ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Ramazan YOLCU DİYARBAKIR EKOLOJİK KOŞULLARINDA FARKLI GELİŞME DÖNEMLERİNDE SULANAN NOHUDUN (Cicer arietinum L.) SULAMA SUYU GEREKSİNİMİ VE SU TÜKETİMİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2008

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DİYARBAKIR EKOLOJİK KOŞULLARINDA FARKLI GELİŞME DÖNEMLERİNDE SULANAN NOHUDUN (Cicer arietinum L.) SULAMA SUYU GEREKSİNİMİ VE SU TÜKETİMİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Ramazan YOLCU YÜKSEK LİSANS TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Bu tez 01/02/2008 tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği ile kabul edilmiştir. İmza. İmza İmza Prof.Dr. Hasan GÜLCAN Prof.Dr. Adem Emin ANLARSAL Prof.Dr. Veyis TANSI DANIŞMAN ÜYE ÜYE İmza. Prof.Dr. Mustafa GÖK ÜYE İmza. Yrd.Doç.Dr. Mustafa EYLEN ÜYE BU tez Enstitümüz Tarla Bitkileri Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü Bu çalışma Çukurova Üniversitesi Araştırma Projeleri Birimi tarafından desteklenmiştir. Proje No:ZF2005YL45 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerim, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı fikir ve sanat eserleri kanunundaki hükümleri tabidir.

3 ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ DİYARBAKIR EKOLOJİK KOŞULLARINDA FARKLI GELİŞME DÖNEMLERİNDE SULANAN NOHUDUN (Cicer arietinum L.) SULAMA SUYU GEREKSİNİMİ VE SU TÜKETİMİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Ramazan YOLCU ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Danışman: Prof.Dr. Hasan GÜLCAN Yıl:2008, Sayfa:81 Jüri: Prof.Dr. Hasan GÜLCAN Prof.Dr. Adem Emin ANLARSAL Prof.Dr. Veyis TANSI Prof.Dr. Mustafa GÖK Yrd.Doç.Dr. Mustafa EYLEN Bu çalışma Diyarbakır ekolojik koşullarında farklı gelişme dönemlerinde sulanan nohudun sulama suyu gereksinimi ve su tüketiminin saptanması amacıyla 2007 yılında tesadüf blokları deneme desenine göre üç tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Çalışmada sulama uygulamasının verim ve verim komponentlerini önemli ölçüde artırdığı saptanmıştır. Çıkış süresi,çiçeklenme süresi, bitkideki ana dal sayısı,bitkideki boş bakla sayısı ve 100 tane ağırlığı yönünden konular arasında istatistiki olarak önemli bir fark bulunamamıştır. Sulama uygulamalarının bakla bağlama ve olgunlaşma sürelerini önemli derecede geciktirdiği saptanmıştır. Sulama ile tane verimi %13.2-%68.0, bitki boyu % 22.9-% 42.9, ilk bakla yüksekliği % 14.2-% 39.2, bitkideki bakla sayısı % 14.7-% 89.9, dolu bakla sayısı % 15.9-% 102.8, bitkideki tane sayısı % 15.9-% 73.2, biyolojik verim %36.5-%50.6 ve bakladaki tane sayısı nın ise % ile % 46.2 oranında artığı saptanmıştır. Hasat indeksi ise en yüksek % 39.6 oranında D (tane doldurma süresinde verilen bir su) konusunda saptanmıştır. Diyarbakır koşullarında bitki gelişim dönemlerine göre;çiçeklenme döneminde bitkiye 128 mm sulama suyu verildiğinde 212 kg/da, bakla bağlama döneminde 175 mm sulama suyu verildiğinde 226 kg/da ve tane doldurma dönemlerinde 213 mm sulama suyu verildiğinde 224 kg/da tane verimi elde edilmiştir. Anahtar kelimeler : Nohut (Cicer arietinum L.), sulama, verim, verim komponentleri I

4 ABSTRACT MsC THESIS A RESEARCH ON IRRIGATION WATER REQUIREMENT AND EVAPOTRANSPIRATION UNDER DIYARBAKIR CONDITIONS FOR DIFFERENT GROWTH STAGES IRRIGATED CHICKPEA (Cicer arientinum L.) Ramazan YOLCU DEPARTMENT OF FIELD CROPS INSTITUTE OF NATUREL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF ÇUKUROVA Supervisior:Prof.Dr. Hasan GÜLCAN Year:2008, Page:81 Jüri: Prof.Dr. Hasan GÜLCAN Prof.Dr. Adem Emin ANLARSAL Prof.Dr. Veyis TANSI Prof.Dr. Mustafa GÖK Yrd.Doç.Dr. Mustafa EYLEN This study was carried out to determine irrigation water requirement and evapotranspiration of chickpea grown under Diyarbakır ecological conditions in The experiment was conducted in randomized blocks with 3 replications. The irrigation resulted in increasing of yield and yield components. However, there were no significantly differences among emergence and flowering duration, the branch number per plant, the number of empty pod and 100 legumes weight. The irrigation treatments caused to be later pod formation and maturity stages. In addition, the treatments increased % of legume yield, % of plant height, % pod number per plant, % full pod number, % of legume number per plant, % of biological yield and % of legume number per pod.. The harvest index was found to be the maximum value as 39.6 % from the treatment in which irrigation was applied in the pod formation stage. Considering crop development stages under Diyarbakır ecological conditions, the legume yields were found to be 212 kg/da with 128 mm of irrigation water, 226 kg/da with 175 mm, 224 kg/da with 213 mm. for flowering, pod formation and legume formation stages, respectively. Key Words: Chickpea (Cicer arietinum L.), irrigation, yield, yield components. II

5 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ...I ABSTRACT...II İÇİNDEKİLER...III ÇİZELGELER DİZİNİ...V ŞEKİLLER DİZİNİ...VII RESİMLER DİZİNİ...VIII TEŞEKKÜR...IX 1.GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL VE METOD Materyal Araştırma Yılı ve Yeri Araştırma Alanının İklim ve Toprak Özellikleri İklim Özellikleri Toprak Özellikleri Metot Deneme Konuları Deneme Metodu Toprak Örneklerinin Alınması ve Analiz Yöntemleri Denemenin Yürütülmesinde Yapılan Tarımsal...21 İşlemler ve Gözlemler Toprak Hazırlığı ve Ekim Gübreleme Sulama Kullanılan Sulama Suyunun Analiz Sonuçları Verilecek Sulama Suyunun Hesaplanması Su Tüketiminin Hesaplanması Su Kullanım Randımanı Bakım İşleri ve Tarımsal Mücadele...26 III

6 Hasat İncelenen Özellikler ve Yöntemleri Verilerin Değerlendirilmesi ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Çıkış Süresi (gün) Çiçeklenme Süresi (gün) Bakla Bağlama Süresi (gün) Olgunlaşma Süresi (gün) Bitki Boyu (cm) İlk Bakla Yüksekliği (cm) Bitkide Ana Dal Sayısı (adet) Bitkideki Bakla Sayısı (adet) Bitkide Dolu Bakla Sayısı (tane) Bitkide Boş Bakla Sayısı (adet) Bitkide Tane Sayısı (adet) Baklada Tane Sayısı (adet) Tane Ağırlığı (gr) Biyolojik Verim (kg/da) Tane Verimi (kg/da) Hasat İndeksi Sulama ve Su Tüketimi Sonuçları Sulama Uygulamaları Su Tüketimleri Su Kullanım Randımanı SONUÇ VE ÖNERİLER 72 KAYNAKLAR...74 ÖZGEÇMİŞ 81 IV

