ANMED. ANADOLU AKDENİZİ Arkeoloji Haberleri News of Archaeology from ANATOLIA S MEDITERRANEAN AREAS. (Ayrıbasım/Offprint)

Transkript

1 ANMED ANADOLU AKDENİZİ Arkeoloji Haberleri News of Archaeology from ANATOLIA S MEDITERRANEAN AREAS (Ayrıbasım/Offprint) Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations

2 Myra-Demre Aziz Nikolaos Kilisesi Kazı, Koruma ve Onarım Çalışmaları 2012 Excavation, Conservation and Repair Work at St. Nicholas Church in Demre-Myra 2012 Sema DOĞAN T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Antalya Müzesi başkanlığında, bilimsel danışmanlığımda gerçekleşen çalışmalarımız 25 Haziran-15 Aralık tarihleri arasında Aziz Nikolaos Kilisesi nde ve kazı alanında yer alan yapılarda sürdürülmüştür. Bu çalışmalarda Antalya Koruma Kurulu nun tarih ve 4878 sayılı kararı ile onaylanmış olan Demre (Myra) Aziz Nikolaos Kilisesi 1. Derece Arkeolojik Sit Alanı Projesi Kapsamında Koruma ve Onarım Projesi uygulanmaya başlanmıştır* (Plan 1). Altı ay süren koruma ve onarım çalışmaları kilisede ve kazı alanındaki yapılarda gerçekleştirilmiştir: The work at the Church of St. Nicholas was carried out from 25 June to 15 December under the author s academic supervision and the Antalya Museum s direction. The work covered the start of the project, Conservation and Repair Work at the Church of St. Nicholas in Demre (Myra) within the Project of First Degree Archaeological Site, which was approved by the Regional Board at Antalya on 22 February 2011 with nr. 4878* (Plan 1). The conservation and repair work lasted for six months and covered the church building itself and other buildings in the excavation area. Kilisenin Ziyarete Açık Olan İç Mekânlarında, Batı Avlu, Güney Avlu ve Cephelerde Yapılan Uygulamalar İç mekânlardaki koruma ve onarım çalışmaları: Kilisenin galeri katında yılları arasında yapılan kazılarda ele geçen buluntular, ahşap kasalardan alınıp, sayımları yapılarak yeni plastik kasalara aktarılmış, Work at the Interior, West and South Courtyards, and Façades Open to Visitors Conservation and repair work at the interior: Finds from the excavations at the gallery floor of the church from 1989 through 2009 were removed from wooden boxes, checked against inventory records and placed in plastic boxes. They were then carried in three * 2012 yılı çalışmaları Kültür ve Turizm Bakanlığı ve DÖSİMM ödenekleriyle gerçekleştirilmiştir. Ayrıca Odeon Tours, Ford Otosan, Aygaz, Beko A.Ş. ve Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü (AKMED) in katkılarıyla desteklenmiştir. Tüm kurum, kuruluş ve yetkililere teşekkür ederim. Kazı başkanlığını üstlenen Antalya Müzesi Müdürü Mustafa Demirel e, çalışmalara katılan müze görevlileri Arkeolog C. Ayabakan, M. Deniz Mulgey, F. Nur Konukman a teşekkür ederim. Koruma ve Onarım Projesi, KA.BA Mimarlık Ltd. Mimar C. Kabaoğlu önderliğinde uzman bir ekip tarafından hazırlanmıştır. Çalışmalar müellif mimar C. Kabaoğlu denetiminde Restoratör A. Çakır yönetiminde bir grup restoratör, işçiler, öğretim üyeleri ve öğrencilerin katılımıyla, gerçekleştirilmiştir. Tüm ekip üyelerine teşekkür ederim. * The 2012 campaign was financed by the Ministry of Culture and Tourism as well as DÖSİMM. Further support came from Odeon Tours, Ford Otosan, Aygaz, Beko, Inc. and the Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations (AKMED). I would like to express my sincere gratitude to all the institutions and people. The excavation direction was undertaken by M. Demirel, the museum director, as well as archaeologists C. Ayabakan, M. D. M. Ülgey and F. N. Konukman of the Antalya Museum. The Conservation and Repair Project was prepared by an expert team led by architect C. Kabaoğlu of KA.BA Mimarlık, Ltd. The work was conducted by a group of restorers, workers, academics and students led by restorer A. Çakır under the supervision of architect C. Kabaoğlu. I wish to express my thanks to all the team members. 97

