Ünite 3 - Konumlandırma

Transkript

1 Uzaktan Algılamaya Giriş Ünite 3 - Konumlandırma

2 UA Verisi ve Coğrafi Konumlandırma Uzaktan Algılama ile elde edilen görüntü verileri coğrafi koordinatlar ile gelmektedir. Bu veriler her hücrenin orta noktasının koordinatları şeklinde olabileceği lbil gibi görüntünün öü ü köşe koordinatları ile de elde edilebilir. Uzaktan algılama ile elde edilen görüntülerdeki konumlandırma bilgilerinin kullanıcı tarafından yorumlanıp anlamlandırılması için konumlandırmanın temel prensipleri iyi anlaşılmalıdır. Konumlandırma bilgisi uzaktan algılamayı tamamlayan ve uzaktan algılama g g y y g verilerinin işlendikten sonra coğrafi bilgi sistemleri gibi araçlarla birlikte kullanılabilmesi için önemli bir araçtır.

3 GİRİŞ Yeryüzündeki bir mekanın ve ayrıntılarının düz bir yüzey üzerinde belli bir ölçekle sembollerle bir referans sisteme göre ifade edilmesine harita, bu bilime de katoğrafyağ denir.

4 GİRİŞ Bir başka deyişle eğri yeryüzü şeklinin düz harita yüzeyi olarak ifade edilmesi ile haritalar elde edilir. Haritaların elde edilmesi i içini gerekli üç temel parametre vardır: Yerküre yüzeyinin matematiksel modeli (küremsi/elipsoid/geoid) Yerküre üzeride haritalanacak bölgenin matematiksel modeli (Datum) Projeksiyon sistemi

5 GİRİŞ Bir haritada yer alan detaylar: yatay ve coğrafi (enlem (ϕ), boylam(λ)), projeksiyon (UTM) (Sağa,Yukarı) ğ düşey (yükseklik) klik) koordinatlarla tanımlanır.

6 GİRİŞ Yatay ve düşey koordinatlandırma için şunlar gereklidir: Yerküre e yüzeyinin matematiksel modeli (küremsi/elipsoid/geoid) Yerküre üzeride haritalanacak bölgenin matematiksel modeli (Datum) Projeksiyon sistemi

7 Yerküre Yüzeyinin Matematiksel Modeli Yerkürenin yüzeyi üç farklı matematiksel tik modelle belirlenebilir: Küremsi (spheroid) Kutuplardan basık elipsoid (oblate ellipsoid) Geoid (gravite modelleri)

8 Yerküre Yüzeyinin Matematiksel Modeli Küremsi (spheroid): Her iki ekseni de eşit olan elipsoid yüzeyine denir. Küremsi tam küre olmayan demektir. Yerkürenin ekvator çapı km iken kuzey kutbundan güney kutbuna olan yarıçapı ise km. dir. küremsi

9 Yerküre Yüzeyinin Matematiksel Modeli Kutuplardan Basık Elipsoid (oblate ellipsoid): Kutup bölgesinde düzleşme olan elipsoid yüzeyidir. Düzleşme düzeyine göre elipsoidin şekli değişir. Kaynak: t d /ittf/p l il d d /C C e/text/ISOIEC_18026E_RD_ORM.HTM

10 Yerküre Yüzeyinin Matematiksel Modeli Yerküre yüzeyi simetrik değildir. Bu nedenle bir coğrafi bölyeye uyan elipsoid başka bir coğrafi bölgeye uymayabilir. Dolayısı ile dünya üstündeki farklı coğrafi alanlar için farklı elipsoid modelleri geliştirilmiştir. Bu farklılıkları göz ardı edip tüm yerküre için aynı elipsoidin kullanılması kilometrelere varan hatalara yol açabilir. En sık kullanılan l elipsoidler: idl GRS80 (North America) Clark 1866 (North America WGS84 (GPS World-wide) International 1924 (Europe) Bessel 1841 (Europe)

11 Yerküre Yüzeyinin Matematiksel Modeli Geoid (Yunanca yerküre şekli) Belli bir kütlenin üstündeki tüm uzay cisimleri gibi yerküre çekim ve potansiyel enerjinin mimimumda olduğu küreşekline benzese de kendi etrafındaki hızlı dönüşü nedeni ile kutuplardan basık ekvatordan şişkin bir şekildedir. Ortalama olarak yerküredeki bir yüzey, her noktada yerçekimi kuvvetine dik olarak yer almaktadır ve bu da karaların yüzey şekillerini belirler. Ancak yerküredeki kıtalarındağılımı ve birim ağırlığı aynı olmadığından yerküredeki ki kütle konsantrasyonu homojen değildir. Bu nedenle yerküre yüzeyi düz değil ve şekli de karmaşıktır.

