Stratonikeia dan Lagina ya From Stratonikeia to Lagina. Ahmet Adil Tırpan Armağanı Festschrift in Honour of Ahmet Adil Tırpan AYRIBASIM / OFFPRINT

Transkript

1 Stratonikeia dan Lagina ya From Stratonikeia to Lagina Ahmet Adil Tırpan Armağanı Festschrift in Honour of Ahmet Adil Tırpan AYRIBASIM / OFFPRINT

2

3 Stratonikeia dan Lagina ya From Stratonikeia to Lagina Ahmet Adil Tırpan Armağanı Festschrift in Honour of Ahmet Adil Tırpan Editör / Edited by Bilal Söğüt

4 Stratonikeia dan Lagina ya From Stratonikeia to Lagina Ahmet Adil Tırpan Armağanı Festschrift in Honour of Ahmet Adil Tırpan Editör / Edited by Bilal Söğüt ISBN Ege Yayınları, İstanbul Yayıncı Sertifika No / Publisher Certificate No: Bütün hakları saklıdır. / All rights reserved. Bu kitapta yayınlanan makalelerdeki bilimsel içerik ve etik ile ilgili tüm sorumluluklar yazarlarına aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. The academic content and ethical responsibility of the articles published here rest upon their authors. Quotations may be made with proper citation. Baskı / Printed by BİLTUR Basım Yayın ve Hizmet A.Ş. Üçpınar Cd. Bulgurlu Mh. No: 89 K. Çamlıca, Üsküdar, İstanbul - Türkiye Tel: Sertifika No / Certificate No: Yapım ve Dağıtım / Production and Distribution Zero Prod. San. Ltd. Şti. Abdullah Sokak, No. 17, Taksim Istanbul - Turkey Tel: +90 (212) Fax: +90 (212) e.mail: info@zerobooksonline.com

5 İçindekiler / Contents Önsöz (Bilal Söğüt)... IX Sevgili Ahmet Hoca (Ömer Özyiğit)... XI Prof. Dr. Ahmet Adil Tırpan ın Özgeçmişi ve Yayınları... XIII Hayriye Akıl K. Serdar Girginer Kapadokya Komanası Geç Hellenistik - Roma Dönemleri Seramiği... 1 Erdoğan Aslan Simena Limanı Halime Aslan Belentepe den 2007 Yılına Ait Bir Grup Terracotta Figürin Murat Aydaş Mimar ve Heykeltıraş Thrason Asuman Baldıran Yeni Araştırmalar Işığında Lykaonia Bölgesi Kültleri Abdulkadir Baran Okkataş taki (Muğla) Antik Yerleşim ve Thera (Karia) Antik Kenti Lokalizasyonu Çalışmaları Fede Berti Nuovi Dati per le Mura Urbane di Iasos Mustafa Büyükkolancı Bilal Söğüt Ephesos-Ayasuluk Kompozit Başlığı Aytekin Büyüközer Börükçü de Atölyeler Mahallesi ve Zeytinyağı Üretimi Ayşe Çalık Ross Sculptural Objects from the Kocakızlar Tumulus in Alpu (Eskişehir) Adnan Diler Aspat (Strobilos) Territoriumunda Eski Çağda Arazi Kullanımı Rafet Dinç Tralleis ( ) Kazı Buluntuları Işığında Mesogis Şarapçılığı ve Sağlık Osman Doğanay Isauria Bölgesi nde Tanrılar ve Kültler Ertekin M. Doksanaltı Erdoğan Aslan Karadeniz de Antik Bir Ada Yerleşimi: Aretias-Khalkeritis Adası

6 VI İçindekiler / Contents Makbule Ekici Karia Bölgesi Mengefe Mevkii nden Bir Mezar Aydın Erkuş Hoca Ağacın Hikayesi Sedat Erkut Ege Denizi nde Thera Adası Üzerine Zeliha Gider Lagina Kuzey Stoanın Ön Cephe Düzenlemesi Erksin Güleç İsmail Özer Başak Koca Özer Mehmet Sağır Timur Gültekin Zehra Satar Helenistik ve Roma Dönemi Anadolu Topluluklarının Sağlık Profili Olivier Henry Buildings in the Mountain, the Isolated Settlement of Karapınar in Karia Ian Hodder Çatalhöyük. A Summary of Recent Work Concerning Architecture Erik Hrnciarik Beinadel Dekorieren mit Kultsymbolen aus Podunajské Múzeum in Komárno (Abk. Pom) Fahri Işık Klasiği Ionia da Hazırlayan Biçem ve Biçim Gelişiminin Anadolu-Hitit Kökeni Üzerine Mehmet Karaosmanoğlu Mehmet Ali Yılmaz Altıntepe Urartu Kalesi Kanalizasyon Sistemi Güngör Karauğuz Özşen Çorumluoğlu İbrahim Kalaycı İbrahim Asri 3D Digital Photogrammetric Model of Romans Birdrock Monument in the Northwest Region of Anatolia Haşim Karpuz Konya Anıtlarına Ait 1949 Yılında Hazırlanmış Öztartan-Odabaşı Fotoğraf Albümü Abuzer Kızıl Karia da, Milas ın Tuzabat Köyünden Bir Oda Mezar Osman Kunduracı Muğla-Yatağan İlçesi Turgut (Leyne) Kasabasının Eski Evleri Klára Kuzmová Architectural Elements in the Samian Ware Decoration Produced in Rheinzabern Serdal Mutlu Pergamon Altarı Hakkında Düşünceler Mária Novotná Zum Stand der Forschung Über Kontakte Zwischen dem Karpatenbecken und dem Ägäischen Raum M. Tuncay Özdemir Milas-Mengefe den Geç Geometrik Bir Mezar Elif Özer Antik Mimari de İki Yapı Ögesi: Opus Caementicium ve Tonoz Nurettin Öztürk Hüseyin Metin Burdur Müzesi nden Bir Grup Hellenistik Dönem Kandil

7 İçindekiler / Contents VII Ömer Özyiğit Korumacılıkta Yeni Bir Yöntem: Şafak Operasyonları Poul Pedersen Lagina and the Ionian Renaissance Frank Rumscheid Arbeitsrationalisierung im Bauwesen: von der Bosse zum Reliefornament Mehmet Sağır İsmail Özer Zehra Satar Erksin Güleç Börükçü ve Lagina Geometrik-Roma Dönemi İnsanları Tunç Sezgin Stratonikeia dan Bir Kantar Bilal Söğüt Börükçü Yılları Kazıları Mustafa Şahin Myndos tan İpek Giysili Bir Kadın Heykeli M. Bülent Şenocak Legio XIIX (XVIII) Cornelei Spinteri Celal Şimşek Laodikeia Batı Tiyatrosu Oğuz Tekin A Catalogue of Weights in the Museums of Bodrum and Milas (Including Some Non-Weight Objects) Mehmet Tekocak 2010 Yılı Arkeolojik Yüzey Araştırmaları Işığında Aksaray (Kapadokya) Nihal Tırpan (Doğu) Berlin den Geri Getirilen Tabletlerden İki Örnek Ahmet Ünal Çivi Yazılı Belgeler İle Paleoostolojik ve Arkeolojik Buluntular Işığında Eski Anadolu da Avcılık Banu Yılmaz Stratonikeia dan Paye Başlığı Mustafa Yılmaz Osman Doğanay Akseki, İbradı ve Gündoğmuş (Antalya) Çevresi Arkeolojik Çalışmaları

