriyle aynı yaşam biçiminin tüm dünya ülkelerinin seyircilerine cazip kılınması yolunda bilinçli politikalar yürütülmeye başlanmıştır e gelindiğinde ABD de devamlı olarak program sunan beşbin Nickelodeon vardır. Yaklaşık iki yüz kişi alan salonlarda, tabureler üzerinde film izleyenlerin getirdiği kazanç film endüstrisinin doğuşunda önemli bir etken olmuştur. Zamanla sinema salonlarının seyretme koşulları düzelmeye, giriş ücreti fiyatları artmaya başlamıştır yılında büyük kentlerde bin koltuk kapasiteli salonlar açılmış, Broadway de ilk büyük ve şık salon olan Strand hizmete girmiştir. Salonlarla birlikte, sinema endüstrisinin iç zinciri de tamamlanmış olur. Hammadde ve aygıtların imalatı, film yapımı, dağıtımı, gösterimi dikey ve yatay olarak örgütlenmeye başlar. Ancak henüz hiç kimse ya da firma tüm sistem üzerinde toptan bir denetime sahip değildir. Bir kamera ve gösterici satın alan, kendine yer de ayarlayabilirse filmlerini gösterebilmektedir. Sonraki yılların sinema imparatorları Twentieth Century Fox Şirketi kurucusu William Fox, Universal Şirketi kurucusu 15

23 Carl Leammle, Paramount Pictures ın kurucusu Adolph Zukor gibi isimler sinema piyasasına bu şekilde girmişlerdir. Hollywood stüdyo sisteminde yapım, dağıtım, gösterim bir zincir halinde baştan sona tekellerin elindedir. Tekel konusunda ilk girişimlerde bulunan kişi Edison olur. Edison un önderliğiyle büyük şirketler bir araya gelerek sorunları unutmuş ve kendi dışındakilere karşı birleşmişlerdir in ilk günlerinde kurulan sinema tröstü Hareketli Resim Patent Şirketi, dört sene içinde ABD deki on bini aşkın sinema salonunun yarısından fazlasını denetler hale gelmiştir. Patent şirketinin baskısından kaçarak Batı ya, California nın yaz kış elverişli ikliminden ve uygun vergi sisteminden yararlanmak üzere yerleşen bağımsız şirketler kısa süre içinde Hollywood ta stüdyolarını kurmaya başlamışlardır. Bunlar dev stüdyoların çekirdekleridir. Filmlerin uzunluğunu bir-iki makaradan beş-yedi makaraya çıkaran bu şirketler, seyircinin uzun filmlere gösterdiği ilgiden yararlanmasını bilmişlerdir. Reklam kampanyaları düzenleyip, dağıtım zincirleri oluşturmuş ve 1915 den itibaren salon sahibi olma konusunda büyük bir yarışa girmişlerdir. Güçlenip, ünlü oyuncuları ve iyi yönetmenleri mukavelelerle kendilerine bağladıktan sonraysa, yıllık film üretimlerinin tümünün gösterim haklarını toptan kiralayabilmenin yollarını aramışlar, Block Booking 3 sistemini getirmişlerdir. Böylece salonlar, ünlülerin filmlerini gösterebilmek uğruna, şirketlerin sıradan filmlerini de almak zorunda kalmaktaydı. Yapımcı firmaların salonları da ele geçirmeye başlaması, salon sahiplerinin bir araya gelerek kendi stüdyolarını kurmaları sonucunu doğurmuştur. Zamanla kendi salon zincirleri olmayan küçük stüdyolar büyükler tarafından yutulmuşlardır. Artık Amerikan sinema endüstrisi yatay ve dikey olarak örgütlenmiştir (Abisel, 1989). Sinema endüstrisinin oluşumunda Fransa, ABD den önce davranmıştır. Daha 1900 lerin başında, sinema ABD de bir atraksiyon, İngiltere de bir zanaat olarak gelişirken, Fransa da gerçek bir endüstri olarak doğdu denilebilir dönemi, yalnızca Fransa için değil tüm dünya için sinemada Pathé imparatorluğunun 3 Toptan kiralama ya da paket anlaşma. Gösterimcilerden anlaşma yaptıkları yapımcı firmaların tüm filmlerinin gösterimini yapmak zorunda olduğunu anlatan terim ( 16