3 Res. 1 Opus sectile panoların onarımı, 1. Güneydoğu Şapel Fig. 1 Repair of opus sectile panels, first south-east chapel Res. 2 Naos ve bemanın duvarlarında sıva temizliği ve sıvaların çerçevelenmesi Fig. 2 Plaster cleaning and framing work on walls of naos and bema kilisenin batı alanına geçici depo olarak yerleştirilen üç konteynere taşınmış, eser listeleri Antalya Müzesi ne teslim edilmiştir. Kilisenin kuzey yan nefinin harap durumda-yarı yıkılmış tuğla beşik tonozu, özgün tuğlaların benzerleri ısmarlanarak özel yapım tuğlalarla onarılmıştır. Kilisenin içinde 1., 2., 3. güneydoğu şapeller ile güney mezar odasının zeminindeki ızgara biçimli demir zemin panelleri kaldırılmıştır. Bu demir paneller yeniden kullanılarak kilisenin gezi güzergâhını kolaylaştıracağı düşüncesiyle güney avludan mezar odasına giriş sağlamak üzere geçici giriş platformu yapılmıştır. 1., 2. ve 3. güneydoğu şapellerin, bemanın, kuzey ve güney yan neflerin, iç nartheksin opus sectile zemin döşemelerinde koruma ve onarımlar gerçekleştirilmiştir (Res. 1). Kilisenin yan nefleri ile narthekslerdeki döşeme taşlarının arasındaki boşluklar temizlenerek harç dolgu ile sağlamlaştırılmıştır. Kilisenin güney yan nefinden narthekse geçiş sağlayan ve ziyaretçiler için tehlike oluşturan kapının iki parça halindeki kırık lentosu, yapıştırılıp üstten çelik bağlantıyla onarılmıştır. Kilisenin içinde bemanın ve naosun duvarlarındaki orijinal sıvalarda temizlik yapılmış, dökülmüş kenarları çerçevelenerek kapatılmıştır (Res. 2). Bu mekânlarda duvar temizliği tamamlanıp enjeksiyonla sağlamlaştırma işlemi gelecek sezona bırakılmıştır. 2. güneydoğu şapelin arkosoliumu içindeki 19. yy. a ait yazıtlı lahit kapağı kaldırılıp, lahdin içindeki toprak-çöp containers and placed to the west of the church for temporary storage; the lists of artefacts were handed over to Antalya Museum. The semi-damaged brick vault of the north aisle was repaired with similar modern bricks produced on order. The grid iron floor panels at the first, second and third south-east chapels and south burial chamber were removed. These iron panels were reused to create a temporary platform facilitating access from the southern courtyard to the burial chamber. The opus sectile flooring of the first, second and third south-east chapels, bema, north and south aisles and inner narthex were conserved and repaired (Fig. 1). The gaps between the floor stones in the side aisles and narthexes were cleaned and filled with mortar in order to reinforce them. The broken lintel of the doorway between the southerly aisle and the narthex posed a danger for visitors, and it was secured with a steel connection. The original plaster on the walls of the bema and naos was cleaned and fallen edges were completed (Fig. 2). Wall cleaning in these areas was completed, and reinforcement by injection will be done in the next campaign. Cleaning was done in the earth-trash filling of the sarcophagus with the 19th-century inscribed lid in the second south-east chapel s arcosolium, in the sarcophagus in the naos placed between the two arches opening 98

4 Res ve 2. Güneydoğu şapellerin yıkılmış pencere açıklıkları, onarım öncesi Fig. 3 Damaged window openings of first and second south-east chapels before repair Res ve 2. Güneydoğu şapellerin pencere açıklıkları ve kubbe, onarım sonrası Fig. 4 Window openings and dome of first and second south-east chapels after repair karışımı dolgu; naosta kuzey yan nefe açılan iki kemer arasına yerleştirilmiş lahdin içindeki toprak; kilisenin içindeki pencere ve nişler içindeki moloz, toprak ve toz temizlenmiştir. Dış cephe ve avlulardaki koruma ve onarım çalışmaları: Kilisenin dış cephelerinde derzlerin temizliği yapılmış, duvar örgüsünde taşların arasında dökülmüş derzler, yapı evrelerine göre belirlenen, orijinaline uygun ve projede belirlenmiş katkı oranlarıyla hazırlanan harç ile doldurularak duvarlar sağlamlaştırılmıştır. 