12 Yerküre Yüzeyinin Matematiksel Modeli Geoid (Yunanca yerküre şekli) Geoid Eşpotansiyel yüzey demektir. Eşpotansiyel yüzey teorik olarak ortalama okyanus yüzeyi ile örtüşmektedir ve ilk defa C.F. Gauss tarafından tanımlanmıştır. Geoid modeli için yerküre yüzeyinde yerçekimi ölçümleri yapılarak yerçekiminin i i dağılımığ modellenir. height re d_blue.png

13 Haritalanacak her yeryüzü alanı için tanımlanan referans elipsoidin parametre setine datum denir. Bir başka deyişle yeryüzündeki üü noktalarıntanımlanabilmesi amacıyla kullanılan referans koordinat sistemi için kabul edilen başlangıca datum adı verilir (Demirkol ve ark.) Referans elipsoidin tanımlanması için öncelikle koordinat sistemlerinin belirlenmesi gerekir. Koordinat sistemleri koordinat eksenlerinin dünya üzerinde bir noktaya sabitlenmesi ile elde edilir. Bu sabit noktalar dünya üzerinde doğal olarak bulunan noktalar (doğal koordinat sistemi) olabileceği gibi sonradan yapay y olarak da oluşturulabilirler ş (model koordinat sistemleri).

14 Doğal Koordinat Sistemi Gök cisimlerinin çekim etkileri nedeni ile dünyanın dönme ekseni sabit değildir. Bir koordinat sistemi oluşturmak amacı ile dünyanın yılları arasındaki dönme ekseninin ortalaması bütün dünya için başlangıç kabul edilerek bir referans noktası tanımlanmıştır.

15 Doğal Koordinat Sistemi Doğal Koordinat Sistemi Eksenleri Z ekseni Konvansiyonel Uluslararası Orijinden [CIO, Conventional International Origin ). X ekseni Greenwich ortalama astronomik meridyeninden geçer. Y ekseni ise bunlara dik sağ el sistemidir.

16 Doğal Koordinat Sistemi P noktasının koordinatları: Φ: Coğrafi enlem [P deki düşey (şakül eğrisinin doğrultusu ile ekvator düzlemi arasındaki açı] Λ : Coğrafi Boylam [P den geçen ve yerin dönme eksenine parelel olan bir doğru ile P deki düşey eksen (P nin boylam/meridyen düzlemini) ile ortalama Greenwich astronomik meridyeni arasındaki açı]. W:Yükseklik [P nin H ortometrik (jeoide göre) yüksekliğidir] ğ (Demirkol ve ark. 2006)

17 Astronomik enlem ve boylamının belirlenmesi oldukça uzun zaman alan bir işlem olduğundan Model Koordinat Sistemleri i (Datumlar) t l ) kullanılmaktadır. l kt

18 Bir datum belirlenmesi için referans elipsoidin parametre setinin belirlenmesi gerekir. Parametre seti elipsoidin idi eksenleri ve yerkürenin merkezinden sapma miktarını gösteren parametrelerden oluşur.

19 Yeryüzünde yapılan ölçümler geoid yüzeyinin gerçek ölçümleridir. Ancak yerküre yüzeyine oturtulan elipsoid ise matematiksel modeldir. Dolayısı ile ölçümlerin seçilen elipsoide göre tekrar hesaplanması gerekir. küremsi

20 Yatay ve düşey koordinatlar için ayrı datumlar kullanılır l ve sırası ile yatay datum ve düşey datum olarak adlandırılırlar

21 Yatay Datum Bir yatay y datumun tanımlanması için dört temel şatın tamamının ya da bir kısmının sağlanması gerekir: 1. Matematiksel yüzey modeli: Yerin gerçek şeklineenyakın geometrik şekil (elipsoid) 2. Fiziksel model I: Matematiksel modeli oluşturulan elipsoidin kütlesinin yerin kütlesine eşit olması 3. Fiziksel model II: Matematiksel modeli oluşturulan elipsoidin dönme ekseninin yerin dönme ekseni ile çakışması 4. Geometrik model: Matematiksel modeli oluşturulan elipsoidin ağırlık merkezinin yerin ağırlık merkezi ile çakışması

22 Yatay Datum İki temel yatay datum tipi vardır: 1. Mutlak datum (dört temel datum koşulununş da sağlanması) ğ 2. Göreceli datum (dört temel koşuldan fiziksel Model II nin sağlanmaması ve diğer koşulların sağlanması yani dönme ekseninin tam çakışmayıp paralel a olma durumu) u u)