24 egemen olduğu yılları kapsar. Artık zanaatten endüstriye geçilmiş, şirket, hissedarlarına dağıttığı yükse kâr payıyla, silah endüstrisinden sonra ikinci sıraya oturmuştur. Bunda en büyük rolü Charles Pathé oynamıştır. Aynı ölçüde olmasa bile Léon Gaumont da Pathé nin tek rakibi olarak Fransız sinemasının gelişmesine önemli katkılarda bulunmuştur. Her iki firma, I. Dünya Savaşı na dek Avrupa film endüstrisi üzerinde kesin bir egemenlik kurmuştur. Ancak savaşın sonunda ABD nin güçlü şirketleriyle rekabet güçlerini tümüyle yitirerek ABD nin sinema konusundaki üstünlüğünü kabul etmek zorunda kalmışlardır. Savaş sırasında, Fransa daki girişimlerin çoğuna son veren Pathé şirketi, 1914 ün bitimine doğru bir anlamda ABD ye taşınmış ve buradaki Pathé Exchange aracılığıyla varlığını sürdürmeye çalışmıştır. Sinemanın ilk yıllarında Fransa da Pathé ve Gaumont bir endüstri olarak büyümekte, ABD de salonlar hızla yayılıp yapımcılık birçok şirketle ticari olarak örgütlenmekteyken İngiltere de filmcilik bir zanaat olarak gelişmiştir. Fransız ve Amerikan filmleriyle yarışamayıp gerilemesinin sebebi de budur da parlamentoya sunulup 1910 da yasalaşan Cinematograph Films Act la İngiltere, sinemaya yasal düzenleme getiren ilk ülke olmuş, ancak bu içine girilen bir kısır döngüyü de beraberinde getirmiştir. Maddi olanaksızlıklar nedeniyle gişe yapacak büyük bütçeli filmler üretemeyen İngiltere, seyircinin ilgisini kaybetmiş, seyirci ilgisi düşünce gelir elde edememiş ve kısır döngü bu şekilde sürmüştür. Ayrıca ABD ile aynı dile sahip oluşları İngiltere için günümüzde de ABD sinemasının etkisinden kurtulamama sebeplerinden biridir. Sinemanın ilk yıllarında, filmciliğin örgütlenmesi açısından değinilmesi gereken iki ülke daha bulunmaktadır: Danimarka ve İsveç. Aslında İskandinav ülkeleri bu dönemde belki de kendilerinden beklenmeyecek bir canlılık göstermekteydiler. İç pazarının küçüklüğüne ve kaynaklarının göreli darlığına karşın Danimarka, Avrupa sinemasını etkileyen bir ülke oldmuştur Yapılan filmler melodram, gerilimli aşk öyküleri, entrikalar içermekteydi. Edebi uyarlamalar da ağırlıktaydı. Kalitenin oldukça yüksek olduğu bu filmler ilerleyen yıllarda Alman sinemasını büyük ölçüde etkilemiştir. Danimarka sineması gücünü I. Dünya Savaşı na dek sürdürdüyse de zamanla yabancı filmler özellikle de ABD yapımları karşısında gerilemiştir. Öte 17

25 yandan İsveç sineması önemini, özellikle filmlerin sanatsal değer ve saygınlık kazanmasında oynadığı role borçludur. İsveç te 1907 de Svenska Bio adıyla kurulan ve kısa zamanda on salonu kendine bağlayan film şirketi, popüler klasiklerin uyarlamaları yanı sıra toplumsal dramaları da işleyerek İsveç sinemasının ciddi ve saygın yerini kazanmasında büyük rol oynamıştır. Fransız sinema endüstrisi I. Dünya Savaşıyla önemli bir darbe yemiştir. Dünya film pazarında 1914 e dek ABD nin tek rakibi olan Fransa nın film ithalatında savaşla birlikte ortaya çıkan büyük artış ve ihracatındaki azalma, bir çok teknisyen ve sanatçının askere alınması yapımcıları güç