1. ve 2. güneydoğu şapellerin yıkılmış doğu pencerelerinin kemerleri orijinaline uygun biçimde tamamlanmıştır (Res. 3-4). Kemer örgüsünde kullanılmak üzere tuğla malzeme özgününe yakın katkı malzemesi, renk ve boyutlarda ısmarlanarak yaptırılmıştır. 1. ve 2. güneydoğu şapellerin apsis yarım kubbeleri dıştan yıkılmış durumda olup, öncelikle saçak hattındaki tuğla örgü sırası tamamlanmış, 1. şapelin yarım kubbesi örülerek harç sıva ile kapatılıp korumaya alınmıştır (Res. 4). Gelecek sezonda 2. güneydoğu şapelin yarım kubbesinde aynı işlem yapılacaktır. Kilisenin güneydoğu girişinde yıkılmış durumdaki duvarlar bir-iki sıra tamamlanıp derzleri yapılmış ve duvarların üzerine harpuşta uygulaması (caping) yapılmıştır. Kilisenin üst örtü elemanlarında onarılması gereken yerler tespit edilmiş; yanı sıra örtü elemanlarının üzerinde toprak ve bitki temizliği yapılmıştır. Batı avlunun güney duvarına bitişik 1118 tarihli arkosoliumun günümüzde kırılmış ve yerinde olmayan çatı into the north aisle and in the windows and niches of the church building. Conservation and repair work on the exterior façades and courtyards: The mortar between the courses on the exterior façades of the church was cleaned and secured with mortar prepared according to the construction phases and clearly stated in the project. The damaged east windows of the first and second south-east chapels were completed according to their original form (Figs. 3-4). Bricks for use in the arches were specially manufactured on demand with original temper materials, colours and dimensions. The semi-domes of the first and second south-east chapels had fallen on the outside. So first the brick row at the eave level was completed, then the semi-dome of the first south-east chapel was built and plastered with mortar and taken under protection (Fig. 4). The semi-dome of the second south-east chapel will be repaired similarly in the next campaign. The fallen walls at the south-east entrance to the church were raised one or two rows and their tops were capped. Areas of the superstructure in need of repair were identified, and earth and vegetation on the roof were removed. The broken and missing roof tiles used at the arcosolium (d. A.D. 1118) adjoining the south wall of the west courtyard are to be replaced with new ones manufactured according to the only fully intact example. However, taking into consideration the difficulty of brick production during the winter, it was decided to produce 99

5 Res. 5 Batı avludaki 1118 tarihli arkosolium, duvar resimleri ve sıvalarda temizlik çalışmaları Fig. 5 Cleaning work on wall painting and plaster of 12th century arcosolium in west courtyard kiremitleri, mevcut olan in situ yegâne tüm kalmış örneğe göre ısmarlanmış ancak kasım-aralık aylarında kiremitlerin kurumasının zorluğu göz önüne alınarak, gelen örnek üzerinden, gelecek sezon siparişin verilmesi planlanmıştır. Arkosoliumun içindeki duvar resimlerinde mekânik temizlik yapılmış, mevsim koşulları nedeniyle gelecek sezon kimyasal malzemeyle temizlik, koruma ve onarım çalışmalarına devam edilecektir (Res. 5). Bu kapsamda arkosoliumun yağmur sularından korunması amacıyla geçici çatı ile korumaya alınmıştır. Gelecek sezonda kiremit çatı örülerek geçici çatı kaldırılacaktır. Kilisenin dış nartheksinin avluya açılan çift kemerli penceresinde iki kemeri taşıyan pencere payesi, Andriake den alınan blok taşlarla, güneydoğu şapellerdeki orijinal pencere payesine uygun biçim ve boyutlarda yontulup yerine monte edilmiştir (Res. 6). 