XVI YÜKSEK ALAIMLI ÇELKLERN KAYNAI

Transkript

1 XVI YÜKSEK ALAIMLI ÇELKLERN KAYNAI En az bir ilâve elementinin oranı % 5'i geçtiinde çelie «yüksek alaımlı çelik» adı verilir. Herhangi bir alaım elementinin varlıı çou zaman bir çelik iç yapısını hayli deitirir. Bu nedenle yüksek alaımlı çelikler genellikle dokularına göre adlandırılırlar. Örnein kromlu ferritik çelükler,krorn-nikelli austenitik paslanmaz çelikler v.s. Keza bunları balıca elementlerinin oranlarıyla de göstermek mümkündür: bir çelii % 20 kromlu, % 10 nikelli ve % 3 molibdenli bir çeliktir. % 9 NKELL ÇELKLERN KAYNAI Sıvılatırılmı gazların stokaj ve nakli (etilen -104 C, tabiî gaz -163 C, sıvı azot -196 C), bazı kimya endüstrilerinin kademeli distilasyon kolonları gibi «souk» ilerde, bu sıcaklıklarda iyi bir rezilyans ve yeterli süneklii koruyan metallere ba vurulur. Bazı alüminyum ve bakır alaımlarıyla 18Cr8Ni tipinde paslanmaz çelikler bu ihtiyaca cevap verirlerse de birincilerin mukavemetlerinin az olması nedeniyle bunların büyük kalınlıklarda kullanılmaları gerekir ki bu hal ortaya bir çok imâl zorluu çıkarır. Dierleri ise çok pahalıdır. Bu nedenle, 25 mm kalınlıa kadar gerilim giderme tavı gerektirmeyen (ASTM CodeBase ) % 9 Ni'li bir çelik meydana getirilmitir. Bu çeliklerde karbon oranı düük (% 0,04), kalmajda kullanılmı bakiye alüminyum oranı yüksekçedir (% 0,04). Bundan baka % 9,5 Ni; % 0,5 Mn; % 0,2 Si bulunur. Kükürt ve fosforun her biri % 0,015'e sınırlandırılmıtır. Bu çelikte α γ transformasyon sıcaklıı çok düüktür. Bu çelik ya 800 C'ta su verilmi (25 mm baına 1 saat, asgari 15 dakika) ve C'ta menevilenmi veya 900 ve 790 C'ta çift normalizasyon ve 570 C'ta menevilenmi halde teslim edilir. Bu çeliin oksijenle kesilmesi özel önlemi gerektirmezse de bazı hallerde bir saat süreyle 570 C'ta bir rejenerasyon tavı gerekebilir. Her ne kadar elastikiyet sınırının yüksek olması nedeniyle daimi ekil deitirmeler (tava imali, kıvırma v.s.) güçleirse de ekil verme nispeten kolaydır. % 10 kadar döülme-haddelenmeye müsaade edilir. Kaynak ileminde souma hızı çok önemlidir. Bu hız fazla olursa ısıdan etkilenmi bölge martensitik bir dokuya dönüür; buna karılık daha yava bir soumada karıık bir martensitbainit dokusu meydana gelir. Birbirlerini izleyen pasolar, bahis konusu bölgenin yeniden austenitlemesiyle sonuçlanan bir ısıtma salar. Sonuçta bir martensit, bainit ve austenit karıımı ile karılaılır. Mamafih karbon oram düük olduundan martensit nispeten sünek olur. Böylece diki altı çatlama tehlikesi bertaraf edilmitir. Homojen kaynak, yani ana metalle aynı bileimde çubuk veya elektrodla kaynak mümkün deildir. Sonuç olarak ön ısıtma ve gerilim giderme tavlaması olmadan 25 mm kalınlıa kadar, münasip ekilde seçilmi elektrodla kaynak edilebilir. 5 mm'nin altında kalınlıklarda dikite KARBONLU VE ALAIMLI ÇELKLERN KAYNAI, Burhan Ouz, OERLIKON Yayını,