8

9 ÖNSÖZ Sunulan bu kitap, eğitim, araştırma, kazı, yayınlar ve destek verdiği çalışmalar ile yurt içi ve yurt dışında Türk Arkeolojisi nin ön plana çıkması konusunda yoğun mücadeleler veren, bu konuda meslektaşları arasında saygın bir yere sahip olan ve herkese yardım konusunda hiçbir fedakarlıktan kaçınmayan hocam Sayın Prof. Dr. Ahmet Adil TIRPAN için hazırlanmıştır. Meslektaşları ve öğrencileri için yapmış olduklarının karşılığı olarak, teşekkür ve minnettarlık göstergesi olan bu eser, bir grup arkadaşı, meslektaşı ve öğrencileri tarafından kaleme alınan makalelerden oluşmaktadır. Arkeoloji ile ilgili meslek hayatına Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi nde başlayan hocam, farklı kazılarda Bakanlık Temsilciliği görevi yapmıştır. Üniversite hayatına Konya Selçuk Üniversitesi, Fen- Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü nde adım atan hocam, Türkiye nin değişik yerlerindeki kazı ve araştırmalarda heyet üyesi olarak bulunmuş, yapılan çalışmalara mimari çizim ve mimarlık eserlerinin değerlendirilmesinde büyük katkılar sağlamıştır. Prehistorik Dönemlerden günümüze farklı kazılara katılmış olması, onun Türkiye Tarihi konusunda doğrudan fikir sahibi olmasını sağlamış ve her zaman ülke bütünü ile ilgili yerinde ve doğru tespitler yapmasına olanak vermiştir. En uzun süreli katıldığı çalışma, Prof. Dr. Yusuf Boysal başkanlığında yürütülen Stratonikeia kazılarıdır. Bu antik kentin bir mimar gözüyle ilk detaylı ve bilimsel çizimleri hocam tarafından yapılmıştır. O günün zor şartlarında, kentin detaylı sur duvarı ile birlikte ilk doğru planını çıkaran ve sonrasında kentin içinde bulunan Stratonikeia Augustus-İmparatorlar Tapınağı adlı mimari ağılıklı ilk detaylı çalışmaları yapan hocam A. A. Tırpan olmuştur. Stratonikeia da çalışırken Lagina Hekate Kutsal Alanı nda yıllarındaki yoğun kaçak kazılar nedeniyle, Prof. Dr. Yusuf Boysal ın yönlendirmesine bağlı olarak, hocam A. A. Tırpan ın burada çalışmasına karar verilmiştir. Sonrasında 1993 yılında Lagina Hekate Kutsal Alanı ve Çevresi ndeki kazılar başlamıştır. Kazı ve araştırmalara katılmak üzere Karia Bölgesi ne benim ilk defa gelmem ve hocam ile birlikte kazıya başlamamız bu tarihte, Lagina ile olmuştur. O zaman Yaşlı ve Düşkünler Evi olarak kullanılan Turgut Belediye Oteli nin bir katı, bir protokolle 15 yıllığına kazı başkanlığına verilmişti. Şimdi inanması biraz zor ama o dönemde Milas Müze Müdürlüğü ile birlikte ilk Lagina kazıları, bir tencere ve bir tava ile yaşlı ve düşkünler için verilen yataklarda yatarak başlamış oldu. Her türlü zor şartlara rağmen, hocam A. A. Tırpan ın bize umutla ve sabırla çalışmamızı, sadece işimize ağırlık vermemizi ve insanlar ile her zaman iyi ilişkiler içinde olmamızı isteyen cümlelerini hiç unutmadım. Aynı içerikte önce babamdan sonrasında hocamdan duyduğum bu nasihatleri her zaman kendimde kıymetli bir hazine gibi tuttum. Osman Hamdi Bey in Lagina da yaptıkları ve Türk Arkeolojisi ne olan hizmetlerden yaklaşık yüz yıl sonra, hocam A. A. Tırpan başkanlığında yapılan çalışmalar bir ilkti. Bu çalışmalar sayesinde Batı Anadolu da Labraunda Zeus Kutsal Alanı ndan sonra en iyi bilinen dini merkez burası oldu. Gelecekte yapılacak restorasyonlar sonucunda bu daha iyi anlaşılacak ve Lagina Hekate Kutsal Alanı bölge için ayrıcalıklı bir yere sahip olacaktır. Bana göre Lagina dan daha da önemlisi yine hocamın başkanlığında yürütülen ve o zaman benim de heyet üyesi olarak katıldığım Stratonikeia ile Lagina arasındaki Kutsal Yol Kenarı nda yapılan, Güney Ege Linyitleri İşletmeleri (GELİ) Müessesesi Müdürlüğü tarafından desteklenen kazılar ve araştırmalardır. Bu

10 X Önsöz çalışmaların başarı ile sonuçlanmasında, yapılan arkeolojik çalışmaları her zaman destekleyen ve işlerini mükemmel bir şekilde tamamlayabilmesi konusunda ekibin gerekli ihtiyaçlarını karşılayan müdürler Edip Akıncı, Yüksel Akın ve Kenan Emiralioğlu ile Müdür Yardımcıları ve tüm GELİ çalışanlarının katkısı büyüktür. Çünkü bu çalışmalar sayesinde pek çok ilkler yaşanmış, siyasi merkez Stratonikeia ile dini merkez Lagina Hekate Kutsal Alanı arasındaki kutsal yol ve kenarındaki yerleşmelerin nasıl konumlandığı ve tarihi süreçleri belirlenmiştir. Stratonikeia ve çevresinde M.Ö. 3. binin ilk yarısından itibaren ölü gömme gelenekleri ve mezar tipleri, Geç Geometrik ile Geç Roma Dönemleri ne ait küçük yerleşim özellikleri, Arkaik Dönem ve sonrasında dışarıdan Mısır ve Yunanistan, Anadolu dan Ionia ve Lydia gibi bölgeler ile olan ilişkilere yönelik tespitler yapılmıştır. Aynı kazılarda, Bizans, Beylikler ve Osmanlı dönemlerine ait yerleşim dışında, dini ve sivil mimariye ait kalıntılar, buluntuları ile birlikte kayıt altına alınmıştır. Ayrıca Muğla nın Milas İlçesi sınırlarındaki Çakıralan ve Hüsamlar Köyleri sınırlarındaki Yeniköy Dekupaj alanlarında Belentepe ve Mengefe gibi iki önemli Geç Geometrik merkez bulunmuştur. Bu ve benzeri tespitlerin hepsi bölge için ilk olmuştur. Bu kazı alanları ile ilgili bu kitap içinde, doğrudan kazıya katılanların kaleme aldıkları yazılar bulunmaktadır. Dilerim gelecekte, kazı ve araştırmalarda bulunan eserler ve yapılan tespitler, kitap olarak toplu bir şekilde yayınlanır. Hem arkeolog, hem de mimar olarak Türkiye deki iki kişiden birisi olan hocam, en çok sevdiği mesleği olan arkeolojiyi her zaman ön planda tutmuştur. Yaptığı hizmetlerin tamamı arkeoloji ile ilgili olduğundan, onun mimar olduğunu bilenlerin sayısı oldukça azdır. Türkiye Arkeologlar Derneği ndeki başkanlığı döneminde pek çok kültür varlığının korunması ve tahribinin önlenmesi konusunda olumlu sonuçlar veren çalışmaları olmuştur. Yurt dışında olduğu gibi ülkemizde de bir Türk Arkeoloji Enstitüsü kurulması konusunda girişimlerde bulunmuştur. Ülkemizde son yıllarda Arkeoloji alanında görülen iyi gelişmelerin bu dileğin sonuçlanmasını sağlayacağını, gelecekte diğer meslek gruplarındaki gibi bir Arkeologlar Odası ve Türk Arkeoloji Enstitüsü nün kurulacağını umut ediyorum. Bu eserin ortaya çıkmasında, yazılarıyla destek veren hocalarım ve meslektaşlarımın haricinde, bazı kişi ve kurumların da büyük katkısı olmuştur. Öncelikle bu armağan kitabının hazırlanma düşüncesinin başından itibaren her zaman bizim yanımızda olan ve her türlü yardımı esirgemeyen Nihal Tırpan a içtenlikle teşekkür etmek isterim. Toplanan yazıların düzenlenmesi ve kontrollerinin yapılması esnasında, hafta sonu ve akşam demeden her zaman benimle birlikte çalışan Araştırma Görevlisi Banu Yılmaz, Bilge Yılmaz ve Tunç Sezgin in haricinde, destek veren Öğr. Gör. Umay Oğuzhanoğlu, Arş. Gör. Polat Ulusoy ve Dr. Aytekin Büyüközer ile Yüksek Lisans Öğrencisi Fatma Aytekin e çok teşekkür ederim. Tüm bunların haricinde, kitabın giriş bölümünde Prof. Dr. Ahmet A. Tırpan hocam ile ilgili yazıyı kaleme alan değerli hocam Prof. Dr. Ömer Özyiğit e şükranlarımı sunuyorum. Yapılan fedakarlıkların son noktası olarak bu kitabın adına yakışır bir dizgi ve baskıyla okuyucuların hizmetine sunulmasındaki emek ve katkıları için Sayın Ahmet Boratav ile Ege Yayınları çalışanlarına ve özellikle Hülya Tokmak a içtenlikle teşekkürler. Sayın Hocam Prof. Dr. Ahmet Adil Tırpan a, Arkeoloji Bilimi için öncü çalışmalara destek veren daha nice sağlık, başarı ve güzellikler dolu yıllar dilerim. Bilal Söğüt Denizli, Mart 2012

