EYUPSULTAN SEMPOZYUMU VIII

Transkript

1 EYÜPSULTAN SEMPOZYUMU VIII TARİHİ, KÜLTÜRÜ VE SANATIYLA EYUPSULTAN SEMPOZYUMU VIII. - TEBLIGLER Türki~ Diyımit vakfi bl~m Arlitlrmaları Merkezi KUtUphanesi EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜGÜ TEL: (0.212) FAX: (0.212) e.mail: kultur@eyup.bel.tr 3

2 B Y n P S U L T A N SEMPOZYUMU V I I I EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR YAYINLARI 26 GENEL YÖNETİM AHMET MALATYALI YAYIN SORUMLUSU İRFAN ÇALIŞAN KAP AK VE SAYFA TASARIMI İLGi TANITIM FİLM EKOL B AS KI ELİT OFSET İkitelli Organize Bölgesi Es-Kop Sanayi Sitesi Al Blok No:l3-16 Tel: BASILDIGI YER İSTANBUL BASKI TARİHİ ARALIK 2004 ISBN Eyüpsultan Sempozyumu kitabında kullanılan, tebliğ sahibine ait olanlar dışındaki görsel malzemeler Eyüp Belediyesi Kültür ve Turizm Müdürlüğü arşivine aittir. Kitaptaki tüm yazıların ve görsel malzemelerin yayın hakkı Eyüp Belediyesi'ne aittir. Bir başka yerde izinsiz olarak yaymzanamaz ve kullanılamaz. 2

3 EYÜP SULTAN DA M HR- fiah VAL DE SULTAN MARET Dr. Ahmet NAN 1940 Burdur do umlu Yüksek slam Enstütüsü nün 1966 da Konya da bitirdi. Doktoras n stanbul Üniversitesi nde Vak flar üzerine yapt. Çeflitli kurumlarda idarecilik yapt, ö retim görevlisi olarak bulundu. K rk y ll k çal flma hayat n n ard ndan stanbul Vak flar Bölge Müdürü olarak emekli oldu. lmî çal flmalar n n yay n da, periyodik yaz lar da ç kan nan çeflitli dernek ve vak flarda sosyal, kültür çal flmalar n sürdürmekte. 22

4 Eyüp lçesi, Hz. Peygamberin mihmandar ve sancaktar olan Eba Eyyüb el Ensarî yi ebedî istirahatgah nda misafir etmesi sebebiyle Fatih Devrinden bu yana stanbul un önemli merkezlerinden biridir. Bu itibarla Osmanl Ulemas bu semti farkl de- erlendirerek ( ulular n seçkinleri) anlam na gelen Havass- Refia ad n vermifllerdir. Bu beldeyi bir çok vak f abideler ve hayrî eserlerle ihya etmifllerdir. Bunun en güzel örneklerinden biri de Sultan III. Mustafa n n Baflkad n, Sultan III. Selim in annesi, dindarl ile meflhur, hay r ifllerini seven, siyasî mülâhazalardan ar nm fl, hamiyetli, Mihriflah Valide Sultan n Eyüp te yapt rd imareti ve külliyesidir. Bu vak f müessese, hicrî 1208 (1793) y l nda hizmete aç lm flt r. 211 y ldan beri aral ks z hizmetlerini sürdürmektedir. Günümüzde de fakirlerin ümit ve güven kayna olma a devam etmektedir. Biz bu yaz m zla vakfiyenin önemli bölümlerini o gün ki dili ve üslubu koruyarak okuyucular m za tan tmay bir görev bildik. Bu vakfiye ile o dönemdeki hay r, hamiyet ve hizmet anlay fl ile sosyal ve iktisadî yap hakk nda önemli bilgiler ö renmekteyiz. Bu senetle;... Bu vakf n kurulmas na kadar arsas Hz. Eba Eyyûb-el Ensarî vakf na senelik 1800 akçe mukataa ( kira ) ile eldeki senet gere i tasarruflar nda olan, Cami-i Kebir Mahallesinde, Bostan skelesinde hudut ve müfltemilat belli, kare fleklinde 1400 zira arsa üzerine ecir ve sevab n umarak, temiz mallar ndan Allah n r