7 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. Diyarbakır Koşullarında 2007 Ekim Sezonu ve Uzun Yıllara Ait Bazı İklim Verileri...17 Çizelge 3.2. Deneme Yeri Toprağının Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri...18 Çizelge 3.3. Deneme Konuları Çizelge 3.4. Denemede Uygulanan Tarımsal İşlemler Çizelge 3.5. Sulamada Kullanılan Suyun Bazı Özellikleri Çizelge 3.6 Deneme Konularına Ait Hasat Tarihleri. 27 Çizelge 4.1. Farklı Sulama Dönemlerinin Çıkış Süresine (gün) Ait Varyans Analiz Sonuçları...34 Çizelge 4.2 Nohudun Farklı Sulama Dönemlerinde Çıkış Gün Sayısına (gün) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar...34 Çizelge 4.3 Farklı Sulama Dönemlerinin Çiçeklenme Süresine (gün) Ait Varyans Analiz Sonuçları.35 Çizelge 4.4 Nohudun Farklı Sulama Dönemlerinde Çiçeklenme Gün Sayısına (gün) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar.. 36 Çizelge 4.5 Farklı Sulama Dönemlerinin Bakla Bağlama Süresine (gün) Ait Varyans Analiz Sonuçlar.. 37 Çizelge 4.6 Nohudun Farklı Sulama Dönemlerinde Bakla Bağlama Gün Sayısına (gün) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar.37 Çizelge 4.7 Farklı Sulama Dönemlerinin Olgunlaşma Süresine (gün) Ait Varyans Analiz Sonuçları...39 Çizelge 4.8 Nohudun Farklı Sulama Dönemlerinde Olgunlaşma Gün Sayısına (gün) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar.39 Çizelge 4.9 Farklı Sulama Dönemlerinin Bitki Boyuna (cm) Ait Varyans Analiz Sonuçları..41 Çizelge 4.10 Nohutdun Farklı Sulama Dönemlerinde Bitki Boyuna İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar..41 V

8 Çizelge 4.11 Farklı Sulama Dönemlerinin İlk Bakla Yüksekliğine (cm) Ait Varyans Analiz Sonuçları. 42 Çizelge 4.12 Nohudun Farklı Sulama Dönemlerinde Bitkideki İlk Bakla Yüksekliğine (cm) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar...43 Çizelge 4.13 Farklı Sulama Dönemlerinin Bitkideki Ana Dal Sayısı (adet) Ait Varyans Analiz Sonuçları. 44 Çizelge 4.14 Nohudun Farklı Sulama Dönemlerinde Bitkideki Ana Dal Sayısına (adet) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar 44 Çizelge 4.15 Farklı Sulama Dönemlerinin Bitkideki Bakla Sayısı (Adet/Bitki) Ait Varyans Analiz Sonuçları.45 Çizelge 4.16 Nohudun Farklı Sulama Dönemlerinde Bitkideki Bakla Sayısına (Adet/Bitki) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar 46 Çizelge 4.17 Farklı Sulama Dönemlerinin Bitkideki Dolu Bakla Sayısına (Adet/Bitki) Ait Varyans Analiz Sonuçları. 47 Çizelge 4.18 Nohudun Farklı Sulama Dönemlerinde Bitkideki Dolu Bakla Sayısına (Adet/Bitki) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar Çizelge 4.19 Farklı Sulama Dönemlerinin Bitkideki Boş Bakla Sayısına (Adet/Bitki) Ait Varyans Analiz Sonuçları. 48 Çizelge 4.20 Nohudun Farklı Sulama Dönemlerinde Bitkideki Boş Bakla Sayısına (Adet/Bitki) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar 49 Çizelge 4.21 Farklı Sulama Dönemlerinin Bitkideki Tane Sayısına (Adet/Bitki) Ait Varyans Analiz Sonuçları.49 Çizelge 4.22 Nohudun Farklı Sulama Dönemlerinde Bitkideki Tane Sayısına (Adet/Bitki) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar VI

9 Çizelge 4.23 Farklı Sulama Dönemlerinin Bakladaki Tane Sayısına (adet) Ait Varyans Analiz Sonuçları.51 Çizelge 4.24 Nohudun Farklı Sulama Dönemlerinde Bakladaki Tane Sayısına (adet) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar..51 Çizelge 4.25 Farklı Sulama Dönemlerinin 100 Tane Ağırlığına (gr) Ait Varyans Analiz Sonuçları...52 Çizelge 4.26 Nohudun Farklı Sulama Dönemlerinde 100 Tane Ağırlığına (gr) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar 52 Çizelge 4.27 Farklı Sulama Dönemlerinin Biyolojik Verime (kg/da) Ait Varyans Analiz Sonuçları...53 Çizelge 4.28 Nohudun Farklı Sulama Dönemlerinde Biyolojik Verime (kg/da) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar 54 Çizelge 4.29 Farklı Sulama Dönemlerinin Tane Verimine (kg/da) Ait Varyans Analiz Sonuçları.55 Çizelge 4.30 Nohudun Farklı Sulama Dönemlerinde Tane Verimine (kg/da) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar...55 Çizelge 4.31 Farklı Sulama Dönemlerinin Hasat İndeksine ( % ) Ait Varyans Analiz Sonuçları 57 Çizelge 4.32 Nohudun Farklı Sulama Dönemlerinde Hasat İndeksine (%) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar...57 Çizelge 4.33 Uygulama Konularına Verilen Sulama Suyu Miktarları (mm)...58 Çizelge 4.34 Aylık ve Günlük Su Tüketimleri (mm)..62 Çizelge 4.35 Su Kullanım Randımanları.71 VII

10 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 4.1 Şekil 4.2 Şekil 4.3 Şekil 4.4 Şekil 4.5 Şekil 4.6 Şekil 4.7 Şekil 4.8 Şekil 4.9 Bitki Su Tüketim Eğrisi A Konusunun Aylık Su Tüketim Eğrisi..63 B Konusunun Aylık Su Tüketim Eğrisi..64 C Konusunun Aylık Su Tüketim Eğrisi..65 D Konusunun Aylık Su Tüketim Eğrisi..66 E Konusunun Aylık Su Tüketim Eğrisi F Konusunun Aylık Su Tüketim Eğrisi G Konusunun Aylık Su Tüketim Eğrisi..69 H Konusunun Aylık Su Tüketim Eğrisi..70 RESİMLER DİZİNİ Resim 1. Denemede Kullanılan Su Sayacı Resim 2. Denemede Kullanılan Su Pompası Resim 3. Deneme Parsellerinden Bozulmamış Toprak Örneklerinin Alınması Resim 4. Deneme Alanına Düşen Yağışın Ölçülmesi Resim 5a.Nohut Bitkisinin % 50 sinin Çıkış Yaptığı Dönem Resim 5b.Nohut Bitkisinin % 50 sinin Çıkış Yaptığı Dönem Resim 6a.Nohut Bitkisinin % 50 sinin Çiçek Açtığı Dönem Resim 6b.Nohut Bitkisinin % 50 sinin Çiçek Açtığı Dönem Resim 7. Nohut Bitkisinin % 50 sinin Bakla Bağladığı Dönem Resim 8. Nohut Bitkisinin Olgunlaşma Dönemi VIII

11 TEŞEKKÜR Bu araştırma konusunun belirlenmesinde ve çalışmalarımın yürütülüp sonuçlandırmasında, bana daima rehberlik eden ve katkılarını sunan büyük deneyimlerinden faydalandığım danışmanım sayın Prof. Dr. Hasan GÜLCAN a, çalışmalarımda bana yol gösteren, tezin yazılması ve literatür taraması konusunda sonsuz bilimsel katkılarını esirgemeyen Prof. Dr. Emin ANLARSAL a, araştırmanın yürütülmesi,izlenmesi ve sulama çalışmalarında bana her zaman yön veren ikinci danışmanım Yrd. Doç. Dr. Mustafa EYLEN e, araştırmanın kurulması, izlenmesi ve analizlerin yapılması hususunda desteklerini ve yardımlarını esirgemeyen Ziraat Yüksek Mühendisi İrfan ERDEMCİ ye, deneme sahası - tarımsal makinelerin sağlanması ve arazi çalışmalarımda bana her türlü katkı ve yardımlarını esirgemeyen Kralkızı-Dicle Pompajlı Sulama Birliği Müdürü Ziraat Mühendisi Remzi MUTLU ya, sonsuz teşekkür ederim. Hayatımın her aşamasında desteklerini ve yardımlarını benden hiç esirgemeyen çok sevdiğime aileme sonsuz teşekkür ederim. IX