11 Sevgili Ahmet Hoca, Yıllar ne çabuk geçti! Daha dün gibiydi seninle tanıştığımız ve arkadaş olduğumuz fakülte yılları. Dostluğumuzdan hiç bir şey eksilmedi o zamandan bu yana. Bu yazıyı kaleme aldığım şu anda, sanatçılar hep birlikte rast makamındaki Eski Dostlar şarkısını söylüyor televizyonda. Bu şarkıdaki gibi, kuşlar gibi uçup gitmedik, taşlar gibi yosun tutmadık, yalnız resimlerde de değiliz. Dostluğumuz sürüyor en güçlü bir biçimde. Yıl Fakülteyi bitirdiğimiz yıl. Ayı hatırlayamıyorum, Eylül olmalıydı. Boykot nedeniyle sınavlar Eylül ayına kalmıştı. Fakültenin (DTCF) arkeoloji bölümünün bulunduğu üçüncü katının merdivenlerinde karşılaşmıştık. Sen merdivenlerden iniyordun. Ben de merdivenleri çıkıyordum. Yaşlıydı gözlerin. O durumuna çok üzülmüştüm. Ne oldu diye sordum sana! Yusuf Hoca (Prof. Dr. Yusuf Boysal) tezimi çevirdi dedin. Lisans tezinin yeniden yazılmasına zaman da yoktu. Bir yıl yitirme durumu vardı. Yusuf Hoca bilemezdi geleceğin bilim adamına, idarecisine, dekanına yaptığını. Hemen kararlaştırdık ve bir grup kurduk. Sabaha kadar çalıştık ve tez tümden yeniden yazıldı. Yusuf Hoca gözlerine inanamamıştı ertesi gün tezi yeniden götürdüğünde. Bu olay, o zamanda da arkadaşlarının seni ne denli sevdiğini göstermesi açısından önemliydi. Fakülteyi bitirdikten sonra, sen Ankara da Anadolu Medeniyetleri Müzesi nde göreve başladın, ben de Bergama Arkeoloji Müzesi nde. Dört yıl sonra, müzede çalıştığımız yıllarda birlikteki Kıbrıs maceramız, 1974 yılının Ağustos ayı ortalarında İkinci Kıbrıs Barış Harekatı ndan hemen sonraydı. Kıbrıs ta görevlendirilen beş kişilik heyet içinde yer almıştık. Raci Temizer, Nurettin Yardımcı ve Selahattin Erdemgil ile birlikte. Görev savaş sonucu kültürel varlıkların zarar görmemesi için çalışmalar yapmaktı. Heyetin en küçükleriydik; fakat oldukça iyi iş çıkarmıştık o zaman. Dağınık olan eski eserleri kontrol altına almıştık çok uğraşarak. Mayınlı tarlaları nasıl gezdiğimizi anımsıyorum seninle! Kültürel varlıklara karşı korumacılık duyarlılığı sende o zamanda da güçlüydü. Daha sonraki yıllarda bu konuda bayrağı tek başına taşıdın. Bu yüzden de başına çok şey geldi. Mesleğine saygısı olan, özellikle kültürel varlıklara duyarlılık gösteren meslektaşların sayısı çok değil ne yazık ki. Bu değerleri kendi çıkarlarına kullananlar da az değil! Kültürel varlıklarımızın yok edilme durumları karşısında sessiz kalan meslektaşlarımızın sayısı ise çoğunlukta. Tarih bu uğurda savaşanları anımsatacaktır insanlığa. Kültürel varlıklara karşı duyarlı olman, onlara saygı göstermen, onları korumaya çalışman ve bu uğurda büyük uğraşlar vermen, kişilik yapındı ve almış olduğun eğitimin sonucuydu. Bu armağan kitapta sana uygun bir konu seçmeye çalıştım. Kültürel varlıkların korunmasındaki özgün bir yöntemdi konu. Uygulaması ise 20 yıldan bu yana defalarca tarafımızdan gerçekleştiriliyordu. Sevgili Ahmet Hoca, Türkiye de hem arkeolog, hem de mimar olan kişi sayısı bir elin parmaklarından azdı ve yitirdiğimiz hocalardan sonra, belki de sen teksin. Bu konu önemli; çünkü arkeolojinin mimarlığı üzerine çalışıyorsun. Mimarlık eğitimini para kazanmak için değil, bilim için yaptın. En büyük zevkin ava olan merakındı de Kıbrıs görevinden dönerken, dükkanlardan satın aldığın tek şey av malzemesiydi. O zaman o kadar çok aldın ki taşımada güçlük çekiyordun. Sınıf arkadaşımız Muammer Demren av arkadaşındı. Muammer aynı zamanda Foça kazılarında en büyük destekçim şu anda. Zaman zaman Muammer ortadan kayboluyordu kazı çalışmaları sırasında. Daha sonra öğreniyorduk birlikte ava gittiğinizi. Sesiniz Anadolu nun değişik yerlerinden ulaşıyordu bize.

12 XII Genç arkeoloji öğrencilerine mesleki konularda her zaman yardımcı oldun, onları eğitmeye çalıştın, yol gösterdin, bilgiler verdin. Bilgi ve deneyiminle yeni kuşaklar yaratmak için uğraştın. Olgun bir yönetici ve vazgeçilmez bir dostsun. Hiç bir zaman başkalarını ezme gibi davranış içerisine girmedin. İnsanı ve sosyal çevreyi sevdin, paylaşmayı bildin ve kendini ön plana çıkarmaya çalışmadın. Tüm bu özelliklerin seni başarılı bir idareci yaptı. Yıllarca üniversitede Dekan, Dekan Yardımcılığı, Bölüm ve Anabilim Dalı Başkanlıklarında bulundun. Bilimsel nitelikte sempozyumlar düzenledin. Anadolu nun ortasında, Konya da Sualtı Arkeolojisi Anabilim Dalı nı kurdun. Güçlüklere karşın başarıyla sürüyor çok kişiyi şaşırtan bu Anabilim Dalı. Türkiye Arkeologlar Derneği nin başkanlığını uzun süre yürüttün. Karia Bölgesi ile bütünleştin. Önce Karia Bölgesi nin kent duvarlarını inceledin ve doktora konusu yaptın. Bu konuda çalışmaların Kilikia Bölgesi ne ve daha da uzaklara Samosata ya kadar uzandı. Karia da birçok kent üzerinde incelemeler gerçekleştirdin. Keban da öğrencilik yıllarında başladığın kazı maceraların başkanı olduğun Lagina Kazısı ile sürüyor. Lagina Osman Hamdi Bey den sonra şimdi seninle yaşam buldu. Söz konusu başarılı çalışmaların herkes tarafından dile getiriliyor. Kendisine yapılan olumsuz davranışları bile olumlu karşılayan, kimseyi üzmeyen, üzüleni teselli eden, onlara karşı yardımlarını esirgemeyen, son derece insancıl bir yapıya sahip Sevgili Ahmet Hoca, sana sağlıklı, mutlu, başarılı nice yıllar dileğiyle... Prof. Dr. Ömer Özyiğit