zas ve yüce Resulünün ruhu için bina ve ihya buyurduklar ; iki kârgir türbedar odas, iki kargir ekmekçi odas, iki kârgir piflirme odas, iki kârgir mütevellî odas, bir sofa, bir kârgir sebilci odas, mutfak, dört hela, kiler, (bir baflka) mutfak, f r n, bir büyük ambar, belli müfltemilat olan imaret, türbe, sebil, çeflme ve di er kargir mülk binalar n, yine imaretin karfl s nda bulunan Hz. Eba Eyyüb-el Ensarî Vakf na y ll k 360 akçe kira ile tasarruflar nda olan, bir taraftan Saray mam Seyyit Osman Efendizade, ünlü müderrislerden Seyyit Mahmut Molla Kona, bir taraftan deniz kenar, iki taraftan yol ile çevrili dört köfle 361,5 zira arsada iki göz kay khane, üzerinde bir kahvehane ve arkas nda birbirine bitiflik üç kârgir dükkan binalar ile dört taraf tafl duvarla çevrili kare fleklindeki 1503,5 zira arsay içine alan büyük imaret odunlu unun mülk binalar n, yine bu flehirde Cami-i Kebir Mahallesinde dört taraf Türbe Hamam,külhan ve Hüseyin A a evi,mektep, umumî yol ve özel yolla çevrili tafl duvar ve Sinan Pafla Vakf ndan olmak üzere senet gere i tasarruflar nda (kullan mlar nda) olan, bu arsan n içinden akan bir masura lezzetli suyu ile birlikte sat n almak suretiyle mülkleri olan miktar ve hudutlar belli arsayla, bu arsaya bitifli indeki yine hudutlar belli Hz. Halit Vakf na y ll k 180 kira ile mutasarr f olduklar arsa üzerine birbirine bitiflik evlerini, Eyüp te slambey Mahallesinde K rkçeflme Suyundan ifrazen (ay rmak suretiyle) ald klar ; türbeye, çeflmeye ve sebile ba latt klar sekiz masura suyu, Hasköy de Humbarac ve La mc K fllas na yapt rd klar Cami-i fierifi... hayrat olarak vakfetti ini beyan ve ifade ediyor. Kurdu u bu vakf n yaflamas baflka bir ifade ile hay r flartlar n n yerine getirilmesi için de; Resim 1; maret iç avlu (Eyüp Belediye arflivi) 23

5 Resim 2; maret hazire k sm (Eyüp Belediye arflivi) stanbul da Vefa Camii yan nda kendi mallar ndan infla ettirdikleri altl - üstlü 60 oday, dört büyük ah r, bir ambar, samanl k, kömürlük, iki masura temiz suyu, 15 adet helay, dört taraf tafl duvarla çevrili avluyu, damlal k, koridor, sokak kap s n, 20 dükkanl k büyük bir han, (Yine) stanbul da Çelebio lu Mahallesindeki mülklerini, ya haneyi, kazanc dükkanlar n, boyac dükkan n, yine ayn yerde 1675 zira arsa üzerine yapt rd on oday, bir ahflap mahzeni, iki helay, bir paçac dükkan n, iki katl kargir mahzeni, bir fincanc dükkan n, bofl arsas ile birlikte Leblebiciler Han n, ayn yerdeki bir ah r, Eyüp te Veliefendi Çeflmesi adl yerde altl - üstlü 20 oday, iki sundurmay, bir mutfak oca n, kök boyas ve yemeni renklerinin yap ld boyac dükkanlar n... akar olarak kaynak gösteriyor. Ayr ca Çengelköy de, Levent Çiftli inde, Kas mpafla da, Yeniflehir de, znik te, Mu la n n muhtelif merkezlerinde, Büyükdere de, Küçükçekmece de, Eyüp ilçesine ba l birçok köyde; çiftlikler, içi tohumluk dolu ambarlar, mand ralar, de irmenler, boyahaneler, GED K diye