19. yy. da Rusların onarımları sırasında eklenmiş olan dış nartheksin pencere payesi yerinde mevcut olmayıp, kemer kilit taşı yıkılmış durumda pencere içinde durmaktaydı. Taş Elemanların Temizlik ve Onarım Çalışmaları Avluda sergilenen ve galeride bulunan levha, templon payesi, templon arşitravı, gibi kilisenin mimari ve liturjik taş elemanları ile lahitler ve kapakları onarılmıştır. Kilisenin güneydoğusundaki girişte yer alan Aziz Nikolaos un heykelinin yanında kırılmış ve yerinde sabitlenmemiş olan sütun, ziyaretçiler için tehlikeli olup yerinden kaldırılarak zemine yatırılmıştır. Mekânın üzerinde şu anda mevcut olan bez örtünün engel teşkil etmesi nedeniyle önümüzdeki sezon örtünün değişmesiyle birlikte sütunun sağlamlaştırılıp ayağa kaldırılması planlanmıştır. Res. 6 Dış nartheksin batı avluya açılan penceresi, onarım öncesi ve sonrası Fig. 6 Window of outer narthex opening outside before and after repair them in the next campaign. Wall paintings in the arcosolium were cleaned mechanically; chemical cleaning, conservation and repair work have been postponed to the next campaign due to weather conditions (Fig. 5). For this reason the arcosolium was placed under the protection of a temporary roof. In the next campaign a tiled roof will be built and the temporary one removed. The double-arched window on the wall of the outer narthex that opens onto the western courtyard needed a central pier to carry the two arches. This was produced with block stones from Andriake like the original one in the windows of the south-eastern chapels (Fig. 6). The pier of this window of the outer narthex, added by the Russians in the 19th century, was missing, and the keystone had fallen down on the sill. Cleaning and Repair of Stone Objects The panels, templon balusters, templon architrave, and other architectural and liturgical stone members of the 100

6 Kilisenin güneyindeki mezar odasında arkosolium içinde yer alan girland-çelenk kabartmalı lahdin kırılmış ve ahşapla tutturulmuş kapağı onarılıp çelik çubuklarla bağlanarak sağlamlaştırılmıştır. Önceki yıllarda kazı çalışmaları sırasında Demre Mezarlığı nda mezar taşı olarak kullanıldığı tespit edilerek kiliseye getirilmiş olan, 1042 tarihli Konstantin Monomakhos ve karısı Zoe nin onarım kitabesinin üzerindeki beyaz badana, yosun ve mikroorganizmalar kimyasal malzemelerle temizlenmiştir. Ziyaretçilere Yönelik Uygulamalar Kilisenin ziyarete açık mekânları halatlı ahşap direklerle düzenlenerek geçici gezi güzergâhı oluşturulmuştur. Yapının bir müze-kilise işlevine uygun çağdaş bir görünüm kazanması amacıyla özellikle kutsal bölüm olan bemayı ayıran, aynı zamanda özellikle yaz aylarında yoğun ziyaretçi sayısı nedeniyle kilise içinde yaşanan karmaşanın önlenebilmesi amacıyla giriş ve çıkışları ayıracak şekilde gezi güzergâhı düzenlemesi yapılmıştır. Bu düzenleme için güney avluda hazırlanan platformdan mezar odasına giriş sağlanmıştır. Gezi güzergâhını gösteren bir plan ile kilisenin yapı evrelerini açıklayıcı bir çizim içeren broşür hazırlanarak girişte ziyaretçilere ve rehberlere verilmesi sağlanmıştır. Güney dış yan nefte bulunan ve ziyaretçilerin yoğun ilgisini uyandıran lahdin önüne daha önce yerleştirilmiş olan parçalı cam panel ile önündeki kalın demir boru kaldırılmış; lahdin temizliği yapıldıktan sonra pleksiglass panelle lahdin önü kapatılmıştır. Kilisenin güney girişinde, mezar odasında, dış yan nef, prothesis, iç nartheks başta olmak üzere yapının içindeki Aziz Nikolaos un yaşamına ilişkin sahneler ile İncil konulu duvar resimleri belgelenmiş, ziyaretçileri bilgilendirme amacıyla sahnelerin iki dilde açıklamaları, sanal ortamda sunulabilecek bir proje olarak hazırlanmış, henüz uygulaması yapılmamıştır. Kilisenin Kuzeyinde, Kuzeybatısında ve Kuzey Doğusundaki Çalışmalar Kazı alanında çalışmanın ilk ayında alan temizliği yapılmış, çalışmalara iki yıl ara verildiğinden alanda biriken dolgu toprak temizlenmiş, duvarlarda ve yıkılmış durumdaki duvar üstlerinde köklenmiş bitkiler temizlenmiştir. Kazı alanında kuzey arkad duvarları, kilisenin kuzey duvarları, C1 ve C2 mekânlarının duvarları, B yapısının (Episkopeion) duvarları ile K1, K2, K3, K4, K5 mekânlarının duvarlarında derz temizliği