13 PROF. DR. AHMET ADİL TIRPAN IN ÖZGEÇMİŞİ VE YAYINLARI 13 Eylül 1946 Ankara da doğdu Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Klasik Arkeoloji Bölümü nden mezun oldu Ankara Üniversitesi, Mimarlık ve Mühendislik Fakültesi, Mimarlık Bölümü nden mezun oldu Selçuk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü nde Uzman olarak göreve başladı Selçuk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü ne Öğretim Görevlisi olarak atandı Selçuk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Klasik Arkeoloji Doktora Unvanı aldı Selçuk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü nde Yardımcı Doçent oldu Selçuk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü nde Doçent oldu Selçuk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü nde Profesör oldu Selçuk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Dekanı oldu Selçuk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Dekanı oldu. KİTAPLAR 1984 Çatalhöyük Guide, Ankara, Stratonikeia Augustus-İmparatorlar Tapınağı, Konya, Lagina, Lagina Araştırmaları I, Muğla, (B. Söğüt ile Birlikte) MAKALE VE BASILAN BİLDİRİLER 1982 Prehistorik Mimari, Afyon Tarihi, 1982, Müzeler ve Eğitim, Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi 2, 1983, Stratonikeia Kazısı 1982 Çalışmaları, 5. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1983, Çatalhöyük Tarihi, Tarih İçinde Konya, 1984, Koyunoğlu Müzesi Tabiat Tarihi Seksiyonu, Ege Üniversitesi Fen-Fakültesi Dergisi 8, 1986, Samosata Aşağı Şehir Sur Duvarları, 4. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1986, Myndos ve Theangele, 5. Araştırma Sonuçları Toplantısı-1, 1987, Keramos, 6. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1989, Alabanda, 7. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1989, Stratonikeia nın Şehir ve Sur Planı, Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi 5, 1990, Knidos Akropol Surları, 8. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1990, Anadolu da Opus Reticulatum, 10. Türk Tarih Kongresi-1, 1990, Kilikya Tracheia da Poligonal Taş Örgülü Duvarlar, 11. Türk Tarih Kongresi-1, 1994, Lagina Kazısı , 17. Kazı Sonuçları Toplantısı-2, 1996, Buluntular Işığında Lagina ve Çevresinin Tarihi Süreci, Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi 11, 1997,

14 XIV Prof. Dr. Ahmet Adil Tırpan ın Özgeçmişi ve Yayınları 1997 Lagina Hekate Temenosu 1995, 18. Kazı Sonuçları Toplantısı-2, 1997, Lagina Hekate Propylonu 1996, 19. Kazı Sonuçları Toplantısı-2, 1998, Batı Ovalık Kilikya da Çokgen (Poligonal) Taşlı Duvar Örgü Tekniği, Olba 1, 1998, , (B. Söğüt ile birlikte) Karya da Bazı Dağ Kentleri: Amyzon, Hydea, Kindya, Kildara, Çağlar Boyunca Anadolu da Yerleşim ve Konut, Uluslararası Sempozyumu, 5-7 Haziran 1996, İstanbul, 1999, Lagina Hekate Temenosu, Propylon ve Altardaki Kazı Çalışmaları 1997, 20. Kazı Sonuçları Toplantısı-2, 1999, Koranza Kazıları 1998, 21. Kazı Sonuçları Toplantısı-2, 2000, , (B. Söğüt ile birlikte) Lagina Hekate Temenosu 1999 Yılı Çalışmaları, 22. Kazı Sonuçları Toplantısı-2, 2001, , (B. Söğüt ile birlikte) Gladyatör Mezarlığı, İdol Dergisi 8, 2001, Müzelerimiz ve Müzeciliğimiz, İdol Dergisi 9, 2001, Hekate Temenosu 2000 Yılı Çalışmaları, 23. Kazı Sonuçları Toplantısı-2, 2002, , (B. Söğüt ile birlikte) Yılı Lagina Kazıları, 24. Kazı Sonuçları Toplantısı-2, 2003, , (B. Söğüt ile birlikte) Arkeoloji ve Cumhuriyetin 80. Yılı, İdol Dergisi 18-19, 2003, Lagina 2002 Yılı Çalışmaları, 25. Kazı Sonuçları Toplantısı-2, 2004, , (B. Söğüt ile birlikte) Sosyal Antropoloji ve Müzeler, İdol Dergisi 23, 2004, Lagina ve Börükçü 2003 Yılı Çalışmaları, 26. Kazı Sonuçları Toplantısı-1, 2005, , (B. Söğüt ile birlikte) Yeni Yasaların Yeni Tasaları, İdol Dergisi 24, 2005, Mitolojide ve Eskiçağ Tarihinde Sualtı Dünyası, İdol Dergisi 27, 2005, Börükçü Nekropol Kazıları, 27. Kazı Sonuçları Toplantısı-2, 2006, , (B. Söğüt ile birlikte) Sualtı Fotoğrafçılığı, İdol Dergisi 28, 2006, Lagina, American Journal of Archaeology 111.2, April 2007, , (B. Söğüt ile birlikte) 2007 Lagina ve Börükçü 2005 Yılı Çalışmaları, 28. Kazı Sonuçları Toplantısı-2, 2007, , (B. Söğüt ile birlikte) Tepecik Menteşoğlu Beyliği Yerleşimi, Konya Kitabı X (Rüçhan Arık-M. Oluş Arık a Armağan), Konya, 2007, Lagina ve Börükçü 2006 Yılı Çalışmaları, 29. Kazı Sonuçları Toplantısı-3, 2008, , (B. Söğüt ile birlikte) The Sanctuary of Hekate at Lagina, Anodos 6-7, 2008, Geometrik Dönem den İki Yeni Yerleşim: Belentepe ve Mengefe, İdol Dergisi 35-36, 2008, Selçuk Üniversitesi Sualtı Arkeolojisi Anabilim Dalı, Aktüel Arkeoloji Dergisi 5, Mart 2008, Tatköy Kilisesi Mozaikleri, 11. Uluslararası Mozaik Sempozyumu, Gaziantep, 7-10 Ekim 2008, (Baskıda) Early Byzantine Church at Lagina Hekate Temenos in Muğla, 2 nd International Conference on Mediterranean Studies, Atina, 9-12 Nisan 2009, (Baskıda), (B. Söğüt, T. Sezgin ve G. K. Öztaşkın ile Birlikte) Lagina ve Börükçü 2007 Yılı Çalışmaları, 30. Kazı Sonuçları Toplantısı-4, 2009, , (B. Söğüt ile birlikte) Comparison and Development of A Rapid Extraction Method of DNA from Ancient Human Skeletal Remains of Turkey, The Internet Journal of Biological Anthropology 3.1, (H. C. Vural ile birlikte) Konya Civarındaki Hitit Su Anıtları, Su Medeniyeti Sempozyumu, Konya, 26 Haziran 2009, Avcılık Konya Ansiklopedisi 1, Konya, 2009, Two Tombs and Finding From Börükçü Necropolis, Euploia, Carians and Lycians in a Mediterranean Context, Exchange and Idatity, EUPLIA, 5-7 Nowember 2009, Institut Ausonius, Universte de Bordeaux- France, (Baskıda), (M. Tekocak ve M. Ekici ile birlikte) Species Determination of Ancient Bone DNA from Fossil Skeletal Remains of Turkey Using Molecular Techniques, Scientific Research and Essays 5.16, 2009, , (H. C. Vural ile birlikte) Species Determination of Ancient Bone DNA from Fossil Skeletal Remains of Turkey Using Molecular Techniques, Scientific Research and Essays 5.16, 2010, , (H. C. Vural ile birlikte) Lagina, Börükçü, Belentepe ve Mengefe 2008 Yılı Çalışmaları, 31. Kazı Sonuçları Toplantısı - 3, 2010, , (B. Söğüt ile birlikte) Börükçü 2 Numaralı Zeytinyağı Atölyesi, Antik Çağda Anadolu da Zeytinyağı ve Şarap Üretimi, Uluslararası Sempozyum Bildiri, Ed.: Ü. Aydınoğlu-K. Şenol, 2010, , (A. Büyüközer ile birlikte).