an lan atelyeler, gök tafl imalathaneleri, sebzeci dükkanlar gibi aha nice akar mülkler vakf n ebediyyen yaflamas için vak f senedinin 5. sayfas ndan 37. sayfas na kadar semtleri, yüz ölçümleri, cinsleri ve di er özellikleri etrafl ca belirtilen akarlar da vakfedilmifltir. Bu kadar kabar k servetin kayna hakk nda kafalarda sorular oluflabilir. Öncelikle flunu kesin olarak bilmek gerekir ki Osmanl Mahkemeleri kayna nda meflruiyet olmayan hiçbir vakf n tescil ve tasdikine asla izin vermemifllerdir. Di er önemli bir husus da Valide Sultanlar, devletin en yüksek memuru say l rlard. Yukar da üstün vas flar anlat lan Mihriflah Valide Sultan da servetini kendine yak flacak flekilde insanl n emrine ve hizmetine sunmufltur. Afla daki bölümde; imarette piflirilerek, istihkak sahibi olan ve mürtezika denilen kiflilere da t lacak veya ikram edilecek yemeklerin ismi, kullan lacak malzemeler, bir y l zarf nda ne kadar erzak veya iafle d fl malzemelerin al nmas lâz m geldi i, israftan kaç n lmas, buna ra men fazla ihtiyaç zuhur ederse veya 600 olarak belirlenen yemek say s kâfi gelmezse, yeterince art r lmas na izin verildi i aç kça görülmektedir....eyüp te Bostan skelesi nde Allah r - zas için bütün levaz m ve mühimmat ile benzerlerinden üstün olan yüksek kubbeli imaretlerinde piflirilip, fukaraya ve ehl-i hizmet olan mürtezikalara da t lmas için en güzelinden olmak üzere; her gün 12 fler kile un sat n al n p, her biri 100 dirhem olmak üzere fodla (ekmek) piflirilmeli... Yine ad geçen imarette SABAH ÇORBASI için her gün 28 okkadan her y l 324 günde (toplam) 9072 okka m s r unu sat n al n p, sabah çorbas piflirilmeli.. Yine sözü edilen sabah çorbas için günde ikifler okka 100 dirhemden her sene 324 günde toplam 729 okka sade ya al nmal.. Yine bu imarette ö le çorbas için her gün 33 er okkadan, y ll k 276 günde (toplam) 455 kile dört okka bu day sat n al - n p ö le çorbas piflirilmeli.. Yine bu çorba için günlük iki okka 100 dirhemden 276 günde (toplam) 621 okka sade ya sat n al nmal.. Yine ad geçen imarette her hafta Perflembe günü ve Ramazan- fierifin 30 günü piflirilecek pilav için günlük 83 okkadan top- 24

6 lam y ll k 74 günde 614 kile iki okka m s r unu sat n al nmal.. Yine bu günlerde; zerde piflirilmesi için günlük 33 er okkadan y ll k 74 günde 244 kile iki okka m s r unu sat n al nmal.. Yine sözü edilen bu günlerde zerde piflirilmesi için günlük alt flar okkadan 74 günde 444 okka halis bal sat n al nmal.. Yine söz konusu olan bu günlerde piflirilen zerde ve pilav için günlük 26 flar okkadan 74 günde 1924 okka sade ya al nmal.. Yine bu pilav için günlük 74 gün için 1702 okka koyun eti sat n al nmal.. Yine sözü geçen zerde için günlük 156 flar dirhemden 74 gün için toplam 28.5 okka 144 dirhem halis za feran sat n al nmal.. Zikri geçen pilav, çorba ve ekmek piflirilmesi için (ikinci yemek olmak üzere) her gün 22 fler okkada 354 günde 7788 okka bal