12 1. GİRİŞ Ramazan YOLCU 1. GİRİŞ Nohut, Baklagiller (Leguminosae) takımında yer alan Kelebek Çiçekliler (Papilionacea) familyasının çok önemli türlerini kapsayan Viceae alt familyasına bağlı Cicer genusundan Cicer arietinum L. dir (Şehirali, 1998). Kökeni Doğu-Batı Himayalar ile Yunanistan arası Kuzey-Batı olarak da Kırım ve Etiyopya arası olarak belirtilmiştir. Dünyada nohut ekim alanının en fazla olduğu ülkelerin başında; Hindistan, Türkiye, Pakistan ve Meksika gelmektedir yılında nohutta en yüksek verim ortalama 333 kg/da ile Çin ilk sırada yer almış, bunu kg/da ile Meksika ve 95.2 kg/da ile Türkiye izlemiştir (FAO, 1998). Nohudun yurdumuzun hemen her yerinde ekildiği ve özellikle Akdeniz bölgesinde yoğunlaştığı görülmektedir, ikinci sırayı Ege bölgesi almakta, bunu Orta Kuzey, Orta Doğu, Güney Doğu, Marmara ve Karadeniz bölgesi izlemektedir (ANONİM, 1980). Ülkemiz ha nohut ekiliş alanının hektarı Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bulunmaktadır. Diyarbakır ili nohut ekiliş alanı ha, ortalama verimi kg/da ve ton olan üretim değerleri ile ülke nohut üretiminde payının nedenli büyük olduğu görülmektedir (Tarımsal Yapı, 1997 T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü. Ankara). Yemeklik tane baklagiller, yüksek oranda protein içermeleri nedeniyle insanlığın beslenmesinde önemli yer tutar. Yurdumuzda tarımı yapılan yemeklik tane baklagiller içerisinde nohut, mercimekle beraber ilk sırayı paylaşmakta, bunları kuru fasulye ve bakla izlemektedir (ANONİM, DİE 1981). Nohut, insan ve hayvan beslenmesinde oldukça önemli bir yemeklik tane baklagil bitkisidir. Çeşitler, yetiştirme ve çevre koşullarına bağlı olarak tanesinde % oranında protein bulundurmaktadır. Nohut, insan yiyeceği olarak kullanılabildiği gibi, özellikle kuru nohut taneleri değerli bir yemdir. Nohudun endüstrimizde belli başlı kullanılma yeri leblebiciliktir. Leblebi sanayi, Türkiye ye ve Yakındoğu ülkeleri olan; İran, Irak, Suriye, Mısır, Suudi Arabistan ve Yemen gibi ülkelerde de görülür. ( Genckan, 1958 ). 1

13 1. GİRİŞ Ramazan YOLCU Nohut, yemeklik baklagiller içinde kirece töleranslı ve toprak konusunda pek seçici olmayan bir kültür bitkisidir. Kök sistemi 1-2 m derinlere inebilir, tane olgunlaşmasına kadar geçen sürede toprak altında 66 cm derinliğe inerek topraktaki besin elementlerinden çok iyi yararlanan kazık köklü bir sisteme sahiptir. Baklagillerin en önemli özelliklerinde biride toprakta bulunan Rhizobium bakterileri ile ortak yaşamak suretiyle atmosferde bulunan % 78 oranında bulunan moleküler azotu toprağa bağlamalarıdır. Bu durum azotlu gübre kullanımını azaltmakta ve kendisinden sonra ekilecek bitki verimini olumlu yönde etkilemektedir. Baklagiller tarafından fiske edilen azotun % 90 ndan fazlası bitkiler ve hayvanlar tarafından toprağa dönmektedir. Halitligil ve ark. bildirdiğine göre biyolojik azot fiksasyonu ile toprağa yıllık milyon ton saf azot bağlamaktadır. Bu miktar ticari olarak üretilen (65 milyon ton) azotla karşılaştırıldığında iki katına denk gelmektedir. Baklagiller çeşitli faktörlere bağlı olarak ortalama 70 kg/da azot fikse edebilmektedir (Halitligil ve ark. 2002). Fiksasyonu etkileyen önemli faktör ise iklim, tesis idaresi, bitki sıklığı, büyüme sezonu ve uzunluğu, toprak yapısı,toprak mikroflorası, toprak ph sı, toprak nemi, hasat zamanı, bakterilerin cinsi ve tespit metodur. En yüksek fiksasyon optimum şartlarda çiçeklenme dönemidir. Bitkilerin olgunlaşma dönemi ile fiksasyon miktarı azalır. Diğer baklagil bitkileri gibi nohutta, toprağı zenginleştirici bir bitkidir. Azot tarım alanında eksikliği en fazla hissedilen besin elementidir Köklerindeki nodüllerde bulunan ve kendisiyle ortak olarak yaşayan bakteriler (Rhizobium ciceri), havada serbest olarak bulunan ancak canlılar tarafından doğrudan alınamayan azotu bağlarlar. Nohut bitkisi ekim zamanı ve çevre koşullarına bağlı olarak azot ihtiyacının % ini simbiyotik yollarla sağlayabilmektedir (Beck, 1988). Yazlık ekimlerde nohut dekara 4.5 kg azot fiske etmektedir (Singh, 1987). Nüfusumuzun ve hayvan varlığımızın kendi üretimimizle beslenebilmesi ayrıca iç ve dış pazar isteklerinin karşılanabilmesi için, tahıl ve baklagil üretiminin artması beklenmektedir. Yine ülkemizde Tarım ve Köy İşleri Bakanlığınca uygulanan Nadas Alanlarının Daraltılması Projesi (NAD) nde kurağa dayanıklı, tek yıllık bir bitki olması, protein bakımından zengin olması, tarımsal potansiyeli düşük 2

14 1. GİRİŞ Ramazan YOLCU alanların değerlendirilmesi, iç ve dış pazarlarda iyi fiyat bulması nedeniyle son yıllarda ekim alanları gittikçe artmıştır. Bugün, tarım alanlarımızın % 80 den fazlasında yağışın yeterli olmadığı ve yeterli sulama olanaklarının da bulunmadığı düşünülürse, sıcağa ve kurağa dayanıklı ve bu bölgelerimizde sulanmaksızın ürün verebilen nohut, ülkemizde kuru tarımın uygulandığı yerlerde önemli bir yemeklik tane baklagil bitkisi olarak ortaya çıkmaktadır ( Tosun ve Eser, 1975 ). Ülkemizde nohut ihracatından gittikçe artan oranlarda bir döviz geliri sağlanmaktadır. Son yıllarda ülkemiz 50 den fazla ülkeye nohut satmaktadır. Ülkemizde nohut ekiliş alanlarında yıllar itibariyle artış sağlanmış ancak bu artış verime yansımamıştır. Ülkemizdeki ortalama nohut verimi kg/da olup dünya ortalaması olan 60 kg/da ın üstünde olmakla birlikte yine de sulama çalışmaları ile bu verimin arttırılabileceği bilinmektedir (Şakar ve Orhan, 1993 ). Güneydoğu Anadolu Bölgesinde önemli miktarda nohut üretimi yapılmaktadır. GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığınca yaptırılan bir pazarlama ve bitki deseni projesine göre 2010 yılında sulanacak 1.7 milyon hektar arazinin % 7.4 ünde nohut yetiştirilmesi öngörülmüştür (GAP İdaresi, 1992 ). Yemeklik baklagiller içerisinde kurağa en fazla dayanan ve aşırı yağıştan hoşlanmayan nohudun yetiştirme mevsiminin kurak geçtiği yıllarda az miktarda sulamalarla fazla ürün verdiği bilinmektedir. Ancak nohut ta sulama konusunda bilgiler çok azdır. Bu nedenle önemli verim artışı sağlamak için iyi tarla hazırlığı, yüksek verimli tohumluk kullanma, gübreleme ve mücadelenin yanında sulama suyu miktarı ve sulama zamanın tam olarak bilinmesi gerekmektedir. Bilinçli uygulandığında sulama verimi esaslı bir şekilde artırabilir. Sadece verimi artırmakla kalmaz ayrıca kurak ve yağışın değişkenlik gösterdiği yarı kurak bölgelerde istikrarlı bir verim alınmasını sağlar. Çoğu çiftçi günümüzde nohut ürününde ilave sulama yapmaktadır. Esasında nohut geçmişte sadece yağışa dayalı olarak yetiştirilmekteydi. Şimdi sulanan bir ürün olarak yetiştirilmeye başlandı. Bunun sebebi nohudun iyi fiyat bulması ve üretim aşamasındaki bütün süreçlerin teknolojik gelişimi ve ekonomik olmasıdır (Saxena ve Singh, 1999). 3