2 genilemesine çatlak tehlikesi vardır. lk denemeler sırasında % 9 nikelli çelikler «Inconel» (Ni-Cr-Fe) tipi elektrodlarla kaynak edilmi olup bugün dahi ngiltere'de bu tiplere yakın, bileimleri aaıda verilmi elektrodlar kullanılmaktadır: c Cr Fe Mn Nb Dier elementler Ni 0.10 max Ti 0,50-1 Gerisi Mo 3.7 Gerisi 0.15 max Si 0.75; Mo Gerisi Inconel tipi elektrodlar pahalı olup kullanılmaları da çok itina gerektirdiinden (ısı giriinin kontrolü) Fransa'da, ısıl uzama katsayısının farklı olmasına ramen bazik austenitik elektrod kullanma yönüne gidilmitir. 18Cr, 8Ni, 2Mo ve C<0,08 tipinde elektrodlar çevre sıcaklıında 62 kg/mm 2 'lik bir kopma mukavemeti ile iyi sonuç vermilerdir. Isıl çekmenin, yıılan kaynak metalinin elastikiyet sınırını yükselten bir «yourulma» hasıl ettii gözlenmitir elektrodları ıslâh edilmi olup bugün aaıdaki bileimde elektrodlar bu amaç için satıa arz edilmitir : C Mn Cr Ni W 0,20 8,0 16,0 12,5 3,5 Karbonla birlikte tungsten, rezilyansa zarar vermeden mukavemeti artırmak imkânını salar. Hangi elektrod seçilirse seçilsin, kullanılmadan önce etüvde C'ta itina ile kurutulmalıdır. Herhangi bir nedenle (kalınlık, doku, ekil v.s.) kaynaktan sonra bir ısıl ileme karar verildiinde, bu ilemden sonraki souma, hiç deilse 300 C'ta kadar, yava olacaktır (en çok saatte 165 C). % 9 nikelli çeliklerin kaynaı uzman' kaynakçı ve uygun bir tertip gerektirir zira kusurların tamiri daima güçlük arzeder. Kök pasosunun keski ile temizlenmesinden sonraki pasolarda dikite fazla ısınma tehlikesi belirir. KROMLU ÇELKLERN KAYNAI Krom, çeliin mekanik karakteristiklerini yükseltmesi ve az miktarda dahi hem soukta hem de sıcakda oksidasyona dayanmayı salaması nedeniyle çok önemli bir alaım elementidir. Ayrıca ucuzdur da. Bir kilo manganez 2/3 kg Cr fiyatına ise de nikel kromdan 3 kat, molibden 7 kat daha pahalıdır. KARBONLU VE ALAIMLI ÇELKLERN KAYNAI, Burhan Ouz, OERLIKON Yayını,

3 Kromlu çeliklerin korozyona dayanması, yüzeyde bir krom oksidi (veya baka tuzlar) filminin teekkülü nedeniyledir. Bu film yapıkan, sızdırmaz, mekanik olarak dayanıklı ve refrakterdir (yanmaz). Krom, alfa demiri içinde tamamen erir; ancak, oranı % 25 ile 60 arasında olursa, 450 ile 820 C arasında, evvelce gördüümüz kırılgan sigma fazı hasıl olur. Gamma demirinde % 13'e kadar ve % 0,5 C'lu austenitte de % 20'ye kadar erir. Endüstride kullanılan kromlu çelikler, krom oranına göre, 4 sınıfa ayrılır. Bunların karbon oranı çou zaman % 0,10 civarındadır. 1 - Kendiliinden su alan % 4-10 kromlu çelikler. Bunlarda sık sık molibden de bulunur. 2 - % kromlu çelikler. Bunlar dayanıklı konstrüksiyon ve alüminyum bulunup bulunmamasına göre bu çelikler kısmen ferritik ve martensitik olurlar. 3 - % kromlu çelikler. Karbon oranı % 0,10 ise bunlar tamamen ferritiktirler. 