k sat n al nmal..sözü edilen pilav için her gün 11 er okkadan y l n 74 gününde toplam y l n 74 gününde 814 okka nohut sat n al nmal..her gün 6 flar okkadan y l n 74 gününde toplam 444 okka piyaz (fasulye) sat n al na.. Yine 74 günde toplam 41.5 okka 50 dirhem fulful (karabiber) sat n al na.. Sözü edilen zerde ve pilav için yine 74 günde günlük dört çekiden 296 çeki, çorba ve ekmek piflirmek için y l n 280 gününde, günlük dokuz çekiden 3186 çeki ki; toplam bu imaret için her sene 3482 çeki odun sat n al na... Yukar da yaz l p aç kland üzere bu imarette; zikredilen zahireden günlük 600 kiflilik yemek piflirilip, hizmet ehli olan mürtezikalara, bilcümle fakirlere taksim olunup, yedirilmeli... Bundan böyle sözü geçen 600 yemek kifayet etmez ise, yeterince ço alt lmal... Yukar da belirtilen3482 çeki odun fazla gelir ise, israf olunmaya... Bu imaretin icap eden yerlerinde kandil yakmak için y ll k 90 okka zeytin ya sat n al - na... diye imaret mutfa n n flartlar aç klanm flt r.. sayfada görevlilere verilecek ücretler ve onlarda aranan vas flar; dindarl k, ihlâs, samimiyet, sadâkat, liyâkat, hakka-hukuka riâyet, insaf sahibi olman n yan nda tama (aç gözlülükten) uzak, h yanetten sak nan kifliler olmalar özellikle flart kofluluyor. Bu bölümde önemli bir nokta dikkatimizi çekiyor. marette görevli her seviyedeki kiflilere, sosyal statüsüne ve verdi i hizmetlerin önem derecesine göre hak ve nesafet kurallar içinde ücret ödeniyor. Günlük olarak ödenen ücretlerin d fl nda yolluk, zahire bahas gibi adlar alt nda y ll k önemli miktarda bir bedel de görevlilerin daha iyi hizmet vermeleri için ilave olarak ödeniyor. Afla da bunlara ait aç klamalar görüyoruz:.. Müfettifllik yapan Naz r, günlük 30 akçe, Mütevelli günde 100 akçe maafl, yolluk ve zahire bahas olarak da y ll k 3250 kurufl ile günlük yedi çift fodla (ekmek) ve yedi tam yemek veriliyor. Birinci kâtibe hizmetleri sebebiyle; günde 70 akçe maafl n d fl nda yolluk ve zahire k ymeti olarak da y lda 1625 kurufl, ayr ca imaretten dört çift ekmek ve dört yemek veriliyor. Vak flar Genel Müdürlü ü Arflivi, Defter No:636, Sayfa:1-52 Okka; 400 dirhem a rl ndaki bir ölçü birimdir. 400 dirhem de 1282 gramd r. Kile (keyl); 20 okkal k bir ölçü birimidir. Zira ; dirsekten parmak ucuna kadar olan bir uzunluk ölçüsüdür.(75-90 cm.) Resim 3; maret kuflbak fl görünümü (Eyüp Belediye arflivi) 25

7 Resim 4; maret girifl kap s (Eyüp Belediye arflivi) 26 Ruzname kâtibi (günlük defter yazan kifli) günlük 30 akçe yolluk ve zahire bedeli olarak kuruflla birlikte günlük üç çift ekmek ve üç mükemmel yemek al yor. Vakf n dindar, salih, uyan k, mucit tahsildar günlük on akçe maafl, yolluk ve zahire bedeli olarak da y ll k 360 kuruflla birlikte iki çift ekmek ve iki yemek al yor. Harameyn Muhasebe Kaleminde (çal - flan) salih bir kimse, vakf n günlük ifllerini yazmakla görevlendiriliyor, o da günlük hizmeti karfl l nda on akçe