duruma sokmuştur. Pathé imparatorluğu ve Gaumont un debdebeli günleri tarihe karışmış, Fransız sinema salonlarının perdelerini ABD filmleri işgal etmiştir de tüm dünyada gösterilen filmlerin yaklaşık %90 ı Fransız yapımıyken, 1928 de bu oran ABD nin lehine %85 olacaktır. Bu olumsuz gidiş ve ekonomik sarsıntı ateşkesten sonra da sürmüştür. Ancak Fransız sineması 1920 li yıllarda bütün güçlüklere karşın, devlet desteği olmaksızın film üretimini sürdürebilmiştir. Bunda bir yanda aydınların sinemayı ciddiye almasının, öte yanda ise film yapımcılığının büyük stüdyolar yerine genellikle tek bir film için kurulan yapım şirketlerince küçük stüdyolarda sürdürülmesinin rolü bulunmaktaydı Hollywood Sineması ABD nin Kaliforniya eyaletinde bulunan Los Angeles kentinin kuzey bölgesinde bir banliyö olan Hollywood, sinema stüdyolarının, yapım, dağıtım, pazarlama ve tanıtım kuruluşları ile film yıldızlarının oturduğu evlerin bu bölgede yoğunlaşmasından dolayı Amerikan sinema endüstrisiyle özdeşleşmiştir. II. Dünya Savaşı nın ardından yapılanmaya başlayan ve seksenli yıllara gelindiğinde olgunlaşmış olan kapitalizm, doksanlı yıllarda yeni arayışlar içine girmiştir. Bu yeni arayış, küreselleşme adı verilen yeni yapılanmayı ortaya çıkarmıştır. Lull in (2001:243) insanların, imajların, malların, paranın, fikirlerin ve 18

26 bilginin küresel bir düzlemde akışı olarak tanımladığı küreselleşme bazı kuramcılarca dünya kültürünün aynılaşması, tektipleşmesi olarak tanımlanmaktadır. Amerikan ideolojisinin ve kültürünün son yirmi yıldaki yayılmacılığındaki artışı ve ürkütücülüğü küreselleşme kavramı ile birlikte tartışmak gerekir (Karakaya, 2005). Küreselleşme, ulusal ekonomilerin gerileme gösterdiği, uluslar arası pazarların oluşturulduğu, tek bir ekonomi ve para sistemine sahip ve her türlü bilgi, mal ve hizmetin sınır tanımaksızın dolaştırılabildiği bir yapılanmayı beraberinde getirmiştir (Lull,2001). Modern teknoloji kültürel mesafenin uzam ve mekân temellerini yeniden inşa ederek birçok kültürel karşılaşmayı olanaklı hale sokmuştur. Ulusal endüstri alanlarının uluslararası kuruluşlarca denetlenmeye başlanması ile medya ve kültür-sanat alanında, film yapım şirketleri, yazılı basın ve televizyon kuruluşları gibi, birçok ticari kuruluş gruplaşıp iş hacimlerini büyük oranlarda arttırmışlardır. Küreselleşmenin toplumlar üzerindeki en belirgin etkisi tüketim alanında ortaya çıkmaktadır. Küreselleşme ile birlikte kültür de metalaşmış, kültür ürünlerine karşı endüstri ürünlerinde olduğu gibi bir talep oluşmuştur. Ancak bu talebin fark edilmesi ile birlikte küresel kültür yerel kültürleri yok etmeye, kültürel tecimsellik ile kültürel dayatmacılık boy göstermeye başlamıştır. Tecimsellik ve dayatmacılık ile tüketim ideolojisinin pekiştirilmesi açısından en etkili ve karlı kültür ürünü ise sinemadır (Karakaya, 2005). Yıllar süren I. Dünya Savaşı ndan bitkin bir şekilde çıkan Avrupa karşısında ABD sadece siyasi olarak değil ekonomik olarak da büyük güç kazanmıştır. Bu gücünü sinema alanında da göstermiş, dışa açılmanın önemini fark ederek filmlerini Avrupa pazarına sokmuştur. Savaş sonrası zor koşullarda sanat filmi üretmeye çalışan Avrupa, Hollywood yapımı eğlenceli ve popüler filmlerle çok fazla rekabet edememiş ve Amerikan ideolojisi sinema aracılığıyla tüm Avrupa ya yayılmaya başlamıştır. II. Dünya Savaşı nın ardından teknoloji alanında da büyük bir sıçrama yapan ABD, iletişim endüstrisinde Avrupa ve çoğu Dünya ülkesini etkisi ve egemenliği altına almıştır. 19