23 Düşeyş Datum Ortalama deniz seviyesi düşey datumu oluşturur. Yerüyüzündeki yükseltiler haritalanacak bölge için oluşturulan ortalama deniz seviyesine bağlı olarak bulunur. Ülkemiz haritalarında kullanılan düşey datum; ANTALYA da 1936 yılında kurulmuş olan deniz seviyesi ölçme (mareograf) istasyonunda yılları arasında yapılan ölçülerin ortalaması ile belirlenmiştir (Demirkol ve ark.) 6.pdf 1. Okyanus 2. Elipsoid 3. Yerel şakül 4. Kıta 5. Geoid

24 Farklı datumlar haritalanacak yeryüzü bölümüne bağlı olarak geoide göre değişik elipsoid oriyantasyonları (referans elipsoid) kullanırlar. Amaç seçilen elipsoide göre en doğru koordinatlama yapmaktadır. P h H N Jeoid Elipsoit (Demirkol ve ark. 2006)

25 Referans Elipsoid Elipsoid bir yüzeydir ve bir elipsin küçük ekeseni etrafında döndürülmesi ile oluşur. Dolayısı ile elipsoidin büyüklüğü kullanılan elipsin parametrelerine bağlıdır. Elipsoidin dönme ekseninden geçen düzlem ile elipsoidin arakesiti yine bir elipstir ve buna meridyen elipsi adı verilir. Meridyen elipsi a ve b yarı eksenleri ile belirlidir. b a Elipsoid (dönel) Meridyen elipsoidi

26 Referans Elipsoid Bir elipsoid iki yarı eksenine bağlı olarak aşağıdaki parametreler elde edilebilir: Elipsoid basıklığı (f) 1. Eksentrisite (e 2 ) 2. Eksentrisite it ( (e 2 ) a b f = a a b 2 e = a ' a b e = 2 b Bir parametre çiftinin bilinmesi diğerlerinin elde edilmesi için yeterlidir: e 2 = f(2 f) b = a(1 f )

27 Referans Elipsoid Bir göreceli elipsoid olan Hayford elipsoidi 1924 de Uluslararası Jeodezi ve Jeofizik Birliği nce dünya elipsoidi olarak kabul edilmiş vetürkiyedebubirliğin tavsiyesine uyarak bu elipsoidi referans elipsoid [ED 50 (European Datum 50)] olarak kullanmaktadır. Son yıllardaki uydu teknolojisindeki gelişme ile geliştirilen WGS84 elipsoidi de yaygın şekilde kullanılmaktadır ELİPSOİD YILI a (m) b (m) f Everest /300.8 Bessel / Clarke /295 Hayford /297 Krassovsky /298.3 Fischer /298.3 GRS / WGS /

28 Elipsoid id Üzerinde Tanımlı Koordinat tsistemleri i Referans elipsoidler üzerinde tanımlanan koordinat sistemleri jeodezik eğrilere göre ifade edilmiştir. Elipsoid üzerinde herhangi iki noktadaki yüzey normalleri aykırı doğrular olduğundan bu iki noktayı birleştiren iki ayrı normal kesit eğrisi vardır. Bu yüzden normal kesit eğrileri, elipsoid üzerinde iki noktayı birleştiren tek anlamlı bağlantı eğrisiğ olarak kullanılamaz. İki nokta arasındaki en kısa yola jeodezik eğri denir. Sözgelimi Küre üzerindeki normal kesit eğrileri(kürenin merkezinden geçen düzlem ile kürenin arakesiti olan büyük daire yayları) ise birer jeodezik eğridir.

29 Elipsoid id Üzerinde Tanımlı Koordinat tsistemleri i Koordinat sistemleri üç ana başlık altında incelenebilir: Jeodezik (coğrafi) koordinat sistemleri Yer merkezli yer sabit koordinat sistemleri Projeksiyon (izdüşüm) koordinat sistemleri

30 Elipsoid Üzerinde Tanımlı KoordinatSistemleri Jeodezik (Coğrafi) Koordinatlar Jeodezik eğri olan ekvator ile meridyenlerden birinin başlangıç meridyeni olarak alındığı koordinat sistemleridir. Başlangıç meridyeniolarakingiltere deki Greenwich kasabasındaki gözlemevindeki teleskobun optik merkezinden geçen gç astronomik meridyen alınır. Elipsoid üzerinde bir P noktasının coğrafiğ enlemi,φ, φ P deki normalin ekvator düzlemi ile yaptığı açıdır. P noktasının boylamı ile başlangıç boylamı arasındaki açıya, λ,da noktanın boylamı denir. Elipsoid üzerinde φ lerin sabit olduğu noktalar paralelleri (enlemleri), λ ların sabit olduğu noktalar ise meridyenleri (boylamları)oluşturur.