maafl ile imaretten bir çift ekmek ve bir tam yemek al - yor. Dindar ve istikamet sahibi, tamir ve termim (onar m) kâtibi günde befl akçe imaretten bir çift ekmek ve bir tam yemek al yor. maret Müdürü, günde 25 akçe maafl ile imaretten iki çift ekmek ve iki tam yemek al yor. Yemekleri adaletle da t p dua alan kimse de günde 15 akçe, imaretten iki çift ekmek ve iki tam yemek, Vekilharç, günde 20 akçe iki çift ekmek, iki yemek, Ambar Kâtibi, günde on akçe, iki çift ekmek ve iki yemek, Ambarc, günlük 15 akçe, bir çift ekmek ve bir yemek, Mütevelli Odas n n Bekçisi, günde 20 akçe, iki çift ekmek, iki yemek, Kantarc, günlük befl akçe, imaretten bir çift ekmek, bir yemek, maret Çöpçüsü, günde befl akçe, imaretten bir çift ekmek, bir yemek. marete gelen gidene hofl muamele eden kap c da günde on akçe maafl ve imaretten bir çift ekmek, bir yemek, Sanatkâr Aflc bafl na günde 15 akçe ustal k befl akçe de ustabafl l k, üç çift ekmek, üç yemek, kinci Aflç ile Üçüncü Aflç ya günlük 15 fler akçe ile iki çift ekmek ve ikifler yemek, Birinci Aflç Yama, yük tafl ma ifli de kendisine verilirse; befl akçe aflç yamakl ndan, yedi akçe de hamall ktan maafl, ayr ca iki çift ekmek, iki yemek, kinci Aflç Yama da bu day hamall yapmak kayd yla yedi akçe hamall k, yedi akçe de yamakl k ücreti, imaretten iki çift ekmek ve iki yemek, Üçüncü Aflç Yama, kazan y kamak ve tas tafl ma ücreti dahil yedi akçe bulafl k ve di- er ifller, befl akçe yamakl k, ayr ca bütün hizmetleri için imaretten iki çift ekmek ve iki yemek, Baflekmekçi, günde 12 akçe iflinden, üç akçe riyaset görevinden ayr ca imaretten üç çift ekmek, üç yemek, ki Ekmekçi Ustas günde 12 akçe, imaretten iki çift ekmek, iki yemek, Ekmekçi Yama, yük tafl - ma iflleri kendisine ait olmak üzere yedi art dört akçe ücret, ayr ca Üçüncü F r n Ç ra- olan kifli de f r n ve tezgâh ferrafll için yedi akçe, dört akçe de ç rakl k ciheti (görevi) için, ayr ca imaretten bu hizmetlerine karfl l k iki çift ekmek ve iki yemek, Fodla Tafl y c s, günlük dört akçe,imaretten bir çift ekmek ve bir yemek, maret Kap c s ve Avlu Temizlikçisi akçe maafl ile imaretten iki çift ekmek ve iki yemek, Vakf n tüm meremmat ndan (tamir ifllerinden) sorumlu kifli günlük befl akçe ile imaretten günde bir çift ekmek ile bir tam yemek hak sahibidirler.. ifadesiyle imaret çal flanlar - n n ücretleriyle ilgili bölüm sona eriyor. 41. sayfadan itibaren Mihriflah Valide Sultan n kendi yapt rd camiler ile di er camilerde imaml k, vaizlik, müezzinlik, cüzhanl k, devirhanl k, duahanl k vs gibi halk irflat eden, insanlar hayra ça ran,