15 Prof. Dr. Ahmet Adil Tırpan ın Özgeçmişi ve Yayınları XV 2010 Wine Production and Trade in Belentepe in Byzantine Period, International Symposium, Proceedings of the International Symposium, Trade and Production Through the Ages, Ed.: E. Doksanaltı-E. Aslan, Konya, November 2008, 2010, , (Z. Gider ve A. Büyüközer ile birlikte) Börükçü Olive Oil Workshops, Proceedings of the International Symposium, Trade and Production Through the Ages, Ed.: E. Doksanaltı-E. Aslan, Konya, November 2008, 2010, , (M. Ekici ile birlikte) Tanrıça Hekate nin Kutsal Alanı, Muğla Kültür ve Turizm Dergisi 5, 2010, Underwater Archaeology in Turkey, The Unesco Convention on the Protection of the Underwater Cultural Heritage, İstanbul, October 2010, (Baskıda) Study of the Temenos of Hekate at Lagina, The Phenomena of Cultural Border and Bonder Cultures Across The Passage of Time, Trnava University in Slovenska, October 2010, (Baskıda) Ilgın da Bir Hitit Barajı, I. Ulusal Ilgın Sempozyumu, 30 Haziran-02 Temmuz 2010, Ilgın, (Baskıda), (G. Özkan ile birlikte) Lagina ve Börükçü 2009 Yılı Çalışmaları, 32. Kazı Sonuçları Toplantısı-2, 2011, , (Z. Gider ile birlikte) Karia Bölgesi Mengefe Mevkiinden Bir Grup Bant Bezemeli Seramik, Keramos. Ceramics: A Cultural Approach, May 9-13, 2011, İzmir, (Baskıda), (M. Ekici ve Z. Korkmaz ile birlikte) Lagina 2010 Yılı Çalışmaları, 33. Kazı Sonuçları Toplantısı-2, 2012, , (A. Büyüközer ile birlikte) The Temple of Hekate at Lagina, Dipteros und Pseudodipteros Bauhistorische und Archäologische Foschungen, Byzas 12, (Ed. Thekla Schulz), 2012, (Z. Gider ve A. Büyüközer ile birlikte). Katıldığı Sempozyum, Panel ve Konferanslar 2003 Börükçü Kazısı 2003 Yılı Çalışmaları, Türkiye Kömür İşletmeleri Genel Müdürlüğü, Ankara, 03 Kasım Lagina Kutsal Alanı, Uluslararası Karialılar ve Diğerleri Sempozyumu, Berlin, Börükçü Gladiatör Mezar Stelleri, Uluslararası Çağlar Boyu Silahlar ve Savunma Araçları Sempozyumu, Morda Harmonia (Slovakya), Lagina Hekate Tapınağı, III. Uluslararası Likya Sempozyumu, Antalya Kasım Arkeolojik Kazı İşçisi Yetiştirme Kuralları, Avrupa Birliği Destekli Küllerdeki Ekmek Projesi, Kayseri, 22 Ağustos Hasankeyfi Koruma Kriterleri, Güneydoğu Anadolu Belediyeler Birliği, Diyarbakır, 12 Kasım New Finds from the Sancturay of Lagina Hekate, First International Symposium on Hellenistic Caria, , Oxford University Lagina Kutsal Alanında Yeni Buluntular, 15. Türk Tarih Kongresi, Ankara, Eylül Arkeoloji ve Koleksiyonerlik, Kadir Has Üniversitesi Arkeoloji Konferansları, Kayseri, 3 Kasım Arkeoloji ve Koleksiyonerlik, Rezan Has Müzesi Konferansları 2: Arkeoloji Mercek Altında, İstanbul, 3 Kasım Sualtındaki Tarihi Alanların Batıkların Yönetimi ve Sualtı Kültür Rehberleri Yetiştirme Programı Tanıtımı, Türkiye nin Kıyı ve Deniz Alanları VII. Ulusal Kongresi, Mayıs Selçuk Üniversitesi Sualtı Arkeolojisi Programı Tanıtımı, Medex 2008, İstanbul Seminerler ve Gösterimler, İstanbul, Börükçü Kurtarma Kazısı, Pamukkale Üniversitesi ACES Avrupa Birliği Projesi Paneli, Denizli, 20 Nisan Lagina Kazı Çalışmaları, Muğla Kazı ve Araştırmaları, Muğla, 31 Temmuz Lagina Hekate Kutsal Alanı, 1. Karia, Karialılar ve Mylasa Sempozyumu, Milas-Muğla, 4 Eylül Lagina 2008 Yılı Çalışmaları, Muğla Kazı ve Araştırmaları, Muğla, 11 Ağustos Lagina ve Çevresinin Tarihi Süreci, 2. Karia, Karialılar ve Mylasa Sempozyumu, Milas-Muğla, 3 Eylül Antik Çağ Yemek Kültürü, 4. Ulusal Gastronomi Sempozyumu, Antalya, Nisan Burdur Yöresi Kaya Kabartmaları, Batı Akdeniz Doğa Bilimleri Sempozyumu, Burdur, 4-6 Kasım Lagina Antik Kenti, 3. Karia, Karialılar ve Mylasa Sempozyumu, Muğla-Milas, 28 Ağustos Lagina Antik Kentinde Osman Hamdi Bey, Osman Hamdi Bey in Vefatının 100. yılında Türkiye Arkeolojisi, Müzeciliği ve Eski Eser Hukuku, İstanbul, 8 Aralık Ilgın da Bir Hitit Barajı, I. Ilgın Ulusal Sempozyumu, Ilgın, 30 Haziran-2 Temmuz 2010.

16 XVI Prof. Dr. Ahmet Adil Tırpan ın Özgeçmişi ve Yayınları 2010 Lagina Excavations, 14. Symposium on Mediterranean Archaeology, Taras Shevchenko National Universty of KYIU, April 2010, Kiev-Ukraine Bergamalı Hekim Galenos, Uluslararası Bergama Sempozyumu, Bergama, Nisan Lagina Hekate Kutsal Alanı Çalışmaları, Suna İnan Kıraç-Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, Antalya, 16 Nisan Lagina ve Konya Bölgesi Hitit Anıtları, Türk-İngiliz Kültür Derneği Seri Konferansları, Ankara, 7 Mayıs Evliya Çelebi Seyahatnamesi nde Antik Çağ Bilgileri, Doğumunun 400. yılında Uluslararası Evliya Çelebi Sempozyumu, Mart 2011, Kütahya Börükçü Geç Geometrik Dönem Seramikleri, Keramos. Ceramics: A Cultural Approach, May 9-13, 2011, İzmir (G. G. Demir ile birlikte).

17 BEINADEL DEKORIEREN MIT KULTSYMBOLEN AUS PODUNAJSKÉ MÚZEUM IN KOMÁRNO (ABK. POM) 1 Erik HRNCIARIK * Özet Komarnodaki Podunajske Müzesi Kolleksiyonlarında Bulunan Kült Sembollü İğneler Komarno daki Podunajske Müzesi koleksiyonlarında bulunan kemik iğne buluntuları bu incelemenin konusunu oluşturur. Söz konusu iğnelerin ortak özelliği başlangıç kısımlarının figürlü anlatımlarla vurgulanmış olmasıdır. Bu çalışma kapsamında toplam 14 adet iğne incelenmiştir. Bu eserlerin buluntu yerlerinin bilinmemesi dolayısıyla, söz konusu iğneler hakkında daha önce araştırma yapan Avrupalı bilimciler tipolojik ve kronolojik inceleme yaparken yayınlanmış benzer eserleri karşılaştırma örnekleri olarak kullanmışlardır. Roma Dönemi boyunca kemikli iğneler sadece saç tasarımı için değil, aynı zamanda kumaşın birleştirmesi için fibula gibi kullanılmıştır. Ayrıca benzer iğnelerin seramik süslemesinde ve tıpta kullanıldığı da bilinmektedir. Kültsel motiflerle süslenmiş iğneler 5 farklı tipolojik gruba ayrılır: Tip 1.: Minyatür balta şeklinde dekore edilmiş iğne Tip 2.: Çam kozalağı şeklinde dekore edilmiş iğne Tip 3.: Horoz başlı iğne Tip 4.: Venüs şeklinde iğne başı Tip 5.: Dak eli şeklinde iğne başı Geç Antik Dönem kemik iğne üretimin altın çağı olarak kabul edilir. Bu durum özellikle M.S. 3. ve 4. yüzyıllara tarihlenen buluntularla belgelenmiştir. Ancak bu buluntuların üretildiği yerlerinin tespiti zordur. Bazı iğnelerin Pannonia daki Brigetium şehrinden geldiği tahmin edilmektedir. Bu iğnelerin tipolojik ve ikonografik yapısı ve kullanım amaçları Orta Tuna Bölgesi nde yaşayan Romalıların sosyal hayatı hakkında önemli veriler sunmaktadır. Aynı zamanda bu buluntular Pannonia Bölgesi sınır halklarının sosyal ve toplumsal yapısı hakkında da bilgiler içermektedir. In der lateinischen Terminologie wurden für Nadeln mehrere Bezeichnungen benutzt: acus 2, acus crinalis, spina crinalis, crinale oder comatoria. Es ist aber nicht möglich, diese Begriffe einem konkreten Nadeltypen zuzuordnen. 3 Durch das Material, welches produziert wurde, können wir zwei Gruppen unterscheiden: Metallnadeln (Gold, Silber, Bronze und Eisen) und Beinnadeln (Bein, Geweih und Elfenbein). * Dr. phil. Erik Hrnčiarik, Trnavská univerzita v Trnave, Katedra klasickej archeológie Hornopotočná 23, SK Trnava. erik.hrnciarik@truni.sk 1 Der Beitrag entstand im Rahmen des Forschungsprojektes VEGA Nr. 1/0408/09: Römer und Germanen an der mittleren Donau: Kontakte und Konfrontationen. 2 Gostenčnik 1996, Bíró 1994, 30.