yapılmıştır. church displayed in the courtyard as well as sarcophagi were repaired. The broken column next to the statue of St. Nicholas by the church s entrance was not fixed and therefore posed a threat to the visitors, so it was removed and placed on the ground. The fabric covering of the area caused difficulty so in the next campaign the column will be fixed and erected when the fabric cover is replaced. The sarcophagus with garland and wreath décor in the arcosolium of the southerly burial chamber had a broken lid. The lid had previously been fixed with some wood but now was repaired and fixed with steel rods. An inscription noting repair work by Constantine IX and Zoe in A.D was found in the modern Demre cemetery. It had reused as a tombstone in the previous years. The plaque was cleaned of whitewash, moss and other microorganisms using chemical agents. Arrangement Work for Museum Visitors The areas accessible to visitors were arranged with roped wooden balusters to form a temporary route. In order to provide a modern dimension to the museum/ church, particularly in the bema area that witnesses large summertime crowds with subsequent confusion, a visiting route was arranged that separates the in- and outflow of visitors. Thus the platform prepared in the south courtyard leads to the burial chamber. A plan showing the visiting route and a flyer explaining the building phases were prepared and handed out to guides and visitors right at the entrance. The attractive sarcophagus in the southern outer aisle formerly had a glass panel and thick iron pipe placed in front. Following the cleaning of the sarcophagus, the pipe was removed and a new plexiglass panel was placed in front of it. All the wall paintings on the life of St. Nicholas and the Bible found at the south entrance to the church, in the burial chamber, outer side aisle and inner narthex above all, were documented. Explanations for visitors were prepared in two languages for digital media but not implemented yet. Work at the Excavation Areas to the North, North-west and North-east of the Church Because work had been halted for two years, the excavation areas, walls and tops of walls were cleaned of vegetation, debris, etc. in the first month of the work. 101

7 Res. 7 C1 mekânının kuzey cephesindeki kemerler ve taşıyıcı paye onarımı Fig. 7 Repair of carrier pier and arches on north façade of C1 Res. 8 K mekânlarının kuzey cephelerindeki duvar örgüsü ve kemer onarımları Fig. 8 Masonry and arch repair work in north façades of rooms K Duvar örgülerindeki taşların arasında derz boşlukları, dönemine uygun, özgün harcın benzeri olan, korumaonarım projesinde katkı oranları belirlenmiş harç ile doldurularak sağlamlaştırılmıştır. Yıkılmış duvarlar ge rekli görülen yerlerde yapının özgün taşlarıyla bir-iki sıra örülerek tamamlanmış ve duvarların üst kısımlarına harpuşta uygulaması yapılmıştır. C1 mekânının doğu bölümünün tonozu ve doğu duvarının üst bölümü önceki yıllarda yıkılmış olup, 2012 yılı çalışmalarında mekânın dışta üst dolgu toprağı; içte tonozun yıkıntı taşları temizlenmiş, tonozun içinde belirlenen kemerli kapı ve tonoz kemeri ile yıkılmış duvar yapının özgün taşlarıyla yeniden örülmüş ve tonoz tamamlanarak güçlendirilmiştir. Mekânın üzeri dışta tonozun korunması amacıyla harçla kaplanmıştır. Üstte yağmur sularının atılabilmesi için yeni bir çörten, Andriake den getirilen blok taştan yontularak hazırlanmış, iklim koşullarından dolayı harcın kuruyamaması nedeniyle yerine yerleştirilmesi gelecek sezona bırakılmıştır. C1 mekânının kuzey cephesindeki kemerli nişlerde iki kemerin yıkılmış taşıyıcı payesi onarılmıştır (Res. 7). Podyumdan C1 mekânının üst katına çıkış sağlayan, basamakları yıkılmış ve eksik durumdaki merdiven, Andriake den alınan orijinal blok taşlar işlenerek tamamlanmıştır. K2 mekânında galeriye çıkış sağlayan merdivenin ara boşluğunda kuzeye açılan yıkılmış