8 dünya ve ahiret saadeti için dua eden ilim ve din adamlar ile ilgili tahsisler, tevcihler (beklenen hizmetler), ücretler, onlara verilecek fodlalar, yemekler ve di er ikramlar say lmaktad r. Kandil günleri, mübarek geceler, bayram günleri Vak f Görevlilerinin dikkat ve riayet edece i hususlar ayr ayr say l p, gere i emredilmektedir. Türbedar n vazifeleri, yak lacak kandiller, çeflme ve sebillerin nas l korunaca, halka sunulacak ikramlar, Mevlevihanelerdeki ibadetlerde nelerin yap laca, dervifllere izzet ve ikramlar, daha nice hayrat ve müberrat ehline tevcihler ve tahsisler uzun uzad ya say lmaktad r. MARET N BU GÜNKÜ DURUMU Eyüp mareti, günümüzde de Vak flar Genel Müdürlü ünün önemli hizmetlerinden biridir y l n n sonuna kadar günlük 1000 kiflilik olan kapasite 1998 y l bafl ndan itibaren 2500 kifliye ç kar lm flt r. marette laz m gelen onar mlar yap lm fl, buharl yemek piflirme kazanlar ilave edilmifltir. Halk n adak veya kurbanlar n maret Külliyesi içinde yerine getirme temayülleri Vak flar daresince de erlendirilmifl, buraya sa l k flartlar na uygun bir kesim yeri yapt - r lm flt r. Burada kesilerek veya kestirilerek imarete makbuz karfl l ba fllanan; kelle, paça, ba rsak, kursak, deri ve di er sakatatlar, ihale suretiyle sat l p paraya çevrilmekte, elde edilen paralar imaret hizmetlerinde kullan lmaktad r. Ba fllanan etler ise; önce floklanmakta, arkas ndan yine imaret bünyesinde bulunan 35 ton kapasiteli so uk hava deposunda saklanmaktad r. marete ba fllanan y ll k et miktar 250 ton civar ndad r. Ba fllanan bu etler stanbul un alt ayr yerinde bulunan mutfaklarda piflirilerek da t lmakta ve yine Vak flar Genel Müdürlü üne ait so utuculu bir kamyon arac yla yurdun de iflik yerlerinde bulunan imaretlerde; fakirlere s cak yemek olarak ikram edilmektedir. Bu imaret 1999 y l nda Milli E itim Bakanl na - uydurma bir gerekçe ile - devredilen 60 civar ndaki yurtta bar nd r lan in üzerindeki fakir ö renciye de önemli bir destek sa lamakta idi. MARET N GELECE Mihriflah Valide Sultan n en ulvi duygularla vakfetti i bu imaret, bu beldenin mehabeti (sayg nl ) nin de eklenmesi ile hay r ve hamiyet sahiplerinin de her geçen gün artan ilgisine mazhar olmaktad r. stanbul Büyükflehir Belediyesi* taraf ndan Vakfiyede belirtilen MARET ODUNLU UNA sa l k flartlar na uygun KURBAN KES M YER ve di er müfltemilat yapt r lmaktad r. ki Kamu Kurumu olan Vak flar Genel Müdürlü ü ile stanbul Büyükflehir Belediyesi aras nda mutabakat sa lanarak, Vak f maret ile bu kesim hanenin Vak flar daresince - canl müze olarak - iflletilmesi, hem Vak f Hukuku, hem dünyan n bizden baflka yerde görülmeyen bu hayrî ve hasbî hizmetin yaflat lmas vebali, herkesi kurtarmal d r. stanbul a gelen yerli ve yabanc turistlerin, beldedeki di er ziyaret yerleri ile birlikte Mihriflah Valide Sultan maretine gösterdikleri ilgi de Vak flar daresi ve Belediyelerce göz ard edilmemelidir. * Sn. nan nda bahsetti i inflaat 2005 te hizmete girecek nasip olursa. Katl otopark ve modern kesimhane bitti inde Eyüp ün en mübrem iki ihtiyac (nisbeten) karfl - lanm fl olacak. Bu inflaat n yan bafl nda yükselen di- er bir çal flma TELEFE- R K ise di er baside erdir.(yay notu) Resim 5; maret revakl bölümü (Eyüp Belediye arflivi) 27