Erdal nönü ( )

Transkript

1 Aram zdan Ayr lanlar Erdal nönü ( ) Erdal nönü, 6 Haziran 1926 da, smet ve Mevhibe nönü nün o lu olarak Ankara da dünyaya geldi. lk, orta ve lise ö renimini Ankara da yapt. Lise yi Ulus taki Gazi Lisesi nde okudu de yeni kurulan Fen Fakültesi nde fizik ö renimi gördükten sonra ABD ye gitti. Kaliforniya Teknoloji Enstitüsü nde kozmik fl nlarla ilgili Christy yönetiminde çal flmas yla doktora derecesini ald. Daha sonra Princeton Üniversitesi nde ünlü fizikçi Wigner le matematiksel fizikte çal flt ve fizik dünyas nda Wigner- nönü Büzüflmeleri olarak bilinen buluflunu yapt. Yurda dönünce Ankara Üniversitesi nde fizik asistan olarak göreve bafllad. Askerlik görevini yapt ktan sonra doçentlik s - nav n verdi aras nda tekrar ABD ye giderek Atom Enerjisinden Yararlanma program içinde çeflitli üniversite ve enstitülerde araflt rmalar yapt aras nda ODTÜ de fizik profesörü olarak çal flt. Teorik Fizik Bölümü Baflkanl, Fen Edebiyat Fakültesi Dekanl ve Üniversite Rektörlü- ü gibi üst düzey görevlerde bulundu. nönü nün dekanl k ve rektörlük yapt dönemlerde ODTÜ yaln z Türkiye nin de il Ortado- u nun en önemli araflt rma merkezlerinden biri haline gelmifltir. nönü, ö renci olaylar n n yo un olarak yafland 1971 y l nda rektördü ve arama yapmak için üniversiteyi saran güvenlik güçlerine izin vermemesiyle dikkat çekti. Erdal nönü, y llar nda teorik ve matematiksel fizik alan nda 27 kitap ve makale (25 i ngilizce) yay mlad. Bilim tarihi araflt rmalar ve bibliyografyalar ve an kitaplar olarak y llar nda 14 kitap yay mlad y llar nda bilim tarihi ve bilim politikas konusunda ngilizce ve Türkçe olarak 28 makale yay mlad. Ayr ca 1967 ve 1983 te fizikle ilgili iki kitab n editörlü ünü yapt. Erdal nönü nün di er bir sosyal etkinli i Fizik Derne i yle olan iliflkisidir. stanbul Üniversitesi ö retim üyelerinin oldukça eski bir tarihte kurdu- u dernek, Türkiye geneline yay lmam fl üye say s ve etkinlikleri çok s n rl mütevaz bir meslek kurulufluydu. Erdal nönü dernek baflkanl na seçilince ODTÜ Hacettepe ve Ankara Üniversitesi ndeki üyelerin de kat l m yla bir sinerji yarat ld. Daha sonra dernek Türkiye geneline yay lmay sürdürdü. 12 Eylül 1980 darbesinin ard ndan, 1983 te yeni partilerin kurulmaya bafllamas yla Erdal nönü aktif siyasete girdi. Sosyal Demokrasi Partisi nin (SODEP) kurucu genel baflkan olan nönü nün SODEP kurucu üyeli i Kenan Evren baflkanl ndaki askeri cunta taraf ndan veto edildi. Daha sonralar Milli Güvenlik Kurulu kararlar na uymad gerekçesiyle mahkemeye verildi. SODEP ile Halkç Parti nin birleflmesiyle kurulan Sosyaldemokrat Halkç Parti nin (SHP) ilk ola anüstü kurultay nda genel baflkanl a seçildi ve SHP Genel Baflkanl görevini 1993 e kadar sürdürdü araseçimlerinde zmir den milletvekili seçilen Erdal nönü, 18. ve 19. dönemlerde de milletvekili oldu genel seçimlerinden sonra, SHP nin DYP yle kurdu u, Süleyman Demirel in baflbakanl ndaki koalisyon hükümetinde Devlet Bakan ve Baflbakan Yard mc s olarak görev ald. Süleyman Demirel in 16 May s 1993 te 9. Cumhurbaflkan seçilmesinden sonra, DYP-SHP koalisyonu Tansu Çiller in baflbakanl nda devam ederken genel baflkanl b rakma karar n aç klad. SHP nin 11 Eylül 1993 teki 4. kurultay nda yeniden aday olmad. SHP nin CHP yle birleflmesinin ard ndan (1995 Mart-Ekim) koalisyon hükümetinin d fliflleri bakan oldu. As k suratl Türk siyasetine, güler yüzü, hoflgörüsü, esprileri ve neflesiyle ayr bir renk katt da uluslararas alanda en sayg n bilim ödüllerinden biri olan Wigner Madalyas n ald. Ayr ca TÜB TAK Bilim Ödülü nü alm flt ve Türkiye Bilimler Akademisi onur üyesiydi. 40

2 Erdal Bey in Ard ndan... Matematik Dünyas, 2007-IV Sevgili hocam z, de erli rektörümüz Prof. Dr. Erdal nönü nün tedavi görmekte oldu u ABD de hayat n kaybetmifl oldu unu üzüntüyle ö renmifl bulunuyoruz. Ülkemizin, ailesinin, ODTÜ camias - n n ve dostlar n n bafl sa olsun. Erdal hocam z, Türkiye nin en zorlu günlerinde özerk üniversite fikrinin mücadelesini vermifl, bilimde yapt de erli çal flmalar ve baflar lara toplumsal alanda yapt katk lar eklemifl de erli bir bilim ve toplum insan yd. Siyasete girmek zorunda b rak ld nda da bilimsellikten vazgeçmemis, siyasete sayg nl k kazand rm flt. Onun inanc ; toplumda bilimsel düflünce sistemi yerlefltirilmedi i sürece, medeniyet yar fl n n kazan lamayaca yönündeydi ve bu nedenle, özellikle son dönemde kendini bilim tarihindeki geliflmeleri tan tmaya adam flt. Erdal nönü nün bilimsel ve toplumsal yaflamda göstermifl oldu u idealleri gerçeklefltirme çabam z sürecektir. Kendisine rahmet ve tüm Türkiye ye baflsa l diliyoruz. stanbul ODTÜ Mezunlar Derne i TÜB TAK Yöneylem Araflt rmas Ünitesi nde çal fl yor ve matemati imi kuvvetlendirmek için ODTÜ den matematik dersi al yordum. Bu arada Polonya dan gelen ünlü matematikçi Mikusinski bana Varflova da organize edilen bir matematik doktora sonras kursuna kat lma olana n sa lad. Ancak sene 1967 ve iki kutuplu bir dünyada yafl - yoruz. D fliflleri Bakanl bana izin veremeyeceklerini çünkü böyle bir ifllemin yeni bir ç r aç lmas anlam na gelece ini ifade etmiflti. Ben de olay Fen Edebiyat Fakültesi dekan m z olarak Say n Erdal nönü ye üzgün bir flekilde anlatt m. Derhal D flifllerinden birisiyle bir telefon görüflmesi yapt ve bana gülerek ertesi gün D fliflleri Bakanl ndan izinli olarak pasaportumu alabilece imi söyledi. Hem çok flafl rm fl hem de çok sevinmifltim. Polonya daki 1 y ll k harika matematik e itiminden sonra matematikçi olmaya kesinlikle karar vererek, ODTÜ Matematik Bölümüne girmeye çal flt m. Bu sefer de TÜB TAK, yeterli eleman olmad için, beni ODTÜ ye b rakmak istemedi. Ben yine dekan m z Erdal nönü ye gittim. Bana endiflelenmememi, Türkiye nin temel bilimlerde de yetiflmifl elemanlara çok ihtiyac oldu unu, TÜB TAK ikna edebilece ini söyledi. Gerçekten de öyle oldu ve Erdal nönü hocam n sayesinde ODTÜ Matematik Bölümüne girebildim. Allah rahmet eylesin diyor ve kendisine olan minnettarl m da bu vesileyle tekrar ifade ediyorum. Umar m kendisinden sonra gelenler de en az onun kadar temel bilimlere sahip ç karlar. Bar fl Kendirli De erli bilim insanlar m zdan Say n Erdal nönü yü kaybetmenin ac s n yaflarken; ülkemizin ayd n yüzü olan tüm de erli bilim adamlar na ve nönü ailesine baflsa l diliyorum. Erdal Karap nar Erdal Bey i 1962 den beri yak ndan tan yan biri olarak çok üzüntülüyüm. Hepimizin bafl sa olsun. Ö rencisi, çal flma arkadafl ve aile dostu olma flans na eriflmifl bir kimse olarak onun ne kadar k ymetli ve az bulunur bir insan oldu unu biliyorum. Fizi e katk lar n n yan s ra bilim tarihimize yapt katk lar da çok önemlidir. Bu konularda makale ve kitap yay mlam flt r. Üniversitemizdeyken UNESCO ve NATO Bilim Komisyonu gibi görevlerde bulunmufl ve araflt rma yapanlar için kolay ve rahat bir ortam n haz rlanmas için sürekli u raflm flt r. Türk Fizik Derne i ni canland rm fl ve Türk Fizik Vakf n kurmufl, baz konferanslar n geleneksel olmas nda rol oynam flt r. Bölüm de ve Fakülte de araflt rma ve üniversite ortam n güzellefltirmek, gençleri desteklemek ve araflt rmac lara daha çok olanak sa lamak için her zaman u raflan bir idareci ve hepimizin yapt klar n dikkatle dinleyen, destekleyen ve bize güç veren bir çal flma arkadafl m zd. Bilim sevgisi hiç sönmedi. ABD ye gitmeden evvel hastahanede son defa görüfltü ümüzde, Art k fizi e de il t bba katk yap yorum. Yeni bulduklar bir ilac bende deneyecekler demiflti. Erdal Beyi çok özleyece iz. Meral Serdaro lu 41