4 - % kromlu çelikler. Bunlar kaynaklı konstrüksiyonlarda nadiren kullanıldıklarından burada ele alınmayacaklardır. Korozyona mukavemet dıında krom, çelie su verme ile sertleme kolaylıı salar. Ancak bunun için oranı % 18 ilâ 20'yi geçmeyecektir. Daha % 14'ten itibaren, kromun austenit teekkülüne karı koymasını önlemek için karbon oranını yükseltmek uygun olur. % 20 kromda artık hiç bir surette su verilemez. % 4-6 KROMLU VE % 0,5 MOLBDENL ÇELKLERN KAYNAI Bir yarı refrakter çelik tipi, petrol tesislerinde kullanılması en çok gelimi olanıdır. ASTM - A T ye göre sınır bileimi aaıda verilmi alaımlar iyi kaynak edilebilirler: C Mn Si Cr Ma S P 0,15 0,30-0,60 0, ,45-0,65 0,030 0, F 5). Bunların tavlanmı halde mekanik karakteristikleri de öyledir : Kopma Mukavemeti ilâ 56 kg/mm 2 Elastikiyet sınırı... > 21 kg/mm 2 Kopma uzaması (50 mm üzerinde)... > % 20 Kaynak edilecek bazı döme çeliklerde % 0,25'e kadar karbona müsaade edilir (ASTM A Bunları iki türlü kaynak etmek mümkündür. a) Homojen kaynak, yani ana metal cinsinden elektrodlarla. Bunlarda, silisyum tercihen az olmalı, meselâ % 0, C'lık bir ön ısıtma elzemdir. Bu sıcaklık fazla geçilmemelidir. Her paso arasında, kısmî soumaya imkân bırakmak üzere yaklaık 4 dakikalık bir durma uygulanır. Bu durma süresi, austenitin bir kısmının ayrımasını ve dikiin tanelerinin tavlanma ile incelmesini salamaya yetecek kadar olacaktır. KARBONLU VE ALAIMLI ÇELKLERN KAYNAI, Burhan Ouz, OERLIKON Yayını,

4 Son paso bitip de parça 300 C'a souyunca 740 C'lık bir menevi uygulanır. Takriben 800 C olan deime noktasına hiç bir zaman çıkılmayacaktır. Menevi ya bir ocakta, veya ısıtılmı bir kum kitlesi içinde uygulanır. Ön ısıtmaya gelince, çou zaman uygun ekilde yerletirilmi brülörler kullanılır; sıcaklık renkli endikatörlerle kontrol edilir. Bu homojen kaynak metodu, sonuçların çok iyi olması itibariyle, çok yaygınlamıtır. Ergimi kaynak metalinin kimyasal bileimi aaıdaki sınırlar içinde bulunacaktır: C Mn Si Ni Cr Mo S P 0,10 0,75 0,50 0, ,45-0,65 0,030 0,030 b) Heterojen kaynak, yani ana metalden farklı ve kaynak metali daha sünek olmak itibariyle çatlamayı önleyen bir austenitik elektrodla. Yukarıdaki yöntemde söylenen ısıl ilemlerin uygulanmasına olanak bulunmadıı zaman bu yola bavurulur. Burada da yine, parçaların kalınlıına göre C'lık bir ön ısıtma arttır. Çatlamaya mukavemeti iyi olan elektrodları önerilir. Olmazsa, tipinde veya austenitik elektrodları kullanılabilir. Önemleri dolayısıyla bu çeliklerin kaynaının metalürjik yönleri üzerinde biraz duracaız. Isıl ilemlerin çeliin doku ve karakteristiklerine etkileri C Mn Si Cr Mo Ni S P 0,15 0,46 0,37 4,43 0,52 0,31 0,016 0,010 bileiminde, kalın, kaynaklanabilir çelikler üzerinde yapılan deneylerle belirlenmitir. Bunlara göre 1) menevi süresinin etkisi, ilem sıcaklıının yükseklii oranında belirgindir. 2) 710 C'ta ilem ince ineler halinde (asiküler) ferritli bir doku verir. Bu doku, ilem süresi arttıkça kabalamaya meyleder. 3) lk karbür nüveleri, iki saatlik ilemde, 750 C'tan itibaren meydana çıkar; karbür oranı menevi süresiyle artar ve sertlik azalır. 