15 1. GİRİŞ Ramazan YOLCU Nohudun su tüketimi; kg/da ürün vermesi için mm arasında değişir. Bu oran diliminde, kullanılan su miktarı ile verim arasında doğrusal bir ilişki vardır (Singh ve Bhushan, 1979). Hissar da su tüketimi mm arasındadır (Sharma 1974). Hindistan da nohudun su tüketimi mm dir (Gupta ve Agrowal, 1977). Bu değerler kurak bir bölge için (Tel Hadya) ve yağışlı bir bölge için (Jindiress) Kuzey Suriye de 297 ve 413 mm sırasıyla yazlık ekim için 311 mm ve kışlık ekim için 422 mm dir (Cooper, 1983). Batı Asya nın Akdeniz bölgelerinde, Kuzey Afrika ve Güney Avrupa bölgelerinde nohut geleneksel olarak yazlık ekilir ve kış yağışlarından kalan depolanmış toprak neminde yetiştirilir. Kış yağışları en az 400 mm olmalıdır. Sezon ilerlerken ürün artan sıcaklıkların ve gün uzunluğunun artmasıyla ikiye katlanan toprak nem stresini yaşar, vejetatif ve generatif dönem kısalır ve düşük verim ile sonuçlanır (Saxena 1980). Nohut kışlık ekildiğinde bu sıkıntılardan büyük oranda kaçınılmaktadır. Ancak kışlık ekimde antraknoz hastalığı ve soğuktan etkilenme tehlikeleri mevcuttur. Kışlık ekilecek nohutların soğuğa toleranslı olmanın yanı sıra antraknoz hastalığına da dayanıklı olması gerekmektedir. Bu yüzden nohut ıslahçıları soğuğa toleranslı ve antraknoza dayanıklı hatlar elde etmek için çalışmalar yapmışlardır. Ülkemizde ve bölgemizde nohut geleneksel olarak sulamasız, yağışa dayalı ve yazlık ekilişli yetiştirilmektedir. Bu çalışma Diyarbakır ekolojik koşullarında nohut bitkisinde; sulama suyu gereksinimi, bitkinin su tüketimi ve sulama zamanını ortaya koyarak sulamanın tane verimine etkisini saptamak amacıyla ele alınmıştır. 4

16 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan YOLCU 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Criddle (1966), baklagillerin su tüketimi Konya daki Çumra ovası için 430 mm, Beyşehir için 424 mm, sulama suyu ihtiyacının ise Çumra ovası için 373 mm Beyşehir için 356 mm olduğunu bildirmiştir. Oylukan ve ark. (1970), Eskişehir de yaptıkları çalışmada; nohuttun Mayıs, Haziran, Temmuz ve Ağustos ayları olmak üzere (sırası ile 50, 80, 105, 85 mm) toplam 320 mm su tükettiğini net sulama ihtiyacının 180 mm ve sulama sayısının ise 2 olduğunu, nohutta en fazla verimin 1-3 sulama ile elde edildiğini, Haziran ayının yarısında 1 defa sulamanın nohut veriminin artışında en etkili ve ekonomik olduğunu bildirmişlerdir. Tosun ve Eser (1975), 1973 yılında, saflaştırılmış 14 yerli ve 87 yabancı kökenli nohut çeşidinde tane Bitki başına verimin g, 100 tane ağırlığının g, bitkide birinci dal sayısının adet, bitki boyunun cm ve bitki genişliğinin cm arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Kayıtmazbatır (1978), yıllarında, sulanır koşullarda Konya ovasına uygun nohut çeşitlerinin belirlenmesi amacıyla, toplam 15 nohut hat ve çeşidiyle yürüttüğü çalışmada; tüm çeşitlerin birinci yıl çıkıştan sonra 31. günde çiçeklendiğini ve çiçeklenmeden 56 gün sonra olgunlaştığını bildirmiştir. Tüm çeşitlerde çiçek renginin; beyaz, tane renginin; beyazdan pembeye kadar değişen renklerde, tane şeklinin ise koç başı olup 100 tane ağırlığının g arasında değiştiğini bildirmiştir. Şehirali (1979), nohutta sulamanın ürünün garantisi olacağını; yemeklik tane baklagillerde sulanan alanların arttırılmasının verimi artıracağını, İspanya, Fransa ve Meksika da nohutta 2-4 kez karıkla sulama yapıldığını, aşırı yapılırsa solgunluğa ve tane veriminde azalmalara neden olabileceğini bildirmiştir. Katageri ve Sheelavantar (1980), Hindistan da, nohutta en yüksek tane veriminin ekimden itibaren 30, 45, 60 ve 75. günden sonraki sulama uygulamasıyla elde edildiğini, bununla beraber 30, 45 ve 75. gün ile 45, 60 ve 75. günden sonraki 3 sulama uygulamaları arasında önemli bir farkın olmadığını, 1 sulama uygulaması yapılacaksa bunun ekimden 45 gün sonra yapılması gerektiğini bildirmişlerdir. 5

17 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan YOLCU Güngör (1980), Eskişehir de yapılan bir araştırmada; nohuttun su tüketiminin 468 mm olduğunu ve en iyi sulamanın; ekim itibaren sert oluma kadar topraktaki nem oranının % 30 a kadar düştüğünde yapılan sulama olduğunu, sulama sayısının 2 ve alınan tane veriminin 247 kg/da, sulama zamanının ise kapsül oluşumundan önce ve kapsül oluşumundan sonra yapılması gerektiğini belirtmiştir. Anonim (1981), Toprak verimliliği, sıcaklık, mikro-besin maddeleri, sulama ve nodozite gibi çevresel etmenlerin protein miktarını etkilediğini bildirmişlerdir. Adhikari ve Pandey (1982), yılının kış yetişme döneminde, genetik olarak farklı 36 nohut hattında yaptıkları araştırmada; % 50 çiçeklenme zamanının gün, birincil dal sayısının adet, ikincil dal sayısının adet, bitkide bakla sayısının adet, ilk bakla yüksekliğinin cm, 100 tane ağırlığının g, bitkide tane veriminin g ve bitki boyunun cm değerleri arasında değiştiğini, bitkide bakla sayısı ve 100 tane ağırlığının nohutta verime büyük katkıları olduğunu, yan dal sayısı ve ilk bakla yüksekliği karakterlerinin yüksek fenotipik varyanstan dolayı yüksek çevresel etki altında olduğunu bildirmişlerdir. Cooper (1983), Suriye nin kuru tarım alanlarında (Telhadya) ve yağışlı tarım alanlarında ( Jindiress ) yaptığı araştırmada; nohuttun su tüketiminin kışlık ekimlerde 297 ile 413 mm, yazlık ekilişlerde ise bunun 311 ile 422 mm olduğunu bildirmiştir. Singh ve ark. (1983), içinde Türkiye orijinli materyalin de bulunduğu 3267 nohut örneğini 29 özellik açısından incelemişler; bu özelliklerden çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısı (58-94 gün), bitki boyu (15-50 cm), birincil dal sayısı ( adet), ikinci dal sayısı ( adet) ve üçüncü dal sayısı (0-12 adet) karakterlerinde geniş bir varyasyon olduğunu saptamışlar, özellikler arasındaki ilişkilerin de bölgelere göre farklılık gösterdiğini bildirmişlerdir. Nerkar ve Patil (1983), Hindistan nın Marathwada bölgesinde buğdaya alternatif olarak sulu koşullarda tepkili nohut çeşidini tespit etmek için yaptıkları araştırmada; en uygun sulama zamanının ekimden sonra 45. ve 75. günde yapılan sulamalar olduğunu belirtmişlerdir.yine sulamaya tepkisi az olan BDN9-3 çeşidi ile L34 tepkili ırkı karşılaştırıldığında, L34 ırkı %29 daha fazla verim artışı göstermiş, 6