3 Erdal nönü ve Anekdotlar Betül Tanbay* / tanbay@boun.edu.tr Latife ve alay konusunda akl kar fl k, pek flaka kald rmayan bir toplumda, kendine özgü nükte anlay fl yla her birimizin hayat na en az bir anekdotla girmifltir Erdal Bey. Onu kaybetti imiz gün, bilgisayarlar m z bu anekdotlarla doldu, o gün bile gülümsetti, güldürdü bizi. Benim hayat mda ise buraya s mayacak kadar çok anekdotu var. Ailesinin ço una teyze, amca dedi im halde, çocuklu umdan beri o hep Erdal Bey di. Erdal Bey di ama cenazesinde sar ld - m ye eninin O senin arkadafl nd diyece i bir bey. Tabii ki, Erdal Bey hayat nda gelip bana bir derdini anlatmad ama çok konuda benim dert orta m, deste im oldu. Ne ben katoliktim ne de o bir papazd, ama günah ç kard m, hatta bazen birilerine say p sövdü üm, bazen fikrini, bazen onay n ald m dostumdu. Az ve öz cevaplar verirdi: Kendine özgü bir tonla söyledi i meflhur Yafla s örne in, yahut Ald rma, devam et ya da Bir bildi i vard r gibi bir iki söz... Aç k vermeden fikrini, hissini iletirdi. stanbul Matematiksel Bilimler Merkezi IMBM düflüncesi ilk ç kt nda Erdal Bey kutsamadan harekete geçmemifltik: htiyaç var. Gördü ünde de, sorard : fiu s ralar ne üzerine çal fl yorsun? Çal flm yor olmak, elbette söz konusu de ildi! Aile dostlu u ve meslek yak nl sayesinde onunla çok özel anlar yaflad m. ki anekdot: Siyaseti b rak p sevdi i ifllere döndükten sonra TMD nin Karaköy deki seminerlerine davet etmifltik. Aksi gibi, konuflma saati geldi inde salonda on kifli ya vard k ya yoktuk. Çok can m s k lm flt. O s k nt yla k sa bir tan t m yap p bir sandalyeye çöktüm. Kürsüye geçti. Mahçubiyetimizi anlam flt tabii. Tatl tebessümüyle, Uzun süre çok büyük kalabal klara konuflmak zorunda kald m, flimdi sizlerle konuflmak keyifli olacak, dedi ve güzel güzel anlatt niye üçyüz y l geride kald m z! O lum yeni yeni cümleler kurmaya bafllam fl ama daha kime sen kime siz denir bilmiyor. Oturdu umuz caddenin ad n biliyor ama: smet nönü Caddesi. Bizim evde herhalde ilk tan flt klar gündü. Bak Ali, Erdal nönü! dedim. Ali afla dan yukar ve epeyce yukar süzerek çocuk rahatl yla sordu: Sen smet nönü nün nesi oluyorsun? Erdal Bey ayn rahatl kla cevap verdi: O lu oluyorum. Sen Tar k Tüten in nesi oluyorsun? O lu!.. Birbirlerinin babalar n tan yorlard ya, arkadafl olmufllard bile! * Bo aziçi Üniversitesi Matematik Bölümü ö retim üyesi. 57

4 Erdal nönü yle Söylefli Kerem Hun: An lar ve Düflünceler in üçüncü cildinde bilim adamlar n n yapt klar bulufllar yarat c zekâlar ve bunun yan nda baz d fl etkenlerin imgelemlerini harekete geçirmesiyle yapt klar n söylüyorsunuz. Benim merak etti im; Türk e itim sisteminin gelece in bilim adamlar üzerindeki rolü nedir? fiayet bu rol zay fsa bu etkiyi art rman n yollar neler olabilir? Yarat c zekâs düflük olan bir bilim adam n n fizi e kaydade er bir katk yapmas n bekleyebilir miyiz? Erdal nönü: Benim orda söyledi im tam öyle de il asl nda. Genellikle, bulufl yapmak için çok yüksek bir zekâya sahip olmak gerekli diye bir kan vard r insanlar aras nda, hatta ben de küçükken öyle düflünürdüm. Ama daha sonradan gördüm ki 22 Eylül 2005 Matematik Dünyas, 2007-IV Kerem Hun ve Begüm Filizda * Genellikle, bulufl yapmak için çok yüksek bir zekâya sahip olmak gerekli diye bir kan vard r, hatta ben de küçükken öyle düflünürdüm. Ama daha sonradan gördüm ki kuflkusuz normal, analiz yapabilen bir zekân n yan nda irade kullanmak, yeni bir fley bulmay istemek ve merak çok önemli. kuflkusuz normal, analiz yapabilen bir zekân n yan nda irade kullanmak, yeni bir fley bulmay istemek ve merak çok önemli. Zaten zekây harekete geçiren de iradedir. nsan e er bir soruyu çözmeyi kafas na koyarsa, bunu çözmek kolay de il ama bu soruyu çözmek için elimden geleni yapaca m deyip ifle koyulursa o zaman zekâs n çal flt r p imgelemeni harekete geçirir. Hatta inceleyip araflt r r ve sonunda da büyük bir olas l kla sonuca ulafl r. Bu anlamda; irade, anlama merak ve bunlar n tetikledi i zekâ hepsi bir arada insan yeni bir bulufla götüren etmenlerdir. Yarat c imgelem diye bir fley var; yeni bir olay aç klamak için daha önceden kimsenin düflünemedi i bir fleyi hat r na getirmek. * Bu söylefli sitesinde yer almaktad r. MD de yay mlanmas na izin verdi i için Sait Gökalp e teflekkür ederiz. Bunun nas l çal flt hâlâ anlafl labilmifl de il ama dedi im gibi irade kullanarak kafas n belli bir nokta üzerine yo unlaflt rarak insanl k bazen önemli bulufllar bulabiliyor. Bunu imgelem yap - yor, muhayyele yap yor deniyor ama nas l yapt - tam olarak bilinmiyor. radenin düflünce üzerine bask s yla çal flan bir mekanizma denebilir. K.H: Hocam mesela bilim adamlar n n baz teorileri çal flma s ras nda de il de tatildeyken veya bofl zamanlar nda bulabildiklerini görüyoruz. E. : Evet, evet iflte öyle oluyor; çünkü iradesiyle o konu üzerine e ildi i için bütün zaman dilimlerinde problem üzerinde düflünmeye devam ediyor. Mesela birdenbire baflka bir fley konuflurken o problem hakk ndaki çözümü bulabiliyor. Ünlü matematikçi Pointcaré nin bir psikoloji toplant s nda yapt meflhur bir konuflmas vard r. Daha evvel günlerce düflündü üm bir problem vard. Birçok fley denedim ama hiçbiri ifle yaramad. Bir gün bambaflka bir sebeple otobüse binmek için ad m m att m anda çözümü buldum demifltir, Poincaré. 51