870 C'ta ilemle perlitik dokuların oluması tamamlanır. Böylece, gamma bölgesinin altında menevi sıcaklıkları için, souma sakin havada olursa, bu sıcaklıklarda tutma süresi birinci derecede önemli olur. Sonuç olarak kaynaktan sonraki ilem, 750 C mertebesinde sıcaklıklardan itibaren sakin havada soutmadan ibaret olabilir. Ancak bunun için art, parçaların kitle ve kalınlıına balı, oldukça üzün bir ilem süresiyle fazla ısıtılmı austenitin tam ayrımasını salamaktır. Bununla birlikte bu ilem ancak az çok sabit ısıl ataletli veya zayıf ekilde tespit edilmi birlemelere tatbik edilebilir. Deiik kesitli birlemelerde, bütün parçanın ısıl dengesini kolaylatırmak için daha yava souma devreleri öngörülecektir. Kaynak kabiliyeti koullarına gelince, bunda üç metalürjik faktör etkili olacaktır: a) % 6 kromlu çeliklerde ötektoid noktasının çok belirli yer deitirmesi; KARBONLU VE ALAIMLI ÇELKLERN KAYNAI, Burhan Ouz, OERLIKON Yayını,

5 b) bu çelii yüksek su alır çelikler sınıfına sokan austenitin zayıf ayrıma hızı ile martensit olumasının balama sıcaklıının pozisyonu (375 C); c) karbürün austenit içinde zayıf erime kabiliyeti, ark kaynaı ısıl devrelerinde, karbürün austenit içinde ancak kısmen erimesi ve dolayısıyla karbondan yana fakir bir martensit oluması sonucuna götürür. Ön ısıtmasız ark kaynaı ısıl devrelerinde pratik olarak üst ve ara deimeleri yok edip martensitik dokular elde etmelidir. Ön ısıtma ve özellikle kaynaktan sonraki ısıl ilem, denge dokularına dönüü kolaylatırmalıdırlar. Seferian formülü ile 10 mm kalınlıkta birlemelerde ön ısıtma sıcaklıının hesabı (sah. 94) u sonucu veriyor : Kimyasal edeer karbon [C] c = 0,82 Toplam edeer karbon [C] = 0,82 (1 + 0,05) = 0,85 25 mm kalınlık için de T p = 290 C oluyor. 25 mm kalınlıkta T p = 350 0,85 0, 25 = 275 C C Mn Si S P Cr Mo 0,15 0,50 0,35 0,010 0,014 4,7 0,55 bileiminde ve kopma mukavemeti R = 54 kg/mm 2 ; elastikiyet sınırı E = 37,3 kg/mm 2 ; kopma uzaması (4 d üzerinde) A = % 30; Brinell sertlii H B = 162 mekanik karakteristiklerini haiz çelikle meydana getirilen homojen birlemelere uygulanmı C'lık ön ısıtma, sakin havada souma, kaynaktan sonra baka ilem yapılmamı; C'lık ön ısıtma, kaynaktan sonra ocakta 400 C'ta 2 saat süreyle tutma ve ocakta yava souma (saatte 50 C); o C'lık ön ısıtma ve arada souma olmadan 730 C'ta iki saat süre ile tutma ve ocakta yava souma (saatte 50 C); C'lık ön ısıtma ve kaynaktan sonra soutma olmadan 870 C'a çıkartılıp bu sıcaklıkta 2 saat tutma ve sakin havada souma, ısıl ilemlerinin sonuçları ek. 103'de verilmitir. Bu deneylerden, 300 C'lık ön ısıtma ileminin metalürjik kaynak kabiliyetinin ıslâhı için yetersiz kaldıı anlaılıyor. Özellikle kalın parçaların kaynaı bahis konusu olduunda mekanik karakteristiklerin homojenletirilmesi için kaynak sonrası ilem elzem gibi görünüyor. Dier taraftan eme deneyleri, sadece ön ısıtmanın uygulandıı hallerde, aaı yukarı sıfır eilme açısı ile anî kırılmalar arzedip çatlamanın kaynakta balayıp ana metala doru yürüdüünü gösterir. KARBONLU VE ALAIMLI ÇELKLERN KAYNAI, Burhan Ouz, OERLIKON Yayını,