18 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan YOLCU L34 ırkının çiçeklenme süresi 2 gün daha geç, bitki boyu 2-3 cm daha uzun ve bitkide bakla sayısı BDN9-3 ten daha yüksek değerler verdiğini bildirmişlerdir. ICARDA (1984), ILC 3279 nohut genotipinin kışlık ekiminde; ek sulama suyu, Rhizobium inokulasyonu, bitki sıklığı, nematisit ve fosforlu gübre uygulamalarının verim ve verim komponentleri üzerine olan etkilerini araştırıldığı raporda; nohutta 3 gelişme döneminde sulama (susuz, çiçeklenme dönemi öncesi, çiçeklenme ve bakla doldurma) uygulanmıştır. Bitki sıklıkları 22 bitki/m 2 ve 44 bitki/m 2 olarak seçilmiştir. Araştırma sonucunda; 44 bitki/m 2 sıklığında ekilen, sulama yapılan, fosfor ve nematisit uygulanan hatlardan yaklaşık 55 kg/da tane verimi elde edildiği, 22 bitki/m 2 sıklığında ekilen ve sulama yapılmayan, fosfor ve nematisit uygulanmayan hatlardan ise 60 kg/da tane verim artışı belirlendiği, bu iki uygulama arasında % 9.09 oranında bir verim farkı olduğu bildirilmiştir. Singh ve Malhotra (1984), ICARDA da 3300 adetten fazla kabuli tipi nohut gen kaynakları materyalinde belirlenen 19 karakterden, çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısının gün, olgunlaşmaya kadar geçen gün sayısının gün, bitki boyunun cm ve bitkide bakla sayısının adet arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Şehirali (1984), nohutta sulamanın, bitkinin genotipine, iklim faktörlerine, toprak yapısına, sulama zamanına ve sulama miktarına bağlı olarak değiştiğini bildirmiştir. Hadjichristodoulou (1984), yıllarında ICARDA dan sağlanan çok sayıda nohut hattı ve bir yerel nohut çeşidi ile Kıbrıs koşullarında verim ve verim unsurlarını belirlemek amacıyla yaptığı bu araştırmada; tane veriminin, dekara kg, 1000 tane ağırlıklarının; g, yerel çeşitte ise g (çevresel etki altındadır) olduğunu bildirmiştir. Bitki boyunun, yerel çeşitte cm arasında değiştiğini, ILC 3279 çeşidinin en yüksek bitki boyu değerine (50 cm) sahip olduğunu, ortalama ilk bakla yüksekliğinin 33 cm olduğu dikkate alındığında yerel çeşitte saptanan cm ilk bakla yüksekliği değerinin en düşük olduğunu bildirmiştir. Bitkideki en yüksek bakla sayısı (18.2 adet) yerel çeşitte (değişim aralığı 8-26), en düşük ise NEC 236 çeşidinde (10.2 adet) ve ILC 3279 çeşidinde 18.2 adet bakla sayısı ile yerel çeşidin bakla sayısı değerlerine yakın olduğunu belirtmiştir. 7

19 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan YOLCU Khorgade ve ark. (1985), bitkide bakla sayısı karakterinde yüksek fenotipik ve düşük genotipik varyanstan dolayı çevresel etkilerin yüksek olduğunu, bitki boyu karakterinde ise çevresel etkinin nispeten az olduğunu bildirmişlerdir. Palled (1985), Suriye nin Telhadya yöresinde ILC 3279 nohut genotipinin kışlık ve yazlık ekimlerinde ilave sulama suyu uygulanmasının verim ve verim unsurlarına etkisinin araştırıldığı çalışmalarında; kışlık ekimlerde verimin kg/da, ek sulama uygulaması ile bu verimin kg/da a kadar yükseldiğini, yazlık ekimlerde ise bu miktarın 55.6 kg/da, sulama uygulaması ile kg/da a kadar yükseldiğini, ayrıca kışlık ekimlerde biyolojik verimin kg/da, ek sulama ile 429.5kg/da olduğunu, çiçeklenme ve sert olum arasındaki sürenin 41 günden 52 güne, hasat indeksinin % 44 den % 46 ya kadar değiştiğini; yazlık ekimlerde ise biyolojik verimin kg/da, ilave sulama ile kg/da, çiçeklenme ve sert olum dönemleri arasındaki sürenin 33 günden 44 güne, hasat indeksinin de % 30 dan % 38 e yükseldiğini bildirmişlerdir. Palled (1985), nohuttun çiçeklenme sonu ile bakla oluşumu döneminde toprak nemine çok duyarlı olduğunu bildirmişlerdir. Shinde ve ark. (1985), suyun, nohutta başlıca sınırlayıcı faktör olduğunu, Hindistan koşullarında kış sezonunda yapmış oldukları çalışmada nohutta maksimum tane veriminin, ekim öncesi dallanma ve bakla bağlama gelişimi safhalarında yapılan 3 sulamadan alındığını belirtmişlerdir. Saxena ve Silim (1986), ILC 3279 çeşidinde, kışlık ve yazlık ekimlerde çiçeklenme ve bakla bağlama dönemlerinde yapılan sulama uygulamasının; uygulama yapılmayan parsellere göre % 73 ve % 142 oranında tane verim artışı sağladığını, kışlık ekimlerde verimin kg/da arasında, yazlık ekimlerde ise kg/da arasında değiştiğini, yüksek verimlerin sulama uygulaması yapılan parsellerden elde edildiğini belirtmiştir. Çiçeklenme ve bakla bağlama döneminde birer sulama ile kışlık (1 Aralık) ekimlerde sulama uygulamasız koşullarda; FLIP 84-19c çeşidinden 192 kg/da ve ILC 482 çeşidinden ise 217 kg/da tane verimi, sulama uygulamalı koşullarda ise; ILC 3279 çeşidinden 266 kg/da ve ILC 482 çeşidinden 377 kg/da tane verimi, yazlık ekilişlerde (16 Şubat) uygulamasız koşullarda; ILC 3279 çeşidinden 115 kg/da ve FLIP w çeşidinden 173 kg/da 8