5 Bazen düflünürken akl na geliyor, bazen düflünüyorsun bulam yorsun, sonra birdenbire akl na geliyor. Tabii bulamayabilirsin de, garanti de il, ama as l önemlisi düflünmek ve iradeni kullanarak onun her fleyden daha önemli oldu una inanarak gece gündüz kafa yormakt r. Kerem Hun la Begüm Filizda : Hocam mesela genelde günlük hayatta unuttu umuz olaylarda baflka fleylerle u rafl rken akl m za gelebiliyor. E. : Evet, ama iflte bu tip dedi im büyük bulufllar bulmak için çok düflünmek gerekiyor. Bu uzun bir düflünme sürecinin sonucunda olan bir fley. Bazen düflünürken akl na geliyor, bazen düflünüyorsun bulam yorsun, sonra birdenbire akl na geliyor. Tabii bulamayabilirsin de, garanti de il, ama as l önemlisi düflünmek ve iradeni kullanarak onun her fleyden daha önemli oldu una inanarak gece gündüz kafa yormakt r. B.F: Günümüzde baz baflar l fizikçilerin ayn zamanda matematik, biyoloji, kimya, ekonomi gibi di er alanlarla da bilgi sahibi olduklar n görüyoruz. fiahsen bu dallar aras nda art k ba lar n ve köprülerin olufltu u kanaatindeyim. Sizce bir fizikçinin resme daha yukar dan bakma ad na bu tür bir özelli e sahip olmas gerekir mi? E. : Yok öyle de il mesele. fiimdi ilimlerin hepsi ilerledi ve kendi alanlar ndaki sorunlar n ço unu çözdüler. Çözülmeyen sorunlar daha çok ilimlerin ortak alanlar nda kalan k s mlar. Mesela fizikçi demifl ki bu konu kimyac y ilgilendirir, kimyac da fizikçiyi ilgilendirir demifl. Böylece o sorun çözülmeden kalm fl ortada. Böyle arada s k flm fl alanlarda çözülmemifl çok sorun var. Ama art k bu alanlarla da bilim adamlar ilgilenmeye bafllad lar. Interdisipliner (disiplinler aras l k) denilen fley bu zaten. Fakat bu flart de il. Fizi in kendi içinde de çok bilinmeyen var; örne in yüksek enerji fizi i do rudan do ruya fizik alan ndaki s rlar ortaya ç karmaya çal flmaktad r. Bu tip s rlar da hâlâ mevcut ama beri yandan ara alanlarda çal flmalar yap l yor. Tabii bu ara alanlarda çal flmak için konular n içeriklerine hâkim olmak gerekir. Mesela polimerler bu tip fleyler; polimerlerin fizi iyle ilgilenenler var, kimyas yla ilgilenenler var. Biyolojide ifle yar yor. Dolay s yla o araflt rmay yapanlar hem o konunun fizi ine hem de kimyas na hâkim olmak zorundalar. fiunu da unutmamak laz m, bunlar yapanlar n yine bir uzmanl var. Bunlar ya fizikçi ya da kimyac lar. Unutmay n, belirli bir alanda uzman olduktan sonra di er alanlarla ilgileneceksiniz. K.H: Hocam mesela kaos teorisini ele alal m. Fizik, matematik, biyoloji, kimya ve hatta ekonomi gibi bilim dallar n birlefltiren bu teori bu alanda bir örnek teflkil edebilir mi? E. : Kaos matematikte ortaya ç kt. Lineer olamayan yüksek dereceli denklemlerin çözümleriyle ilgilenenler gördüler ki orada beklenmedik olaylar oluyor. Örne in lineer denklemlerde sonuçlar bafllang ç flartlar yla beraber de iflir. Bafllang ç flartlar - n biraz de ifltirirseniz sonuç da biraz de iflir ama non-lineer denklemlerde, bilinmeyen kendisiyle biriki defa çarp ld için, bafllang ç flartlar n biraz de- ifltirirseniz sonuç çok de iflir. Kararl bir sonuç elde etmek istiyorsunuz mesela parçac k sallans n sallans n dura an noktaya gelsin istiyorsunuz. Böyle bir fley elde etmek kararl noktaya gelmektir. E er sistem lineerse kararl noktaya yavafl yavafl gelirsiniz ama e er non-lineerse o zaman bafllang ç noktas n çok dikkatle seçmek laz m; çünkü biraz de ifltirirseniz kararl l k bozulur. fiimdi bunlar kaos denilen, birdenbire garip fleylerin oldu u sistemlerde var. Matematikçiler bunu görünce buradan bir te- Begüm Filizda la 52

6 ori yap labilir dediler. E er denklemin çözümünü bulursak o zaman hangi bafllang ç flartlar yla kararl l n elde edildi ini ve biraz de ifltirirsek hangi sonuçlar elde edebilece imizi görürüz dediler. flte kaos o zaman ortaya ç kar. Bafllang ç flart e er iyi ayarlanmam flsa sonunda anlafl lmad k fleyler ç kar. E er yanl fl hat rlam yorsam kaos önce matematikte ortaya ç kt. Tabii matematik ona modelini verdikten sonra birçok bilim dal non-lineer modelleri çözmek için kulland bunu. Kimya, biyoloji gibi alanlarda kullan lmaktad r. K.H: Ya ekonomi? E. : Ekonomide tabii daha çok oluyor çünkü orada denklemler hep non-lineer. K saca bu non-lineer denklemlerin egemen oldu u olaylarda görülen bir geliflme. Bafllang ç flart na çok ba l l k kaotik sonuçlar veriyor. Tabii ben öyle biliyorum. K.H: Sabanc Üniversitesi nde bilim tarihi dersleri vermektesiniz. O yüzden flöyle bir soru sormak istiyorum: Özellikle Avrupa da meydana gelen bilimsel devrimden ülkemizin nasibini almamas n n sebebi nedir? E. : Bence, bizim orda iyice anlamam z gereken en mühim fley flu: Orta Avrupa da ve Bat Avrupa da 16. ve 17. yüzy llarda büyük keflifler yap ld. Dünyan n döndü ünü söyleyen Kopernik le bafllad, ondan sonra Galileo düflme hareketini ve yasalar n buldu, Harvey kan dolafl m n buldu, Newton mekani in yasalar n buldu, Huygens keza mekanikle ilgili ön çal flmalar yapt. Böylece matematikte, fizikte, astronomide daha sonralar kimyada -ki bu alanlar n hepsi temel bilim alanlar d r- yeni bilgiyi nas l üreteceklerini gördüler. Onun için bu bulufllar n hepsine birden bilimsel devrim denir. Tekrar etmek gerekirse, bilimsel devrim, 16. ve 17. yüzy lda Orta ve Bat Avrupa da (Polonya da bafllay p talya da Niye Türkiye de hâlâ bilimsel geliflme Bat ya göre çok yavafl? Ve hâlâ neden birçok konuda birbirimizle kavgaya girifliyoruz, mant kl düflünemiyoruz? Neden mesela üniversitelerimizde ngilizce okutmaya çal fl yoruz? Bunlar n hepsinin nedeni Osmanl n n bilimsel devrimi anlamam fl olup 300 y l bu devrimle hiç ilgilenmemesidir. devam etmifl ve oradan Fransa, ngiltere ve Danimarka ya yay lm flt r) ortaya ç kan bulufllar n toplam d r. Bu bilimsel devrim Bat daki insanlara yeni bilgi üretmenin yolunu ö retti. flte en önemli olay budur. Yeni bilgi nas l üretilir? Bilimsel araflt rmayla üretilir. Bilimsel araflt rma nas l yap l r? Gözlemle, deneyle yap l r. Bir teori yapars n, o teoriyi deneyle kontrol edersin sonra o teoride kulland n matematik sayesinde bir kesinlik elde edersin ve daha sonra da deneylerin bunu destekledi ini görürsen yeni bilgi üretmifl olursun. Bilimsel anlamda en önemli geliflme budur. Tabii bu, Türkiye ye çok sonra geldi. Hele Osmanl döneminde hiç gelmedi. Onlar Avrupa dan birçok fleyi ald lar ama araflt rmay almad lar, kayna a inmediler. O bak mdan bilimsel geliflme dendi inde Türkiye de ilk önce alg lanmas gereken fley budur. Niye Türkiye de hâlâ bilimsel geliflme Bat ya göre çok yavafl? Ve hâlâ neden birçok konuda birbirimizle kavgaya girifliyoruz, mant kl düflünemiyoruz? Neden mesela üniversitelerimizde ngilizce okutmaya çal fl yoruz? Bunlar n hepsinin nedeni Osmanl n n bilimsel devrimi anlamam fl olup 300 y l bu devrimle hiç ilgilenmemesidir. B.F: 300 y l, telafisi çok zor bir kay p. E. : Tabii 300 y l geride kald n z zaman art k yanl fl al flkanl klar da kan ksamak durumunda kal yorsunuz. Biz art k hiçbir fley yapamay z, bütün geliflmeler Bat dan gelir; çünkü Türk insan beceriksizdir, yeni bir fley bulamaz. Biz bekleyelim, onlar yaps nlar psikolojisi ortaya ç k yor. fiu an bakt m z zaman durumun halen de iflmedi ini görüyoruz. Robotlar yap yorlar biz seyrediyoruz burada. Bizim gemileri kurtarmak için robot kullanma imkân m z yok henüz ama geliflmifl ülkeler bafllad lar bile. Hep böyle geriden gitmemizin te- 53

7 mel sebebi bilimsel devrimi 300 y l boyunca anlamam fl olmam zd r. Feza bir dahiydi. Fizikte, matematikte yarat c bir yetene i vard. Gençken stanbul Üniversitesi nde okudu daha sonra ngiltere ye gitti orada parlak bir doktora yapt. Daha sonra Türkiye ye geldi ama dehas n gelifltirecek ortam bulamad için tekrar Bat ya gitti ama daha sonra bir kaç kere ODTÜ ye geldi gitti. Birçok da yard m oldu. B.F: Çok k ymetli dostunuz de erli bilim adam rahmetli Feza Gürsey in bilimsel kiflili i hakk nda, onu çok iyi tan yan biri olarak neler söyleyebilirsiniz? E. : Feza bir dahiydi. Fizikte, matematikte yarat c bir yetene i vard. Gençken stanbul Üniversitesi nde okudu daha sonra ngiltere ye gitti orada parlak bir doktora yapt. Daha sonra Türkiye ye geldi ama dehas n gelifltirecek ortam bulamad için tekrar Bat ya gitti ama daha sonra bir kaç kere OD- TÜ ye geldi gitti. Birçok da yard m oldu. K sacas Feza bir dehayd. Tabii ben Feza için bir dehayd dedi im zaman da bana, Niçin Nobel mükâfat almad o zaman diyorlar. O bir flans meselesi tabii ama bence almas gerekirdi çünkü Feza n n yapt teoriler çok derindi, öyle ki onun teorilerini kullananlar n ileride Nobel Ödülü alacaklar na inan yorum. Tabii Nobel Ödülü için yeni ve çarp c bir bulufl bulmak laz m. Böyle uzun vadeli bir teori yapmak yetmiyor; çünkü onun sonuçlar zamanla ortaya ç k - yor, deneylerle uygulanmas gerekiyor. Bu her zaman olmuyor, biraz da flans meselesi asl nda. Feza n n kitaplara geçen birçok buluflu var. Örne in, belli bir grubu parçac k teorisine uygulam flt ve o çal flmas en çok referans olan çal flmalar ndan biri olmufltu. Sonra daha derinlere indi ama oradan bir Nobel almad. Bunun gibi çok önemli teorileri vard r. Matematikte de ileri çal flmalar oldu ama esasen teorik fizikçidir. Bence Türkiye nin Cumhuriyet sonras yetifltirdi i en parlak bilim insanlar ndan birisidir. Kuflkusuz fizik alan n n en parla d r. Umut bir yöntem de il, ona sar lmak olmaz. K.H: Siz ve kuflakdafllar n z Say n Feza Gürsey, Fikret Kortel, As m Barut, Behram Kurfluno lu, Cavid Erginsoy, Yako Yafet Türkiye deki fizik çal flmalar na çok önemli katk larda bulunmufl bilim adamlar d r. Siz, bu kadar önemli bilim adam n n ayn dönemde ortaya ç kmas n neye ba l yorsunuz? Fizik alan nda bir daha böyle bir kufla n yetiflmemesinin nedenleri nelerdir sizce? E. : Raslant lar oluyor tabii. Baflka ülkelerde de görüyoruz baz dönemlerde Mesela talya da da Fermi nin ç kt dönemde birçok de erli bilim insan vard. Onlar n bir k sm talya da kald, bir k sm Amerika ya gitti ve orada parlak bulufllar yapt lar. Baz dönemlerde öyle olur baz dönemlerde daha yavafl olur. Bu biraz rastlant meselesi iflte genlerin oyunu meselesidir. K.H: Böyle bir kufla n bir kere daha yarat lma ihtimali var m d r? E. : Olur tabii. Hatta bugün de çok parlak bilim insanlar m z var. Onlar da kuflkusuz zamanla daha çok ünlenecekler, ondan sonra da sizler gelirsiniz. Umudu kesmeye gerek yok ama çal flmak laz m tabii. Umut bir yöntem de il ona sar lmak olmaz. Begüm-Kerem: Çok teflekkür ederiz hocam. E. : Ben teflekkür ederim gençler. Efli Sevinç Han m la 54