27 1960 lara gelindiğinde televizyonun yaygınlaşması ve yetmişli yıllarda kablolu yayına geçiş ile birlikte Avrupa sineması Amerikan sineması karşısında iyice zayıflamıştır. Video kaset kiralamanın da yaygınlaşması ile Avrupa sinema salonları tek tek kapanmıştır. Bu yıllarda Avrupa da gösterime giren gişe gelirlerinin %35 i Amerikan filmlerinden elde edilmektedir lerde ise Hollywood, dünya iletişim sektöründeki egemenliğini farklı sektörlerle birleşerek devam ettirmiştir. Amerikan filmlerinin gişe gelirleri %90 lara kadar çıkmıştır. ABD nin Avrupa pazarındaki payı 1980 li yıllarda %50 iken bu oran 1990 lı yıllarda %70 lere yükselmiştir. Amerikan film şirketleri, sadece dünya piyasasını ele geçirmekle kalmayıp, yabancı filmleri de kendi etiketleri ile pazarlamaya başlamışlardır. 4 Bu tür olumsuzluklar karşısında bütün Avrupa devletleri ulusal sinemalarının ayakta kalması için başta devlet korumacılığı olmak üzere çeşitli tedbirler almaya başlamışlardır. En çok direnen ve önlem alan ülke Fransa dır. Fransa, ulusal sinemasını korumak ve güçlendirebilmek için günümüzde de geçerliliğini koruyan çeşitli yasal düzenlemeleri hayata geçirmiştir. Ulusal Sinema Merkezi yılda yaklaşık 230 Milyon u ulusal sinemasına aktarmakta, bu paranın %50 lik dilimi gösterime giren filmlerin biletlerinden kesilen bir yüzdeden ve Fransa da gösterime giren ABD filmlerinden elde edilmektedir. Paranın diğer %50 lik kısmı ise Kültür Bakanlığı katkılarından ve televizyon reklamlarından kesilen yüzdelerden sağlanmaktadır. Fransa nın ulusal sinemasını korumak adına gerçekleştirdiği en önemli uygulamalardan biri ise kamu ve özel televizyonlarda gösterilen filmlerin %40 ının yerli veya ortak yapım, %20 sinin de Avrupa yapımı filmler olma zorunluluğudur. İspanya da ise gösterime giren her üç Amerikan veya başka ülke filmine karşı, bir İspanyol filmi gösterimi zorunlu kılınmıştır (Karakaya, 2002). Fransa ve İspanya, her ne kadar bu tür önlemler almış olsalar da, diğer Avrupa ülkelerinde olduğu gibi, sinemalarını Amerikan sinemasına karşı tam olarak 4 Örneğin Dört Nikah Bir Cenaze adlı İngiliz yapımı film, Amerika nın bir numaralı çarpıcı komedisi sloganıyla tanıtılmış ve İngiliz sinema tarihinin en çok kazanan filmi unvanını elde etmiştir (Bayramoğlu,1999). 20

28 koruyamamaktadırlar (Karakaya, 2005). Öyle ki, ulusal yapımlar kendi ülkelerinde bile seyirciye ulaşamamaktadır. 5 Avrupa ülkeleri, Hollywood sinemasının egemenliği karşısında tek tek ayakta durmanın zorluğunu fark ederek kendi aralarında örgütlenme yolunu seçerler; Eurimages çatısı altında yapım, dağıtım ve gösterim ağını kurarlar Eurimages Fonunun Kuruluşu ve Amacı Seksenli yılların başında, UNESCO eski yöneticilerinden RTL televizyonu Başkanı Jacques Rigaud un ortaya attığı kültür ele geçirmesi sözü öncelikle Fransa da, daha sonra da Avrupa Topluluğu üyesi ülkelerde küreselleşmeye ve ABD nin kendi kültürünü diğer ülkelere