18 316 Erik Hrnciarik Auf Beinnadeln treffen wir im mitteleuropäischen Gebiet schon im Neolitikum 4. Durch die ganze römische Zeit hindurch wurden diese nicht nur für die Haartracht benutzt, sondern auch für Kleidung als Fibeln (fibulae) 5, in der Medizin 6, bei der Keramikdekoration usw. Die Formen unterschieden sich für jede Funktion nur minimal. Die Nadeln, welche in der Medizin benutzt wurden, sind nur dann sicher als solche interpretiert worden, wenn diese zusammen mit medizinischen Geräten gefunden wurden. Von diesen können wir kein Exemplar sicher auswerten. Nach M. T. Bíró können wir die Nadeln, welche für Kleidung benutzt wurden sowie die Haarnadeln in drei Kriterien einteilen 7 : 1. Nach den Maßen; die Haarnadeln sind oft kleiner als fibulae 2. Nach der Position im Grab; die Nadeln für Kleidung lagen oft in der Nähe des Schlüsselbeins Nach der Form; die Kleidungsnadeln sind mehr spitzer Fibulae wurden auf der Kleidung als Fibeln appliziert. Für die Befestigung haben die Römer Ketten benutzt, und diese waren selten in oberen Teil der Nadeln angebracht 9. Eine große Gruppe an vielen römischen Fundorten bilden die Haarnadeln. Die Frisuren im Römischen Reich waren sehr vielseitig. Die Frisurenmode änderte sich mit der Zeit, und die Frauen benutzten dafür eine unterschiedliche Anzahl von Nadeln. Seit der republikanischen Zeit trugen römische Frauen einfache Haartrachten, für welche sie nur wenige Nadeln brauchten. Im 1. Jahrhundert nach Christus etwa finden wir erste komplizierte Frisuren bei Frauen, die sich in der Nähe des Kaisers aufhielten, und diese Mode kam langsam auch in die Provinzen. Alle Frauen jedoch haben nie diese neue Modetorheit imitiert, und neben ihnen existierten parallel auch schlichtere Frisuren. 10 Für die Produktion wurde als Material nicht nur Bein benutzt, sondern auch Geweih und Elfenbein. Einige Exemplare, welche auf eine häusliche Produktion hindeuten, finden wir auch in der Sammlung des POM in Komárno. Alle Stücke im Katalog kommen aus der Sammlung des POM in Komárno. Die Entstehung des archäologischen Fonds den POM in Komárno beginnt mit Gründung des Historischen und Archäologischen Verbands am 19. Dezember Den Regeln nach war ihre Aufgabe: Sammlung der archäologischen Denkmäler, Organisation der Grabungen sowie die Präsentation der Funde in Ausstellungen. 12 Schon im ersten Jahr hatte der Verband 116 Mitarbeiter, und im Jahr 1887 waren es sogar schon 264. Nach den Vorschriften musste jeder in die Verbandkasse einzahlen oder Antiquitäten desselben Wertes schenken. 13 In diesem Zeitraum haben sich über 1500 archäologische Funde angesammelt. Eine große Fundgruppe aus der römischen Zeit klärt möglicherweise, dass sich in der Nähe von Komárno das römische Lager Brigetio befunden hat. Der Katalog bzw. einige Inventarbücher haben 4 Sklenář 2000, Bíró 1994, Ruprechtsberger 1979, Bíro 1994, Aus der Slowakei kennen wir ein Beispiel aus Bratislava- Rusovce in Gräberfeld III, Kraskovská 1974, Bíró 1994, Balsdon 1979, Féhérváriová 1986, Ratimorská 1986, Féherváryová 1986, 16.

19 Beinadel Dekorieren mit Kultsymbolen aus Podunajské Múzeum in Komárno (Abk. Pom) 317 sich bis heute nicht erhalten, jedoch muss ein Beweis existieren, da an vielen Funden ältere Inventarnummern zu erkennen sind. 14 Die Fundstücke sind auch als Geschenke von Einwohnern und Kunstfreunden gekommen (in erster Linie von Grundbesitzern, z. B. hat I. Vásonkeöy, Grundbesitzer eines archäologischen Ortes in Brigetio, dem Museum über 362 Stücke gegeben), und später hat der Verband Stücke von Einwohnern gekauft. Im Jahr 1900 ist von Förderern des Verbandes zum ersten Mal ausgegraben worden (Monostor 1902, Iža- Leányvár , , Környe 1912, Szomód 1913, usw.) 15 In den Jahren wurde an über 58 Orten gegraben, welche durch das Museum ( ) und das Museum im Rahmen des Jókaiverbandes ( ) lokalisiert wurden. Die herkommen aus ganzen Komárom Gau. Über 3485 Stücke stammen von Brigetio, über 604 von Iža - Leányvár 16. Die neue Staatgrenzeordnung nach dem Ersten Weltkrieg hat dem Gau verteilet. Dann es siegt Dampfung in Sammlungswirkung. In der Zeit zwischen den Weltkriegen kamen nur 86 Stücke zu der Sammlung hinzu. 17 Ab 1945 bezieht das Museum die archäologischen Gegenstände aus den eigenen Ausgrabungen. Ab diesem Jahr ist nicht ein bedeutender Fund in der römischen Sammlung registriert worden. 18 Bei vielen Funden können wir weder die Fundsituation noch den Fundort bestimmen. Es ist aber sehr offensichtlich, dass viele Stücke aus Brigetio und Iža - Leányvár stammen 19. Derzeit finden wir in POM 136 römerzeitliche Beinnadeln verschiedener Typen. Eine große Gruppe bilden die undekorierten Nadeln oder die mit einfacher Kopfmodellierung (als Kugel, Tropfen usw.). Eine separate Gruppe in der Sammlung stellen die schön dekorierten Beinadeln mit Kultsymbolen dar. Insgesamt gibt es im Museum 14 Stücke, welche wir in fünf Typen einteilen können. Typ I. Nadeln mit Miniaturaxt-Verzierung 20 Die Axt ist eine der ältesten Kultsymbole. Sie wurde schon in der jüngeren Steinzeit benutzt und ist in allen Kulturen vorgekommen. Von römischer Zeit an sind verschiedene Formen zu erkennen, welche als Symbol der Kraft und Macht stehen. Die einseitige Axt wurde bei den Römern als Attribut für den Gott Vulkanus benutzt. Die Nadeln dieses Typs gibt es am meisten in der Metallvariante, seltener wurden sie aus Bein hergestellt. Spuren zeigen eine Befestigung von Metall- oder Steinstielen. Ein Exemplar aus POM in Komárno ist sehr gut gearbeitet. Dieses ist dünn, und in den oberen Teil sind fünf Linien geritzt. Der Stiel ist auf beiden Seiten mit konzentrierten Kreislinien dekoriert. Ähnliche Nadeln kommen aus Lauriacum Ens und werden nach E. M. Ruprechtsberger in die Spätantike datiert. 21 Römische Metall- oder Beinnadeln von diesem Typ sind aus Großbritannien, aus Nordfrankreich, aber auch aus Österreich und der Schweiz bekannt. H. Mikler datiert ihre Benutzung in das 3. und 4. Jahrhundert nach Christus. 22 In diesen Zeitrahmen können wir auch ein Exemplar mit der Kat. Nr. 1 einordnen. 14 Ratimorská 1986, Ratimorská 1984, Ratimorská 1986, Ratimorská 1986, Taf Ratimorská 1986, Dazu: im Rahmen dieser Lokalitäten, die Parallelen mit Funden von Brigetio oder Iža-Leányvár bei Grabungen gefunden. 20 Mikler 1997, Taf. 31/18; Riha 1990, Taf. 41/ , Ruprechtsberger 1979, Abb Ruprechtsberger 1979, Mikler 1997, 45.