8 Erdal nönü yle Bir Söylefli Matematik Dünyas, 2007-IV Leyla Tavflano lu Cumhuriyet, 12 Eylül 2004 Siz dünyada çok da fazla örne i olmayan kiflilerdensiniz. Bilim adam, siyasetçisiniz. Yöneticilik yapt n z. Y llar önceki bilim alan nda bir buluflunuzdan dolay bugün dünyada çok önemli bir bilimsel ödül olan Wigner Madalyas na lay k görüldünüz. Böyle bir ödül almak nas l bir duygu? NÖNÜ Elli y l önce yapt m z bir çal flma dolay s yla flimdi bu ödülü almak benim için sürpriz oldu. Biz bu çal flmay ünlü bir fizikçi olan Eugene Paul Wigner le birlikte yapm flt k. Bizim bu çal flmam z bir süre fark edilmedi. Ama sonradan yavafl yavafl de eri anlafl ld. Bizim Wigner le yapt m z, Grup Teorisi nde yeni bir yöntem bulmak oldu. Bunu da rastlant sal olarak bulduk. Bu buldu umuz yönteme Grup Kontraksiyonu ya da Gruplar n Büzülmesi deniyor. Grup bir matematiksel kavram. Bizim buldu umuz yöntem yoluyla bir gruptan baflka bir gruba geçebiliyorsunuz. Yeni olaylar aç klamak için de flimdi hiç durmadan bu gruplarla u rafl l yor. Benim bir flans m oldu. Yeni bir yöntem bulundu u zaman her zaman bu ortaya atanlar n isimleriyle an lmaz. Sak n yanl fl anlafl lmas n; bizimki o kadar önemli de il, ama bugün ifle yarad için kullan l yor. Bu yönteme de bir flekilde Wigner le benim ismim eklenmifl oldu. Bu yönteme flimdi ne isim verildi? Wigner Grup Kontraksiyonu deniliyor. Tabii Wigner dünyaca tan nm fl bir fizikçi oldu u için onun faydas var. fiimdi internette girerseniz Wigner Kontraksiyonu diye bulursunuz. Bana bu madalyay verenler uluslararas bir matematikçiler ve fizikçiler grubu. fiimdiye kadar çok ünlü fizikçiler ve matematikçiler bu madalyay ald. Örne in ünlü fizikçimiz Feza Gürsey de 10 y l kadar önce bu madalyay alm flt. flte, böyle hofl bir olay da yaflad m. [...] fiunu söylemek istiyorum: Elli y l önceki bir çal flma için bu madalyan n verilmesi sadece benim orada yapt m katk y de il, Türkiye de fizi- in geliflmesine yapt m katk lar da orada and - lar. Sadece benim yapt m de il, Türkiye de fizikçilerin fizi in geliflmesiyle ilgili olarak yapt klar çal flmalara da bu madalya verildi. Bunu kamuoyunun bilmesinde yarar var. Türkiye de fizikçiler bir fley yapm yorlar san s tamam yla yanl fl. Böylece dünyada tan nm fl oluyoruz ve yavafl yavafl bunlardan pratik sonuçlar da ç k yor. Bütün bunlar iyi de, son y llarda Türkiye de fizikten çok metafizi e a rl k verilmedi mi? Asl nda metafizik çok de erli bir terimdir. San yorum o anlamda kullanm yorsunuz bunu. fle yaramayan yanl fl fikirler de söyleniyor, ama ben buna demokrasinin bir cilvesi diye bak yorum. O da ayr hikâye. O toplant da dünyaca ünlü fizikçiler hem Türkiye de hem yurtd fl nda çok de erli çal flmalar yapan Türk fizikçilerinin bilime katk lar ndan söz ettiler. Bunlar çok önemli geliflmeler. [Türkiye nin AB ye girifli konusunda bir soruya yan t] Türkiye, Cumhuriyetin bafl ndan beri Bat Avrupa ya yönelik bir yol tutmufltur. Bat Avrupa diyorum, çünkü biz de Avrupa day z, ama Güneydo u Avrupa da. Bat Avrupa da 16., 17. yüzy llarda bilimin ilerledi i devletlerin bulundu u bölge. Onun için Bat Avrupa bugün AB nin merkezi ve oray as l yöneten grup. Bu da bilim ve teknolojide olan üstünlüklerinden kaynaklan yor. Bu sayd m nedenlerden, günün birinde bizim Bat Avrupa n n önayak oldu u bir birli e girmemiz kaç n lmaz bir son. Biz o yolda yetifltik. Çocuklar m z da öyle yetifltiriyoruz. Bugün AB aleyhinde gibi görünenlerin çocuklar da bu yolda büyüdüler. Türkiye için baflka yol yok. Evet, eskiden kalm fl dine yaslanan birtak m görüfller var. Ama onlar da ayk r de il. Onlar da çocuklar n ABD de yetifltiriyorlar. Ve o hava içinde de geçmiflten kalan mistik, duygusal bir destek olarak dini devam ettirmek istiyorlar. Dünyayla ilgisi olan ise Bat Avrupa dan al nm fl bu uygarl k, teknik, teknoloji, bilim, sanat, ekonomi, hepsidir. O nedenle ben AB nin d fl nda kalaca - m z düflünmüyorum. Oraya girmek ise siyasal bir eylem. Onlar da geçmiflten kalan bütün itirazlar n, beklentilerini, belki de korkular n önümüze döküyorlar. Ama sonunda bu olacak. Bu itirazlardan çekinmememiz laz m. Çünkü bizim gidecek baflka bir yerimiz yok. Karfl l kl olarak da birbirimize ihtiyac m z var. 55