yayma politikasına karşı bir slogan haline gelmiştir. Bu sloganı benimsemiş ülkeler, 1986 da Viyana da toplanan Kitle İletişim Politikaları üzerine ülkelerin Bakanlarının katılımı ile düzenlenen Birinci Avrupa Bakanlar Konferansı nda hazırlanmış önerge, 1987 yılında Sintra da düzenlenen Beşinci Avrupa Kültür Bakanları Konferansında alınan kararlar ile 1988 de yine Kültür bakanlarının katılımıyla Brüksel de gerçekleştirilen toplantı sonuçları ile bir dizi kararlar almışlardır. Bu toplantılarda, hızla gelişen teknoloji ve bunun sonuçları karşısında yapılması gerekenin ortak yapımlar ile yaratıcı sinematografik ve görselişitsel ürünlerin dağıtımına önem vermek olduğu sonucuna varılmıştır. Ortak yapımlar üzerine yoğunlaşmanın, Avrupa nın kültürel kimliğini korumak ve tanıtmak için önemli bir güç olduğuna karar verilmiştir lerde Fransa da yerli yapım oranı %47 iken, bu sayı 1990 larda %32 e düşer. İtalya da %43 ten %15 e düşen yerli yapım oranı, Amerikan filmleri için % 73 olur. Aynı dönem içinde ABD yapımı filmlerin oranı %35 ten %58 e çıkar (Karakaya, 2002). 6 The European Support Fund For The Co-Productıon And Dıstrıbutıon Of Creatıve Cınematographıc And Audıovısual Works "Eurimages" Resolution 88 (15) dan çevrilerek alınmıştır. 21

29 1989 yılında Sınır Tanımayan Televizyon Birliği kurulmuştur. Böylece ABD ve dış kaynaklı tüm televizyon ve sinema ürünlerinin, ulusal televizyonlarda %50 den fazla yer almamasını öngören kotalar uygulanmaya başlanmıştır. Kültür ürünlerinin kesinlikle tecimsel bir mal olmadığı, sinema ve televizyon yapımlarının kültürel ayrıcalık hakkına sahip olması gerektiği savunulurken, Avrupa sineması ve televizyonculuğu korumaya çalışılmıştır( Bayramoğlu,1999). Eurimages Fonu, böyle bir ortam, yapılan toplantılar ve bu toplantılarda alınan kararlar sonucunda ortaya çıkmıştır. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin 26 Ekim 1988 tarihinde Strazburg da yapılan 420. Dönem toplantısında, Avrupa Konseyinin 12 ülkesi arasındaki kısmi anlaşmaya göre, kısa adı EURİMAGES olarak benimsenen Yaratıcı Sinematografik Görsel-İşitsel Yapıtların Ortak Yapımı ve Dağıtımı için oluşturulan fon kurularak 1 Ocak 1989 da yürürlüğe girmiştir Eurimages Fonunun İşleyişi ve Yapısı Avrupa filmlerinin ortak yapımını, dağıtımını ve gösterimini desteklemek üzere Avrupa Konseyi tarafından kurulan Eurimages ın kültürel amacı, ortak kültüre dayanan Avrupa toplumunu yansıtan ve Avrupa kimliğini vurgulayan filmleri desteklemek tir. Bu amaçla açıkça ortak bir kültür hedef gösterilmektedir. Ancak bu ulusal kültürlerin kendilerine ait özelliklerin kaybolması anlamına gelmemekte tersine kültürel çeşitlilik önemsenmektedir. Ekonomik amaç ise Avrupa sinemasını Hollywood sinemasının rekabetinden korumak, bunun için de popüler sinemayı değil Avrupa sinemasının kimliği ile örtüşen sanat sineması nı desteklemektir(güçhan, 2005). Merkezi Strazburg ta bulunan Fon, bünyesinde her üye devletin bir temsilci bulundurduğu bir Yönetim Kurulu tarafından yönetilir. Bu kurul, Fonun yardım sağlama politikasını ve finansal yardım verme şartlarını belirler. Ayrıca desteklenecek projeleri seçer. Kurulun başkanlığını Avrupa Konseyi Genel Sekreter Yardımcısı yürütür. 22