6 edilir. Halbuki 730 Cta ilem görmü birlemede, her iki yönde tam katlama ile % 45 uzama elde 29 mm kalınlıkta ve C Mn Si S P Cr Mo 0,15 0,40 0,15 0,015 0,010 4,1 0,57 bileiminde ve R = 48,8 kg/mm 2 E = 25,2 kg/mm 2 A = % 38 H = 162 H B mekanik karakteristiklerini haiz çelie önce homojen kaynak yapılmı (300 ^ ön ısıtma ve kaynaktan sonra 730 C'ta ısıl ilem) (ek. 104,1 erisi), sonra 300 C'lık ön ısıtma ile ve sakin havada soutarak 20 Cr-10 Ni-3 Mo tipinde austenitik elektrodla homojen olmayan kaynak denemesi uygulanmı (2 erisi). Ve nihayet aynı ısıl ilemle bu kaynak denemesi bu kez 25 Cr- 20 Ni tipinde austenitik elektrodla tekrarlanmı (3 erisi). Sonuçlar ek. 104'de açıkça görülür. KARBONLU VE ALAIMLI ÇELKLERN KAYNAI, Burhan Ouz, OERLIKON Yayını,

7 3.cü deneye ait eme denemesinde üstten yeterli eme elde edilmise de tersten pratik olarak sıfır açı ile anî kırılma görülmütür. % KROMLU ÇELKLERN KAYNAI Uygun ekilde ısıl ileme tabi tutulmu bu çelikler iyi bir mekanik mukavemetin yanısıra çok deiik ortamlarda mükemmel bir korozyona dayanma özelliine sahiptirler. Keza erozyona da iyi karı koyduklarından supap yatakları, türbin kanatlan v.s. gibi parçaların imalinde kullanılırlar. % 4-6 Cr'lu çelikler gibi bunlar da havada su alan çeliklerdir. Bu itibarla kaynak edilmeleri aynı artlarla olacaktır. Fazladan, ısıl iletkenliklerinin daha fena olduu da göz önünde tutulacaktır. Karbon oranı % 0,10 ilâ 0,30 olduunda çelik martensitiktir. 350 C'lık ön ısıtma ve 300 C'ın altında ara soutma olmadan 725 C'ta menevi ilemine tabi olacaktır. Ana metalle aynı bileimde elektrodlarla kaynak edilir. Austenitik elektrod kullanılması mükemmelen mümkün ise de yukarıdaki ısıl ilemlerden kurtarmadıı için bunun faydası yoktur. Kalın parçalar «yalama» usulü ile de kaynak edilebilir. Diki altında bir martensitik deime olursa da müteakip pasoların hasıl ettikleri tavlama bir su alma durumunu az çok yok eder. % 13 Cr ve % 0,08'den az karbonlu ve ayrıca % 0,7 alüminyum içeren çelikler varsa da bunların kaynaından iyi sonuç alınmaz. Mutlaka kaynak edilmeleri gerekiyorsa bunun tipi elektrodla yapılması ve 725 C'ta menevi tavsiye edilir. Pompa, kompresör ve türbin yapımında kullanılan malzemelerden korozyon direnci, KARBONLU VE ALAIMLI ÇELKLERN KAYNAI, Burhan Ouz, OERLIKON Yayını,

8 yüksek çekme mukavemeti ve akma sınırı, erozyon ve kavitasyona mukavemet, yüksek tanesite ve iyi kaynak kabiliyeti gibi deiik nitelikleri kendi içinde toplaması beklenir. % 13 Cr % 4 Ni'li tip paslanmaz çelikler bu yönde gelitirilmitir. Bugün en çok kullanılan bu tür yumuak martensitik krom çelikleri X 5 Cr Ni 13/4, X 5 Cr Ni 13/5 ve X 5 Cr Ni Mo 1651 çelikleri olup aaıdaki tablodan görüldüü gibi bunlar % 13 Cr'lu ticari çeliklerden yüksek nikel ve düük karbon oranlarıyla ayrılmaktadırlar. Tipi DIN Kodu C Mn Si Cr Ni Mo Isıl ilem sonrası içyapı