31 Elipsoid Üzerinde Tanımlı Koordinat Sistemleri Jeodezik (Coğrafi) Koordinatlar Elipsoidid üzerinde φ lerini sabit olduğu ğ noktalar paralelleri, λ ların sabit olduğu noktalar ise meridyenleri oluşturur. Bu koordinat sistemlerinde koordinatlar enlem (φ), boylam (λ) ve yükseklik (h) olarak ifade edilirler ons/coordtrans.html

32 Elipsoid Üzerinde Tanımlı KoordinatSistemleri Jeodezik (Coğrafi) Koordinatlar Elipsoidin basıklığı nedeniyle, P noktasından geçen ve elipsoide dik olan doğrultu ile merkez kesişmez. Küresel koordinatlarda ise bunlar çakışıktır. Bir noktadan geçen paralel dairesinin ekvatora olan açısal uzaklığına enlem, bir noktadan geçen meridyenin başlangıç meridyeni düzlemi ile arasındakiaçıya boylam denir. Yeryüzündekibirnoktanın coğrafikoordinatları, seçilen elipsoide göre değişir.

33 Elipsoid Üzerinde Tanımlı KoordinatSistemleri Jeodezik (Coğrafi) Koordinatlar Gratikül (Graticule): enlem ve boylamlardan oluşan ağ Paraleldeki uzunluk: CD = R*Dl= Re*Dl*Cosf (paralellere göre değişir) Meridyendeki uzunluk: AB = Re*Df (tüm meridyenler için aynı)

34 Elipsoid Üzerinde Tanımlı KoordinatSistemleri Jeodezik (Coğrafi) Koordinatlar Enlem boylam birimi derece ( )dakika( )saniye( )dir. (60 =1 ve 60 =1 ) Ekvatorda1saniye=30m.(yaklaşık) kl k) Dereceyi desimal hale (ondalıklı)dönüştürmek için, dd= d + d /60 +s /3600 formülü kullanılır. l Virgülden sonra 6 basamak 10cm doğruluk verir. Ekvatordan kutuplara yaklaşık uzunluk 10,000,000 metredir.

35 Elipsoid Üzerinde Tanımlı KoordinatSistemleri Jeodetzk (Coğrafi) Koordinatlar Örnek:30 o kuzey paraleli ve 90 o batı meridyeni boyunca 1 o lik artış uzunlukta ne değiştirir?(yerinyarıçapı= 6370 km.) Çözüm: 1ºaçı değeri radyana dönüştürülürse Pi radyan= 180º,1º= pi/180= /180 = radyan Meridyen için,dl = Re*Df= 6370 * = 111 km Paralel için,dl = Re*Df*Cosf= 6370 * * Cos 30= 96.5 km

36 Elipsoid Üzerinde Tanımlı KoordinatSistemleri Yer merkezli yer sabit koordinatlar Uygun bir meridyen X ekseni olarak alınır ve bunun üzerinde bir O noktası başlangıç olarak seçilir. P den X eksenine dik indirilen jeodezik eğrisinin uzunluğu, ğ y, eğrininğ X eksenini kestiğiğ nokta ile O noktası arasındaki meridyen yayının uzunluğu da xkoordinatını verir. Referans olarak elipsoid yerine küre alındığında koordinat eksenlerini tanımlayan yaylar büyük daireler şeklini alır. Elipsoid ile küre arasındaki fark eğrilik farkıdır. Küre üzerindeki normal kesitlerin eğriliği her yönde eşit iken elipsoid üzerinde her yönde eğrilik farklıdır.

37 Elipsoid Üzerinde Tanımlı KoordinatSistemleri Yer merkezli yer sabit koordinatlar Bu koordinatlar 3 Boyutlu kartezyen koordinat sistemine göre ifade edilir. Koordinat sisteminin merkezi yerin kütle merkezidir ve x ve y eksenleri ekvator düzlemi (sıfırıncı enlem) ile çakışıktır. z ekseni ise yerin dönme ekseni ile çakışmaktadır. Ayrıca x ekseni sıfırıncı boylamdan geçer.