9 [Araflt rma gelifltirme konusunda bir soruya] Araflt rma gelifltirmeye daha çok para, insan, emek, zaman vermemiz [...] gerekiyor. [...] Bizdeki genel yaklafl m flu: Araflt rma gelifltirme yararl d r. Param z oldukça oraya para verelim. Oysa Bat daki anlay fl öyle de il. Araflt rma gelifltirme yararl - d r. Biz oraya ne kadar yat r m yaparsak o kadar para kazan r z. Bizim ekonomimizin geliflmesi için bilimimizin, teknolojimizin ilerlemesi gerekiyor inanc ndalar. Yeni teknolojiler ancak araflt rmalar sonucu ç k yor. Biz de öyle olmak zorunday z. Yenilik baflka türlü olmuyor. Bu ifle daha çok inanmak ve f rsat vermek laz m. Ama biz bunu tam anlam yla anlam fl de iliz. Hep Bat da geliflen bulufllardan yararlanm - yor muyuz? Evet. Bizim günlük yaflam m z de ifltirecek bilimsel bulufllardan herhangi birisi hâlâ Türkiye de yap lmad. Bunlar n hepsi d flardan bize geldi i için kamuoyundaki kan flu: Evet, bilim yaflam m z de ifltiriyor, ama o d flar da yap lan bilim. Türkiye deki bilim böyle bir fleyi baflaramaz. Öyle de il. Bizde de yap l r. Ama bu zamanla olacak bir fley. Bir de baz yanl fllar var. Elefltirmek gibi olmas n. Say n Baflbakan dünkü konuflmas nda flöyle diyordu: Art k Türkiye de bilim için bilim yap lmayacak. Refah için bilim yap lacak. Burada de iflik ve önemli bir fley söylenmifl gibi görünüyor, ama asl nda öyle de il. Bu bilinen bir fley. Böyle bir ayr m yapmaya da gerek yok. Bilimde ilerledi iniz zaman o ilerleme refah getiriyor. Bilimin güç verece ini en iyi biçimde 1600 lü y llarda Bacon söylemifl: nsan n bilgisiyle insan n gücü örtüflür. Çok basit. Bilgi insana güç verir. Rekabet halinde karfl - n zdakinden daha fazla bilgi sahibiyseniz o zaman siz güçlü olursunuz. Bu bilinen bir fley. Bilim de insana bunu verir. Beni güçlü yapacak, bilim arayay m, demekle de olmaz o... Bilimi ilerletirsiniz. O ilerlerken size kendili inden güç verir. Diyelim ki, kansere çare bulaca m fikrine kap l yorsunuz. Öyle de olmaz. Bir kere onun bilgisine girmeniz, t bb, biyolojiyi ö renmeniz laz m. [...] Emir vererek bilim yap lamaz. Bilim insanlar na f rsat vererek, onlara yard m ederek bu ifl olur. Bir de korkmamak laz m. Onlara para verelim de çarçur etsinler mant yla olmaz. Bilim insanlar paray çarçur etmezler. Kontrol edersiniz. Bunun imkân var. Biliyorsunuz, TÜB TAK, Paray çarçur etti diye suçlad lar. Oysa hiç de öyle bir fley yok. TÜB TAK paray y llard r gayet iyi kullan yor. Evet, bilim adam, siyasetçiyi yanl fl yolda bir araya gelirlerse kand rabilir. Ama do ru yolda bir araya gelirlerse bir fley olmaz. Gerçek ilerleme de böyle gerçekleflir. Baban z Türkiye Cumhuriyeti nin kurucular ndan. Siz 12 y l siyaset yapt n z. Ama sonradan, Ben art k siyasette yokum dediniz. Sizin gibi bir kiflinin bunu söyleme hakk var m? Ben siyaseti ömür boyu yap lacak bir fley diye görmüyorum. Ama Türkiye de öyle bir anlay fl var. Bir üniversitede bir konuflma yapm flt m. Gençlerden biri bana, Niye siyaseti b rakt n z diye sordu. Ben de flu cevab verdim: Bütün ömrümce siyaset yapmam gerekmez. Bir süre yapt m. Sonra da eski yapt m ifllere döndüm. Üsteledi: Yani siyaseti baflar l olmad n z için mi b rakt n z? Baflar l yd m, ama biraz da baflka fley yapay m diye b rakt m dedim. nsan siyaseti ölünceye kadar yapar gibi bir san var. Ben onu demek istemedim. Sadece siyaseti, tam da flu s ralarda b rakmaya hakk n z var m, diye sordum. Sizin toplumsal borcunuz yok mu? Bu iflle hakk n ne ilgisi var. nsan yaflam nda ne istiyorsa onu yapabilir. Toplumsal borcun bir ölçüsü olmal. Ben 12 y l siyasetin içinde kald m. Üstelik siyasette fazla bir fleyler yapt ma da inan yorum. Siyasete girdi im günlerdeki manzara ile ç kt - m günler aras ndaki manzara farkl. Siyasete girdi im s rada ünlü siyasetçilerin hepsi yasaklanm fllard. Bask vard. Pek çok fley yaz lam yor, konuflulam yordu. Onlar kayboldu. Ama, evet, baflka fleyler ortaya ç kt. Her sorun çözülmedi. Türkiye nin önemli sorunlar hâlâ önümüzde. Ama siyaset böyle. Yaflad kça sorunlar ç k yor. Siz bir sorunun çözümüne katk yapt n z diye her zaman sizden yard m isteyebilirler. Bu insani bir fley, ama böyle bir borcum oldu unu da sanm yorum. Türkiye nin yafl e er 80 ise, ben de 12 y lla buna önemli bir katk yapm fl m, demektir. Onun için borcumu ödemedim, diye düflünmüyorum. Ama iyi niyetli insanlar benden yard m istiyorlar. Onlara ilgilerinden dolay teflekkür ederim. Ama ben flimdi baflka fley yap yorum. Bu yapt m n da hem kendim hem ülke için faydal oldu una inan yorum. Dolay s yla da bu konuda bir rahats zl m yok. 56

10 Erdal nönü nün Onursal Doktora Töreni Konuflmas 21 fiubat 2007 stanbul Kültür Üniversitesi, 21 fiubat 2007 tarihinde Prof. Dr. Erdal nönü ye Onursal Doktor unvan vermiflti. nönü törende, e itim ve bilim hayat na nas l bafllad n, buluflunu nas l yapt n ve iyi bir araflt rmac n n niteliklerini içeren güzel bir konuflma yapm flt. An s na sayg yla son konuflmas n tümüyle yay ml yoruz*. * stanbul Kültür Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi internet sitesinden. Say n Mütevelli Heyet Baflkan, Say n Mütevelli Heyet Üyeleri, Say n Rektör, Say n Rektörler, de erli ö retim üyeleri, de erli arkadafllar m, hepinizi sayg yla, sevgiyle selaml yorum. Bana bu unutulmaz günü yaflatan, bu eflsiz ödülü veren Kültür Üniversitesi Senatosu na, tüm üyelerine candan teflekkür ediyorum. Buraya gelmek lûtfunda bulunan de erli bilim insanlar na, her kademeden ö retim üyelerine ayr ca minnettarl m ifade ediyorum. Gerçekten bana unutulmaz bir gün yaflat yorsunuz. Çok da mahcup ediyorsunuz. Çok de erli insanlar karfl mda gördü üm zaman ne konuflaca- m bilmiyorum. Ama önce stanbul Kültür Üniversitesi nin 10 uncu y l n kutlayay m. O da unutulmamas gereken bir ödev. Biraz evvel okunan kararda say n rektörün sözlerinde fizik bilimine yapt m katk lardan bahsediliyordu. O bak mdan belki fizik biliminden bahsetmem gerek ama iflin do rusu flu ki, ben siyasete girdi im günden itibaren fizik bilimi ile ilgim kesildi. 12 sene siyasette kald m. Sonradan üniversiteye dönme imkân buldum ama fizik b rakt m yerde olmad ndan, bugünkü durumunu anlamam için y llarca u raflmam gerekecekti. Ondan vazgeçtim ve bilim tarihiyle -daha evvel de ilgilendi im bilim tarihiyle- ilgimi devam ettirdim. O bak mdan fizi in bugünkü durumu hakk nda bir fley söyleyecek halim yok flimdi. Ama geçmiflten bahsedebilirim. Geç- 42

11 Küçükken ailemizde a abeyim için mühendis olacak diye hep söylenirdi. Aletlerle oynard, tamir ederdi, bozard, yapard. Ben de hep kitap okurdum... miflteki an lardan ve biraz evvel de ad geçen Wigner Madalyas öyküsünden bahsedebilirim. Sizi s kmadan böyle baz an lar söylemek istiyorum. Önce belki nas l fizikçi oldu umu anlatmal y m. NASIL F Z KÇ OLDUM Bizim ailemizde benim büyük a abeyim vard. Benden 2 yafl büyük ama 3 sene ilerideydi lisede. K z kardeflim karfl mda oturuyor. A abeyimi kaybettik maalesef ama k z kardeflim bilir. Küçükken ailemizde a abeyim için mühendis olacak diye hep söylenirdi. Aletlerle oynard, tamir ederdi, bozard, yapard. Ben de hep kitap okurdum; onun için imza xx nönü ailesi huzurlu bir gününde benim böyle mühendislik gibi bir dala girece imi kimse düflünmezdi. Belki d fl ifllerine girebilirim, iç ifllerine girebilirim; yani bir bürokrasi görevi yapar m diye düflünülüyordu. Yaln z sonradan lisenin son s n f nda bu durumu de ifltiren bilgiler edindim y llar nda dünyada fizik, bugün biyolojinin oldu u gibi h zla geliflen bir bilim dal yd. Einstein n rölativite si ç km flt. Anlafl lmaya çal fl l yordu hâlâ. Kuantum Mekani i diye atomlar n hareketlerini aç klayan yepyeni bir kuram ortaya ç km flt ve bu kuramda zaman gibi, uzay gibi, nedensellik gibi, felsefecilerin y llard r tart flt klar kavramlara yeni anlamlar getiriyorlard. Ben bunlar seziyordum. O zaman Bilim ve Teknik diye bir dergi vard Teknik Üniversite deki arkadafllar n yay mlad -. Oradan okudu um bilgilerle düflünmeye bafll - yordum ve merak ediyordum. Bunlar n, iflin esas nedir? Felsefeye hep merak m vard. Acaba felsefi kavramlara bu yeni fizik konular n ö renirsem iyice, daha bir aç kl k getirebilir miyim? diye, dolambaçl bir yoldan fizikçi olmaya karar verdim. Babam da bunu destekledi ve bir gün sordu: Ne olmay düflünüyorsun? diye. Fizikçi veya felsefeci olmay düflünüyorum dedim. Felsefeye ömür verilmez dedi. Ama fizikçi olmak iyi olur. Ben de, dedi, küçüklü ümde, gençli imde bilimle u raflmak istemifltim. Bu bana çok dikkati çeken bir itiraf gibi geldi. Ama kuflkusuz o zaman böyle bir olanak yoktu Türkiye de. Dolay s yla babam destekledi. Fizikçi olmak için Fen Fakültesi ne gitmek gerekti. Ankara da o y l 1943 y l nda Fen Fakültesi aç ld. Ben de ilk ö rencilerinden biri olarak oraya girdim. Numaram da 1 di. 43