Martensitik Cr çelikleri Yumuak martensitik Cr çelikleri 10 Cr Ni 13/ Menevilenmi martensit 5 Cr Ni Mo l3/ Cr Ni Mo 13/ Cr Ni Mo , nce daılmı 0.45 stabil austenit Menevilenmi 1.2 martensit % 1 Ni'li Cr'lu çelik, ısıl ileme tabi tutulmu halde 700 N/mm 2 lik bir çekme mukavemetini haizken aynı ısıl ilemin uygulandıı bir yumuak martensitik 13 Cr/4 Ni çelii 900 N/mm 2 lik bir çekme mukavemeti arzeder. Oysa ki birincisinde bu mukavemeti elde edebilmek için karbon oranını yaklaık % 0,2 ye çıkarmak gerekirdi ki bu takdirde bu çelik alçak sıcaklıklarda kullanılmaz hale gelir. Gerçekten, daha önce de gördüümüz gibi, nikel oranı arttıkça, alçak sıcaklıklarda çentik darbe deerleri de o denli iyileir. Bu deerlerin austenitik malzemelerde oldukça yüksek olmasına karın bunlarda çekme mukavemeti 550 N/mm 2 civarındadır. Bu itibarla hem uygun çentik darbe, hem de çekme mukavemetleri sadece % 13 Cr ve % 4-6 Ni'li çeliklerde sözkonusu olmaktadır. Ayrıca X 10 Cr Ni 13/1 çelii gibi ticari krom çeliklerinin sertlii 500 HV'ye kadar çıkabilirken bu deer öbürlerinde, karbon oranının düük olmasıyla kaynak kabiliyetini olumlu yönde etkileyecek ekilde HV ile sınırlıdır. Söz konusu yumuak martensitik kromlu çelikler 500 C'ın üstünde tavlandıında ince daılmı austenit meydana gelir. Tavlama sıcaklıına balı olarak bu ilem sırasında oluan austenitin belli bir bölümü soumadan sonra da kalır ki buna «stabil austenit» adı verilir. Bu faz optik mikroskopda görülemez. Stabil austenitin miktarı nikel oranına balı olarak, 600 C'da ki tavlamadan sonra en yüksek düzeye ulaır. Bu miktar 13/4 krom çeliinde de yaklaık % 30'dur. 600 C'ın üstünde sıcaklıklarda artan bir dengesizlik ve dolayısıyla dönüebilen austenit olumaya balar. 13/4 Cr - Ni'li çeliklerin kaynaında iyi bir tokluk deeri elde edilmesi bazı koullara KARBONLU VE ALAIMLI ÇELKLERN KAYNAI, Burhan Ouz, OERLIKON Yayını,

9 balıdır : Mümkün olduu kadar alçak karbonlu ve ana metalle aynı bileimde bir kaynak metalinin elde edilmesine çalıılacaktır. Mümkün olduu kadar saf kaynak metali elde etmek için çok saf ana hammadde kullanımına gidilecektir. Aynı husus elektrod telinin malzemesi için de söz konusudur. Hidrojen çatlaklarının önlenmesi için kristal suyu olmayan veya giderilmi hammaddeler kullanılacak, cüruf bazik karakterde olacaktır. En uygun sonucu tam alaımlı tel vermektedir. Elektrodun örtüsü aracılıı ile alaımlandırılmı elektrodlar daha düük çentik darbe deeri verdiinden çekirdek telinin ana metal bileiminde olması gerekmektedir. % 17 KROMLU ÇELKLERN KAYNAI Tamamen ferritik olan bu çeliklerin A 1, A 3 deime noktaları yoktur. Ergitilmeleri veya fazla ısıtılmaları, kaynaı kırılgan kılan kaba tanelerin olumasına yol açar. Bu çeliklerin imali sırasında azot ilâvesi, bunların kaynak kabiliyetini çok artırmıtır. Kaynaklar gevrek olma eilimindedir. Gevreklik hem ergime, hem de birleme bölgelerinde görülür. 