38 Elipsoid Üzerinde Tanımlı KoordinatSistemleri Yer merkezli yer sabit koordinatlar ons/coordtrans.html

39 Elipsoid düzerinde Tanımlı Koordinat Sistemleri Yer merkezli yer sabit kutupsal koordinatlar Elipsoidal kutupsal koordinatlar yüzey üzerindeki her nokta için tanımlanır. Bir P noktasından R noktasına olan kutupsal lkoordinatlar P den başlangıçmeridyenine i çizilen iil paralel llile R noktası arasındaki dki α açıklık açısı ile S jeodezik eğri parçasının uzunluğu ile tanımlanır. P noktasında, bu noktadan geçen gç meridyen ile başlangıçş meridyenine çizilen parelel arasında kalan γ açısına meridyen konvergensi (yaklaşma açısı) denir.. γ P α S R Başlangıç a gç Meridyeni Ekvator

40 Koordinat Dönüşümleri Coğrafi Koordinatlardan (Enlem (φ), Boylam (λ), Yükseklik (h) Kartezyen Koordinatlara (Z,Y, Z) Dönüşüm X = a + h cos ϕ cos λ 1 2 e sin 2 ϕ Y = a 1 2 e sin 2 ϕ + h cosϕsinλ z = 1 e ( 2) e + h sinϕ a 1 2 sin 2 ϕ

41 Koordinat Dönüşümleri Kartezyen Koordinatlardan (X, Y, Z) Coğrafi Koordinatlara (Enlem (φ), Boylam (λ), Yükseklik (h) Dönüşüm Bu dönüşüm diğer dönüşüme göre biraz daha fazla hesaplama gerektirir ve referans elipsoide ait [a,b, e 2 e 2 ] parametrelerin bilinmesi gerekir. ϕ = arctan '2 Z+ e Z0 r λ = arctan2[x,y] h = U 1 b 2 av Arctan2[X,Y] dört çeyrek arctan dır (four quadrant inverse tangent)

42 Koordinat Dönüşümleri Kartezyen Koordinatlardan (X, Y, Z) Coğrafi Koordinatlara (Enlem (φ), Boylam (λ), Yükseklik (h) Dönüşüm F P = ( ) r = X + Y 3 S + 2 S G E = a b Q = 1+ 2e 4 P 2 2 F = 54b Z ( 2 ) ( 2 ) 2 Pe r = r + (1 )Z E 2 1 P 1 e Z r0 = + a (1+ 1/ Q) 2 1 Pr G e e 1+ Q Q( 1+ Q) C S 4 2 e Fr = 3 G ( 2 ) r e r 2 U = 0 + ( ) V = r e 2 r0 = 1+ C + C + 2C Z 0 2 = b Z av Z 2 + (1 e 2 )Z 2

43 Elipsoid Üzerinde Tanımlı KoordinatSistemleri Projeksiyon (izdüşüm) koordinatları Yeryüzünün henhangi biralanının düz bir yüzeye y haritalanması için kullanılan koordinatlardır. Bir projeksiyon koordinat sistemi yer merkezli yer sabit ya da jeodezik koordinat sistemlerine göre bir yönlenme ve bir orijine sahiptir. Bu tür koordinatlar orijine göre doğu vekuzey(sağa &yukarı) değerler olarak verilir.

44 Türkiye de yaygın kullanılan Datumlar Ülkemizde deiki temel datum yaygın şekilde kullanılmaktadır: ED50 (European Datum) WGS 84 (World Geodetic System) ITRF 96 (International Terrestial Reference Frame)

45 Türkiye deyaygın yaygın kullanılandatumlar Türkiye de 2001 yılına kadar 1/25.000, 1/ ve 1/ ölçekli topoğrafik haritalar Avrupa Datumu 1950 (European Datum 1950: ED 50) sisteminde üretilmiştir. ABD nin geliştirdiği ve 1973 yılından itibaren kullanılmaya başlayan NAVSTAR GPS (Navigation Satellite Timing and Ranging/Global Positioning System) ile WGS 84 (World Geodetic System) datumunda koordinatların elde edilmesi yaygınlaşmıştır yılından itibaren WGS 84 sisteminde üretimine geçilmiştir. Ulusal ağların yer merkezli, yer sabit ortak bir global datumda ifade edilebilmesi için olusturulan CORS TR (TUSAGA AKTIF) sisteminde kullanılan datum giderek yaygınlaşmaktadır.

46 Türkiye deyaygın yaygın kullanılandatumlar CORS TR yerküresi Konumlama ve Seyrüsefer Uydu Sistemleri (GNSS) kapsamında, bu aşamada GPS NAVSTAR, daha sonra Rus GLONASS ve Avrupa Birliğiğ GALILEO vb. konumlama uyduları kullanılarak GNSS konumlama sistemlerinden sinyal alabilen sabit istasyonlar ve GNSS konumlama sistemlerinden sinyal alabilen, DGPS alıcıları, kontrol merkezleri ve veri aktarımı için iletişim birimlerinden oluşan sistemdir ve ITRFyy (ITRF96, ITRF05,vb.) datumlarını kullanır. jeodezi/tusaga_aktif.htm

47 Datum Dönüşümleri t t i / t f ti / dt l

48 Datum Dönüşümleri Yer merkezli yer sabit koordinat sistemlerinde en sık kullanılan üç dönüşüm metodu vardır: Yermerkezli dönüşüm 7 parametreli Helmert dönüşümü 10 Parametreli Molodensky Badekas dönüşümü