12 AÇILIfi TÖREN Fen Fakültesi nin aç l fl töreni çok görkemli oldu. Size o törenden akl mda kalanlar anlatmak istiyorum k saca. Çünkü ilk defa o törende ben, bir tören konuflmas gibi formel bir konuflma yaparken, insan n kendi ruhsal durumunu aç a vurdu- unu fark ettim. O zaman liseyi yeni bitirmifl bir ö renciydim ama dikkatle dinliyordum. Ankara Gazi E itim Enstitüsü nde aç l yordu Fen Fakültesi. Onun bir iki odas nda. Törene zaman n cumhurbaflkan, baflbakan, milli e itim bakan, stanbul Üniversitesi nden temsilciler gelmifllerdi. Üç kifli konufltular törende. lk önce san r m Kerim Erim, stanbul Üniversitesi nin temsilcisi olarak bir konuflma yapt. Kutluyordu Ankara da göreve bafllayanlar. Ayr ca Ankara Fen Fakültesi ndeki ö retim üyelerinin, stanbul Üniversitesi nden gelen insanlar oldu u için bundan onur duydu unu söylüyordu. stanbul Üniversitesi nde y llard r bilim yapmakla u raflt klar n anlatt. çimden, tabii, dedim, Milli E itim Bakan bizden özür dileyecek de il ya; böyle derme çatma bir yerde fakülte aç l - yor. Elbette bize böyle bir heyecanland - r c konuflma yapmal yd. Ben bunlardan flu sonucu ç kard m: Bilim kolay bir fley de ildir. Biz y llard r u rafl yoruz hâlâ bir yere varamad k, siz Ankara da daha yeni yeni bu ifle giriyorsunuz, hadi bakal m ne yapaca n z görelim. Yani küçümseyen bir tav r vard. Sonra fakültenin yeni dekan fizikçi Hayri Dener konuflma yapt. Hayri Bey Türkiye de Fizikçi Hayri diye bilinirdi. Ama orta ö retimde çal flm flt. Lise fizik kitaplar yazm flt ve Gazi E itim Enstititüsü nde ders verirdi. Çok de- erli bir ö retici ve bilim insan yd ; ama Fransa da yaln z lisans ö renimi yapm flt ve doktora yapmam flt. Dolay s yla hiç Hayri Dener araflt rma yapmam flt. Ama iyi niyetli bir insand ve araflt rma yap lmas n istiyordu. smet nönü nün notu: Ankara Üniversitesinin Fen Fakültesini engin ümitler ve sevinçlerle açt k Onun konuflmas nda söyledi i, daha ziyade felsefi bir giriflti. Bilim, dedi çok güzeldir. Çünkü siz bulundu unuz yerde bilimin esaslar n ö renirseniz, bütün evrende, her yerde geçerli olan kurallar ö renirsiniz. Bu çok güzel bir fleydir. Ama bilim ayn zamanda çok korkunçtur. Çünkü e er siz bilimin kurallar n ö renip onlara uymazsan z o sizi ezer geçer. Çok gücü vard r. Ama biz burada elimizden geleni yapaca z. Bilgilerimizi gençlerimize ö retece iz.. Bundan ç kan sonuç, benim ald m sonuç fluydu: Biz elimizden geleni yapaca z. Art k ne ç kar bilmiyorum; ama iflimiz zordur ve bilim de kolay bir fley de ildir. Biz görevimizi yapmaya çal flaca- z.. Böyle mütevaz bir yaklafl m... DÜNYA ÇAPINDA OLACAKSINIZ Ondan sonra Milli E itim Bakan Hasan Âli Yücel konufltu. O bambaflka gayet coflkulu bir konuflma yapt : Burada yeni bir fakülte aç yoruz, gençler burada her fleyi ö renecekler ve ben bekliyorum ki aran zdan dünyaya ün salacak bilim insanlar ç kacak. Farabîler, bn-i Sina lar... onlar buradan ç kacak. Böyle heyecanl bir konuflma yapt. Tabii heyecanla dinledik biz de, ama biraz olmayacak bir fley dinler gibi... Dahas da var: Sonra tören bitti biz yukar da -zaten iki üç odadayd Hasan Âli Yücel Fakülte aç l rkenorada, yukar daki bir s n fa ç kt k, kifliydik. Karfl m za önce Salih Murat Uzdilek geldi. stanbul 44

13 flin esas insan n kendi h rs, kendi iradesi, kendi inanmas... Teknik Üniversitesi nden profesör; o da törene gelmiflti. O bir aç l fl dersi verdi. Tam hat rlam yorum, ondan evvel veya sonra Hasan Âli Yücel -Milli E itim Bakan - geldi. O bize k sa bir konuflma daha yapt ve orada daha basit olarak flunu söyledi: Bak n çocuklar, dedi. burada birkaç oda içinde yeni bir fakültede çal flmaya bafll yorsunuz. Buras ufak, böyle derme çatma bir görünüflü var. Ama sanmay n ki siz buradan bir fley ö renmeyeceksiniz. Tam tersine siz burada her fleyi ö reneceksiniz dedi, ve siz bu bilginizle dünyan n en ünlü bilim insanlar gibi olabilirsiniz. Bu yetenek sizde var. Bilgiyi de alacaks n z. Buna göre çal fl n dedi. Ben gene içimden Tabii dedim, Milli E itim Bakan bizden özür dileyecek de il ya; böyle derme çatma bir yerde fakülte aç l yor. O bize böyle bir heyecanland r c konuflma yapmal yd. Yani inanmad m söyledi ine. Ama onun söyledi i do ruydu. Bunu sonradan fark ettim. Biz oradan ald m z bilgiyle gerçekten en iyi fleyleri, en önemli bulufllar yapabilecek durumdayd k. Yeter ki kendimiz buna inanal m. Ama biz ona inanm yorduk çünkü örne imiz yoktu. Ve yanl fl bir yaklafl mla bafll yorduk. Tabii bir fleyler yapt k. Biraz evvel de say n rektör anlatt. Beni de mahcup etti. Arkadafllar m da bir fleyler yapt lar. Ama ben inan yorum ki biz o zaman Hasan Âli Yücel in söyledi ine gerçekten inansayd k, daha çok, daha büyük ifller yapard k. Çünkü biraz sonra tekrar söyleyece im; iflin esas insan n kendi h rs, kendi iradesi, kendi inanmas... Evet, fakülte aç ld. Ben orada okumaya bafllad m. AMER KA YOLU Fakültedeki ö retim üyelerimizin hepsi stanbul dan gelmifllerdi. Matematikçiler doktora yapm fl insanlard. Araflt rmay biliyorlard. Fizikçile- 45

14 Tabii yetenek iyi bir fley ve gerekli bir ölçüde olmal. Zekâ bir ölçüde gerekli. Ama bulufl yapmak için baflka fley gerekli. Bulufl yapmak için sizin gerçekten bir fley bulmak istemeniz, o iflle sürekli, inatla u raflman z, baflka bir iflle u raflmadan onu sonuca götürmeniz gerekli. rin hiçbirisi doktora yapmam flt. Onlar n araflt rmalar hemen hemen yoktu. Dolay s yla o taraf eksikti. Ama bize bilgiler verdiler. Sonra bir ara ngiltere den Hindistan yoluyla bir matematik-fizik hocas geldi. Profesör Strang diye skoçyal bir profesör. Ondan çok fley ö rendik. Çünkü ça dafl teorik fizi i, ça dafl matematiksel fizi i biliyordu. Bize onlar anlatt. Ben ondan çok yararland m. Fakülteyi bitirdikten sonra Amerika ya gittim. Kaliforniya Teknoloji Enstitüsü nde fizikte yüksek lisans ve doktora yapmaya girifltim. Kaliforniya Teknoloji Enstitüsü, CALTECH diye bilinir k saca, Amerika n n MIT gibi Massachusetts Teknoloji Enstitüsü gibi araflt rmaya iyice a rl k veren mühendislik ve bilim üniversitesi. CALTECH teki ö retim üyeleri aras nda Nobel Ödülü alm fl insanlar vard. Mesela Millikan, ünlü ya damlas deneyini yaparak atomlara yaklaflm fl olan insan vard. Sonra ben oradayken baflka birisi daha, Anderson da Nobel Ödülü ald. Ö rencileri de dünyan n her taraf ndan gelmifl parlak ö renciler. Oradan flu iki dersi ald m: Bir tanesi Ankara daki Üniversitedeyken -Fakültedeyken- ö retim üyelerimizin verdi i ödevleri veya dersleri ben kolayl kla anlard m, ödevleri de yapard m. CAL- TECH e gitti imde verdikleri problemlerin baz lar n yapam yordum. U rafl yorum, u rafl yorum, yapam yorum. O bana çok hayret verdi. Hatta o zaman a abeyim de oradayd ; onu söylemeyi unuttum. A abeyim benden evvel gitmiflti CAL- TECH e. O mühendislik k sm nda yüksekö renim yapt. Doktora de ildi ama ona yak n bir fleydi. Professional Degree denen bir diploma ald. Ben gitti imde oradayd. Ona bunu söyledim. Dedi ki, Buras dünyan n her taraf ndan, Amerika n n her yerinden gelmifl parlak insanlar n oldu u bir yer. Ankara gibi de il. Bu bana gösterdi ki bizim ünlü atasözümüzde oldu u gibi el elden üstündür. Daima daha çok yetenekli insanlar bulunacakt r. Soldan sa a: Galip Demira, Ömer nönü, Nuri Demira, Erdal nönü, Mehmet Kum ve tan namayan biri. Nuri Demira, demiryollar n infla eden ilk müteahhitlerdendir ve bir ifl adam - d r. Cumhuriyet döneminin ilk milyonerlerindendir. (Nuri Demira arflivi) ZEK OLMAK BULUfiA YETMEZ kinci ö rendi im baflka bir fley flu: Orada benim gibi doktora yapan arkadafllar m vard. S n fta problemler sorarlar. Biz onlar çözmeye çal fl r z. çlerinden biri sveç as ll Amerikal Carl Helstrom ad nda çok parlak bir ö renciydi. En zor problemleri o yapabiliyordu. Bizim yapamad m z fleyleri o yap yordu. Çok da sevimli, iyi niyetli bir insand. Buna karfl l k ö rencilerin ço u benim gibi bazan yap yorlar bazan yapam yorlar. U raflarak bir fley elde etmeye çal fl yorlard. Mesela Sandage diye bir arkadafl m vard, o öyleydi. Sonradan ben bekledim ki bu Carl Helstrom bilimde büyük bulufllar yaps n. Çünkü son derece yetenekli, zeki, çal flkan bir insand. Fakat hiçbir fley duymad m. Doktora bittikten sonra çeflitli yerlere gittim. Carl Helstrom un yeni bir buluflunu duymad m. San r m hiç araflt rma yapmad veya yaln z ö retimle ilgili fleyler yapt. Buna karfl l k o biraz evvel ad n and m Sandage benim gibiydi, baz lar n yap yor baz lar n nönü nün okul arkadafl Allan Sandage (1926- ) te CALTECH ten ünlü kozmolojist Edwin Hubble n ö rencisi olarak mezun oldu. Birçok ödül alm flt r. 50 yafl nda Hr stiyan olmufltur. 46