20 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan YOLCU sulama ile; FLIP 84-19c çeşidinden 227 kg/da ve FLIP 81-57w çeşidinden 271 kg/da tane verimi elde edildiğini bildirmişlerdir. Günbatılı (1986), Tokat ın Kazova ve Zile ovalarında, nohuttun sulama programı ve su tüketimini belirlemeye yönelik çalışmasında; Kazova da en yüksek verimin (274 kg/da) ekimden bakla bağlama başlangıcına kadar topraktaki nem oranının % 30 a kadar düştüğü, Zile de (212 kg/da) ise bu oranının % 5 e kadar düştüğü dönemlerde yapılan sulama ile elde edildiğini, Kazova ve Zile de ortalama 201 mm mm sulama suyu ile kontrole göre 99 ve 107 kg/da daha fazla tane verimi alındığını, Kazova da sulamanın çiçeklenme döneminden önce, bitki boyu cm iken ve çiçeklenme dönemi başlangıcında, Zile de ise çiçeklenme dönemi başlangıcı ve bakla bağlama dönemi başlangıcında olmak üzere 2 kez, eğer 1 sulama yapılacaksa Kazova da bakla dönemi başlangıcında, Zile de ise çiçeklenme dönemi başlangıcında yapılmasını gerektiğini bildirmişlerdir. Singh ve Perrier (1987), Suriye de, Telhadya koşullarında 24 nohut genotipinde sulamaya tepkili çeşitlerin belirlenmesi amacıyla yaptıkları çalışmada; ilave sulamayla ortalama verimin 200 kg/da dan 300 kg/da a kadar yükseldiğini, sulamaya tepkili hatların kuru şartlarda verimlerinin az olduğunu, bununla birlikte kuru koşullarda yüksek verimli çeşitlerin sulanmasıyla verimde önemli artış olduğunu belirtmişlerdir. Hadjichristodoulou (1987), ICARDA dan sağlanan adet nohut çeşidi, verim denemelerinde değerlendirmiş, seçilen çeşitlerle, birkaç yıl ve 1-3 lokasyonda, kontrol olarak bir yerel çeşit ve bölgede yaygın şekilde kullanılan Yialousa çeşidi ile yaptığı araştırmada; tane verimlerini; ortalama olarak yerel çeşitte kg/da olduğunu, bu değerin ILC 464 ün kg/da olan veriminden düşük olduğunu, ancak sonuçların benzerlik gösterdiğini bildirmiştir tane ağırlığının; g arasında değiştiğini, yerel çeşitte bu değerin 290 g olduğunu, bitki boyunun ise Yialousa da cm arasında değiştiğini, yerel çeşitte 37 cm olduğunu, ilk bakla yüksekliğinin, yerel çeşitte 18 cm olup, ümit verici çeşitlerde daha yüksek olduğunu bu karakterin lokasyondan lokasyona farklılık gösterdiğini, yerel çeşidin bir lokasyonda 14 cm diğer bir lokasyonda ise 32 cm e kadar değiştiğini, bitkide bakla 9

21 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan YOLCU sayısının; adet, yerel çeşitte ise 26 adet olup diğer ümit verici çeşitlerin yerel çeşitlerden 1-8 adet daha az bakla sayısına sahip olduğunu bildirmiştir. Cubero (1987), nohutta yaprak özelliklerinin, çevresel koşullara çok hassas olduğu, yaprak uzunluğunun 3-7 cm olduğunu,yine nohutta kapsül özelliklerinin de çevre şartlarından etkilenen birkaç karakterden biri olduğunu, kapsül uzunluğunun mm, kapsül derinliğinin 7-14 mm kapsül genişliğinin 8-15 mm ve çiçek uzunluğunun 6-13 mm olduğunu bildirmiştir. Pundir ve ark. (1988), nohutta bitkisel karakterlere ait verileri; en düşük, en yüksek ve ortalama değerleri şu şekilde bildirmişlerdir. Türkiye nohut kolleksiyonunda; % 50 çiçeklenme zamanının 69.1 gün, olgunlaşma zamanının gün, bitki boyunun 41.0 cm ve varyasyon katsayısının % 12.2, bitki genişliğinin 34.5 cm ve varyasyon katsayısının % 13.6, birincil dal sayısının 2.37 adet, bitkide bakla sayısının 27.4 adet ve varyasyon katsayısının % 37.4, 100 tane ağırlığının 27.8 g olduğunu belirtmişlerdir. Pundir ve Rajagophan (1988), 1985 yılı Şubat ayında toplam 70 nohut örneğinde; 100 tane ağırlıklarının g arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Eser ve ark. (1989), Osman Tosun Gen Bankası ve nohut tarımı yönünden önemli bilinen illerden toplanan 160 köylü çeşidi ile Ankara koşullarında geç ilk bahar yetişme mevsiminde yaptıkları çalışmada; çiçeklenme süresinin gün, bitki boyunun cm, ilk bakla yüksekliğinin cm, olgunlaşma süresinin gün, m 2 'de bitki sayısının adet, bitkide birinci dal sayısının adet, ikinci dal sayısının adet, bitkide bakla sayısının adet ve VK: % 25.20, tane sayısının adet, bin tane ağırlığının g, bitkide tane veriminin g ve birim alan veriminin g/m 2 protein oranının % olduğunu bildirmişlerdir. Patel ve ark. (1989), Dahut nohut çeşidinde yapmış olduğu araştırmada 50 mm ilave su ile evaporasyonunu 0.3, 0.4 ve 0.5 atm de ortalama verimin 0.96, 1.28 ve 1.53 kg/da olduğunu bildirmiştir. Saxena (1990), Hindistan ın su tutma kapasitesi düşük hafif bünyeli topraklarında nohutta sulamanın vegetatif döneminde, ağır bünyeli ve derin profilli 10

22 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan YOLCU topraklarda ise vegetatif gelişme dönemi sonları ile bakla bağlama dönemi başlangıcında yapılması gerektiğini bildirmiştir. Roy ve ark. (1991), Kuzey Hindistan da yapılan bir çalışmada; kış yağışlarının az olduğu ve hafif tekstürlü topraklarda üç farklı ekim tarihinde de nohutun sulamaya karşı önemli responsunun olduğunu, ayrıca ekimden 45 ve 50 gün sonra yapılan sulama uygulamasının tane verimini daha fazla etkide bulunduğunu bildirmişlerdir. Sandhu ve Gumber (1991), yılında, Punjab ta, genetik olarak farklı 59 nohut örneğinde; birincil dal sayısının adet, ikincil dal sayısının adet, bitki boyunun cm, bitkide bakla sayısının adet, 100 tohum ağırlığının 8-23 g ve bitkide tane veriminin g arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Şakar ve Orhan (1993), Diyarbakır koşullarında kışlık olarak yetiştirilen ILC 482 ve FLIP 84-99c nohut genotiplerinde, sulamanın tane verimi üzerine etkilerini araştırdıkları çalışmalarında; sulamasız, bakla bağlamada 1 su, çiçeklenme döneminde 1 su ve hem çiçekte + hem bakla bağlamada 2 su uygulayarak; çeşitler arasında farklılık olduğunu, sulama uygulaması ile 1990 da % 27.5, 1991 de % 38.5 oranında sulamasız parsellere göre daha fazla verim artışı elde edildiğini, ekonomik analiz ile bakla bağlamada 1 su uygulamasının en karlı olduğunu bildirmişlerdir. Ortega ve ark. (1994), 2 yıl süreyle, farklı ekim tarihlerinde, 4 farklı nohut genotipinde, 2 ekim sıklığında ( bitki/ha) ve 2 sulama uygulaması (sadece ekimden önce 400 mm, ekim öncesi 400 mm ile bakla doldurma döneminde 70 mm sulama) ile yaptıkları araştırmada; her iki ekim tarihinde ve bütün çeşitlerde ekimden önce 400 mm ile bakla doldurma döneminde 70 mm su uygulaması, diğer uygulamaya göre 150 ile 240 kg/da daha fazla verim artışı sağladığını,aynı uygulamanın yüksek bitki sıklığında daha iyi verim verdiğini belirtmiştir. Türk ve ark. (1997), yıllarında Diyarbakır da 19 nohut hat ve çeşidi ile bir yerel nohut çeşidinde; bitki boyunun cm, ilk bakla yüksekliğinin cm arasında değiştiğini, yerli nohutta ise bu değerin 22 cm olduğunu, 50.5 ile 28 g olan 100 tane ağırlığının yerel çeşitte 30.4 g olarak saptandığını bildirmişlerdir. 11