49 Datum Dönüşümleri Yermerkezli dönüşüm Eğer her iki koordinat sisteminin elipsoidlerinin paralel olduğu vebaşlangıç meridyeninin de Greenwich meridyeni olduğu kabul edilirse girdi ve çıktı koordinatlarda ölçek farkı olmayacaktır. Bu nedenlede iki koordinat sistemi öteleme miktarlarının hesaplanması ile ilişkilendirilebilir. dx, dy, dz girdi koordinat sisteminden çıktı koordinat sistemine olan öteleme ise çıktı koordinatlar : Xç = Xg + dx Yç = Yg + dy Zç = Zg + dz

50 Datum Dönüşümleri Yermerkezli dönüşüm: Örnek GPS ile WGS84 de şu koordinatlar ölçülmüştür. Xg = m Yg= m Zg = m WGS84 den ED50 e dönüşüm için dx = m, dy = m, dz = m ED50: Xç = = m Yç = = m Zç = = m

51 Datum Dönüşümleri Datum Dönüşümleri 7 parametreli Helmert dönüşümü Yer merkezli dönüşüm için yapılan kabullerin ya da şartların sağlandığı durumlar oldukça nadirdir. Genellikle girdi ve çıktı sistemler birbirleri ile paralel değil ve ölçekleri de farklıdır. Bu nedenle rotasyon ve ölçek farklarının göz önüne alınması için parametrelerin kullanılması gerekir. Bu işleme 7 parametreli Helmert dönüşümü denir "B W lf d kl i il l (3B b lik dö ü ü ü l kd dl d l ) ve "Bursa Wolf denklemi ile uygulanır (3B benzerlik dönüşümü olarak da adlandırılır): + = dy dx Y X R 1 R R R 1 M Y X g g x z y z ç ç + dz dy Z Y 1 R R R 1 R M Z Y g g x y x z ç ç

52 Datum Dönüşümleri 7 parametreli Helmert dönüşümü (dx, dy, dz) : Girdi koordinat sisteminin çıktı koordinat sistemine göre öteleme vektörüdür. (R X,R Y,R Z) : İki sistemin eksenlerinin birbirine paralel olması için kullanılan dönme matrisidir. Burada bir eksenin saat yönünde dönüşü pozitiftir. Sözgelimi girdi sistemin sadece Z ekseninde çıktı sistemine göre dönüklüğü koordinati dönüştürülmüş noktanın (çıktı boylamı) boylamını azaltacaktır. Verilen dönüşüm eşitliğinde açılar radyan olmalıdır. M : Girdi koordinat sistemindeki koordinat vektörüne uygulanması gereken ve çıktı koordinat sisteminin doğru ölçekte olması için kullanılan ölçek parametresidir. M = (1 + ds*10 6 ). Burada ds ölçek doğruluğu parametresidir ve birimi ppmdir (parts per million). X Y Z ç ç ç = M 1 R R z y R 1 R z x R y R 1 x X Y Z g g g + dx dy dz

53 g Datum Dönüşümleri 7 parametreli Helmert dönüşümü dx X R R 1 X g y z ç + = dz dy dx Z Y X 1 R R R 1 R R R 1 M Z Y X g g x z y z ç ç dz Z 1 R R Z g x y ç

54 Datum Dönüşümleriş 7 parametreli Helmert dönüşümü Dönüşüm parametrelerinin hesabı Bu dönüşüm için toplam 7 parametrenin (3 dönüklük, 3 öteleme ve 1 ölçek parametersi) tahmini gerektiği için en az iki noktanın her iki koordinat sisteminde de X,Y, Z koordinatları ile bir noktanın herhangi bir koordinatının bilinmesi gerekir. Böylece 7 bilinmeyenli 7 denklem isteminin çözümünü ile parametreler bulunur. Pratikte doğruluğu artırmak için daha fazla nokta bulunması tavsiye edilir ve Gasuss en küçükkareler metodu ile çözümelde edilebilir. dl bl

55 Datum Dönüşümleri 7 parametreli Helmert dönüşümü Örnek WGS 72 to WGS 84 de dönüşüm için gerekli parametreler: dx = m dy = m dz = +4.5 m R X = sn R Y = sn R Z = sn = radyan ds = ppm Girdi koordinatlar [WGS 72 (Kartezyen yer merkezli yer sabit)]: X g = m Y g = m Z g = m Helmert dönüşümü sonrası WGS 84 deki koordinat değerleri : X ç = m Y ç = m Z ç = m