750 ile 800 C arasında bir kaç dakikalık ısıl ilem, bundan sonra havada souma ve hafif bir dekapaj bu çift gevreklii azaltır. Ergime bölgesinin gevreklii, yıdıı metal yan austenitik olan alçak karbonlu 18 Cr-8 Ni elektrodları kullanılarak da azaltılabilir. Kaynak, elektrodu kullanarak austenitik kılınacak olursa bu gevreklik tamamen ortadan kalkar. Bu takdirde geriye birleme bölgesinin gevreklii kalır. Bu da fazla belirli olmayıp ancak parçaya kaynaktan sonra ekil verilmesi halinde sakınca oluturabilir. Ve nihayet her iki yöntemin birlikte uygulanması, yani austenitik kaynak ve ısıl ilem, her türlü gevreklii yok eder. Uygulama eklinde bir özellik yoktur. Isı girii ve pasolar arası sıcaklıı mümkün olduu kadar aaıda tutma amacıyla çok sayıda küçük pasolar halinde çalıılır. Elektrodlarda ne nikel ne de molibden bulunuyorsa dar ve kısa dikiler yapılacak, çekmenin etkilerini sınırlamak için diki derhal çekiçlenecektir. Elektrodlar Ni içeriyorsa aynı ekilde hareket edilir fakat çekiçleme yapılmayabilir. Keza elektrodları da kullanılmaktadır. Parçanın sıcaklıının yükselmesini önlemek için su ile ıslatma düünülebilir. Bazı uzmanlar kaynaktan sonra bir sert su vermeyi tavsiye ederler. % MANGANEZL ÇELKLERN KAYNAI Hadfield çelikleri adı altında bilinen çelikler özellikle abrazyon ve darbeye çok dayanıklıdır. Bu çeliklerin kaynaa uygun gelmeyen iki özellii vardır. 485 C'a yaklaık 2 saat, veya KARBONLU VE ALAIMLI ÇELKLERN KAYNAI, Burhan Ouz, OERLIKON Yayını,

10 370 C'a 50 saat, veya 315 C'a 800 saat ısıtılacak olurlarsa bunları gevrek kılan bir karbür çökelmesi vaki olur. Buna karı 20 ilâ 30 dakika süreyle 1000 C'ta tutup su verilir. Bu su verme çok çabuk olmalıdır. Parça kalınsa (150 mm'den fazla) göbee kadar su almaz. Ayrıca, metalin yanmasını önlemek üzere 1200 C'a çıkılmaması önemlidir. Öbür olumsuz özellii de katılama sırasında % 7'ye varan büyük çekmesidir. Fosforun etkisi çok olumsuz olduundan elektrodlar çok düük fosforlu olacaktır. American Welding Society (AWS) aaıdaki bileimleri veriyor : C M Si Ni Mo V P 0.50 ilâ ilâ ilâ ilâ ilâ 1.3 1,2 max ilâ 5 2 max. 0.6 ilâ max. 0.7 max. 0,07 max 0.07 max tespit edilmemi Bu bileimler, kaynak esnasında kaçınılmaz surette vaki olan karbon ve silisyum kayıplarını telâfi etmek üzere öngörülmütür. Bununla birlikte bu kayıpları azaltacak hiçbir önlemin ihmal edilmemesi gerekir. Hem dalgalı, hem de dorul akımda kaynak edilebilir. Hazırlık ve uygulama karbonlu çeliklerdeki gibidir. Ancak burada her türlü sıcaklık yükselmelerinden kaçınılacaktır. Elektrodların çapı akım iddeti, paso sayısı v.s. buna göre seçilecektir. DOKUSAL SERTLEMEL «MARAGING» ÇELKLERNN KAYNAI Bu çelikler adlarını martensitin kısaltılmıı «imar)) ve «aging» (yalanma) dan alırlar. Bunlar Ni'li ve çok alçak karbonlu olup gecikme (histerezis) olayım kullanmak suretiyle martensitik fazda yalandırılarak sertletirilmilerdir. Örnein % 20 nikelli bir çelikte martensitik deime 200 C civarında olur; halbuki ters yönde deime (alfa demiri'nin gamma demiri'ne dönümesi) 600 C civarında vaki olur. Bu itibarla bu çelik, martensitik fazda kalmak kaydıyla nispeten yüksek sıcaklıa ısıtılabilir (ve böylece de yalandırma ile sertletirilebilir). Gerçekte böylece elde edilen martensit, su verme ile karbonlu çeliklerde elde edilenden farklıdır. Daha ılımlı bir sertlii haiz olup souma hızına balı deildir. Üç seri Maraging çelii meydana getirilmitir. Birinci seri % 20 Ni içerip alüminyum ve niobium (veya kolombium Cb) ilâveleri bulunur. 815 C'a tavlama ve havada soumadan sonra tamamen martensitik olur. 4 saat süre ile 450 C'ta bir yalandırma ilemi ona nihaî mekanik karakteristiklerini verir: R = 179 kg/mm 2 ; E = 170 kg/mm 2 ; A = %12 Bu dikkate deer kıymetler, özellikle E elastikiyet sınırınınki, bu çeliklerin 'havacılık endüstrisinde kullanılmalarını haklı çıkarır. Soukta ekil verme ve derin çekme için meydana getirilen tiplerin ortalama bileimi de öyledir : KARBONLU VE ALAIMLI ÇELKLERN KAYNAI, Burhan Ouz, OERLIKON Yayını,

11 C Ni Ti Al Nb Si Mn 0,006 25,3 1,37 0,20 0,54 0,17 0,12 Tavlama ve havada soumadan sonra bu tip austenitiktir. Süneklii iyi olup (A = % 35) soukta önemli ekil deimelerine elverilidir. Bundan sonra 4 saat süreli 700 C'ta bir stabiliteyi bozan ilemle austenit martensite dönütürülür. Bunu bazen 730 C'ta 16 saatlik bir ilem takibeder. Bu takdirde 450 C'ta bir saatlik yalandırma ilemini uygulayıp R = 200 kg/mm 2 ; E = 193 kg/mm 2 ; A = % 12 karakteristiklerini elde etmek mümkün olur. Bir üçüncü seri de bundan öncekilerden çok daha iyi zorlama altında korozyona mukavemet eder. Bu nikel-kobalt-molibden-titanlı çelikler arasında sırasıyla 140, 175 ve 210 kg/mm 2 elastikiyet sınırını haiz olanlar bulunur ki bu sonuncu deer az çok kopma mukavemetine eittir. Bunun dıında bu çelik serisinin rezilyansı fevkalâdedir. 18 Ni, 8,5 Co, 3,2 Mo tipi, mutlak sıfır sıcaklıında, hâlâ 39 joule/cm 2 (4 kgm/cm 2 ) rezilyansı haizdir. Bu % 18 nikelli tiplerde yalandırma ileminden sonra ölçülebilen hiçbir ekil deime vaki olmaz öyle ki bu ilem, bitmi parçalara uygulanabilir. Metalürjik özellikleri itibariyle Maraging çelikleri kolay kaynak edilebilirse de çok pahalı olmaları bunların kullanılmalarını sınırlar. Tavsiye edilen elektrod % 18 Ni ve Co ve Mo'li ve ayrıca % 2,2 titanium içeren çelik tipinden yapılmıtır. Su almı ekilde ön ısıtmasız kaynak edilir; fakat önemli ısı giriinden kaçınılacak ve pasolar arası sıcaklıı 120 C'ın altında tutulacaktır. Kaynaktan sonra bir yalandırma ilemi uygulanır. Dikite mukavemet ana, metalininkinin % 95'i ilâ % 100'üdür, öyle ki bazı tiplerde E = 200 kg/mm 2 deerine varılır. Bu zikredilenlerden daha ucuz dokusal sertlemeli çelik tipleri de vardır. Örnein C Cr Ni Mn Cu Nb+Ta 0,07 15,5-17, , ,15-0, o C ta yalandırmadan sonra bunların mekanik karakteristikleri R = 140 kg/mm 2 ; E = 129,5 kg/mm 2 ; A = % 14 dır. KARBONLU VE ALAIMLI ÇELKLERN KAYNAI, Burhan Ouz, OERLIKON Yayını,