20 318 Erik Hrnciarik Typ II. Nadeln mit Pinienzapfen-Verzierung 23 Die Pinienzapfen waren ein Symbol des Reichtums, der Fruchtbarkeit und des Lebens, daher lassen sie sich als Sinnbild des Phallus erklären. 24 In der späteren römischen Zeit wurden sie sehr oft in Grabdenkmälern als Symbol des Todes 25 dargestellt. 26 In der römischen Mythologie finden wir sie bei der Göttin Diana 27 und im Kult des Sabazius. 28 Als Sinnbild des Lebensbaumes finden sie sich auch in der christlichen Kunst (übernommen aus dem Mithras-Kult). 29 Die mit diesem Motiv dekorierten Nadeln sind ein charakteristisches Element für die Mittel- und Spätantike. 30 E. Riha hat diese Nadeln in drei Varianten unterteilt: 31 Variante 1: Nadeln mit horizontal verziertem Kopf (Kat. Nr. 2). Parallelen zu Nadeln aus Komárno, welche horizontal und vertikal verziert sind, finden wir in Augst 32 und Lauriacum 33. Ruprechtsberger datiert diese Form in das 3. Jahrhundert nach Christus, E. Riha datiert diese Variante nach Münzen, welche mit analogen Nadeln gefunden wurden, in das 4. Jahrhundert nach Christus. 34 Variante 2: Nadeln mit Gitterkopf (Kat. Nr. 3-6). Diese Variante kopiert die reale Form der Pinienzapfen. Wir finden sie bei allen zitierten Autoren. Das früheste Exemplar stammt aus dem Museum von Ens und datiert in das Ende des 2. Jahrhunderts nach Christus. 35 Diese Nadeln waren bis in das 5. Jahrhundert nach Christus sehr beliebt. In die Spätantike datiert auch L. Kraskovska Nadeln mit Gitterkopf aus Bratislava Rusovce aus dem Gräberfeld III. 36 Der Nadel Kat. Nr. 6 wurden am oberen Kopfteil drei plastische Ringen hinzugefügt. Ähnliche Nadeln finden wir auch in Augst 37, in Csákberény-Pusztaorom (Ungarn) und in Sziszek (Kroatien); diese werden nach dem 4. Jahrhundert datiert. 38 Variante 3: Nadeln mit schraffiertem Kopf (Kat. Nr. 7). Dieses Exemplar ist sehr gut gearbeitet, und der Kopf ist an einem plastischen Ring befestigt. Analoge Funde zu dieser Beinadel finden wir in Diana-Kartaš. Dieses Stück hat S. Petkovič in den Zeitrahmen vom 2. bis 5. Jahrhundert datiert Ruprechtsberger 1979, Abb. 3-12; Bíró 1990, Taf. XXXI-XXXII ; Dular 1979, Taf. 3/7; Petkovič 1994, Typ X; Riha 1990, Taf. 42/ ; Mikler 1997, Taf. 33; Béal 1984, Taf. 10/237, Jablonowska-Taracha 2002, Abb. 2/ Lexikon der Kunst 1975, Biedermann 1992, Ratimorská 1984, Taf. XXIV/1. 27 Ruprechtsberger 1979, Tacheva-Hitova 1983, Lexikon der Kunst 1975, Mikler 1997, Riha 1990, Riha 1990, Ruprechtsberger 1979, Münzen des 4. Jahrhunderts, die älteste von ihnen datiert ins Jahr 387, Riha 1990, Ruprechtsberger 1979, Kraskovská 1974a, Riha 1990, War in Augst in der Schicht, wo Funde aus dem 1. bis 5. Jahrhundert vermischt waren. Aber M. T. Bíró datiert diese Stücke in die Spätantike. 39 Petkovič 1994, 32.

21 Beinadel Dekorieren mit Kultsymbolen aus Podunajské Múzeum in Komárno (Abk. Pom) 319 Letztgenannte Autorin benutzt bei ihrer typologischen Verteilung dieses Nadeltyps noch eine weitere Gruppe: 40 Variante 4: Nadel ohne Verzierung (Kat. Nr. 8). Diese Nadeln wurden von Forschern auch den Nadeln mit Zwiebelkopf zugeordnet 41. Diese haben selten einen nicht verzierten Hals. S. Petkovič datiert diese Gruppe in den Zeitraum vom 4. Jahrhundert bis zur Mitte des 5. Jahrhunderts nach Christus. Typ III. Nadel mit Kopf in Form eines Hahns 42 Der Hahn ist wahrscheinlich aus Gallien 43 nach Rom gekommen. Die Römer haben den Hahn als Symbol der Sonne und als Begleiter der Nacht verehrt. Plinius der Ältere schreibt:... Natur erschuft die Hahne, dass die Leute in Arbeit haben geweckt. Vielen Sachen sind aus der Sang dem Hahn wahrsagen Den Eigenschaften nach, welche für diese Vögel charakteristisch sind, wurde er oft als Attribut mehrerer Götter abgebildet. Aufgrund seiner Kampfkraft begleitet er den Gott Mars, so wie es zum Beispiel bei der Darstellung der Bronzegruppe aus Altbachtal 45 zu sehen ist. Schon die Griechen haben ihn auch mit heilsamen Göttern, am meisten mit Asklepios, abgebildet. 46 Aus Rom und den Provinzen kennen wir mehrere Beispiele von Darstellungen eines Hahnes auf medizinischen Geräten: aus Augst, auf dem Medikamentenbecher 47 oder der Terrakotta-Hahn, der zusammen mit einem Medikamententäfelchen 48 gefunden wurde usw. Als ein Beschützer der Familie und als Symbol der Fruchtbarkeit geleitet er oftmals Venus. Er vertreibt das Dunkel am Bett der Gebärenden. 49 Oftmals treffen wir den Hahn auch in Haus - Lararien als sehr wichtigen Bestandteils dieses Hausheiligtums. Viele kleinere Hahnbronzeplastiken kommen zum Beispiel aus Deutschland 50, Österreich 51 usw. Die Abbildung dieses Tieres auf Beinnadeln hat wahrscheinlich die Funktion, diese Eigenschaften auf den Besitzer zu übertragen, und vielleicht hat diese Figur für sie auch eine Schutzaufgabe. Auf der anderen Seite hat der Hersteller nur die Form der Knochen genutzt und sie mit konzentrierten Kreisen und Riffeln zu einer Darstellung gefertigt, so wie es vielleicht beim Exemplar Kat. Nr. 10 der Fall war. Das gleiche Motiv schmückt die Nadel mit Kat. Nr. 9. Auf diesem Stück sind die Augen mit konzentrierten Kreisen dargestellt, die anderen Partien sind mit Strichelung aufgearbeitet. An den Augen und an einigen anderen Teilen ist die rote Farbe erhalten, welche von polychromer Dekoration zeugen. M. T. Bíró datiert analoge Exemplare aus MNM in Budapest in das 4. und an den Anfang des 5. Jahrhunderts Petkovič 1994, Bíró 1994, Taf. XXVII/ ; Riha 1990, Taf. 43/ Riha 1990, Taf ; Bíró 1994, Taf. XXXV/ Die lateinische Name des Hahns ist Gallus ; Slovník antické kultury 1974, Plinius nat. hist. X. 8-20; Němeček 1973, Fleischer 1967, Kat. Nr Sokrates, vorher er dem Becher den Schierling habt getrunken, habt gesagt, dass er schon die Hahn für Asklepios schulden... ; Vidmann 1984, Riha 1986, Taf. 14/ Künzl 1982, Biedermann 1992, Menzel 1966, Kat. Nr Fleischer 1967, Taf Bíró 1994, Taf. XXXV/