15 yapam yor. O astrofizik alan nda baya ünlü bir bilim insan oldu. Doktoradan sonra araflt rmalar yla kendini gösterdi. Bunu hep ö rencilere anlat - yorum. Tabii yetenek iyi bir fley ve gerekli bir ölçüde olmal. Zekâ bir ölçüde gerekli. Ama bulufl yapmak için baflka fley gerekli. Bulufl yapmak için sizin gerçekten bir fley bulmak istemeniz, o iflle sürekli, inatla u raflman z, baflka bir iflle u raflmadan onu sonuca götürmeniz gerekli. Helstrom iyi niyetli bir insan; ne sorarlarsa yap yor, ama kendisi bir fley bulmaya çal flm yor. O araflt rma yapamad. Bu da bence önemli bir ders oldu. WIGNER LE TANIfiMA Doktoray bitirince daha önceki düflüncemize göre, evde konuflulan fleylere göre, babam n beklentisine göre Türkiye ye hemen dönecektim ve üniversiteye kat lacakt m. Ama bakt m ki orada doktoray yapanlar hemen bir üniversiteye gidip göreve bafllam yorlar. Doktora yapt klar üniversiteden ç k p baflka bir üniversiteye gidiyorlar. Buna flimdi post-doc deniyor. Doktora sonras ö rencisi veya doktora sonras araflt rmac s olarak 1-2 sene daha çal fl yorlar. Ondan sonra bir üniversitede ö retime bafll yorlar. Çünkü sadece doktora yapmak onlar üniversitede sürekli araflt rma yapacak bir insan haline getirmiyor. Onu ö renmifller, onun için böyle yap yorlar. O zaman ben de kendi kendime dedim: O halde hemen Türkiye ye dönmeyeyim. Bir müddet daha Amerika da kalay m ve araflt rma yapay m. Princeton Üniversitesi nde Wigner diye Macaristan as ll bir fizikçinin ününü duymufltum. Bir yaz tatilinde gittim onu buldum Wisconsin Üniversitesi nde. Sizinle çal flmak istiyorum dedim, Peki ama, dedi senin hocan mektup yazs n ondan sonra karar veririm. Gayet ciddi bir yaklafl m Wigner ve Einstein, Bülent Atalay n kaleminden içinde tabii. Sonra benim hocam ona yazd. Neyse sonuç olumlu ç kt ve Princeton a gittim. Wigner i ilk ziyaret etti im gün odas nda konufltuk biraz, ben bekliyorum ki bana bir öneri yaps n fiunu araflt r beraber çal flal m desin. Hiç sesini ç karmad. CALTECH te ne yapt m sordu. Hadi yeme e gidelim. dedi. Beraber yeme e gittik. üniversitenin kafeteryas nda. Girdik; s raya girmifl herkes, biz de girdik. S rada beklerken Wigner in tan d baflka bir ö retim üyesi geldi. Wigner le konuflmaya bafllad. Sonra Wigner beni göstererek dedi ki: Mr. nönü yeni geldi, doktora yapm fl bir genç. Ne yapt - n z CALTECH te? diye sordu bu ö retim üyesi. Ben de hiç düflünmeden dedim ki: Orada Christy ile çal flt m. Christy, bana kozmik fl nlarla ilgili bir problem verme nezaketini gösterdi. He was kind enough to propose a problem, dedim. Ben bu nezaketini gösterdi sözünü imza xx söyleyince Wigner flöyle bir bakt. Sanki ben ona Sen o nezaketi göstermiyorsun demiflim gibi bir sonuç ç kard. FARKINDA OLMADAN BULUfi Ben onu isteyerek yapmad m ama kendili inden bunu söyledim ve zannederim çok faydal oldu. Çünkü yemekten sonra odas na gittik yine ve bana bir problem verdi. fiunu incele, bu konuda çal flal m dedi. Bilmedi im bir konu grup teorisinde, tabii ö renmeye çal flt m, sonra faydal fleyler yapt k. Ayr nt lara girmeyeyim ama k saca flöyle oldu: Önerdi i problemi gene onun yard m yla çözdük ve Galilei grubunun temsillerini bulup ortaya ç kard k. Bu temsillerin fizikteki faydas n araflt rd k. Bir faydas olmad n gördük. Halbuki Galilei grubundan daha temel bir grubun, Poincaré grubu denilen ve rölativiteye uyan grubun temsilleri fizikte çok faydal d r. Aradaki fark fl k h z na yak n h zlarda ortaya ç kar. Ifl k h z na göre Dünya daki hareketler düflük h zlarla oldu u için fl k h z na yak n h zlar düflünmezseniz e er, Galilei grubuyla ifl yapabilirsiniz. Bir anlamda fl k h z n n büyüklü ü sayesinde öteki gruptan bu gruba geçiyorsunuz. Yani matematikçilerin tabiriyle bir limit operasyonu var burada. 47

16 flu flekilde ele al nabilir ve bir formülasyon yap - yoruz, ondan yola ç k yoruz. Bargman buna bakm fl ve Her zaman bu hâle gelmez daha genel bir formülasyon vard r, diye düflünmüfl. Bir ö rencisiyle beraber böyle bir makale yazd lar. Böylece Bargman ve asistan daha genel bir grup kontraksiyonu yöntemi buldular. [Wigner] bir an durduktan sonra, bana beklemedi im bir fley söyledi: Macaristan ve Türkiye gibi ülkelerde bir insan bir alanda sivrildi mi, art k her alanda ondan görev beklerler; buna dikkat et dedi. Ben de kendi kendime, Nereden ç kt bu? dedim. Fakat sonradan bakt m ki çok hakl ym fl. Bu ortaya ç k nca ben dedim ki kendi kendime: Liseden beri yapt m z limit almak, bir parametreyi sonsuza götürüp sonuca bakmak zevkli bir fleydir; kolay bir fleydir. Burada da öyle bir fley yapay m ve Wigner in elde etti i o temsillerde fl k h - z n sonsuza götürerek ne oldu una bir bakay m. Wigner de Bak dedi. Fakat ben bakt m birkaç gün hiç faydal bir sonuç ç km yor. Bazan s f r ç - k yor, bazan anlams z bir fley ç k yor. Bir acayiplik var. Bu acayiplik nereden geliyor? diye Wigner le çal fl rken onun akl na geldi Bakal m grup ne oluyor? dedi. Ayr nt lara girmek istemiyorum. Anlafl ld ki biz fark nda olmadan yeni bir matematiksel kavram, bir gruptan baflka bir gruba geçmenin yeni bir yolunu bulmufluz. Bu bir matematiksel yöntem, ama fizikte çok faydal oldu u görüldü. NÖNÜ-W GNER YÖNTEM Hemen ona bir isim eklenmedi. O yöntemi bulan insanlar n ismi yönteme eklenmez her zaman, genellikle o yöntemin ne oldu u söylenir. Buradaki yöntem grup büzülmesi, grup kontraksiyonu yöntemi idi. Onun için biz yazd m z makaleye Gruplar n ve Temsillerin Kontraksiyonu demifltik. Fakat Princeton Üniversitesi nden baflka bir matematik-fizikçi profesör, Bargman çok dikkatli bir insand. Biz, makalenin bafl nda bir kabul yaparak bafll yoruz. fiöyle diyoruz: Bir grup her zaman O yöntemi anlat rken diyorlar ki: Bizim bu yöntemimiz daha geneldir. nönü ile Wigner in buldu u bu yöntem - ki ona nönü-wigner yöntemi diyelim - o daha az geneldir. Fakat kendi yöntemleri daha genel oldu u için bizim yöntemi ay rmak maksad yla nönü-wigner Yöntemi dediler. E er böyle bir fley olmasayd grup kontraksiyonu denecekti ve ismimiz de buna eklenmeyecekti. Ama bir eksik b rak lm fl ve dolay s yla Bargman o eksi i tamamlam fl. Böylece konu baflka bir insan n daha baflka bir fley ortaya atmas ve bizim buldu umuza da bir isim takmas yla sonuçland. TÜRK YE YE DÖNÜYORUM nönü-wigner Yöntemi diye hâlâ söyleniyor ve kitaplara da geçti. Dolay siyle düflündü ümde görüyorum ki, baz raslant lar yard m yla bu noktaya gelebildim. Önce oraya gitmeye kendi kendime karar verdim. Wigner in nezaketini kullanarak bana bir problem vermeye zorlad m. Ondan sonra da baflka birisi çal flma yapt için bizim çal flmadan böyle ad m zla bahsetti. Sonra bir gün Wigner e gittim, ve: Ben Türkiye ye dönüyorum dedim. Önce çok flaflt. Niye gidiyorsun? Daha yeni iyi bir fleyler yapmaya bafllad k dedi. Ama, dedim ben Türkiye den geldim, oraya dönmek zorunday m. Peki, biliyorum dedi. Kendisi de Macaristan dan Amerika ya gitmiflti. Bir an durduktan sonra, bana beklemedi im bir fley söyledi: Macaristan ve Türkiye gibi ülkelerde bir insan bir alanda sivrildi mi, art k her alanda ondan görev beklerler; buna dikkat et dedi. 48