23 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan YOLCU Yosefi ve ark. (1998), ICARDA da 1993 yılında İran çeşitleri Kako, Pirooz ve 18 hat üzerinde yaptıkları araştırmada; 2 sulama uygulamasının çoğu özelliklerle pozitif ilişkili olduğu, özellikle tohum verimi, bitki boyu, II. Dal sayısı, çiçeklenme gün sayısı ve olgunlaşma zamanları ile olumlu ilişkili olduğunu ve çeşitlerle sulama arasında interaksiyonun olduğunu belirtmiştir. Ağsakallı ve olgun (1999), yıllarında, Erzurum da, 16 nohut hat ve çeşitlerinde; çıkış süresinin gün, çiçeklenme süresinin gün, bitki boyunun cm, olgunlaşma süresinin gün, bitkide dal sayısının adet, bitkide bakla sayısının adet, 100 tane ağırlığının g ve verimin kg/da arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Çıkış süresi, bitkide dal sayısı, antraknoz ve 100 tane ağırlığının verim üzerindeki etkisinin olumsuz, bitkide bakla sayısının ise doğrudan etkisinin yüksek olduğunu, bu karakteri çiçeklenme ve olgunlaşma sürelerinin izlediğini belirtmişlerdir. Anlarsal ve ark. (1999), ve yıllarında, Adana da, kış yetişme döneminde 23 nohut hattında; çiçeklenme süresinin gün, olgunlaşma süresinin gün, bitki boyunun cm, bitki başına toplam bakla sayısının adet, bitki başına tane sayısının adet, bitkide tane ağırlığının g, 100 tane ağırlığının g, tane veriminin kg/da değerleri arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Çimen ve Baylan (1999), Diyarbakır koşullarında yazlık olarak yetiştirilen nohutta erken ekimlerin ilkbahar yağışlarından daha iyi yararlanmak amacıyla yapılması gerektiğini, Türkiye de nohut ekilişleri Mart ve Mayıs aylarında yapıldığını, ancak bitkinin generatif devresi sıcak ve kurak döneme rastladığında verimin büyük ölçüde düştüğünü bildirmişlerdir. Karasu ve ark. (1999), yıllarında, İsparta da 11 adet nohut hat, çeşit ve ekotipi içeren çalışmalarında; bitki boyunun cm arasında değiştiğini, en düşük değerin bölgeye ait bir ekotipte saptandığını belirtmişlerdir. İlk bakla yüksekliğinin cm arasında olduğunu, yine en düşük değerin aynı ekotipte belirlendiğini, bitkide ana dal sayısının adet, yan dal sayısının adet arasında olup yine en az yan dal sayısının yerel ekotipte saptandığını, bitkide bakla sayısının en fazla ILC 482 çeşidinde (10 adet), en az ise Diyar 95 12

24 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan YOLCU çeşidinden elde edildiğini (5.53 adet), 1000 tane ağırlıklarının g, bitki tane veriminin ise g arasında olup bitki tane veriminin yerel ekotipte yüksek olduğu bildirmişlerdir. Biçer (2001), yıllarında Diyarbakır yöresinin yerel nohut çeşitleri üzerinde yapmış olduğu araştırmada; çıkış süresinin gün, çiçeklenmeye kadar geçen sürenin gün, bitki boyunun cm, ilk bakla yüksekliğinin cm, bitkide ana dal sayısının adet, bitkide yan dal sayısının adet, bitkide bakla sayısının adet, bitkide tene sayısının adet, bitki tane veriminin g, 100 tane ağırlığının g ve tane veriminin kg/da olduğunu bildirmiştir. Yontürk ve Eylen (2001), Diyarbakır koşullarında nohuttun farklı gelişme dönemlerinde yapılan sulamaların ILC 482 nohut genotipinde; vegetatif dönemde yapılan sulamaların bitki boyu ve ilk bakla yüksekliğini arttırdığını, çiçeklenme öncesi yapılan sulamaların dal sayısını arttırdığını, vegetatif ve generatif dönemlerde yapılan sulamaların tane verimi, biyolojik verim ve yüz tane ağırlığını önemli miktarda arttırdığını, vegetatif çiçeklenme ve bakla bağlama dönemlerinde yapılan sulama sonucu; bitki boyunun cm, ilk bakla yüksekliğinin cm, dal sayısının 3.9, bakla sayısının 98.67, dolu bakla sayısının 88.33, boş bakla sayısının 10.73, tane veriminin kg, 1000 tane ağırlığının g, biyolojik verimin kg/da ve hasat indeksinin % olduğunu bildirmiştir. Vegetatif, çiçeklenme başlangıcı ve bakla bağlama dönemlerinde olmak üzere 3 kez sulama yapılması gerektiğini, bu uygulama ile sulamasız hatlara göre % 370 tane verim artışının sağlandığını belirtmiştir. Kalender ve Şakar (2001), 2000 yılında Diyarbakır da 12 nohut çeşidi ve yağışa dayalı ve damla sulama sistemi ile yürüttükleri bir araştırmada; çiçeklenme zamanının; sulamalı parsellerde 75,75-65 gün, sulamalı parsellerde gün, bakla bağlama zamanının; sulamasız parsellerde gün, sulamalı parsellerde gün, olgunlaşma zamanının; sulamasız parsellerde gün, sulamalı parsellerde gün, doğal bitki boyunun; sulamasız parsellerde cm, sulamalı parsellerde cm, doğal alt bakla yüksekliğinin; sulamasız parsellerde cm, sulamalı parsellerde cm, yaprak uzunluğunun 13

25 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan YOLCU sulamasız parsellerde cm, sulamalı parsellerde cm,yaprakçık sayısının; sulamasız parsellerde adet, sulamalı parsellerde 14.6, çiçek uzunluğunun; sulamasız parsellerde 1.96 cm, sulamalı parsellerde 2.12 cm, bitki biyolojik veriminin; sulamasız parsellerde 9.16 gr. sulamalı parsellerde 15.66gr, toplam bakla sayısının;sulamasız parsellerde adet, sulamalı parsellerde adet, tek bitki tane veriminin; sulamasız parsellerde 3.56gr, sulamalı parsellerde 7.04 gr,bakla uzunluğunun; sulamasız parsellerde 2.23 cm, sulamalı parsellerde 2.35 cm, tane boyunun; sulamasız parsellerde 9.22 mm, sulamalı parsellerde 9.28 mm, 100 tane ağırlığının; sulamasız parsellerde gr, sulamalı parsellerde gr, parsel tane veriminin; sulamasız parsellerde kg/da, sulamalı parsellerde kg/da, toplam biyolojik verimin; sulamasız parsellerde kg/da, sulamalı parsellerde kg/da, hasat indeksinin; sulamasız parsellerde % 33.91, sulamalı parsellerde % olduğunu bildirmişlerdir. Silim ve Sexana (2003), Akdeniz bölgesinde yazlık nohut adaptasyonu kuraklığının verime olan etkisi araştırılmıştır. Çalışma sonunda tane verimi ile; bitki kütle birimi, yüksek verim potansiyeli ve hasat indeksi arsında yüksek ilişki olduğunu bildirmişlerdir. Bu kuraklıktan dolayı erken çiçeklenme ve düşük sap verimi elde edilmiştir. Bakla tohum sayısı ve tohum ağırlığı ile tane verimi arasında yağışlı şartlarda önemli ilişki olduğunu saptamışlardır. Türk ve Koç (2003 a), 2000 yıllarında Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü deneme alanında; 25 nohut çeşit hattı materyal olarak kullanılmıştır. Çalışmada, kuru şartlarda yetiştirilen nohutların bitki boyu cm, ilk bakla yüksekliği cm, 1000 tane ağırlığı g, tane verimi ise kg/da arasında, sulu şartlarda yetiştirilen nohutların bitki boyu cm, ilk bakla yüksekliği cm, 1000 tane ağırlığı g, tane verimi ise kg/da arasında değiştiğini saptamışlardır. Türk ve Koç (2003 b), yetiştirme sezonunda Ceylanpınar da yürütülen bu çalışmada, çeşit sulama, ekim zamanı ve yabancı ot faktörlerinin nohut verim ve verim unsurları üzerine etkileri incelenmiş ve sonuç olarak nohut ta verimi sınırlayan en önemli etkenin çeşit olduğu, bunu sırayla ekim zamanı, sulama ve yabancı ot un takip ettiğini bildirmişlerdir. 14