iki pencere kemeri içte taş, kuzeye bakan dış yüzünde özgün tuğlalara uygun ısmarlanan tuğlalarla örülerek tamamlanmıştır. K2 ve K3 mekânları arasında, galeriye çıkış sağlayan merdivenin yanındaki yıkılmış duvar, güvenlik önlemi amacıyla iki sıra örülerek yükseltilmiştir. K3 mekânının kuzey duvarında dışa açılan pencere kemerleri özgün Mortar lines between the courses of stones in the north arcade walls, north walls of the church, walls of C1 and C2, walls of structure B (episkopeion) and K1-5 were cleaned. Missing sections were filled with mortar of original quality whose contents were designated in the conservation and repair project. Walls fallen down were rebuilt with one or two courses of original stones where necessary and capped with mortar on top for protection. The vault of the east section of C1 and the upper part of the eastern wall had collapsed in previous years. In 2012 the top earth-fill on the outside and rubble of the vault inside were removed. The arched doorway identified in the vault, the vault-arch and the collapsed wall were rebuilt using original stones, and the vault was completed to strengthen it. The top of the room was covered with mortar in order to protect the vault. A new gutter was carved from block stones brought from Andriake for draining rain water; however, it will be put in place in the next campaign due to the climate s effect on the drying process. The fallen carrier pillar of the two arches of the arched niches in the north façade of C1 was repaired (Fig. 7). The flight of stairs leading from the platform to the upper floor of C1 was completed using blocks brought from Andriake. Two window arches opening northwards at the landing of stairs leading to the gallery were built and strengthened with stones on the interior and with specially produced bricks on the outside. The fallen wall by the stairs leading to the gallery between K2 and K3 was rebuilt two courses for security measures. Window arches opening outside in the north wall of K3 were completed with specially produced bricks. The fallen north wall was completed with one or two courses rebuilt. 102

8 tuğlalara uygun ısmarlanan tuğlalar ile örülerek tamamlanmıştır. Yıkılmış kuzey duvar bir-iki sıra örülerek tamamlanmıştır. K4 mekânının sütun ve kemerli dışa açılan arkadında yıkılmış kemerler tamamlanmıştır. K4 mekânının içindeki tonozun yıkılmış bölümü içte onarılmış ve güçlendirilmiştir. K4 mekânından kilisenin kuzey yan nefinin batı bölümüne açılan kapının kırık iki parça halindeki lentosu onarılmış ve sağlamlaştırılmıştır. K4 mekânının tuğla bezemeli kuzey cephesinde, olasılıkla yakın bir tarihte yapılmış bir uygulama ile eklenen kaba yonu duvar dolgusu alınmış, yapının özgün taşlarıyla örülerek tamamlanmış ve sağlamlaştırılmıştır. K4 mekânının örtüsü dışta da onarılarak güçlendirilmiştir (Res. 8). K5 mekânının tonozu ve kemeri tamamlanarak onarıldı. K5 mekânının içinde yıkılmak üzere olan, geçmiş yıllardaki bir müdahaleyle üst noktada ahşapla kapatılarak geçici korumaya alınmış olan tonoz, yapının özgün taşlarıyla örülerek tamamlanmış ve sağlamlaştırılmıştır. The fallen arches in the arcade facing outside with column and arch of K4 were completed. The damaged part of the vault of K4 was repaired and strengthened on the inside. The lintel of the doorway between K4 and west section of north side aisle of the church was repaired and strengthened. The roughly cut stone filling of possibly recent date in the brick-decorated north wall of K4 was removed, rebuilt with original stones of the structure and strengthened. The superstructure of K4 was repaired on the exterior and reinforced (Fig. 8). The vault and arch of K5 were completed and repaired. The vault was about to collapse and had previously been placed under temporary protection by a wooden panel; it was rebuilt with original stones from the building and strengthened. 103