56 Datum Dönüşümleri 7 parametreli Helmert dönüşümü Matlab da Algoritma 1. ED50 referans elipsoidinde tanımlı geodetic2ecef fonksiyonunu kullanarak ED50 deki coğrafiğ koordintaları (enlem, boylam, yükseklik) klik) XY X,Y, Z yer merkezli yer sabit kartezyen koordinatlarına çevir. (Koordinat dönüşümü) 2. 7 parametreli Helmert dönüşümü ile ED 50 deki XYZ X,Y,Z koordinatlarının WGS84 koordinatlarına dönüştür. (Datum dönüşümü). Not: Bu dönüşüm için parametreler ya HGK nın yayınlarından ya da her iki koordinat sisteminde yapılan ölçümlerden bulunabilir. 3. WGS 84 deki X,Y,Z koordinatlarını ecef2geodetic fonksiyonunu kullanarak WGS84 de coğrafi koordinatlara (enlem, boylam, yükseklik) çevir.

57 Datum Dönüşümleri ED50 WGS 84 Dönüşümü Göreceli bir elipsoid id olan ED50 coğrafiğ koordinatlarının (, λ) Hayford elipsoidine idi göre belirlenen ve mutlak bir elipsoid olan WGS84 coğrafi koordinatlarına (, λ)dönüşümü için dönüşüm parametrelerinin belirlenmesi gerekir. (Demirkol ve ark. 2006)

58 Datum Dönüşümleri ED50 WGS 84 Dönüşümü (Demirkol ve ark. 2006)

59 Datum Dönüşümleri ED50 WGS 84 Dönüşümü ED50 dt datumundad üretilen standart t topoğrafikğ haritaların, projeksiyon jki düzleminde d WGS84 datumuna dönüştürülmesine yönelik olarak, Harita Genel Komutanlığınca yapılan çalışmalar tamamlanmıştır. Buna göre, ED50 ile WGS84 datumları arasındaki farklar, 1/ ve daha küçük ölçekli haritaların kartografik doğruluğundan daha küçük olduğu tespit edildiğinden bu ölçekli paftalardadönüşüm ihtiyacı bulunmamaktadır. Ancak, ED50 datumunda basımı yapılan 1/25.000, 1/50.000, 1/ ölçekli paftalar da ise farkların dikkate alınması gerekmektedir.

60 Datum Dönüşümleri ED50 WGS 84 Dönüşümü ED50 ile WGS84 koordinat sistemleri arasında datum farklılığının belirlenmesi amacıyla; HGK tarafından değişik zamanlarda yapılan periyodik GPS ölçüleri yardımıyla yerkabuğu hareketlerinin hızı modellenmiş ve datum dönüşümü için 3 x 3 sıklığında grid dönüşüm dosyası hazırlanmıştır. Bu dönüşüm dosyasının enterpole edilmesi sonucu her pafta orta noktası için coğrafî ( i, λi) ) ve UTM ( x, y) kayıklıkdeğerleri ğ hesaplanmıştır. ş Diğer taraftan, GPS ile ölçülen WGS84 elipsoidinden olan yükseklik (h) (deniz seviyesinden olan yükseklik kavramından farklı olduğundan, GPS ile ölçülen elipsoid yüksekliğinin paftalarda münhanilerle gösterilen ortalama deniz seviyesinden olan yüksekliğe (H: ortometrik yükseklik) dönüştürülmesini sağlayan jeoid yüksekliği (N)her paftanınortanoktası için hesaplanmıştır

61 Datum Dönüşümleri ED50 WGS 84 Dönüşümü Örnek: ED50 datumundaki 1 / ölçekli GAZİANTEP N38 c4 paftasında yeralan bir noktanın enlem, boylam ve haritadaki yüksekliği; Enlem ( ED50 ) = Boylam ( ED50 ) = HaritaYüksekliği = 1108 m olarak verildiğinde. Dönüşüm için gerekli koordinat düzeltmeleri harita kenar bilgilerinden elde edilir.

62 WGS84 den ED50 Datumu na Pafta Orta Noktası Dönüşüm için Düzeltme Değerleri Koordinatı ( ED50 ) Enlem Boylam Yükseklik Pafta Adı ENLEM BOYLAM Düz.( ) Düz.( ) Düz.(m) GAZİANTEP N38-b GAZİANTEP N38-b GAZİANTEP N38-b GAZİANTEP N38-b GAZİANTEP N38-c GAZİANTEP N38-c GAZİANTEP N38-c GAZİANTEP N38-c GAZİANTEP N38-c GAZİANTEP N38-d GAZİANTEP N38-d GAZİANTEP N38-d GAZİANTEP N38-d GAZİANTEP N38-d