17 Ben de kendi kendime, Nereden ç kt bu? dedim. Fakat sonradan bakt m ki çok hakl ym fl. Deneyimleriyle konufluyordu herhalde. Döndükten sonra biliyorsunuz baflka ifllere girdim. Ama o sefer Türkiye ye döndü ümde önce Ankara Fen Fakültesi nde asistan olarak bafllad m. Doçent oldum. Sonra ODTÜ de çal flt m. TÜRK YE ÖNE ÇIKAB L R Yönetici olarak ne yapmaya çal flt m, onu da söyleyeyim izin verirseniz. Benim flöyle bir görüflüm vard, flöyle bir hayalim vard, hâlâ da o devam ediyor. Kendi kendime diyordum ki: Tarihte okuyoruz, 800 y l önce, 1200 lerde, 1100 lerde bilim o zaman slâm âlemi denilen bölgede, eski Yunan biliminin geliflmesiyle en iyi flekline varm fl ve Bat Avrupa dakiler onu ö renmek için o zamanki slâm bilginlerinin yazd klar kitaplar tercüme ediyorlar. Bu da gösteriyor ki, o zamanki durumda Do u daki bilim daha ileride. Sonra de iflmifl durum. Kendi kendime diyordum ki: Gene de iflir. Belki ileride devletlerin kendi yaflamlar içinde öyle olaylar ç kabilir ki, Türkiye bilimde öncü duruma gelebilir. Reform yapmak iyi bir fleydir. nanarak yap n ama sonunda bulunaca n z yerden ayr laca n z önemli olas l k olarak düflünün. Ayn fley ODTÜ de oldu. Orada da reform yapaca m diye u rafl rken -ö rencilerin de gayretiyle- kendimi zor bir durumda buldum. Ama zorluk, rektörlü ü b rakmak fleklinde halloldu. Böyle bir durum olabilir. Onun için yap lacak fley bu umutla çal flmakt r. Bugünkü duruma bakmadan, 300 y ll k gecikmenin bize b rakt geri durumu düflünmeden bir fleyler yapmaya çal flmak ve ileride de bilimde öncü duruma gelece imizi umarak o do rultuda ilerlemektir. Ve bu bana hep örnek oldu. Ankara Fen Fakültesi nde örnek oldu, OD- TÜ de örnek oldu, Bo aziçi nde örnek oldu. Bu örnek ayn zamanda beni reformlar istemeye sevk etti. Ankara Fen Fakültesi ndeki durumda gördü üm kadar araflt rmaya yönelmifl bir durum yoktu. Herkes dersini veriyordu ve ondan memnundu. flte biz arkadafllar mla araflt rma yolunda bir özendirme yapmaya çal flt k. Sonunda oldukça baflar l olduk. Erdal nönü (ayakta) a abeyi Ömer ile Ama bir sonucu da benim Fakülte den ayr lmam oldu. O da ç kard m baflka bir derstir. REFORM YAPMANIN BEDEL Reform yapmak iyi bir fleydir. nanarak yap n ama sonunda bulunaca n z yerden ayr laca n z önemli olas l k olarak düflünün. Ayn fley OD- TÜ de oldu. Orada da reform yapaca m diye u rafl rken- ö rencilerin de gayretiyle- kendimi zor bir durumda buldum. Ama zorluk, rektörlü ü b - rakmak fleklinde halloldu. Orada araflt rmaya devam ettim. Tabiî flu faydas oldu, onu da söylemek istiyorum: Yönetici oldu unuz zaman, hele biraz baflar - l ysan z, o durumdan ayr lman z çok zordur. Ayr lmak için çare, bir flekilde istenmeyen kifli haline gelmektir. Bunu tabiî çok afl r ya gitmeden sa layabilirseniz, o zaman yöneticilikten ayr l p tekrar araflt rma ve ö retim yaflam na dönebilirsiniz. Bu da akl n zda olsun. O sefer ODTÜ de yöneticilikten ayr ld ktan sonra araflt rma yapmaya döndüm ve faydal ifller yapt m. Nükleer reaktörlerin çal flmas nda kullan - lan bir matematiksel teori vard r: Nötronlar n Transport Teorisi. O teoride birtak m faydal bulufllar yapt m. Onlar n bir tanesini söylemek isterdim gayet basit bir fleydi. Ama flimdi anlatmak uzun sürer. Denklemleri çözmek için yeni bir yön- 49

18 tem önerdim. Rektörlükten ayr lmam sayesinde önerdi im bu yöntemi hâlâ bugün kullanan arkadafllar görüyorum. Bizim as l yapmam z gereken fley Türkiye deki araflt rmalar dünyaya tan tarak Türkiye nin araflt rma dünyas nda, bilim dünyas nda öncü bir yeri oldu- unu gösterebilmek. Feza Gürsey Fizikçi olarak çal flt m y llar içinde bir flans m da Türkiye den yetiflmifl çok de erli ve ünlü arkadafllarla beraber olmam oldu. Feza Gürsey gibi, As m Barut gibi, Cavit Erginsoy gibi üstün yetenekli arkadafllar m oldu. Onlar biraz evvel söyledi im hayali bir anlamda gerçeklefltirdiler; ama kendileri aç s ndan. Bulunduklar yerlerde, Amerika da, y llarca kald lar. En iyi üniversitelerde profesör oldular, ders verdiler, araflt rma yapt rd lar ama o araflt rmalar Türkiye de yap lm fl say lm yor. Çal flmalar n baz lar n Türkiye de yapt lar ama daha çok orada bulunduklar için o araflt rmalar Amerika n n hesab na yaz ld. üniversitelere bafll ca ifl düflüyor, araflt r c lar m za ifl düflüyor. Bu yolda bütün üniversitelerimize, burada rektörlerini görmekten onur duydu um bütün üniversitelerimize ve tabiî Kültür Üniversitemiz e sonsuz baflar lar diliyorum. Ben flimdi fizikle u raflm yorum, daha bafl nda söyledim. Bilim tarihiyle ilgileniyorum. Oraya girmemin de maksad, bu konuda Türkiye de ne yap lm flt r sorusunu yan tlamak. Bunu ö renciler merak eder, bunu biraz daha iyi ö renip anlatmal y z diye düflündüm. Ama bunu anlatmak kolay de il çünkü yap lanlar çok de il. Az olan fleyi anlatmak da zor. Onun için uzun boylu yaz lara girifltim. Geçenlerde say n Osman Bahad r la beraber ufak bir kitap yay mlad k. Onun arkas ndan temel bilimlerde matematik, fizik, kimya, biyoloji, jeoloji, astronomide Cumhuriyet döneminde neler yap ld n ayr nt l olarak gösteren kitaplar yay mlayaca m. Bunlar hemen hemen haz r. Bu flekilde Türkiye nin durumunu anlatmaya biraz katk yapmak istiyorum. Bu da benim hofluma giden bir u rafl. Ama kuflkusuz bugün bana en büyük zevki ve onuru veren bu tören ve bu ödülü veren Senatomuz ve Rektörümüz ve say n Baflkan m z; tekrar hepinize teflekkür ediyorum. Hepinize sa l klar, baflar lar diliyorum, sayg lar sunuyorum. YAPMAMIZ GEREKEN Bizim as l yapmam z gereken fley Türkiye deki araflt rmalar dünyaya tan tarak Türkiye nin araflt rma dünyas nda, bilim dünyas nda öncü bir yeri oldu unu gösterebilmek. Bunu henüz göstermifl de iliz. Ama epey mesafe ald k. 300 y ll k gecikme diye anlatt m zaman karamsar bir hava ortaya ç - k yor. Geçmifl öyleydi, ama Cumhuriyet in bafl ndan beri yap lan gayretlerle ve son y llarda -iflte karfl mda örneklerini de görüyorum- dünya çap nda araflt rmalar Türkiye de yapan insanlar var. Fizikte var, baflka alanlarda var. Ve inan yorum ki bu gittikçe artan bir tempoyla devam edecek. Yönetim biraz daha desteklese daha h zl gider. Ama flimdiki h zla bile kalsa bugüne kadar yap - lanlar san yorum gerek As m Barut un gerek Feza Gürsey in yapt klar daha iyi de erlendirilecek ve dünyadaki ünümüz artacak. Kuflkusuz bunun Türkiye nin katk s olarak ç kmas önemli. Onun için 50