22 320 Erik Hrnciarik Typ IV. Nadel mit Venusform 53 Aphrodite oder römisch: Venus gehört zu den Göttern, welche sich die ganzen Antike hindurch großer Beliebtheit und Ehrfurcht erfreut haben. Es ist nicht selten, dass dieses Symbol als Dekorationselement an den Nadeln schon in hellenistischer Zeit sehr beliebt war. Die beiden bekanntesten Abbildungen von Bildhauern sind die Aphrodite von Knidos von Praxiteles und die Aphrodite Anadyonmene von Apellés. 54 Die Bedeutung der Venus nahm während der iulisch-claudischen Dynastie zu, da diese ihr Geschlecht auf sie beziehen. 55 Die zweite große Zeit dieses Kultes ist im Römischen Reich durch Hadrian spürbar. Der figural verzierte Nadelkopf aus Komárno (Kat. Nr. 11) stellt den Typ Venus Pudica dar. Frauenstatuen überdecken mit einer Hand die Brüste, mit der anderen halten sie sich den Mantel, mit welchem der untere Teil des Körpers bedeckt ist. Der Mantel bildet auch den Übergang zwischen Figur und Nadelkörper. Das Gesicht der Venus ist realistisch abgebildet. Die qualitätsvolle Bearbeitung der Haarlinien 56 ermöglicht uns eine bessere chronologische Einteilung dieser Nadel. Diese Haartracht ist für die flavische Zeit charakteristisch. Analoge Stücke stammen aus Pompeji, Nines 57, Obermoesien 58, Szöny 59 oder aus Slowenien. 60 In allen Fällen werden die Nadeln in den Zeitraum vom Ende des 1. bis in die erste Hälfte des 2. Jahrhunderts nach Christus datiert. Nur ein Stück aus Diana-Kartaš 61 hat S. Petkovič aufgrund von Haartracht und Fundsituation in das 3. Jahrhundert datiert. Den Vergleichsbeispielen und der Haartracht der Venus nach können wir dieses Exemplar in die zweite Hälfte des 1. Jahrhunderts nach Christus datieren. Typ V. Nadeln mit Votivhand - Verzierung 62 Votivhände waren in römischer Zeit ein charakteristisches Element, welches mit dem Kult des Sabazius und Iupiter Maximus Dolichenus in Verbindung gebracht wird. 63 Die bronzene Variante, welche dem Sabazius galt, war entgegen der Votivhand des Dolichenus reich verziert, und oft tragen sie in Fingern Pinienzapfen mit einer kleinen Nike-Statue. Das Handgelenk wurde gewöhnlich von einer Schlange umwickelt. 64 Andererseits zeigt dem Abbildung, Fund aus Mauer an der Url die Stab Standarte mit Hand, in oberen Teil darstellt 65. Sehr oft begegnet uns das Symbol einer Hand auch in der christlichen Ikonografie, als Hand des Gottes, welcher straft, aber auch segnet. Beinnadeln, welche mit Votivhänden verziert sind, werden sehr häufig an römischen Fundplätzen gefunden. Nach 53 Bíró 1994, Taf. XXXVI/ , 853; Petković 1995, Typ XV; Béal 1984, Taf.11/240; Dular 1979, Taf.3/5; Gostenčnik 1996, Taf. 4/7. 54 Petković 1994, Slovník antickej kultúry 1974, Die Frisur an der Venusnadel ist ähnlich wie die Haartracht der Frauennadeln aus Grab I. in Gräberfeld II von Bratislava, Rusovce.; Pichlerová 1981, Gostenčnik 1996, Petkovič 1994, Taf. XVI/ Bíró 1994, Taf. XXXVI/ Dular 1979, Venus hat die Frisur der Severerzeit ( Julia Domna, Julia Maesa); Petkovič, Bíró 1995, Taf.XXXIV/ ; Petković 1994, Typ XIV; Riha 1990, Taf. 40/ ; Ruprechtsberger 1979, Abb.488, ; Mikler 1997, Taf. 35/ Mikler 1997, Nur selten treffen wir schön verzierte Votivhände, die dem Jupiter Dolichenus opfern. Für diese Dedikation spricht nur die Inschrift an der Gegenstand, Tacheva-Hitova 1983, Höring-Schwertheim 1987, Taf. LVIII.

23 Beinadel Dekorieren mit Kultsymbolen aus Podunajské Múzeum in Komárno (Abk. Pom) 321 S. Petkovič sind sie charakteristisches Element für die frühe römische Zeit und bestehen bis in die erste Hälfte des 4. Jahrhunderts nach Christus. 66 H. Mikler nennt analoge Funde aus der ganzen Antike. 67 M. T. Bíró datiert Parallelen aus Pannonien in den Zeitraum Mitte des 3. bis zum 4. Jahrhundert nach Christus. 68 In Komárno finden wir drei Exemplare. Die Art dieser Sammlung kann uns nichts über Stratigraphie oder Datierung sagen. Die Beinnadeln aus Kat. Nr. 12 sind verziert mit einem Kopf mit Hand, welche die Kugel trägt. Das Fundstück mit Kat. Nr. 13 ist verziert mit einer Hand, welche den Zeige- und Mittelfinger streckt und die Schlange über Handgelenkt hat. Die Funde können wir nur anhand von Parallelen aus dem Landesmuseum von Mainz 69, Obermoesien 70 und aus der Sammlung des MNM in Budapest 71 datieren. Die Analogische Beinnadel, als Kat. Nr. 14 finden wir in MNM in Budapest, es ist die stilisierte Abbildung der menschlichen Hand, welche an den plastischen Ring gesetzt ist. 72 In beiden Fällen handelt sich es um die Funde, welche vor dem Ersten Weltkrieg ins Museum gekommen sind. Der Fundort ist bei beiden nicht bekannt, und es ist nicht sicher, ob diese Exemplare römerzeitlich sind. Die goldene Zeit der Produktion von beinernem Schmuck war das 4. Jahrhundert nach Christus. 73 Gesteigerte Vorkommen von Kämmen, Armbändern und Nadeln aus Bein, Geweih und Elfenbein in römischen Nekropolen in diesem Zeitraum verbinden die Forscher mit dem germanischen Einfluss aus dem Vorland des römischen Limes. Die Germanen standen mit den Römern sehr oft in engem Handelskontakt. 74 Eine große Gruppe von Nadeln aus diesem Zeitraum stammt aus der römischen Sammlung in Komárno. Jene Stücke sind sehr gut gearbeitete Nadeln mit ausgearbeiteten Details. Die Exemplare aus POM zeugen für Handwerk nicht nur aus nahen Provinzen, sondern auch für Handwerk aus abgelegenen Teilen des Römischen Reichs. Andererseits ist es sehr wahrscheinlich, dass einige Werkstätten im Umkreis existiert haben müssen. Die neuen Ausgrabungen in Brigetio bestätigen dies. Die Archäologen haben jedoch leider kein Halb- oder Fehlfabrikat gefunden, und L. Borhy und E. Számadó interpretieren diesen Gebäudeteil als Reparaturwerkstätte. 75 Ich denke aber, dass es auch mit Handwerk für Beinarbeiten zu tun haben kann. Die Ähnlichkeit dieser Nadeltypen mit Funden aus Brigetio und Iža-Leányvár beweisen ihren wahrscheinlichen Fundort. 66 Petkovič 1994, Mikler 1997, Bíró 1994, Mikler 1997, Petkovič 1994, Taf XVI/1,2 71 Bíró 1994, Taf. XXXIV/ Bíró 1994, Taf XXXIV/ Bíró 1994, Keller 1971, 107; Bíró 1994, Borhy Számadó 2001, 28.