63 Datum Dönüşümleri ED50 WGS 84 Dönüşümü Örnek: Enlem düzeltmesi = 3.7 Boylam Düzeltmesi = 0.8 Yükseklik düzeltmesi = 28 m Alındığında, noktanın WGS84 datumundaki enlem ve boylamı ile elipsoid yüksekliği; Enlem ( WGS84 ) = Enlem ( ED50 ) Enlem Düzeltmesi Enlem ( WGS84 ) = = Boylam ( WGS84 ) = Boylam ( ED50 ) Boylam Düzeltmesi Boylam ( WGS84 ) = = Elipsoid Yüksekliği ( WGS84 ) = Harita Yüksekliği + Yükseklik Düzeltmesi Elipsoid Yüksekliği ( WGS84 ) = 1108 m + 28 m = 1136 m Bu noktanın ortalama deniz seviyesinden olan yüksekliği ise WGS84 datumunda da aynıdır ve 1108 metredir.

64 Datum Dönüşümleri ED50 WGS 84 Dönüşümü Örnek: ED50 datumundaki 1 / ölçekli GAZİANTEP N38 c4 paftasında yeralan bir noktanın enlem, boylam ve haritadaki yüksekliği; Enlem ( ED50 ) = Boylam ( ED50 ) = HaritaYüksekliği = 1108 m olarak verildiğinde. Dönüşüm için gerekli koordinat düzeltmeleri harita kenar bilgilerinden elde edilir.

65 Datum Dönüşümleriş Türkiye için kullanılabilecek D50 WGS 84 dönüşüm parametreleri Parametre Xç dx 1+ M Rz Ry Xg dy m = + + Yç dy Rz 1 M Rx Yg dz m Zç dz Ry Rx 1+ M Zg Rx dx ED50 WGS m Ry Rz M ppm

66 Datum Dönüşümleri 10 Parametreli Molodensky Badekas dönüşümü l d l b l d d kl k d Helmert dönüşümü parametrelerin bulunması sırasında dönüklük ve dönüşüm parametreleri arasında yüksek korelasyonlara neden olur. Dönüklük vektorü R ye ek olarak dönüklüğün olduğu lokal bir noktanın (X n,y n,z n )koordinatı kullanılarak bir dönüşüm l bili B dö ü ü ö t i 3 t i d h kl i il 10 t i yapılabilir. Bu dönüşüm yöntemi 3 parametrenin daha eklenmesi ile 10 parametrenin belirlenmesini gerektirir. + + = dy dx Y X Y Y X X R 1 R R R 1 M Y X n n n g n g x z x z ç ç dz Z Z Z 1 R R Z n n g g x y ç ç

67 Datum Dönüşümleri :WGS84 den ED50 datumuna dönüşüm için gerekli enlem düzeltmesi (saniye) (Demirkol ve ark.)

68 Yerküre Üzeride Haritalanacak Bölgenin Matematiksel Modeli (Datum) Datum Dönüşümleri :WGS84 den ED50 datumuna dönüşüm için gerekli boylam düzeltmesi (saniye) (Demirkol ve ark.)

69 Datum Dönüşümleri

70 İnternet Kaynakları hi t/~t /t lb / /d t t / geodetic to cartesian.aspx p Archaeology/where on earth is it at/aarg/php/cms/aerial Archaeology/where on earth is it Dr. E.Ömür DEMİRKOL, Dr. Mehmet Ali GÜRDAL,Abdullah YILDIRIM Avrupa Datumu 1950 (European Datum 1950:ED 50) ile Dünya Jeodezik Sistemi 1984 (World Geodetic System 1984:WGS84) Arasında Datum (Koordinat) Dönüşümü ve Askeri Uygulamaları

71 Açık Lisans Bilgisi ################################################################################ UADMK - Açık Lisans Bilgisi Bu ders malzemesi öğrenme ve öğretme yapanlar tarafından açık lisans kapsamında ücretsiz olarak kullanılabilir. Açık lisans bilgisi bölümü yani bu bölümdeki, bilgilerde değiştirme ve silme yapılmadan kullanım ve geliştirme gerçekleştirilmelidir. İçerikte geliştirme değiştirme yapıldığı takdirde katkılar bölümüne sadece ekleme yapılabilir. Açık lisans kapsamındaki malzemeler doğrudan ya da türevleri kullanılarak gelir getirici faaliyetlerde bulunulamaz. Belirtilen kapsam dışındaki kullanım açık lisans tanımına aykırı olduğundan kullanımyasadışı olarak kabul edilir, ilgili açık lisans sahiplerinin ve kamunun tazminat hakkı doğması sözkonusudur. Katkılar: Doç. Dr. H. Şebnem Düzgün, ODTÜ, 04/10/2010, Metnin hazırlanması #################################################################################