26 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ramazan YOLCU Biçer ve Anlarsal (2004), Diyarbakır koşullarında yıllarında ilkbahar yetiştirme mevsiminde yerel nohut çeşitlerinin önemli bitkisel ve tarımsal özelliklerini saptamak amacıyla yürütülen bu çalışmada, çıkış süresini gün, m 2 deki bitki sayısı adet, % 50 çiçeklenme gün sayısı gün, bitki genişliği cm, olgunlaşma gün sayısı gün, bitki boyu cm, bitkide ana dal sayısı adet bitkide yan dal sayısı , bitkide bakla sayısı adet, bitkide tane sayısı g, 100 tane ağırlığı g ve tane verimi kg/da arasında değiştiğini bildirmişlerdir. 15

27 3. MATERYAL VE METOT Ramazan YOLCU 3. METERYAL VE METOT 3.1. Materyal Araştırmada Nohut çeşidi olarak Diyarbakır Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü nce geliştirilip tescil edilen Diyar-95 çeşidi kullanılmıştır Araştırma Yılı ve Yeri Araştırmanın yürütüldüğü yer Dicle nehrinin sağ sahilinde bulunan Diyarbakır şehir merkezine 36.2 km uzaklığında bulunan Kralkızı-Dicle PV sulama sahasında 2007 yılı Nisan ayında tesadüf blokları deneme desenine göre üç tekrarlamalı olarak kurulmuştur Araştırma Alanının İklim ve Toprak Özellikleri İklim Özellikleri Araştırma yerinin güneyindeki çöl ikliminin etkisi altında bulunmaktadır. Kuzeydeki yüksek dağların serin hava kütlelerinin bölgeye girmesine engel olması yazları çok sıcak ve kurak kışları soğuk ve yağışlı geçer. Bununla beraber bölge genel olarak Akdeniz in ılık ve nemli hava kütlelerinin etkisi altında kaldığından bölgeyi Akdeniz yağış rejimin etkisi altında saymak olanaklıdır. Yağışların büyük bir kısmı sonbahar ve kış, geriye kalan ise ilkbahar aylarında düşmektedir. Araştırmanın yapıldığı aylara ve uzun yıllara ait iklim verileri Diyarbakır Meteoroloji Bölge Müdürlüğünden sağlanmış ve çizelge 3.1 te verilmiştir (Anonim,2007). 16

28 3. MATERYAL VE METOT Ramazan YOLCU Çizelge 3.1. Diyarbakır ın Uzun Yıllar ve Araştırmanın Yürütüldüğü 2007 Yılına Ait Ortalama Sıcaklık ( o C), Maksimum Sıcaklık ( o C), Minimum Sıcaklık ( o C), Yağış (mm) ve Oransal Nem (%) Değerleri. Aylar Yıl Ort.Sıc. ( o C) Max. Sıc.( o C) Min. Sıc. ( o C) Yağış (mm) Oransal Nem (%) Buharlaşma (mm) Rüzgar Hızı (m/s) Ocak Uzun yıllar Şubat Uzun yıllar Mart Uzun yıllar Nisan Uzun yıllar Mayıs Uzun yıllar Haziran Uzun yıllar Temmuz Uzun yıllar Ağustos Uzun yıllar Toplam Uzun yıllar Çalışmamız 2007 yılı içerisinde Nisan-Ağustos ayları arasında yürütülmüştür. Çizelge 3.1 ten izleneceği üzere denemenin yürütüldüğü dönemde en düşük ortalama sıcaklık 10.3 o C ile Nisan ayında, en yüksek ortalama sıcaklık 31.8 o C ile Temmuz ayında gerçekleştiği görülmektedir. Uzun yıllar ortalama sıcaklık değerlerine bakıldığında en düşük ortalama sıcaklığın 13.8 o C ile Nisan ayında, en yüksek ortalama sıcaklığın ise 31.0 o C ile Temmuz ayında gerçekleştiği görülmektedir. Deneme süresince gerçekleşen yağışa değerlerine bakıldığında; en düşük toplam yağışın 0.0 mm ile Temmuz ayında, en yüksek toplam yağışın 88.2 mm ile Nisan ayında gerçekleştiği görülmektedir. Uzun yıllar ortalama değerlerine bakıldığında toplam yağış miktarının en düşük 0.4 mm ile Ağustos ayında, en yüksek 70.5 mm ile Nisan ayında gerçekleştiği görülmektedir. Oransal nem değerlerine bakıldığında denemenin yürütüldüğü dönemde en düşük oransal nem % 23.5 ile Ağustos ayında, en yüksek oransal nem % 79.3 ile Nisan ayında kaydedilmiştir. Oransal nem in uzun yıllar değerlerine bakıldığında en 17

29 3. MATERYAL VE METOT Ramazan YOLCU düşük oransal nem % 27.3 ile Temmuz ayında, en yüksek oransal nem % 63.3 ile Nisan gerçekleştiği görülmektedir. Buharlaşma değerlerine bakıldığında ise denemenin yürütüldüğü dönemde en düşük buharlaşma 3.0 mm ile Nisan ayında, en yüksek buharlaşma mm Temmuz ayında kaydedilmiştir. Buharlaşma değerleri bakımından uzun yıllar değerlerine bakıldığında en düşük buharlaşma mm ile Nisan ayında, en yüksek buharlaşma mm ile Temmuz gerçekleştiği görülmektedir. Rüzgar hızı değerleri ise denemenin yürütüldüğü dönemde en düşük rüzgar hızı 1.2 m/s ile Mayıs ayında, en yüksek rüzgar hızı 2.8 m/s ile Temmuz ayında kaydedilmiştir. Rüzgar hızı değerleri bakımından uzun yıllar değerlerine bakıldığında en düşük rüzgar hızı 2.3 m/s ile Nisan ve Mayıs aylarında, en yüksek rüzgar hızı ise 3.3 m/s ile Temmuz ayında gerçekleştiği görülmektedir. Çalışmamızı yürüttüğümüz Nisan-Ağustos ayları arasında deneme sahamıza 56.6 mm yağış düşmüştür Toprak Özellikleri Deneme yerinde alınan bozulmuş ve bozulmamış toprak örneklerinde yapılan bazı analiz sonuçları Çizelge 3.2 te verilmiştir. Çizelge 3.2. Deneme Yeri Toprağının Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri ph Tuz Derinlik Kum Silt Kil As T.K. S.N. (%) Sınıfı (cm) (%) (%) (%) (g/cm 3 ) (mm) (mm) Kireç (%) Organik Madde (%) C C C Çizelge 3.2. te görüldüğü gibi organik madde içeriği; 0 90 cm derinlikte % , kireç içeriği; 0-60 cm derinlikte % 1.10, cm derinlikte ise % 4.80 oranında tespit edilmiştir. Deneme yerinin toprak tekstürü killi bünyededir. Diyarbakır ilinin tarıma elverişli alanları kırmızı kahve renkli topraklar olup, proje sahası toprağının ana maddesi esas itibariyle ince bünyeli alüvyal materyal, kireç taşı ile bazaltlar üzerinde parçalanmış şelmo formasyonu adı verilen 18